THIÊNHÀ
I.LIGIITHIU
NhómThiênhà
NhómthiênhànàytênlàHicksonCompactGroup(HCG)87,cáchtráiñ t
kho!ng400tri%unămánhsáng.Nh(ngthiênhàñangtươngtácqual,chút,
!nhhư.ngnhauv0c utrúcvàs,ti1nhóa.B3c!nhñư4cch5pb.ikínhthiên
vănGeminiSoutht:iCerroPachón,Chile.
ðàiquansátGemini,GMOSTeam/NASA
Thiênhà,mttphpkhnglhàngtrămtriucácvìsao,ttc ñang
tươngtáchpd%n,vàñangbayquanhmtñi)mchung.Cácnhàthiênvănh,c
ư-clưngcókho ng125t2thiênhàtrongvũtr4.Ttc cácvìsaocóth)thy
ñưcb5ngm6tthư7ngt8tráiñtthucv9thiênhàc:atráiñt,g,ilàNgânhà.
M>ttr7i,cùngv-inh@nghànhtinhkAthpc:anó,chBlàmtvìsaotrongthiên
hànày.Ngoàinh@ngvìsaovàhànhtinh,cácthiênhàcònchDañEngcácchòm
sao;khinhkhídHngnguyêntIvàphântI;cácphântIphDchpgmhydro,
nitơ,carbon,silicvành@ngchtkhác;cáctiavũtr4.
II.LCHSNGHIÊNCUTHIÊNHÀSƠKHAI
ChòmsaoTiênN(
ThiênhàTiênN(,mBtthiênhàxoDnEcgiEngnhưd!iNgânhàcHachúngta,
vItthJxatráiñ tnh tcóthJtrôngth ybLngmDtthưMng.XoáylEccácsao
cHanócóthJñư4cnhìnth ytPNorthernHemispheretrongchòmsaoTiênN(.
NgânhàvàchòmsaoTiênN(làbBphInthuBcnhómthiênhàñư4cgQilà
Nhóm“ðSaphương”,phUncHanhómrBnghơngQilàquUnthJVirgo.
RobertGendler/NASA
Nhàthiênvănh,cBaTư,alKSufi,ñãtinvàovicmôt lPnñPuthiênhà
xo6nRcñãñưcnhìnthytrongchòmsaoTiênN@.Kho nggi@athAk2XVIII,
chB có 3 thiên hà ñưc nhn din. Vào năm 1780, nhà thiên văn h,c Pháp
CharlesMessierñãcôngbRmtdanhsáchbaogm32thiênhà.Nh@ngthiên
hànàygi7ñâyñưcnhnbiAtb]icácsRM(Messier);víd4nhưthiênhàTiên
N@ñãbiAtlàM31.
HàngngànthiênhàñưcbiAtñAnvàñưcghinhnb]icácnhàthiênvăn
h,cAnhSirWilliamHerschel,CarolineHerschel,vàSirJohnHerscheltrong
buibìnhminhthAk2XIX.T8năm1900,cácthiênhàñưckhámpháphPnl-n
nh7vicnghiêncDub5ng nhch4p.Nh@ngthiênhàcáchtráiñtrtxahin
nhexíutrên nhrtkhóphânbitv-icácvìsao.ThiênhàñưcbiAtñAnrng
nhtkho ng13lPncácvìsaod iNgânhà.
Năm1912,nhàthiênvănh,cMfVestoM.SlipherlàmvictHiñàithiên
vănLowell]Arizonañãkhámphárar5ngquangphvHchc:ahAtth y các
thiênhàñ9uchuy)như-ngv9vùngñe.ði9unàyñãñưcnhàthiênvănh,cMf
EdwinHubblegi ithíchrõrànglàttc cácthiênhàñangchuy)nñngraxa
nhauvàd%nñAnkAtlunr5ngvũtr4ñanggiãnn].KhôngbiAtvũtr4smtiApt4c
giãnn]haylàhútnhauvàricuRicùngchúngsmb6tñPucolHiv9mtñi)mmà
t8ñóchúngn ysinhra.
III.SPHÂNLOITHIÊNHÀ
D!iNgânhà
Nh(ngthiênhàxoDnEcnhưd!iNgânhàcHachúngtacód:ngñĩaphZng
tươngñEiv[inh(ngcánhtayxoDnEc.B3c!nhmàukhôngth,cnàynhìnv0
trungtâmNgânhà,ñSnhvScách30000nămánhsáng.Nh(ngquUnthJsao
sángchóith yñư4ctrong!nhdQctheonh(ngvùngb5ivàkhítEihơn.
Morton^Milon/ScienceSource/PhotoResearchers,Inc.
Khinhìnho>cch4pb5ngkínhthiênvănl-n,chBnh@ngthiênhàgPnnht
lranh@ngvìsaoriênglo.ðRiv-ihPuhAtcácthiênhà,chBcóánhsángkAthp
ttc cácvìsaolàñưcnhnthy.Nh@ngthiênhàbi)ulnh@ngdHngkhác
nhau.MtsRcódHnghìnhcPutoànbv-itâmsángchói.Nh@ngthiênhàñưc
g,ilàellipchDañEngcưdânnh@ngvìsaogià,thư7ngv-imtítkhího>cb4i
hinra,vàmtvàisaotHothànhm-iñây.Nh@ngthiênhàellipcómtdãykích
thư-crngl-n,t8khnglñAnlùntpt.
