Tình trạng sâu răng và streptoccocus mutans trong nước bọt học sinh

Nghiên cứu Y học<br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 17 * Phụ bản của Số 2 * 2013<br /> <br /> TÌNH TRẠNG SÂU RĂNG VÀ STREPTOCCOCUS MUTANS<br /> TRONG NƯỚC BỌT HỌC SINH<br /> Trần Thu Thủy*, Haruo Nakagaki**<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Mục tiêu: Nghiên cứu được thực hiện để khảo sát sự hiện diện và số lượng streptococci và Streptoccocus<br /> mutans trong nước bọt và tìm hiểu mối liên quan giữa số lượng vi khuẩn và tình trạng sâu răng.<br /> Phương pháp: Mẫu nước bọt kích thích được thu thập từ học sinh lớp 1 trường tiểu học Huỳnh Kiến Hoa<br /> quận 5, thành phố Hồ Chí Minh. Đánh giá tình trạng sâu răng bằng chỉ số smt-r (WHO, 1997). DNA của vi<br /> khuẩn trong nước bọt được phân ly bằng bộ chiết lọc DNA QIAam DNA Mini Kit (Qiagen). DNA của toàn bộ<br /> vi khuẩn, của streptococci và của Streptoccocus mutans được định lượng bằng Taqman TaqMan real-time PCR<br /> (7900HT, Applied Biosystems) và chuyển đổi sang số lượng vi khuẩn/ml nước bọt.<br /> Kết quả: Kết quả cho thấy số lượng vi khuẩn giữa các cá thể giao động trong 1 biên độ rộng. Không có sự<br /> khác biệt có ý nghĩa về số lượng toàn bộ vi khuẩn, số lượng liên cầu khuẩn và tỷ lệ liên cầu khuẩn giữa nhóm<br /> không sâu răng (n=28, smt-t=0) với nhóm có bị sâu răng (n=66, smt-t≥1). Có 5 mẫu nước bọt không phát hiện sự<br /> hiện diện của S.mutans với giới hạn định lượng là 20 tế bào vi khuẩn trong hỗn hợp phản ứng PCR. Số lượng<br /> trung bình S.mutans (tế bào/ml nước bọt) ở nhóm không sâu răng là 8,5x105 (SD 13,2x105) và nhóm sâu răng là<br /> 1,28x107 (SD 2,61x107). Có sự khác biệt có ý nghĩa giữa hai nhóm ở cả số lượng S.mutans và tỷ lệ S.mutans<br /> trong tổng số vi khuẩn và trong tổng số liên cầu khuẩn (Mann-Whitney test, p=0,00). Kết quả cho thấy có mối<br /> liên quan thuận giữa chỉ số smt-t với cả số lượng S.mutans (r=0,517) và tỷ lệ S.mutans trong tổng số vi khuẩn<br /> (r=0,550) và trong tổng số streptococci (r=0,589) (Spearman’ rank test, p=0,00).<br /> Kết luận: Các kết quả gợi ý về một sự kết hợp giữa vi khuẩn S.mutans và tình trạng sâu răng ở dân số<br /> nghiên cứu.<br /> Từ khóa: Streptoccocus mutans, sâu răng, nước bọt<br /> <br /> ABSTRACT<br /> CARIES EXPERIENCE AND STREPTOCOCCUS MUTANS IN SALIVA OF VIETNAMESE<br /> SCHOOLCHILDREN<br /> Tran Thu Thuy, H. Nakagaki* Y Hoc TP. Ho Chi Minh * Vol. 17 - Supplement of No 2 - 2013: 318 - 322<br /> Objective: The aim of this study was to quantify oral streptococci and Streptococcus mutans in saliva and to<br /> evaluate the association of the amounts of bacteria with caries experience.<br /> Methods: 94 6-year-old schoolchildren in Ho Chi Minh City, Vietnam, were examined for caries status<br /> (dmf-t, WHO 1997) and stimulated saliva samples were collected. Genomic bacterial DNA was extracted using<br /> the QIAamp DNA Mini Kit (Qiagen). The DNA level of total bacteria, oral streptococci and S.mutans were<br /> quantified using TaqMan real-time PCR (7900HT, Applied Biosystems) with absolute standard curve method<br /> and converted to bacterial cells/ml saliva.