Hội thảo khoa học Quốc gia Quản lý tài nguyên, môi trường
và phát triển bền vững vùng Tây Bắc, Việt Nam
THỰC TRẠNG VÀ ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG
DU LỊCH CỘNG ĐỒNG TẠI TỈNH ĐIỆN BIÊN
Phan Nam Giang, Hoàng Xuân Trọng
Trường Đại học Tây Bắc
Email: namgiang@utb.edu.vn
Tóm tắt: Du lịch cộng đồng là một trong các loại hình và phương thức sản xuất giúp cộng đồng phát triển bền
vững dựa trên cơ sở dựa vào cộng đồng địa phương chủ động bảo tồn, khai thác tài nguyên môi trường tự nhiên và
văn hóa bản địa. Bài viết phân tích, đánh giá thực trạng một số điểm du lịch cộng đồng tại tỉnh Điện Biên, xác định
các vấn đề tồn tại chính, từ đó đề xuất một số giải pháp, khuyến nghị nhằm phát triển bền vững du lịch cộng đồng tại
tỉnh Điện Biên.
Từ khoá: Du lịch cộng đồng, phát triển bền vững, tỉnh Điện Biên.
1. GIỚI THIỆU
Thuật ngữ “Du lịch cộng đồng” (Community-based tourism - CBT) bắt nguồn từ loại hình du lịch làng bản,
xuất hiện vào những năm 1970, khi một số khách du lịch muốn tham quan các làng bản và tìm hiểu văn hóa kết
hợp với khám phá tự nhiên. Thông thường các hoạt động du lịch này thường được tổ chức ở những khu vực rừng
núi còn mang tính tự nhiên hoang dã, có hệ sinh thái đa dạng,… nhưng còn hẻo lánh, thưa thớt dân cư. Điều này
dẫn đến việc khách du lịch gặp khó khăn rất nhiều về vấn đề giao thông, điều kiện sinh hoạt, thông tin hay các
điều kiện hỗ trợ cho hoạt động du lịch khác. Khi đó, khách du lịch cần sự hỗ trợ của người dân bản xứ: dẫn đường,
cung cấp đồ ăn, chỗ ngủ,… Khách du lịch đã đưa ra cách gọi đầu tiên đó là “những chuyến du lịch có sự hỗ trợ
của người dân bản xứ”. Đó chính là tiền đề cho khái niệm du lịch cộng đồng sau này.
2. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
Nhóm tác giả sử dụng phương pháp nghiên cứu các tài liệu thứ cấp báo cáo, dữ liệu thống kê từ các cơ quan quản
lý nhà nước về du lịch tỉnh Điện Biên nhằm phân tích đánh giá về lượt khách, doanh thu, nguồn nhân lực du lịch, cơ
sở hạ tầng phục vụ du lịch; phương pháp khảo sát quan sát thực địa một số điểm bản du lịch cộng đồng; sử dụng
phương pháp điều tra xã hội học khảo sát qua Bảng hỏi với 200 khách du lịch đến với Điện Biên để lấy ý kiến đánh
giá về hiện trạng và sự hài lòng của khách về hoạt động du lịch cộng đồng.
3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN
3.1. Thực trạng về số điểm du lịch cộng đồng tại Điện Biên
Là địa phương có nhiều tiềm năng du lịch, ngoài các di tích lịch sử, Điện Biên còn có nền văn hóa phong phú
của 19 dân tộc, phong cảnh thiên nhiên đẹp với hệ thống hang động nguyên sơ. Đây là tiềm năng, lợi thế để phát
triển du lịch cộng đồng, đây là loại hình du lịch gắn với đời sống của người dân, trong đó có các dịch vụ như: ăn,
ở cùng nhà dân, du khách sẽ được sống cùng người dân, hòa mình vào những công việc thường ngày của họ và
tìm hiểu phong tục tập quán truyền thống, ẩm thực, văn hóa nghệ thuật tại địa phương. Ở các bản văn hóa, tiềm
năng văn hóa phi vật thể cũng là thế mạnh để phát triển du lịch, điều đó được thể hiện qua phong tục tập quán, đời
sống sinh hoạt, lễ hội của đồng bào các dân tộc.
Chủ trương phát triển du lịch công đồng tại các bản văn hóa là điều kiện tốt để cải thiện đời sống vật chất và
tinh thần cho nhân dân đồng thời bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc. Do đó, nhiều gia đình đã chủ động
cải tạo, nâng cấp nhà cửa, đặc biệt là khu vệ sinh, chuồng trại chăn nuôi, chỉnh trang đường làng ngõ xóm, khôi
phục các làng nghề thủ công truyền thống, tham gia các hoạt động văn hóa văn nghệ, phục dựng lại một số lễ hội
truyền thống,… Các bản đều hoạt động theo mô hình chung, lập ra một đội từ 15 - 20 người chuyên hướng dẫn
khách tham quan, phục vụ ẩm thực, văn nghệ.
