Sáng kiến kinh nghiệm THPT: Cách làm các dạng đề so sánh trong văn học

Chia sẻ: Caphesuadathemhanh | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:33

Thêm vào BST

Báo xấu

27
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu đề tài là chỉ ra các dạng đề so sánh trong phần văn xuôi; Hướng dẫn cách làm qua các bước và hướng dẫn cụ thể một số đề; Hướng dẫn học sinh luyện tập áp dụng; Kiểm tra, đánh giá mức độ hiểu, biết và áp dụng của học sinh.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Sáng kiến kinh nghiệm THPT: Cách làm các dạng đề so sánh trong văn học

SỞ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO VĨNH PHÚC TRƯỜNG THPT SÁNG SƠN =====***===== BÁO CÁO KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU, ỨNG DỤNG SÁNG KIẾN Tên sáng kiến: “ Cách làm các dạng đề so sánh trong văn học ” Tác giả sáng kiến: BÙI THỊ THU HƯƠNG Mã sáng kiến: 18.51.05 Vĩnh Phúc, năm 2019 1
MỤC LỤC BÁO CÁO KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ỨNG DỤNG SKKN………………….3 PHẦN 1: ĐẶT VẤN ĐỀ…………………………………...…………………...9 1. Lí do chọn đề tài……………………………………...…..…………….....….9 2. Mục đích nghiên cứu.………………...…...………..…..................................10 3. Nhiệm vụ nghiên cứu…………………………..…………………………....10 4. Đối tượng và khách thể nghiên cứu…………………………..……………..10 5. Phạm vi nghiên cứu…………………………..……………………………..11 6. Phương pháp nghiên cứu…………………………..………………………..11 PHẦN 2: NỘI DUNG SÁNG KIẾN…………………………………...……...12 1. Khái quát các dạng đề so sánh………………………………………………12 2. Hướng dẫn học sinh cách làm các dạng đề……………………….…………13 3. Hướng dẫn cụ thể một số đề………...………………………........................15 4. Hướng dẫn học sinh luyện tập……………………………...……………….19 5. Kiểm tra kết quả quá trình ôn tập……………………………………………24 PHẦN 3: KẾT QUẢ CỤ THỂ………...…………….........................................27 TÀI LIỆU THAM KHẢO………..……………………..………………….......29 2
BÁO CÁO KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU, ỨNG DỤNG SÁNG KIẾN 1. Lời giới thiệu 1.1 Cơ sở lí luận: 1.1.1. So sánh là một thao tác tư duy rất cơ bản. Trong cuộc sống, khi ta tư duy, ta đã dùng đến thao tác này rất thường xuyên như một phần tất yếu. Văn học cũng là một lĩnh vực của tư duy, của nhận thức, mang tính đặc thù, cho nên việc sử dụng thao tác so sánh trong sáng tác và nghiên cứu văn học là một điều hết sức tự nhiên. Từ khi có văn học, nhất là văn học viết đến nay, các nhà nghiên cứu đã có ý thức so sánh khi tìm hiểu văn chương, đặc biệt là khi có những hiện tượng song hành trong văn học. Có thể nhắc đến những hiện tượng song hành tiêu biểu trong văn học Việt Nam: NguyễnTrãi và Nguyễn Bỉnh Khiêm, Nguyễn Du và Nguyễn Đình Chiểu, Cung Oán Ngâm và Chinh Phụ Ngâm,…. So sánh các hiện tượng văn chương trở thành một phương pháp nghiên cứu văn chương. Ở đây tôi không nhắc tới so sánh văn học như một bộ môn khoa học mà được hiểu như một kiểu bài nghị luận văn học, một cách thức trình bày khi viết bài nghị luận. 1.1.2. Khái niệm so sánh văn học cần phải được hiểu theo ba lớp nghĩa khác nhau. Thứ nhất, so sánh văn học là “một biện pháp tu từ để tạo hình ảnh cho câu văn” .Thứ hai, nó được xem như một thao tác lập luận cạnh các thao tác lập luận như: phân tích, bác bỏ, bình luận đã được đưa vào sách giáo khoa Ngữ văn 11. Thứ ba, nó được xem như “một phương pháp, một cách thức trình bày khi viết bài nghị luận”, tức là như một kiểu bài nghị luận bên cạnh các kiểu bài nghị luận về một đoạn trích, tác phẩm thơ; nghị luận về một đoạn trích, tác phẩm văn xuôi… ở sách giáo khoa Ngữ văn 12. Ở đề tài này chúng ta nghiên cứu vấn đề ở góc nhìn thứ ba. 1.1.3. So sánh là phương pháp nhận thức trong đó đặt sự vật này bên cạnh một hay nhiều sự vật khác để đối chiếu, xem xét nhằm hiểu sự vật một cách toàn diện,kỹ lưỡng, rõ nét và sâu sắc hơn. Tuy nhiên, so sánh văn học như một kiểu 3
