Tâm lí đám đông và Phân tích cái Tôi
Sigmund Freud Phạm Minh Ngọc dịch
9
9. Bản năng bầy đàn
Chúng ta sẽ chẳng hài lòng được lâu với cách giải quyết huyễn hoặc bí mật về
đám đông bằng công thức trên. Ý nghĩ rằng thực ra chúng ta đã dựa vào bí ẩn của
thôi miên, mà thôi miên thì cũng còn biết bao điều chưa rõ lại làm chúng ta không
yên. Và như vậy là lại xuất hiện vấn đề đòi hỏi phải nghiên cứu tiếp.
Chúng ta phải nói ngay rằng những mối liên kết tình cảm của đám đông mà
chúng ta đã nói tới cũng đủ để để giải thích một trong các đặc điểm của nó: cá
nhân thiếu độc lập và sáng kiến, hành động a dua, có thể nói là sự thoái hoá cá
nhân thành một đơn vị của đám đông. Nhưng đám đông, nếu xét tổng thể, còn thể
hiện những đặc điểm như: họat động trí tuệ thấp, dễ khích động, không có khả
năng tự chế và trì hoãn, có xu hướng vượt giới hạn trong biểu lộ tình cảm và
chuyển những tình cảm này thành hành động - tất cả những đặc điểm ấy và cả
những đặc điểm khác nữa đã được Le Bon mô tả rất rõ ràng - cho ta một bức tranh
về sự thoái hoá tinh thần trở lại thang bậc thấp hơn như ta ta thường thấy ở trẻ con
và người tiền sử. Sự thoái hoá đặc biệt rõ ở những đám đông bình thường, còn ở
những đám đông nhân tạo, có tổ chức cao thì sự thoái hoá không đến mức sâu sắc
như vậy.
Như vậy là chúng ta có cảm giác rằng đấy là trạng thái mà những kích thích tình
cảm và hoạt động trí tuệ của từng cá nhân quá yếu, không thể tự thể hiện một cách
riêng rẽ được mà nhất định phải chờ tiếp ứng dưới dạng lặp lại một cách đồng loạt
ở những người khác. Ta phải nhớ rằng trong xã hội loài người có quá nhiều hiện
tượng phụ thuộc như vậy, có quá ít sự độc đáo và lòng can đảm riêng, và mỗi
người đều bị tâm lí đám đông chi phối rất mạnh, biểu hiện trong đặc điểm về
chủng tộc, trong các thành kiến giai cấp, dư luận xã hội v.v. Bí mật của ảnh hưởng
ám thị càng tăng lên khi chúng ta khẳng định rằng ảnh hưởng ấy không chỉ tác
động từ người cầm đầu mà còn do từng người tác động lẫn nhau, thì chúng ta phải
tự trách mình vì đã nhấn mạnh một chiều quan hệ với người cầm đầu mà không
chú ý gì đến tác nhân khác là hỗ tương ám thị.
Chúng ta hãy khiêm tốn lắng nghe một giọng nói khác, giọng nói sẽ đưa ra cho
chúng ta lời giải thích trên một cơ sở đơn giản hơn. Tôi xin mựơn lời giải thích từ
cuốn sách viết về bản năng bầy đàn của ông W. Trotter [1] , chỉ tiếc là cuốn sách
đã không hoàn toàn tránh được mối ác cảm do cuộc Đại chiến vừa rồi gây ra
(Cuộc đại chiến thế giới thứ nhất 1914-1918 – ND).
Trotter cho rằng những hiện tượng tinh thần vừa mô tả là sản phẩm của bản
năng bầy đàn (gregariousness) bẩm sinh của con người cũng như các loài động vật
khác. Về mặt sinh học thì tính chất bầy đàn đó có thể coi là sự tiếp tục của cơ chế
đa bào, còn trong lý thuyết libido thì nó là biểu hiện của một khuynh hướng của
libido, khuynh hướng tập hợp tất cả các sinh vật sống giống nhau thành một đơn vị
to lớn hơn [2] . Mỗi cá thể đều cảm thấy mình chưa toàn vẹn (incomplete) khi
đứng một mình. Nỗi sợ hãi của đứa trẻ là biểu hiện của bản năng bầy đàn này.
Chống lại bầy cũng có nghĩa là bị chia lìa khỏi bầy nên việc chống đối thường bị
né tránh vì sợ hãi. Nhưng bầy đàn lại phủ nhận bất cứ cái gì là mới mẻ, chưa quen.
Bản năng bầy đàn là bản năng nguyên thuỷ, không còn phân tích ra nhỏ hơn được
nữa (it cannot be split up).