NgưclHi,nh@ngthiênhàxo6nRclàhthRnghìnhñĩadátphrngbao
gmkhôngchBvàisaogiàmàcònnhi9ucưdânrngl-nc:anh@ngsaom-i,
nhi9ukhívàb4i,vành@ngñámmâyphântIlànơisinhtrư]ngc:anh@ngvì
sao.Thư7ngthình@ngvùngchDañEngnh@ngsaom-isángchóivành@ngñám
mâykhíñưcs6pxApthànhnh@ngcánhtayxo6nRcdàicóth)quansátñưc
qunquanhthiênhà.Nóichung,mtquPngnh@ngngôisaocũm7baoquanh
ñĩa;mtchsphìnhra]nhânnhehơnthư7ngtntHi,phunrahaitiavtcht
mãnhlitngưcnhi9u.
VItthJHoag
VòngñaicHacácsaoxanh,chDcn`ng,m[ivâyquanhnhânsaocũhơn,các
saovàngtrongthiênhàñư4cbi1tñ1nnhưvItthJHoag.CácnhàthiênvănhQc
suyñoáns,phânchiab tthưMngnàylàk1tqu!cHamBts,vach:mthiênhà
khác.VItthJHoagnLmcách600tri%unămánhsángtrongchòmsaoSerpens.
STSCI/AURA/NASA
Nh@ngthiênhàgiRngñĩakhác,khôngph idHngxo6nRctoànb,ñưcphân
loHikhôngtheoquylutnàoc .Nh@ngthiênhànàycũngcómtsRl-nkhí,b4i
vành@ngsaom-inhưngkhôngs6pxAptheodHngxo6nRc.Chúngthư7ngñpnh
xDgPnnh@ngthiênhàl-nhơnvàsExuthinc:achúngcóth)làkAtqu c:a
mtcucchHmtrándângtràov-ithiênhàñshơn.Mtvàithiênhàrtñsi
khácthư7ngñpnhxDtrongcácnhómkínhaiho>cba,vành@ngsEtươngtác
tràodângc:achúnggâyrasEbópméonh@ngcánhtayxo6nRcsinhranh@ng
ñĩacongvành@ngñuôich ythànhdòngdài.Nh@ngthiênhàvòngñai,víd4
như, tHothành khimt thiên hànhe vachHm v-itâm thiên hà xo6nRc. Mt
vòngñaicácsaocư7ngñmHnhhìnhthànhtHicácrìam-ingoàicùngñưckAt
hpv-ithiênhà.KínhthiênvănkhônggianHubble(HST)ñãphátgiácnhi9u
thiênhàvòngñaihơncácnhàthiênvănh,cmongñi,giýr5ngnh@ngcuc
ñ4ngñthiênhàlàphbiAn.
Quasarslành@ngvtth)xuthinnhưmtngôisaoho>cgPnnhưvy,
nhưngsEt6tdPnánhsángkhnglc:achúngnhnbiAtchúngnhưnh@ngvt
th)]nh@ngkho ngcáchrtxa.Chúngcólmliênquanch>tchmñAnnh@ngthiên
hàphátsóngvôtuyAnvành@ngvtth)BLLacertae.Kínhthiênvănkhônggian
Hubble(HST)ñãhoànthànhvicnghiêncDunh@ngthiênhàgPnñâyvàonăm
1996ñãchobiAtlàttc nh@ngthiênhàrngl-nsmñưcxApcùngnhàv-i
QuasarstrongcucsRngthiênhàsơkhai.HSTnghiêncDuchBrar5ngphPnl-n
cácthiênhàchDanh@nghRñench6cn>ngmàsmlàgiaiñoHnkAtiAptrongsE
tiAnhóathiênhà.
IV.SXÁCðNHKHO NGCÁCHTHIÊNHÀBÊNNGOÀI
xmtthiênhànhìn quakínhthiênvăn,suy rakho ngcáchc:anólà
khôngth)ñưc,chBbiAtkho ngcáchxahaygPnhơnv-itráiñt.Cácnhàthiên
vănh,cư-clưngkho ngcáchb5ngvicñRichiAuñsángho>ckíchthư-c
c:anh@ngvtth)trongthiênhàñangxétv-iNgânhà.Nh@ngsaosángnht,
nh@ng ngôi sao m-i, các nhóm sao, vành@ng ñám mây khí ñãñưc dùng vì
m4cñíchnày.Nh@ngsaothayñiñsáng,nhtlành@ngsaomàñsángc:a
chúngthayñimtcáchtuPnhoànlàquýgiáb]ivìchukỳdaoñngliênquan
ñAnñsángbêntrongc:anó.B5ngvicquansátmangtínhtuPnhoàn,ñsáng
thEccóth)ñưctínhtoánvàsosánhv-iñsángrõràng;rithìkho ngcách
cóth)suyrañưc.Cácnhàthiênvănh,cñãh,cñưcr5ngtRcñcácsaokhi
chúngbayquanhtâmthiênhàc:achúngph4thucvàoñsángvàkhRilưng
bêntrongthiênhàñó.Nh@ngthiênhàquaynhanhcEckỳchóil,i;quaychm
thìthEcchtm7nhHt.NAutRcñqufñHocácsaotrongthiênhàxácñpnhñưc
thìkho ngcáchc:athiênhàñócóth)biAtñưc.
V.SPHÂNB"THIÊNHÀ