bài nghị luận văn học lại chưa được cụ thể bằng một bài học độc lập, chưa xuất hiện trong chương trình sách giáo khoa. Vì vậy, từ việc xác lập nội hàm khái niệm kiểu bài, mục đích, yêu cầu, đến cách thức làm bài cho kiểu bài này thực sự rất cần thiết song lại gặp không ít khó khăn. 1.1.4. Kiểu bài viết so sánh văn học yêu cầu thực hiện cách thức so sánh trên nhiều bình diện: đề tài, nhân vật, tình huống, cốt truyện, cái tôi trữ tình, chi tiết nghệ thuật, nghệ thuật trần thuật… Quá trình so sánh có thể chỉ diễn ra ở các tác phẩm của cùng một tác giả, nhưng cũng có thể diễn ra ở những tác phẩm của các tác giả cùng hoặc không cùng một thời đại, giữa các tác phẩm của những trào lưu, trường phái khác nhau của một nền văn học. 1.1.5. Mục đích cuối cùng của kiểu bài này là yêu cầu học sinh chỉ ra được chỗ giống và khác nhau giữa hai tác phẩm, hai tác giả, từ đó thấy được những mặt kế thừa,những điểm cách tân của từng tác giả, từng tác phẩm; thấy được vẻ đẹp riêng của từng tác phẩm; sự đa dạng muôn màu của phong cách nhà văn. Không dừng lại ở đó, kiểu bài này còn góp phần hình thành kĩ năng lí giải nguyên nhân của sự khác nhau giữa các hiện tượng văn học – một năng lực rất cần thiết góp phần tránh đi khuynh hướng “bình tán” khuôn sáo trong các bài văn của học sinh hiện nay. Lẽ hiển nhiên, đối với đối tượng học sinh trung học phổ thông, các yêu cầu về năng lực lí giải cần phải hợp lí, vừa sức. Nghĩa là các tiêu chí so sánh cần có mức độ khó vừa phải, khả năng lí giải sự giống và khác nhau cũngcần phải hợp lí với năng lực của các em. 1.2 Cơ sở thực tiễn: 1.2.1.Hiện nay trên thị trường có rất nhiều các tài liệu hướng dân ôn thi đại học: Những bộ đề văn, Giới thiệu đề thi tuyển sinh đại học cao đẳng, quyển các bài văn mẫu…các em ở những lớp tôi dạy có nhiều em có những quyển sách như vậy để tham khảo thêm nhưng trong các tài liệu đó chỉ đưa ra các đề và giải, thậm chí làm sẵn các đề đó mà không đưa ra cách làm và hướng dẫn học sinh ôn tập. Vì vậy, nếu giáo viên chỉ trang bị kiến thức mà không hướng dẫn các em 4
ôn tập để các em tự ôn tập dựa vào tài liệu thì sẽ dẫn đến tình trạng thụ động trong học tập cũng như trong thi cử. Hơn nữa, trong chương trình SGK Ngữ văn 12 có các bài học riêng về các kiểu bài nghị luận: Nghị luận về một đoạn trích, một tác phẩm thơ; Nghị luận về một đoạn trích, một tác phẩm văn xuôi. Còn dạng đề so sánh (một kiểu bài nghị luận) lại là một kiểu bài nghị luận khó thì chưa được cụ thể bằng một bài học độc lập. Vì vậy, từ việc xác lập nội hàm khái niệm kiểu bài, mục đích, yêu cầu đến cách thức làm bài cho kiểu bài này thực sự rất cần thiết. Về phía giáo viên và học sinh – những nhân tố quyết định thì hầu như chỉ chú trọng đến học bài mới, học nội dung chính chứ chưa chú trọng đến ôn tập. Hoặc ôn tập một cách đại khái, sơ sài hay chỉ dừng lại ở khái quát nội dung chính, ở những vấn đề cụ thể trong từng tác phẩm. Ví dụ: ôn tập đến “Vợ nhặt” của Kim Lân giáo viên chỉ hướng học sinh nhớ lại hoàn cảnh ra đời, nội dung chính, nghệ thuật, phân tích các nhân vật mà không hướng dẫn cho học sinh có thể liên hệ thấy được giữa tác phẩm “Vợ nhặt” của Kim Lân và “Chí Phèo” của Nam Cao đều nói về tình cảnh của người nông dân trước Cách mạng tháng Tám, giữa nhân vật người vợ nhặt và người đàn bà hàng chài (Chiếc thuyền ngoài xa của Nguyễn Minh Châu) đều ẩn chưa những vẻ đẹp khuất lấp hay người vợ nhặt và Mị (Vợ chồng A Phủ - Tô Hoài) đều toát lên khát vọng sống, khát vọng hạnh phúc hoặc ở nhân vật bà cụ Tứ giáo viên có thể khái quát lên những phẩm chất của người phụ nữ Việt Nam: nhân hậu, giàu lòng vị tha, đức hi sinh. Nếu giáo viên ôn tập có nói những vấn đề đó và đưa ra những đề văn có sự liên hệ các tác phẩm, nhân vật như vậy thì học sinh sẽ được cung cấp những kiến thức sâu hơn, rộng hơn. Và các em sẽ hứng khởi hơn khi ôn tập văn học, tránh được tình trạng chủ quan, đơn giản, xem nhẹ khi nghĩ đến ôn tập văn trong quan niệm của học sinh lâu nay. Mặt khác nhiều giáo viên khi ôn tập chỉ đưa ra các đề trong mỗi tác phẩm và yêu cầu học sinh làm (hoặc lập dàn ý) các đề đó. Tức là giáo viên chỉ chú trọng các đề và làm đề. Giáo viên không khái quát thành các dạng đề và khái 5