Trotter dẫn ra một một loạt dục vọng (hay là bản năng) mà ông coi là nguyên
thuỷ: bản năng bảo tồn, bản năng dinh dữơng, bản năng tính dục và bản năng bầy
đàn. Bản năng bầy đàn thường đối lập với các bản năng khác. Ý thức về tội lỗi và
trách nhiệm là tài sản đặc trưng của con vật sống thành bày (gregarious animal).
Theo quan niệm của Trotter thì sức mạnh dồn nén mà phân tâm học phát hiện
được trong cái “Tôi”, nghĩa là sự chống cự mà thày thuốc gặp phải khi thực hiện
chữa trị bằng phân tâm là xuất phát từ bản năng bầy đàn. Tiếng nói có tầm quan
trọng vì nó giúp những cá nhân trong đoàn hiểu lẫn nhau, dựa vào nó mà có sự
đồng nhất hoá các cá nhân trong đoàn với nhau.
Le Bon tập trung chú ý vào các đám đông nhất thời, Mc Dougall thì quan tâm
đến các cộng đồng ổn định, Trotter khảo sát những đoàn thể phổ biến nhất trong
đó con người, cái được gọi là sinh vật chính trị (zwou politikou), đang sống và xác
lập cơ sở tâm lí của chúng. Trotter không cần phải tìm cội nguồn của bản năng bầy
đàn vì ông cho rằng nó là nguyên thuỷ, không còn phân tích ra nhỏ hơn được nữa.
Lời bình của ông rằng Boris Sidis cho rằng bản năng bầy đàn là sản phẩm của ám
thị cũng may là thừa đối với ông; lời giải thích này là theo một mẫu quen thuộc,
sai lầm và lời khẳng định ngược lại rằng ám thị là sản phẩm của bản năng bầy đàn
theo tôi là đúng hơn.
Nhưng chúng ta còn có nhiều lí do để phản đối ông Trotter hơn là những người
khác vì ông gần như không để ý đến vai trò của người cầm đầu trong đám đông,
trong khi chúng tôi lại ngả sang ý kiến ngược lại rằng nếu bỏ qua người cầm đầu
thì không làm sao hiểu được thực chất của đám đông. Bản năng bầy đàn không
dành chỗ cho người cầm đầu, người cầm đầu được đưa vào bầy một cách ngẫu
nhiên và vì vậy rất cần chú ý đến sự kiện là: bản năng bầy đàn không dẫn đến nhu
cầu có thượng đế, nhưng bầy cừu lại cần một người chăn chiên. Ngoài ra còn có
thể bác bỏ quan điểm của Trotter về mặt tâm lí nữa, nghĩa là có thể giả định rằng
bản năng bầy đàn có thể chia tách được, nó không phải là nguyên thuỷ như bản
năng tự bảo tồn hay bản năng tính dục.
Dĩ nhiên là rất khó theo dõi quá trình phát triển của bản năng bầy đàn trong từng
cá thể. Nỗi sợ hãi của đứa nhỏ bị bỏ một mình (Trotter giải thích đấy là biểu hiện
của bản năng) có thể được giải thích hoàn toàn khác. Nỗi sợ hãi ấy liên quan đến
mẹ nó, sau này là liên quan đến những người thân yêu khác và là biểu hiện của
một ước muốn không thực hiện được, đứa trẻ không thể làm gì với ước muốn [3]
đó ngoài việc biến nó thành nỗi sợ hãi. Nỗi hoảng sợ không hết dù có người thuộc
“bầy” tới gần, ngược lại, người lạ chỉ làm cho nó hoảng sợ hơn mà thôi. Trong
một thời gian khá dài người ta không tìm thấy biểu hiện gì của đứa trẻ chứng tỏ
bản năng bày đàn hay ý thức tập thể. Tình cảm đó hình thành trong các nhà trẻ, nơi
có nhiều trẻ em và từ mối quan hệ với cha mẹ mà cụ thể là: sự ghen tị khởi thủy
mà đứa con lớn dành cho đứa nhỏ hơn. Dĩ nhiên là đứa lớn muốn gạt bỏ đứa nhỏ,
đẩy đứa nhỏ khỏi cha mẹ, tước mọi quyền lợi của đứa nhỏ, nhưng vì cha mẹ
thương yêu đồng đều các con, đứa lớn hơn sẽ không thể giữ mãi thái độ thù địch
với em mà không bị trừng phạt nên nó buộc phải đồng nhất hóa mình với những
đứa con khác; còn trong nhà trẻ thì xuất hiện ý thức tập thể hay cộng đồng, ý thức
ấy sẽ phát triển thêm trong nhà trường. Yêu cầu đầu tiên của sự hình thành phản
ứng này là sự công bằng, là cách đối xử giống nhau với mọi người. Chúng ta hẳn
đếu thấy rằng ở nhà trường yêu cầu công bằng mạnh mẽ đến mức nào. Nếu tôi
không phải là “cục cưng” thì ít ra cũng đừng ai được “cưng” nhé. Có thể cho rằng
sự chuyển hóa và thay tính ghen tị bằng tinh thần tập thể trong nhà trẻ và trường
học đó là chuyện khó tin nếu như chúng ta không thấy chính quá trình đó trong
những quan hệ khác. Chỉ cần nhớ lại một đám đông các bà và các cô mơ mộng
cùng yêu một chàng ca sĩ hay nghệ sĩ dương cầm, đang xúm xít chen nhau quanh
chàng ta sau buổi biểu diễn thì sẽ rõ. Hẳn là trong thâm tâm cô nào cũng muốn
ghen với cô khác, nhưng vì họ đông quá và vì thế mà không cô nào có thể một
mình chiếm đọat được thần tượng nên họ đành bỏ ý nghĩ ấy và thay vì lao vào cấu
xé nhau, họ hành động như một tập thể thống nhất, hoan hô thần tượng và lấy làm
sung sướng mà chia nhau lọn tóc của chàng ta. Ban đầu vốn là những tình địch,
nhưng vì tình yêu với một đối tượng nên họ đã có thể đồng nhất hoá với nhau.
