Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright Bài viết
Huỳnh Thế Du 1
THÀNH CÔNG VÀ THẤT BẠI CỦA CÁC MÔ HÌNH XỬ LÝ NỢ XẤU*
Huỳnh Thế Du
Nợ xấu và xử lý nợ xấu luôn là vấn đề đau đầu của hầu hết các quốc gia, các hệ thống
tài chính và các tổ chức tài chính. Khi khối lượng nợ xấu của các tổ chức tài chính gia
tăng sẽ ảnh hưởng đến sự phát triển của nền kinh tế nói chung, hệ thống tài chính nói
riêng. Điều này đặt ra yêu cầu cho tất cả các nước cần phải có những biện pháp xử lý và
ngăn chặn các khoản nợ xấu phát sinh. Trong quá trình phát triển, hệ thống tài chính của
nhiều quốc gia đã rơi vào khủng hoảng, phát sinh khối lượng nợ xấu rất lớn. Tuỳ theo
đặc điểm riêng mà mỗi nước đã và đang áp dụng các mô hình xử lý nợ khác nhau. Có
nước thành công, có nước không thành công. Nguyên nhân tạo ra sự khách biệt là gì?
Để trả lời câu hỏi này, bài viết xin đề cập đến thành công và thất bại của các mô hình xử
lý nợ và đưa ra những nguyên nhân được các nhà nghiên cứu coi là quan trọng nhất.
Trước khi đi vào mô hình của từng quốc gia hay nhóm quốc gia cụ thể, chúng ta cùng
xem qua hai mô hình xử lý nợ chính, đó là mô hình xử lý nợ tập trung và mô hình xử lý
nợ không tập trung (Centralized and Decentralized Model).
Mô hình xử lý nợ tập trung (điển hình là mô hình của Hoa Kỳ): Đây là mô hình mà nhà
nước sẽ đóng vai trò chính trong quá trình xử lý nợ bằng việc thành lập ra cơ quan xử lý
nợ quốc gia (thường là công ty xử lý nợ quốc gia). Cơ quan này có trách nhiệm chính
trong việc xử lý tất cả các khoản nợ xấu của nền kinh tế được chuyển giao từ các tổ
chức tài chính. Ưu điểm của mô hình xử lý nợ tập trung là tận dụng được lợi thế kinh tế
theo quy mô; với khối lượng tài sản lớn nên có thể chứng khoán hoá một cách dễ dàng;
sở hữu tập trung các loại tài sản thế chấp tạo ra áp lực cho các con nợ và quản lý hiệu
quả hơn; phá vỡ quan hệ ràng buộc giữa ngân hàng và các doanh nghiệp, điều này sẽ tạo
ra những khoản vay mới hiệu quả hơn; cho phép các ngân hàng tập trung vào hoạt động
kinh doanh; cải thiện các triển vọng cho việc cơ cấu lại các ngành kinh tế; cho phép áp
dụng các chuẩn mực; có thể đưa ra những chính sách đặc biệt (special powers) để thu
hồi nợ và cơ cấu lại hệ thống ngân hàng. Tuy nhiên, mô hình tập trung cũng có những
bất lợi như: Các ngân hàng sẽ có lợi thế hơn các AMC1 trong việc thu thập thông tin của
các con nợ; để các khoản nợ tại các ngân hàng có thể cung cấp các ưu tiên tốt hơn cho
việc thu hồi chúng và tránh thua lỗ trong tương lai bằng việc cải tiến quá trình xét duyệt
cho vay và các thủ tục giám sát nợ vay; các ngân hàng có thể cung cấp các khoản tài trợ
tăng thêm mà nó có thể cần thiết trong quá trình cơ cấu lại; các tài sản chuyển giao cho
các AMC không được quản lý một cách năng động và có thể tạo ra sự giảm sút giá trị;
rất khó để có thể tách bạch hoạt động của một tổ chức công với những áp lực chính trị.
Mô hình xử lý nợ phi tập trung (điển hình là mô hình của Thuỵ Điển): Theo mô hình
này thì các ngân hàng sẽ tự xử lý các khoản nợ xấu của mình bằng việc thành lập ra
AMC hoặc bộ phận xử lý nợ riêng hoặc là các tư nhân đứng ra thành lập các công ty xử
lý nợ. Và điều đương nhiên là các AMC tư nhân này hoạt động vì mục tiêu lợi nhuận.
Những lợi thế và bất lợi của mô hình này ngược lại với mô hình xử lý nợ tập trung.
* Bài viết này được tham khảo chủ yếu từ nghiên cứu "The Use of Asset Management Companies in the
Resolution of Banking Crices Cross-Country Experience" của Daniela Klingebiel 2000, "Dealing with the
Bad Loans of the Chinese Banks" của John P. Bonin&Yiping Huang 2002, Experience of Asian Asset
Management Companies (AMCs): Do they Increase moral Hazard? - Evidence from Thailand" của Akiko
Terada& Gloria Pasadilla 2004.