quát thành các cách làm. Như vậy, sẽ không phát huy được sự chủ động, sáng tạo của học sinh. Điều này dẫn đến tình trạng học sinh lúng túng khi gặp các đề khác và sẽ không biết phải làm như thế nào. Ngoài ra, dạng đề so sánh là một dạng đề khó và mới nên nhiều giáo viên chủ quan, ít chú trọng đến dạng đề này. Do vậy, trong quá trình ôn tập không đề cập tới hoặc có đề cập thì chỉ mang tính chất giới thiệu một cách qua loa. Vì vậy, nhiều học sinh rất ngại khi phải tiếp xúc với dạng đề này. Các em mơ hồ với kiểu bài, cách làm và làm bài thì rối rắm, sơ sài. Bản thân tôi là giáo viên trường THPT Sáng Sơn, trường thuộc khu vực miền núi nên chất lượng đầu vào học sinh thấp. Hầu hết các em chỉ dừng lại ở học lực yếu, trung bình, có rất ít học sinh khá mà học sinh khá lại học ở những lớp khối A, B. Vì vậy, dạng đề so sánh đối với học sinh của tôi là một dạng đề khó. Cho nên, trong quá trình dạy và ôn tập nếu giáo viên không hướng dẫn mà để học sinh tự phát hiện thì các em không thể liên hệ, so sánh các tác phẩm, nhân vật, chi tiết với nhau. Do đó, bên cạnh việc trang bị kiến thức thì khâu ôn tập, tôi rất chú trọng tới dạng đề so sánh, hướng dẫn cho các em cách làm để các em biết cách tự làm khi gặp các đề tương tự. Điều đó giúp các em chủ động, tự tin khi đứng trước dạng đề này. 1.2.2. Dạng đề so sánh văn học đã xuất hiện thường niên trong các kì thi đại học, cao đẳng, các kì thi học sinh giỏi. Thậm trí trong các nhà trường phổ thông trung học dạng đề này cũng thường xuyên được các thầy cô sử dụng cho các bài kiểm tra định kì của các trường THPT. Minh chứng cho điều này tôi giới thiệu vắn tắt một số câu hỏi thuộc phần 5 điểm trong SGK Ngữ văn 11, 12, trong các đề thi học sinh giỏi tỉnh Vĩnh Phúc và một số câu hỏi trong đề thi đại học, cao đẳng trong vài năm gần đây của Bộ giáo dục đào tạo: - Đề thi học sinh giỏi môn Văn tỉnh Vĩnh Phúc : (Câu 2- 7 điểm) + Năm học 2012-2013: Đánh giá về văn học Việt Nam giai đoạn 1945 – 1975 có ý kiến cho rằng: “Khuynh hướng sử thi và cảm hứng lãng mạn đã làm cho văn học giai đoạnnày 6
thấm nhuần tinh thần lạc quan, đồng thời đáp ứng được những yêu cầu phản ánh hiện thực đời sống trong quá trình vận động và phát triển cách mạng.”(SGK Ngữ văn, Ban cơ bản, NXB giáo dục Việt Nam, 2010, trang 14). Anh (chị) hiểu ý kiến trên như thế nào? Hãy làm sáng tỏ bằng việc phân tích các tác phẩm “Tây Tiến” (Quang Dũng), “Việt Bắc” (Tố Hữu) và “Đất nước”(trích trường ca “Mặt đường khát vọng” – Nguyễn Khoa Điềm). + Năm học 2015-2016: Cổ nhân từng nói: “Thi trung hữu họa”, “Thi trung hữu nhạc”. Anh/ chị hiểu ý kiến trên như thế nào ? Bằng sự hiểu biết của mình về bài thơ Tây Tiến ( Quang Dũng) và Việt Bắc (Tố Hữu), hãy làm sáng tỏ. - Đề thi đại học, cao đẳng của Bộ giáo dục: + Đề thi tuyển sinh đại học năm 2009, khối D (câu 3a) như sau: Cảm nhận của anh/chị về vẻ đẹp khuất lấp của nhân vật người vợ nhặt (Vợ nhặt - Kim Lân) và nhân vật người đàn bà hàng chài (Chiếc thuyền ngoài xa - Nguyễn Minh Châu). + Đề thi tuyển sinh đại học khối C năm 2009: Cảm nhận của anh/chị về hai đoạn văn sau: “Con Sông Đà tuôn dài tuôn dài như một áng tóc trữ tình,..... lừ lừ cái màuđỏ giận dữ ở một người bất mãn bực bội gì mỗi độ thu về” (Người lái đò Sông Đà – Nguyễn Tuân, Ngữ văn 12 Nâng cao) “Từ Tuần về đây, sông Hương vẫn đi trong dư vang của Trường Sơn, ..... .....“sớm xanh, trưa vàng, chiều tím” nhưngười Huế thường miêu tả” (Ai đã đặt tên cho dòng sông –Hoàng Phủ Ngọc Tường, Ngữ văn 12 Nâng cao) + Đề thi Tuyển sinh đại học khối D (câu 3b) năm 2010: Cảm nhận của anh/chị về chi tiết “bát cháo hành” mà nhân vật thị Nở mang cho Chí Phèo (Chí Phèo – Nam Cao) và chi tiết “ấm nước đầy và nước hãy còn ấm” mà nhân vật Từ dành sẵn cho Hộ (Đời Thừa – Nam Cao). 7