Cùng với các địa phương khác thuộc khu vực miền núi phía Bắc, Điện Biên đang từng bước khai thác tiềm
năng, thế mạnh để phát triển loại hình du lịch cộng đồng nhằm tạo cơ hội cho người dân làm chủ đồng thời hưởng
lợi từ tài nguyên, văn hóa và danh thắng. Đây là hướng đi đúng đắn không chỉ nâng cao đời sống vật chất cho bà
584 Phan Nam Giang, Hoàng Xuân Trọng
con thôn bản mà còn góp phần bảo tồn, gìn giữ và phát huy những giá trị truyền thống độc đáo của các dân tộc
Điện Biên.
Đơn vị tính: điểm du lịch
Hình 1. Số lượng điểm du lịch cộng đồng tại Điện Biên
(Nguồn: Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Điện Biên)
Trong giai đoạn 2016 – 2018, số lượng điểm du lịch cộng đồng tại tỉnh Điện Biên đã có sự gia tăng, từ 10
điểm năm 2016 lên 13 điểm năm 2018. Các điểm du lịch cộng đồng này đa số tập trung tại khu vực xung quanh
thành phố Điện Biên phủ nên khá thuận lợi trong việc di chuyển của du khách tới các điểm này.
3.2. Thực trạng về doanh thu từ hoạt động du lịch
Trong giai đoạn 2016 - 2018 lượng khách du lịch đến Điện Biên ngày càng đông, số lượng khách năm 2017
tăng 25 % so với năm 2016, doanh thu từ hoạt động du lịch đạt 150 tỷ đồng. Đặc biệt là khách đến ở lâu hơn,
khách đến với nhiều hoạt động trải nghiệm và nhiều địa chỉ đến tham quan, khám phá nên mức chi tiêu cũng lớn
hơn. Góp phần hoàn thành doanh thu cho hoạt động du lịch cũng như đóng góp cho địa phương.
Tuy nhiên nếu so sánh với bức tranh toàn cảnh của Điện Biên, hoạt động du lịch cộng đồng chưa có nhiều
đóng góp. Doanh thu từ hoạt động du lịch cộng đồng mang lại cho người dân chưa cao, mặc dù đã có sự cải thiện
qua các năm.
Đơn vị tính: triệu đồng
Hình 2. Doanh thu từ hoạt động du lịch cộng đồng tại Điện Biên
(Nguồn: Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Điện Biên)
10
12
13
0
2
4
6
8
10
12
14
2016 2017 2018
1981
2414
3291
0
500
1000
1500
2000
2500
3000
3500
2017 2018 2019
Thực trạng và định hướng phát triển bền vững du lịch cộng đồng tại tỉnh Điện Biên 585
Dựa vào hình 2 có thể thấy năm 2017 doanh thu từ hoạt động du lịch cộng đồng tại Điện Biên đạt 1.981 triệu
đồng đến năm 2019 đã tăng lên 3.291 triệu đồng, tốc độ tăng trưởng của cả giai đoạn đạt 66,12 %, tuy nhiên
doanh thu từ du lịch cộng đồng mới chỉ chiếm khoảng 2,1 % (năm 2018) trong tổng doanh thu từ du lịch. Thực tế
cho thấy rằng, dù có nhiều lợi thế nhưng hoạt động du lịch cộng đồng ở Điện Biên vẫn còn nhiều hạn chế, như:
Các dịch vụ về ẩm thực, văn nghệ còn trùng lặp, chưa phong phú, đa dạng; đầu tư cơ sở hạ tầng phục vụ du lịch
thiếu đồng bộ, vệ sinh môi trường chưa giải quyết triệt để; nhiều giá trị truyền thống đang bị mai một,... Vì vậy,
thời gian tới, Điện Biên cần tập trung đẩy mạnh tuyên truyền nâng cao ý thức giữ gìn và phát huy truyền thống
văn hóa của dân tộc; tích cực quảng bá, giới thiệu các sản phẩm du lịch nhằm thu hút du khách trong và ngoài
nước đến với Ðiện Biên; đặc biệt là du lịch cộng đồng, trải nghiệm thực tế tại các bản, làng văn hóa vùng đồng
bào dân tộc thiểu số. Bởi vì đó là hướng đi cần thiết và quan trọng nhằm đa dạng hóa các loại hình du lịch, khai
thác tốt các giá trị văn hóa độc đáo, góp phần nâng cao đời sống vật chất và tinh thần cho người dân, mang lại
nhiều trải nghiệm hấp dẫn đối với khách du lịch khi đến với Ðiện Biên.