1 Công ty quản lý tài sản (Asset Management Company)
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright Bài viết
Huỳnh Thế Du 2
Công ty xử lý tài sản quốc gia của Hoa Kỳ (The Resolution Trust Company in the
United States)
RTC được thành lập như một cơ quan xử lý nợ nhanh vào năm 1989 để xử lý các khoản
nợ xấu của các hiệp hội tiết kiệm và cho vay. Như một cơ quan nhà nước, RTC có rất
nhiều mục tiêu, gồm: Tối đa hoá thu nhập ròng từ việc bán các tài sản được chuyển
nhượng; tối thiểu hoá tác động lên các thị trường địa ốc và thị trường tài chính địa
phương; tối đa hoá việc tạo ra nhà ở cho các cá nhân có thu nhập thấp. RTC thực hiện
việc xử lý đối với cả hai loại nợ luân chuyển thông thường và nợ tồn đọng, khó xử lý
(Performing and non-performing assets). Kết quả xử lý nợ của RTC là rất tốt. Tổng số
tài sản mà RTC đã xử lý được là 465 tỷ USD bằng 8,5% tổng tài sản trong khu vực tài
chính, tương đương 8,5% GDP của Hoa Kỳ năm 1989 (Bonin&Huang 2002).
Nguyên nhân tạo ra thành công của RTC là do tổng khối lượng nợ xấu chỉ bằng 3%
tổng tài sản tài chính trong giai đoạn khủng hoảng trầm trọng nhất. Hơn thế nữa, khoảng
50% tài sản là các khoản vay bất động sản và vay cầm cố, 35% là tiền mặt và các loại
chứng khoán khác. Vì vậy, nhiều tài sản được chuyển nhượng là rất tốt và dễ dàng bán
thông qua việc đóng gói, chứng khoán hoá và đấu giá trên thị trường tài chính phát triển
nhất thế giới. RTC chỉ hoạt động trong một thời gian ngắn và đã hoàn thành sứ mệnh
vào năm 1995. Một trong những yếu tố hết sức quan trọng khác tạo ra sự thành công
này là các nhân sự cao cấp của RTC được lấy từ Công ty bảo hiểm tiền gửi liên bang
(đây là cơ quan có sự hiểu biết rất rõ về vấn đề lựa chọn bất lợi và tâm lý ỷ lại trong
hoạt động tài chính) và đội ngũ nhân viên của họ có rất nhiều kinh nghiệm trong việc xử
lý các tổ chức tài chính khó khăn, lâm vào tình trạng phá sản. Mặt khác, RTC đã dựa
vào những nhà thầu tư nhân để đánh giá, quản lý và bán nhiều tài sản. Một cấu trúc
quản lý hiệu quả đã cho phép RTC thu hồi 1/3 tài sản được chuyển nhượng, giảm thiểu
đáng kể khối lượng nợ phải bán.
Mặc dù tỷ lệ thu hồi trên tổng tài sản được chuyển nhượng đạt 86%, nhưng tổng chi phí
hoạt động của RTC là 88 tỷ USD, bằng 20% giá trị tài sản được chuyển nhượng và bằng
1,5% GDP năm 1989. Theo Klingebiel (2000), có nhiều yếu tố không thuận lợi ảnh
hưởng đến hoạt động của RTC như: việc tài trợ của chính phủ rời rạc làm gia tăng chi
phí xử lý; việc xử lý tài sản nhanh chóng bị cản trở bởi nhiều mục tiêu không nhất quán
đan xen.
Tuy có một số khó khăn, trở ngại, nhưng nhìn chung hoạt động của RTC là rất thành
công vì đã có những điều kiện rất thuận lợi và những yếu tố cơ bản giúp nó thực hiện
được sứ mệnh của mình.
Mô hình các nước Đông Á sau khủng hoảng 1997 (mô hình tập trung)
Đối với những con rồng, con hổ châu Á, năm 1997 quả là một cơn ác mộng đối với họ,
Vấn đề còn trầm trọng hơn đối với hệ thống tài chính. Sau cuộc khủng hoảng này, hàng
loạt các tổ chức tài chính, các ngân hàng rơi vào tình trạng phá sản. Tỷ lệ nợ xấu gia
tăng đáng kể. Để giải quyết vấn đề này, dù sớm hay muộn các nước Đông Á đều đã
thành lập cơ quan xử lý nợ quốc gia như: Indonesia Bank Restructuring Agency
(IBRA), Korea Asset Management Company (KAMCO), Thai Asset Management
Company (TAMC), DANAHARTA của Malaysia. Kết quả chỉ hơn 7 năm sau khủng
hoảng, việc xử lý nợ xấu của các nước này đã cơ bản hoàn tất. IBRA đã ngừng hoạt
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright Bài viết
Huỳnh Thế Du 3
động, TAMC và DANAHARTA dự kiến sẽ chấm dứt hoạt động vào năm 2005,
KAMCO đã tham gia xử lý 125 tỷ USD nợ xấu xuống còn 15 tỷ USD2
Nguyên nhân dẫn đến thành công trong xử lý nợ của các nền kinh tế Đông Á là do
khủng hoảng xảy ra đột ngột, các doanh nghiệp rơi vào tình trạng mất thanh khoản tạm
thời nên chưa thể hoàn trả đúng hạn các khoản nợ và các ngân hàng phải chuyển nợ quá
hạn làm cho tỷ lệ nợ xấu tăng cao, nhưng về mặt bản chất, chủ nợ của các các khoản nợ
nêu trên vẫn còn khả năng phục hồi và hoạt động hiệu quả là rất cao. Chính điều này
làm cho việc xử lý nợ của các nền kinh tế Đông Á có tính khả thi cao. Nói chung các
nền kinh tế Đông Á xử lý nợ hiệu quả là các khoản nợ đều có con nợ và các con nợ này
có nỗ lực trả nợ.