+ Đề thi Tuyển sinh đại học khối D năm 2012: Truyện ngắn Chí Phèo của Nam Cao kết thúc bằng hình ảnh: Đột nhiên thị thấy thoáng hiện ra một cái lò gạch cũ bỏ không, xa nhà cửa,và vắng người lại qua… (Ngữ văn 11, Tập một, NXB Giáo dục Việt Nam, 2011, tr.155). Truyện ngắn Vợ nhặt của Kim Lân kết thúc bằng hình ảnh: Trong óc Tràng vẫn thấy đám người đói và lá cờ đỏ bay phấp phới… (Ngữ văn 12, Tập hai, NXB Giáo dục Việt Nam, 2011, tr.32) Cảm nhận của anh/chị về ý nghĩa của những kết thúc trên. 1.2.3. Các đề thi trong khoảng 5 năm trở lại đây xuất hiện với mật độ dày như vậy, chúng tôi chưa tính đến thực tế trong các trường phổ thông nhiều bài viết thường xuyên và định kì giáo viên cũng ra dạng đề này. Đặc biệt trong sách giáo khoa của lớp 11 và lớp 12 cũng xuất hiện các đề so sánh yêu cầu giáo viên và học sinh tìm hiểu, điển hình như: Bài viết số 2 Nghị luận văn học lớp 11, SGK giới thiệu đề thuộc so sánh văn học Hình ảnh người phụ nữ Việt nam thời xưa qua các bài Bánh trôi nước, Tự tình (II) của Hồ Xuân Hương và Thương Vợ của Trần Tế Xương. Bài Ôn tập phần văn học lớp 12 học kì I đưa ra hệ thống câu hỏi trong đó có 3câu hỏi với kiểu đề so sánh để thầy cô và các em tìm hướng giải quyết. Câu 8: Phân tích vẻ đẹp của hình tượng người lính trong bài thơ Tây Tiến của Quang Dũng, so sánh với hình tượng người lính trong bài thơ Đồng chí của Chính Hữu. Câu 9: Những khám phá riêng của mỗi nhà thơ về đất nước quê hương qua bài thơ Đất nước (Nguyễn Đình Thi) và đoạn trích Đất Nước trong trường ca Mặt đường khát vọng(Nguyễn Khoa Điềm) 8
Câu 12: So sánh Chữ người tử tù (Ngữ văn11, tập một) với Người lái đò Sông Đà,nhận xét những điểm thống nhất và khác biệt của phong cách nghệ thuật NguyễnTuân trước và sau Cách mạng tháng Tám năm 1945). Bài viết số 6 trong SGK Ngữ văn 12 cũng có đề so sánh về hai bài thơ của Nguyễn Đình Thi và Nguyễn Khoa Điềm 1.2.4. Thực trạng đề thi có dạng so sánh xuất hiện phong phú như vậy nhưng trong chương trình sách giáo khoa môn Ngữ văn của trung học phổ thông lại không có một kiểu bài dạy riêng để hướng dẫn cho thầy cô giáo cũng như các em học sinh nắm được phương pháp làm dạng đề này một cách hiệu quả nhất. Chính vì vậy mà nhiều em học sinh tỏ ra rất lúng túng khi đứng trước đề bài so sánh văn học, còn không ít thầy cô thì băn khoăn về phương pháp làm bài. Đứng trước thực trạng đó, bằng kinh nghiệm của bản thân qua những năm dạy đội tuyển học sinh giỏi, dạy chuyên đề đại học cũng như trao đổi với đồng nghiệp, tôi đề xuất cách làm dạng đề so sánh này. 2. Tên sáng kiến: “ Cách làm các dạng đề so sánh trong văn học ” 3. Tác giả sáng kiến: - Họ và tên: Bùi Thị Thu Hương. - Địa chỉ tác giả sáng kiến: Trường THPT Sáng Sơn – xã Đồng Thịnh – huyện Sông Lô – tỉnh Vĩnh Phúc. - Số điện thoại: 0389881998. - Email: thaiduonghuongminh@gmail.com 4. Chủ đầu tư tạo ra sáng kiến: - Cá nhân GV Bùi Thị Thu Hương – Trường: THPT Sáng Sơn. 5. Lĩnh vực áp dụng sáng kiến: - Áp dụng trong giảng dạy và học tập môn Ngữ văn phần Cách làm các dạng đề so sánh trong văn học. . 9