3.3. Thực trạng về lao động tham gia hoạt động du lịch cộng đồng tại Điện Biên
Hiện nay, số lượng người dân tham gia vào hoạt động du lịch cộng đồng tại các bản văn hóa du lịch tại Điện
Biên chưa được đông đảo và thường xuyên, thông thường các hộ dân chỉ tham gia phục vụ khi có các đoàn khách
đến tham quan. Các sản phẩm du lịch cũng chưa đa dạng chủ yếu là thưởng thức ẩm thực và văn nghệ nên nhu cầu
sử dụng lao động cho hoạt động du lịch cũng chưa lớn. Vì vậy, hoạt động du lịch cộng đồng mới chỉ có tác động
đến một nhóm nhỏ người dân tham gia chứ chưa có tác động lan tỏa đến cộng đồng dân cư trong công tác xóa đói
giảm nghèo cũng như bảo tồn các di sản văn hóa các dân tộc Điện Biên.
Đơn vị tính: người
Hình 3. Số lượng lao động tham gia hoạt động du lịch cộng đồng tại Điện Biên
(Nguồn: Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Điện Biên)
Tính đến thời điểm cuối năm 2018 số lượng lao động tham gia vào các mô hình du lịch cộng đồng tại Điện
Biên còn khá khiêm tốn, bản nhiều nhất chỉ có 20 lao động và bản ít nhất có 10 lao động tham gia vào mô hình du
lịch cộng đồng.
3.4. Số lượng khách du lịch đến các điểm du lịch cộng đồng tại Điện Biên
Trong giai đoạn 2016 - 2018 số lượng du khách đến với các điểm du lịch cộng đồng tại Điện Biên không
nhiều, năm 2016 là 10.640 lượt khách, năm 2017 là 12.430 lượt khách, năm 2018 là 14.240 lượt khách. Số lượng
khách đến với các bản du lịch cộng đồng cũng có sự phân hóa rõ rệt, Bản Mển là điểm du lịch thu hút được đông
du khách nhất tiếp đến là bản Nong Chứn và Bản Ten, còn lại các bản thu hút được rất ít du khách mặc dù có điều
10
20
12
20
15
20
20
20
20
20
0 5 10 15 20 25
Bản Nong Bua
Bản Mển
Bản Him Lam 2
Bản Ten
Bản Nong Chứn
Bản Phiêng Lơi
Bản Pe Luông
Bản Co Mỵ
Bản Uva
Bản Hoong
586 Phan Nam Giang, Hoàng Xuân Trọng
kiện tương đối thuận lợi, nằm gần trung tâm thành phố như bản Phiêng Lơi (năm 2016: 130 lượt khách, năm 2017:
160 lượt khách, năm 2018: 200 lượt khách).
Đơn vị tính: lượt khách
Hình 4. Số lượng khách du lịch đến các điểm du lịch cộng đồng tại Điện Biên
(Nguồn: Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Điện Biên)
3.5. Kết quả khảo sát du khách đối với các điểm du lịch cộng đồng tại Điện Biên
Khách hàng biết đến các điểm du lịch cộng đồng, du lịch nông nghiệp của Điện Biên qua nhiều nguồn thông
tin khác nhau như: truyền thanh, truyền hình, báo chí và các trang mạng xã hội. Theo kết quả khảo sát 200 khách
du lịch tại Điện Biên, có đến 89/200 du khách biết đến các thông tin về du lịch cộng đồng, du lịch nông nghiệp
qua các trang mạng xã hội như facebook, zalo. Vì vậy, trong thời gian tới các cấp chính quyền địa phương và
người dân cần có các giải pháp quảng bá hình ảnh điểm đến thông qua các kênh này, đây là một trong những kênh
tiếp cận khá hiệu quả và đặc biệt phù hợp với đối tượng khách du lịch đến Điện Biên ngày càng trẻ hóa.
Bảng 1. Nguồn tiếp cận thông tin của khách du lịch
Chỉ tiêu Số lượng
Truyền thanh, truyền hình 36
Người thân 30
Báo chí 45
Facebook, Zalo, Skype
89
Khác 0
(Nguồn: Tổng hợp từ kết quả điều tra của nhóm tác giả)
Trong năm 2019, Điện Biên có nhiều hoạt động văn hóa thu hút nhiều khách du lịch như: Lễ hội đua thuyền
đuôi én thị xã Mường Lay; Sự kiện Hoa anh đào - Pá Khoang Điện Biên năm 2019; Lễ hội Hoa Ban và Ngày hội
Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Điện Biên lần thứ VI; các hoạt động kỷ niệm 65 năm Chiến thắng Điện Biên
Phủ.