Từ mô hình xử lý nợ của Hoa Kỳ và các nền kinh tế Đông Á cho thấy rằng, việc xử lý
nợ xấu sẽ có tính khả thi cao nếu các khoản nợ được đảm bảo hoặc các khoản nợ vẫn
còn con nợ và con nợ có nỗ lực trả nợ. Đối với loại nợ này, sử dụng mô hình xử lý nợ
tập trung sẽ mang lại thành công.
Mô hình các nền kinh tế chuyển đổi ở Đông Âu
Mô hình của Cộng hoà Séc(mô hình tập trung): Bắt đầu quá trình cải các hệ thống ngân
hàng vào đầu những năm 1990. Lúc này, tất cả vốn lưu động của các doanh nghiệp nhà
nước được tài trợ bởi các khoản tín dụng ngắn hạn theo hạn mức với lãi suất thấp được
xem là các khoản vay khó đòi (TOZ) (Bonin&Huang 2002). Với mục tiêu tái cấu trúc
các khoản vay này theo các điều kiện thương mại, Séc đã thành lập centralized hospital
bank với tên gọi là Konsolidacni Banka (KnB). Tất cả các khoản vay khó đòi (TOZ)
được chuyển nhượng cùng với một lượng tương ứng các khoản tiền gửi doanh nghiệp từ
các ngân hàng khác. Tuy nhiên, các khách hàng là doanh nghiệp nhà nước vẫn duy trì
quan hệ với các ngân hàng mà nó đang cung cấp các dịch vụ ngân hàng và các khoản
vay mới. Qua nhiều thời kỳ, nhiều khoản vay khác được phân loại nợ xấu và chuyển từ
các ngân hàng lớn nhất cộng hoà Séc cho KnB để xử lý và nhà nước tái cấp vốn cho các
ngân hàng này. Mặc dù được xem thời điểm cải cách là phù hợp, nhưng Séc đã thất bại
trong việc tái cấu trúc hệ thống tài chính với mục tiêu xây dựng 4 ngân hàng quốc
doanh lớn nhất thành các trụ cột của hệ thống và tách bạch các khoản cho vay chỉ định
với các điều kiện ưu đãi sang một ngân hàng chuyên biệt. Nguyên nhân thất bại ở đâu?
Đơn giản là vì nền tảng cho khu vực ngân hàng định hướng thị trường mạnh chưa được
thiết lập. Các ngân hàng lớn vẫn chưa có sự độc lập từ Chính phủ. Nhà nước vẫn chiếm
cổ phần chi phối trong các ngân hàng sau khi chúng được cổ phần hoá. Thứ hai, các
ngân hàng không những vẫn giữ lại mối quan hệ với các khách hàng mà còn nắm giữ cổ
phần của các khách hàng này trong quá trình cổ phần hoá. Điều này đã làm nảy sinh vấn
đề mâu thuẫn giữa lợi ích của chủ sở hữu và chủ nợ. Khi có một cuộc khủng hoảng tiền
tệ nhỏ tác động, bảng cân đối của các ngân hàng sẽ bị ảnh hưởng (Bonin&Huang 2002).
Một điểm thú vị là là chính sách bảo hộ của chính phủ Séc đã cho phép các ngân hàng
nội địa duy trì một dải rộng và thu nhập các biên lợi nhuận đáng kể. Mặc dù trong môi
trường này trong các ngân hàng có thể tự cấp vốn. Vấn đề nợ xấu không được xử lý vì
các khoản tín dụng mềm vẫn được tiếp tục. Để giải quyết triệt để vấn đề này, các ngân
hàng lớn của Séc cần một đợt tái cấp vốn đáng kể trước khi có thể bán cho các nhà đầu
tư nước ngoài. Ước tính tổng chi phí của việc tái cấu trúc các ngân hàng của Séc lên đến
30% GDP. Đây là con số cao nhất trong chương trình tái cấu trúc của các nền kinh tế
chuyển đổi.
2 http://www.vir.com.vn/Client/Dautu/dautu.asp?CatID=13&DocID=3809