6. Ngày sáng kiến được áp dụng lần đầu: áp dụng trong giảng dạy chuyên đề “Cách làm các dạng đề so sánh trong văn học” trong tháng 9/2016. 7. Mô tả bản chất của sáng kiến: 7.1/ Về nội dung sáng kiến: PHẦN 1: ĐẶT VẤN ĐỀ 1. Lý do chọn đề tài: Văn học không chỉ là một môn khoa học mà còn là một món ăn tinh thần không thể thiếu trong đời sống con người. Văn học cung cấp kiến thức về các lĩnh vực của đời sống xã hội. Văn học còn bồi bổ tâm hồn, giúp cho tâm hồn con người phong phú hơn, tinh tế hơn giúp họ biết sẻ chia, cảm thông, sống nhân ái và vị tha. Ngoài ra, văn học còn có chức năng giải trí, giúp con người quên đi những căng thẳng, mệt mỏi. Điều đó chứng tỏ văn học cũng như môn văn có vị trí quan trọng không chỉ trong nhà trường mà còn cả xã hội. Thế nhưng một thực tế, trong những năm gần đây tình trạng học sinh ngại học văn ngày càng nhiều. Một phần là do văn học là một môn khoa học khó chiếm lĩnh, dù các em có thích văn nhưng tiếp thu cũng không dễ dàng, phải có năng khiếu văn mới cảm thụ được nhưng số lượng học sinh có năng khiếu học văn giảm sút. Phần khác, do xu hướng phát triển của thời đại, người ta chuộng các môn khoa học tự nhiên hơn các môn khoa học xã hội, do yêu cầu xã hội, nghề nghiệp, gia đình...định hướng cho các em học những môn khối A sẽ có nhiều trường thi, công việc sau khi ra trường dễ dàng hơn và thu nhập cao hơn. Chính vì vậy dẫn đến tình trạng các em xem thường, coi nhẹ, xa lánh môn văn. Thực tế đó đòi hỏi người giáo viên đặc biệt là những giáo viên văn không thể buông xuôi, chấp nhận theo xu thế mà tâm huyết nghề nghiệp lúc nào cũng cần hơn hết. Ngoài việc chuẩn bị giáo án, thiết kế những bài giảng thật hay còn phải truyền đạt truyền cảm, lôi cuốn học sinh để học sinh yêu thích môn văn và giúp các em thấy văn học khác với các môn khác bởi nó gần gũi với con người, cho các em thấy mình trong văn học và văn học còn dạy các em cách sống. 10
Và điều đặc biệt trong quá trình dạy văn, ngoài việc cung cấp kiến thức thì khâu ôn luyện cho học sinh cũng rất quan trọng. Ôn tập giúp củng cố kiến thức, giúp học sinh khắc cốt ghi tâm và biết vận dụng vào làm các đề văn trong khi thi cử. Việc ôn tập, đặc biệt là ôn thi đại học, giáo viên không chỉ ôn tập kiến thức, các dạng đề trong từng tác phẩm riêng rẽ mà còn phải nhóm các tác phẩm cùng thể loại, thời đại, tác giả, đề tài...để chỉ ra những điểm giống và khác, những mặt kế thừa, những điểm cách tân của từng tác giả, từng tác phẩm. Đây là dạng đề so sánh tổng hợp. Trong những năm gần đây xu hướng thi theo kiểu dạng đề so sánh rất nhiều. Vì vậy, trang bị kiến thức về dạng đề so sánh, chỉ ra các dạng đề so sánh và cách làm dạng đề này để học sinh biết cách vận dụng là rất quan trọng. Ngoài ra, dạng đề so sánh văn học là một dạng đề khó. Dạng đề này cần kiến thức tổng hợp, khái quát nhưng chỉ một số học sinh có thể khái quát được còn đại bộ phận thì rất mơ hồ, lúng túng. Hơn nữa, lâu nay các em chỉ quen với những dạng đề phân tích từng tác phẩm, nhân vật, hình ảnh, chi tiết còn kết hợp nhiều tác phẩm, nhân vật, hình ảnh, chi tiết … để có cái nhìn tổng hợp về nền văn học, từng thời kì, trào lưu văn học thì không phải em nào cũng làm được. Vì vậy, nếu không có sự hướng dẫn ôn tập của giáo viên thì học sinh sẽ không làm được dạng đề này hoặc có làm thì cũng không bao hàm hết ý, không logic và không khái quát được. Thấy rõ xu hướng, tính thiết thực và ý nghĩa của vấn đề cho nên trong quá trình dạy và đặc biệt là ôn tập tôi luôn chú trọng tới dạng đề so sánh. 2. Mục đích nghiên cứu: 2.1. Chỉ ra các dạng đề so sánh trong phần văn xuôi 2.2. Hướng dẫn cách làm qua các bước và hướng dẫn cụ thể một số đề 2.3. Hướng dẫn học sinh luyện tập áp dụng 2.4. Kiểm tra, đánh giá mức độ hiểu, biết và áp dụng của học sinh 3. Nhiệm vụ nghiên cứu: 11