Thường thường nếu một tình trạng có thể được giải quyết bằng nhiều cách thì
không có gì phải ngạc nhiên là giải pháp được thực hiện là giải pháp mang lại một
phần thoả mãn trong khi các giải pháp khác, dù thích đáng hơn, lại không được sử
dụng vì hoàn cảnh thực tế không cho phép đạt mục tiêu.
Tinh thần tập thể, tình đoàn kết v.v. có hiệu năng trong đời sống xã hội đều là
do lòng ghen tị ban đầu này mà ra. Không ai được vượt lên, ai cũng như ai, mọi
người đều phải có những giá trị như nhau. Công bằng xã hội nghĩa là một người
phải tự từ bỏ một số thứ để người khác cũng từ bỏ những cái đó, hay nói khác hơn,
không được đòi những thứ đó. Chính sự đòi hỏi công bằng ấy là cội rễ của lương
tâm và tinh thần trách nhiệm. Chúng tôi vô tình đã tìm thấy và nhờ phân tâm học
mà hiểu được biểu hiện của đòi hỏi công bằng ấy trong nỗi sợ truyền bệnh cho
người khác của những người mắc bệnh giang mai. Nỗi sợ hãi của người bệnh là
biểu hiện việc chống lại cái ước muốn vô thức đổ bệnh cho kẻ khác. Bởi vì tại sao
chỉ có họ bị bệnh và chịu thiệt thòi đủ thứ, trong khi người khác thì không? Câu
chuyện tuyệt vời về vụ xử kiện của Solomon cũng có cùng một cội rễ như vậy:
nếu con của một bà chết thì những bà khác cũng không được có con sống. Căn cứ
vào ước muốn đó mà nhà vua tìm được người bị nạn.
Như vậy là ý thức xã hội được đặt nền móng trên sự chuyển hóa một tình cảm
mà khởi thủy là thù địch thành tình cảm tích cực mang đặc điểm của đồng nhất
hoá. Vì chúng tôi theo dõi quá trình đó cho đến nay cho nên chúng tôi nhận thấy là
quá trình ấy diễn ra do ảnh hưởng của tình cảm trìu mến với một người khác ở bên
ngoài nhóm ấy. Chúng tôi cũng tự thấy sự phân tích về đồng nhất hoá của mình là
chưa hoàn hảo, nhưng đối với mục đích của chúng ta hiện nay thì cần phải quay lại
với luận điểm rằng đám đông đòi hỏi một sự công bằng triệt để. Như chúng ta đã
thấy khi bàn về hai loại đám đông nhân tạo là nhà thờ và quân đội thì điều kiện
tiên quyết để chúng tồn tại là tình thương đồng đều của người cầm đầu đối với mọi
thành viên của tập thể đó. Nhưng chúng ta cũng không được quên rằng đòi hỏi
công bằng trong đám đông ấy chỉ áp dụng cho các thành viên của nó chứ không
liên quan đến người cầm đầu. Mọi thành viên của đám đông phải ngang nhau,
nhưng họ đều muốn có một người cầm đầu thống trị tất cả. Nhiều người giống
nhau, có thể đồng nhất hóa với nhau, và một người, một người duy nhất, cao hơn
tất cả - đấy là tình trạng của một đám đông có sức sống. Bởi vậy cho nên chúng tôi
mạn phép sửa lại quan điểm của Trotter: người là con vật sống thành bầy, người là
con vật thuộc bầy, thành viên của bầy, do một chúa chòm dẫn dắt.