Chính vì thế, trong thời gian qua, ngành du lịch tỉnh Điện Biên đã tăng cường rà soát, tham mưu ban hành cơ
chế, chính sách khuyến khích các thành phần kinh tế đầu tư vào lĩnh vực du lịch; tích cực hỗ trợ doanh nghiệp
hình thành các sản phẩm du lịch đặc trưng theo chương trình phát triển du lịch và các sản phẩm bổ trợ góp phần
đa dạng hóa và phong phú hơn các chương trình du lịch để tăng cường thu hút, kéo dài thời gian lưu trú của khách
du lịch.
600
4400
700
1700
2000
130
55
800
45
210
660
5000
750
2000
2500
160
60
1000
50
250
700
5500
800
2500
2800
200
70
1300
70
300
2016 2017 2018
Thực trạng và định hướng phát triển bền vững du lịch cộng đồng tại tỉnh Điện Biên 587
Bên cạnh đó, tỉnh Điện Biên cũng đã thành lập và tổ chức hoạt động có hiệu quả Hiệp hội du lịch tỉnh nhằm
liên kết, phát triển các đơn vị, doanh nghiệp kinh doanh du lịch gắn với phát triển du lịch cộng đồng ở vùng nông
thôn, các thôn bản dân tộc vùng sâu, vùng xa, tuyến biên giới. Ngoài ra, ngành du lịch tỉnh thực hiện có hiệu quả
hợp tác với 8 tỉnh Tây Bắc mở rộng, hợp tác với các trung tâm du lịch lớn như Hà Nội, Thành phố Hồ Chí Minh;
đồng thời, tiếp tục kết nối hợp tác với các thị trường khách tại Bắc Lào, Bắc Thái Lan,…
Những việc làm trên đã góp phần thúc đẩy sự hấp dẫn của điểm đến Điện Biên trong lòng du khách và ngày
càng có nhiều khách du lịch sẵn sàng quay lại Điện Biên, theo kết quả khảo sát, có đến 31 % khách du lịch đã
quay trở lại Điện Biên. Kết quả được thể hiện trong Bảng 2:
Bảng 2. Thực trạng khách du lịch quay trở lại Điện Biên
Chỉ tiêu Số lượng
1 lần 138
2 - 4 lần 45
5 - 7 lần 11
Trên 7 lần 6
(Nguồn: Tổng hợp từ kết quả điều tra của các tác giả)
Kết quả khảo sát khách du lịch cho thấy có 68/200 khách được hỏi đến Điện Biên bằng hình thức mua Tour
của các doanh nghiệp lữ hành, 132/200 khách được hỏi đến Điện Biên bằng hình thức tự tổ chức.
Bảng 3. Hình thức khách du lịch đến Điện Biên
Chỉ tiêu Số lượng
Mua Tour 68
Tự tổ chức 132
(Nguồn: Tổng hợp từ kết quả điều tra của các tác giả)
Bảng 4. Sự hài lòng của du khách về sự đa dạng của các sản phẩm tham quan
Chỉ tiêu Số lượng
Rất không hài lòng 15
Không hài lòng 30
Trung bình
98
Hài lòng 50
Rất hài lòng 7
(Nguồn: Tổng hợp từ kết quả điều tra của các tác giả)
Du lịch cộng đồng - Community Base on Tourism đã và đang phát triển nhanh chóng, lan tỏa rộng rãi. CBT
khai thác những tiềm năng và sản phẩm du lịch địa phương để tạo công ăn việc làm và cải thiện đời sống cho
người dân ở những cộng đồng làm du lịch. CBT đã làm phong phú thêm sản phẩm du lịch Việt Nam một cách tích
cực với những loại hình đa dạng như: du lịch sinh thái, du lịch tham quan và nghỉ dưỡng, du lịch lễ hội,...
Chắc chắn CBT sẽ càng phát triển trong thời gian tới. Tuy nhiên, các tổ chức và cá nhân làm CBT hiện nay đa
số là tự phát, người này làm, người kia làm theo nhưng thiếu sự đồng bộ, thiếu phối hợp. CBT cần phải có được
một sự kết nối, có quy chuẩn chung để phát triển thay cho cách mạnh ai nấy làm hiện nay.
Muốn CBT phát triển bền vững, không thể để cho người dân tự làm theo cách của mình. Cần sự lưu tâm nhiều
hơn nữa từ chính quyền địa phương, cụ thể trong việc quy hoạch các điểm du lịch, sâu sát hơn trong việc quản lý
cách làm du lịch trên địa bàn, nhân rộng cách làm hiệu quả, kịp thời chấn chỉnh những hạn chế, sai phạm,...