Để thực hiện tốt đề tài nghiên cứu bản thân tôi đã thực hiện các nhiệm vụ sau: - Thao giảng, dự giờ đồng nghiệp có trao đổi, rút kinh nghiệm qua từng tiết dạy. - Nghiên cứu sách giáo khoa, sách giáo viên, sách tham khảo, sách chuẩn kiến thức kĩ năng, sách kiểm tra thường xuyên và định kì, các tư liệu văn học trên mạng Internet. - Kiểm tra đánh giá kết quả học sinh để từ đó có điều chỉnh và bổ sung hợp lí. 4. Đối tượng và khách thể nghiên cứu 4.1. Đối tượng Học sinh các lớp khối C và D mà tôi đã được phân công giảng dạy từ năm 2016 đến nay tại trường THPT Sáng Sơn. - Lớp 12A2, 12A3 khóa học 2016-2017. - Lớp 12A2, 12A3 khóa học 2017-2018. 4.2. Khách thể nghiên cứu: Đề tài chỉ tập trung nghiên cứu Cách làm các dạng đề so sánh trong văn học. . 5. Phạm vi nghiên cứu Do dung lượng SKKN có hạn nên đề tài chỉ xin đề cập đến dạng đề so sánh trong phần văn xuôi. Phần văn xuôi có các tác phẩm trong chương trình Ngữ văn 11 và 12. * Chương trình Ngữ văn 11: - Hai đứa trẻ (Thạch Lam) - Chữ người tử tù (Nguyễn Tuân) - Hạnh phúc của một tang gia (Trích Số đỏ - Vũ Trọng Phụng) - Chí Phèo (Nam Cao) - Đời thừa (Nam Cao) 12
* Chương trình Ngữ văn 12 - Vợ chồng A Phủ (Tô Hoài) - Vợ nhặt (Kim Lân) - Rừng xà nu (Nguyễn Trung Thành) - Những đứa con trong gia đình (Nguyễn Thi) - Một người Hà Nội (Nguyễn Khải) - Chiếc thuyền ngoài xa (Nguyễn Minh Châu) 6. Phương pháp nghiên cứu Chủ yếu là phương pháp thực nghiệm. Đề tài là hướng dẫn học sinh lớp 12 ôn thi đại học nên đối tượng chủ yếu của đề tài là các em học sinh theo các khối lớp C và D. Vì vậy, tôi tận dụng tối đa các tiết ôn tập có được trong những giờ học chính khóa và chủ yếu là các buổi học bồi dưỡng để có thời gian hướng dẫn học sinh ôn tập củng cố kiến thức. Ngoài việc dạy học, hướng dẫn học sinh ôn tập tôi còn kết hợp với kiểm tra, đánh giá mức độ hiểu biết, vận dụng của học sinh. PHẦN 2: NỘI DUNG SÁNG KIẾN I. Khái quát các dạng đề so sánh Các đề so sánh trong phần văn xuôi rất nhiều từ nội dung, nghệ thuật đến hình ảnh, chi tiết, nhân vật…Nhưng trong quá trình dạy, tôi chỉ khái quát những đề chính có tính chất chung, tổng hợp để học sinh nắm được kiến thức cơ bản tránh bị lúng túng khi đứng trước quá nhiều đề vụn vặt. Tôi khái quát lại so sánh trong phần văn xuôi có những dạng đề cụ thể như sau: 1. So sánh các tác phẩm có điểm tương đồng Đề 1: Vẻ đẹp của chủ nghĩa anh hùng Cách mạng qua hai tác phẩm “Rừng xà nu”của Nguyễn Trung Thành và “Những đứa con trong gia đình”của Nguyễn Thi. 13
Đề 2: So sánh cách thể hiện số phận con người qua hai tác phẩm “Vợ chồng A Phủ” của Tô Hoài và “Chiếc thuyền ngoài xa” của Nguyễn Minh Châu. Đề 3: Tình cảnh người nông dân trước Cách mạng tháng Tám qua hai tác phẩm “Chí Phèo” của Nam Cao và “Vợ nhặt” của Kim Lân. Đề 4: Nghệ thuật miêu tả tương phản của Nguyễn Tuân và Thạch Lam trong hai tác phẩm “Chữ người tử tù” của Nguyễn Tuân và “Hai đứa trẻ” của Thạch Lam. 2. So sánh các nhân vật có điểm tương đồng Đề 1: Cảm nhận của anh (chị) về những vẻ đẹp khuất lấp của nhân vật người vợ nhặt (Vợ nhặt – Kim Lân) và nhân vật người đàn bà hàng chài (Chiếc thuyền ngoài xa- Nguyễn Minh Châu). (Đề tuyển sinh đại học khối C năm học 2009-2010) Đề 2: So sánh vẻ đẹp của chủ nghĩa anh hùng cách mạng qua hai nhân vật: Việt (Những đứa con trong gia đình – Nguyễn Thi) và Tnú (Rừng xà nu – Nguyễn Trung Thành). Đề 3: Cảm nghĩ của anh (chị) về vai trò của truyền thống đối với hiện tại qua hai nhân vật cụ Mết trong truyện ngắn Rừng xà nu (Nguyễn Trung Thành) và nhân vật chú Năm trong truyện ngắn Những đứa con trong gia đình (Nguyễn Thi). 14
3. So sánh các chi tiết nghệ thuật hoặc những câu nói đặc sắc thể hiện tư tưởng của tác phẩm. Đề 1: Cảm nhận của anh (chị) về chi tiết “bát cháo hành” mà nhân vật Thị Nở mang cho Chí Phèo (Chí Phèo – Nam Cao) và chi tiết “ấm nước đầy và nước hãy còn ấm” mà nhân vật Từ dành sẵn cho Hộ (Đời thừa – Nam Cao). (Đề thi tuyển sinh đại học khối D năm học 2010-2011. Đề 2: Cảm nhận của anh (chị) về chi tiết “tiếng chim hót ngoài kia vui vẻ quá!” mà nhân vật Chí Phèo cảm nhận được sau đêm gặp thị Nở (Chí Phèo - Nam Cao, Ngữ văn 11) và chi tiết “Mị nghe tiếng sáo vọng lại, thiết tha bổi hổi” mà nhân vật Mị nghe được trong đêm tình mùa xuân (Vợ chồng A Phủ - Tô Hoài, Ngữ văn 12). Đề 3: Sau khi nhận được bát cháo hành từ tay Thị Nở, Chí Phèo bảo với thị: - Hay là mình sang đây ở với tớ một nhà cho vui. (Chí Phèo – Nam Cao – Ngữ văn 11) Trong truyện ngắn “Vợ nhặt” của nhà văn Kim Lân (Ngữ văn 12), sau khi đãi người đàn bà bốn bát bánh đúc, Tràng cười và nói với thị: - Này nói đùa chứ có về với tớ thì ra khuân hàng lên xe rồi cùng về. Cảm nhận của anh (chị) về ý nghĩa những câu nói trên. II. Hướng dẫn học sinh cách làm các dạng đề 1. Ở dạng đề thứ nhất và dạng đề thứ hai có thể nhóm lại một cách làm như sau: a) Mở bài 15
- Dẫn dắt vấn đề (mở bài trực tiếp không cần) - Giới thiệu khái quát về các đối tượng so sánh b) Thân bài - Khái quát điểm chung của hai tác phẩm, hai nhân vật (Ví dụ: cùng nói về vẻ đẹp khuất lấp thì phải nói rõ vẻ đẹp khuất lấp là gì, cùng nói về chủ nghĩa anh hùng cách mạng thì phải làm rõ chủ nghĩa anh hùng cách mạng là gì hoặc nghệ thuật miêu tả tương phản thì phải nói rõ nghệ thuật miêu tả tương phản là gì). - Làm rõ đối tượng thứ nhất (kết hợp nhiều thao tác lập luận nhưng chủ yếu là phân tích) để làm rõ biểu hiện các mặt của đối tượng. - Làm rõ đối tượng thứ hai (kết hợp nhiều thao tác lập luận nhưng chủ yếu là phân tích) để làm rõ biểu hiện các mặt của đối tượng. - So sánh: nét tương đồng và khác biệt giữa hai đối tượng trên cả hai bình diện nội dung và hình thức nghệ thuật (bước này vận dụng kết hợp nhiều thao tác lập luận nhưng chủ yếu là phân tích và so sánh) - Lí giải sự khác biệt (do bối cảnh xã hội, văn hóa mà từng đối tượng tồn tại, phong cách nhà văn...) c) Kết bài: - Khái quát những nét giống nhau và khác nhau tiêu biểu - Có thể nêu những cảm nghĩ của bản thân 2. Dạng đề thứ ba có thể làm như sau: a) Mở bài - Khái quát về tác giả, tác phẩm - Giới thiệu và trích dẫn chi tiết, câu nói b) Thân bài - Làm rõ đối tượng thứ nhất về hai đặc điểm: nội dung và nghệ thuật + Sự xuất hiện chi tiết, câu nói 16
+ Chi tiết, câu nói có ý nghĩa gì + Giá trị nghệ thuật của chi tiết, câu nói - Làm rõ đối tượng thứ hai về hai đặc điểm: nội dung và nghệ thuật + Sự xuất hiện chi tiết, câu nói + Chi tiết, câu nói có ý nghĩa gì + Giá trị nghệ thuật của chi tiết, câu nói - So sánh điểm tương đồng và khác biệt c) Kết bài: - Đánh giá về giá trị của chi tiết hoặc câu nói - Có thể nêu cảm nghĩ bản thân III. Hướng dẫn cụ thể một số đề Sau khi đưa ra các dạng đề, hướng dẫn học sinh cách làm dạng đề đó, tôi hướng dẫn học sinh một số đề tiêu biểu. Đương nhiên là không phải giáo viên làm cho học sinh mà giáo viên chỉ đưa ra đề, gợi ý cho học sinh và để cho học sinh phát huy sự chủ động, sáng tạo của mình bằng cách phát biểu xây dựng dàn ý, sau đó giáo viên khái quát thành các ý chính. 1. Ở dạng đề thứ nhất và thứ hai tôi hướng dẫn cụ thể đề sau: Đề bài: Vẻ đẹp của chủ nghĩa anh hùng cách mạng qua hai tác phẩm “Rừng xà nu”của Nguyễn Trung Thành và “Những đứa con trong gia đình”của Nguyễn Thi. Hướng dẫn: a) Mở bài: - Dẫn dắt vấn đề - Giới thiệu về hai tác phẩm “Những đứa con trong gia đình” và “Rừng xà nu” và chủ nghĩa anh hùng cách mạng qua hai tác phẩm. 17
b) Thân bài * Những nét cơ bản của chủ nghĩa anh hùng cách mạng Việt Nam: - Dũng cảm, kiên cường, bất khuất trong cuộc đấu tranh gìn giữ đất nước - Sẵn sàng hi sinh vì Tổ quốc, nhân dân - Giàu tình cảm với gia đình, với quê hương, với Tổ quốc - Anh hùng, vĩ đại mà giản dị, khiêm nhường. * Phân tích 1. “Rừng xà nu” của Nguyễn Trung Thành: - Hình ảnh những cánh rừng xà nu bất diệt, vừa mang nghĩa tả thực vừa tượng trưng cho con người Tây Nguyên: + Những cánh rừng xà nu bạt ngàn bị đạn đại bác của giặc tàn phá, xà nu mang nhiều thương tích trên mình nhưng nó là loại cây có sức sống mãnh liệt, sinh sôi nảy nở. + Cây xà nu tượng trưng cho số phận, phẩm chất của người dân Tây Nguyên: tượng trưng cho những mất mát, đau thương, cho tấm lòng tha thiết yêu cách mạng, sự bất khuất, kiên cường của người dân Tây Nguyên. - Hình ảnh tập thể anh hùng làng Xô Man: Cụ Mết, Tnú, Dít, Heng…là những con người anh dũng, sẵn sàng xả thân vì sự nghiệp giải phóng dân tộc, giàu tình nghĩa với quê hương. - Nhân vật Tnú- nhân vật chính, là biểu tượng, niềm tự hào của người dân Tây Nguyên đánh Mĩ thể hiện những phẩm chất tiêu biểu của chủ nghĩa anh hùng cách mạng: kìm nén đau thương, đi lực lượng để được cầm súng giết giặc và chính Tnú đã dùng đôi bàn tay tàn tật của mình để bóp chết thằng chỉ huy đồn giặc ở Xô Man. 2 .“Những đứa con trong gia đình” của Nguyễn Thi. - Một gia đình nông dân Nam bộ giàu truyền thống yêu nước, yêu Cách mạng từ ba, má, chú Năm đến chị em Chiến, Việt. 18
- Nhân vật chính: Việt, Chiến thể hiện những phẩm chất của chủ nghĩa anh hùng Cách mạng: anh dũng, kiên cường, sẵn sàng xả thân vì Tổ quốc, căm thù giặc sâu sắc, giàu tình cảm với quê hương và Cách mạng. - Có sự kế thừa và phát huy giữa khúc sông trước: ba, má, chú Năm và khúc sông sau: Việt, Chiến. Khúc sông sau Việt, Chiến chảy xa hơn, mạnh hơn khúc sông trước. 3. Sự tương đồng và khác biệt: - Tương đồng: Đều trát lên những phẩm chất của chủ nghĩa anh hùng thời đại chống Mĩ cứu nước: anh dũng, kiên cường, sẵn sàng xả thân vì đất nước, giàu tình cảm với gia đình, quê hương và Cách mạng. Chủ nghĩa anh hùng cách mạng biểu hiện qua nhiều thế hệ, mang tính truyền thống dân tộc, cả hai tác phẩm thế hệ đi sau đều đang kế thừa xuất sắc truyền thống yêu nước, cách mạng của thế hệ đi trước. - Khác biệt: + Số phận một con người gắn với buôn làng trong chặng đường đau thương mà anh dũng của làng Xô Man anh hùng trong “Rừng xà nu” của Nguyễn Trung Thành. + Câu chuyện về một gia đình Nam bộ giàu truyền thống cách mạng, thế hệ những đứa con đang tiếp nối truyền thống của gia đình một cách xứng đáng qua nhân vật Việt - Chiến. Sự gắn bó giữa gia đình với đất nước, dân tộc và nhân loại. c) Kết bài: - Khái quát chung về vẻ đẹp chủ nghĩa anh hùng cách mạng Việt Nam qua hai tác phẩm. - Suy nghĩ của bản thân. 2. Ở dạng đề thứ ba tôi hướng dẫn đề sau: Đề bài: 19
Cảm nhận của anh/chị về chi tiết “tiếng chim hót ngoài kia vui vẻ quá!” mà nhân vật Chí Phèo cảm nhận được sau đêm gặp thị Nở (Chí Phèo - Nam Cao, Ngữ văn 11) và chi tiết “Mị nghe tiếng sáo vọng lại, thiết tha bổi hổi” mà nhân vật Mị nghe được trong đêm tình mùa xuân (Vợ chồng A Phủ - Tô Hoài, Ngữ văn 12) Hướng dẫn: a) Mở bài: Giới thiệu về tác giả, tác phẩm và chi tiết - Nam Cao, cây bút hiện thực xuất sắc và thấm đẫm tinh thần nhân đạo. “Chí Phèo” (1941) là kiệt tác đã kết tinh cao nhất cho đặc điểm nghệ thuật của nhà văn. Chi tiết “tiếng chim hót ngoài kia vui vẻ quá!” là một trong những chi tiết đặc sắc thể hiện giá trị nhân đạo của tác phẩm. - Tô Hoài là một nhà văn lớn của nền văn học Việt Nam hiện đại. Ông đã đạt nhiều thành tựu rực rỡ khi viết đề tài miền núi, trong đó có tác phẩm “Vợ chồng A Phủ” . Thể hiện rõ điều đó có lẽ phải kể đến chi tiết “Mị nghe tiếng sáo vọng lại, thiết tha bổi hổi”. b) Thân bài 1. Về chi tiết “tiếng chim hót ngoài kia vui vẻ quá!” trong tác phẩm Chí Phèo của Nam Cao: - Về nội dung: + Cuộc gặp gỡ bất ngờ với Thị Nở và trận ốm đã làm cho con quỷ dữ có sự thay đổi hẳn cả về tâm sinh lí. + Từ khi đi tù về đây là lần đầu tiên sau bao nhiêu năm Chí hết say, hoàn toàn tỉnh táo và có được một khoảng ngưng lặng để nghe được những âm thanh quen thuộc của cuộc sống. Những âm thanh ấy chính là tiếng gọi tha thiết của cuộc sống trong anh. + Âm thanh đó đã đánh thức trong Chí những cảm xúc của con người. Chí nhớ về quá khứ, ý thức được hiện tại và nghĩ đến tương lai. 20