<br /> Results: The results showed that the levels of bacteria varied widely among subjects. There was no<br /> * Khoa Răng hàm Mặt ĐH Y Dược Tp.HCM, ** Trường Nha, ĐH Aichi-Gakuin, Nagoya, Nhật Bản<br /> Tác giả liên hệ: Trần Thu Thủy, ĐT: 0913115959, Email: tranthuthuyrhm@yahoo.com<br /> <br /> 318<br /> <br /> Chuyên Đề Răng Hàm Mặt<br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 17 * Phụ bản của Số 2 * 2013<br /> <br /> Nghiên cứu Y học<br /> <br /> significant difference in the number of total bacteria, oral streptococci and the proportion of oral streptococci<br /> between caries free (n=28, dmf-t=0) and caries group (n=66, dmf-t≥1). S.mutans was not detected in saliva of 5<br /> subjects with a detection limit of approximately 20 bacterial cells in the PCR reaction mixture. The mean amount<br /> of S.mutans (cells/ml saliva) in caries free and caries group was 8.5x105 (SD 13.2x105) and 1.28x107 (SD<br /> 2.61x107), respectively. Significant difference was found between caries free and caries subjects in both the number<br /> and the proportion of S.mutans to total bacteria and to oral streptococci (Mann-Whitney test, p=0.00). There was<br /> a positive correlation of dmf-t with both the number of S.mutans (r=0.517) and the proportion of S.mutans to total<br /> bacteria (r=0.550) and to oral streptococci (r=0.589) (Spearman’ rank test, p=0.00).<br /> Conclusion: The results suggested that S.mutans seems to be associated with caries experience in the studied<br /> population.<br /> Key words: Dental caries, Streptoccocus mutans, saliva<br /> chuyên biệt, tương đối nhanh với độ nhạy cao để<br /> ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> nhận diện và định lượng chính xác vi khuẩn so<br /> Tỷ lệ sâu răng cũng như mức độ trầm trọng<br /> với phương pháp cấy khuẩn kinh điển(3).<br /> của sâu răng đã giảm đáng kể trong các thập kỷ<br /> Ứng dụng tiện ích của Real-time PCR, để<br /> gần đây, đặc biệt ở các nước công nghiệp hóa.<br /> hiểu rõ hơn về quần thể vi khuẩn trong miệng<br /> Bất chấp các tiến bộ trong nha khoa phòng ngừa<br /> chúng tôi thực hiện nghiên cứu này nhằm khảo<br /> đã được áp dụng dựa trên nền tảng sâu răng là<br /> sát sự hiện diện và số lượng streptococci và<br /> bệnh đa yếu tố, sâu răng vẫn là một trong những<br /> Streptoccocus mutans trong nước bọt và tìm hiểu<br /> bệnh phổ biến nhất cùng với sự tồn tại của một<br /> mối liên quan giữa số lượng vi khuẩn với tình<br /> nhóm sâu răng rất cao.<br /> trạng sâu răng.<br /> Streptococcus mutans được cho là vi khuẩn<br /> PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU<br /> chủ yếu gây bệnh sâu răng do khả năng sinh<br /> acid và chịu đựng được môi trường acid.<br /> Mẫu nghiên cứu<br /> Nhưng có nhiều loại vi khuẩn khác trong<br /> Mẫu nước bọt nghiên cứu được thu thập từ<br /> miệng cũng tạo ra acid và chịu đựng được<br /> học sinh lớp 1 trường tiểu học Huỳnh Kiến Hoa,<br /> acid. Kết quả của các nghiên cứu vi khuẩn học<br /> quận 5, thành phố Hồ Chí Minh, ở những học<br /> gần đây cho thấy các Streptococci non-mutans<br /> sinh phụ huynh đồng ý cho con tham gia<br /> cũng đóng vai trò quan trọng trong bệnh sâu<br /> chương trình nha học đường. Học sinh được<br /> răng(2). Một số nghiên cứu cho thấy sự kết hợp<br /> khám và ghi nhận tình trạng sâu răng theo<br /> giữa số lượng và mật độ Streptococci mutans<br /> hướng dẫn của WHO (1997). Để thu thập mẫu<br /> với tình trạng sâu răng. Một số khác lại báo<br /> nước bọt, học sinh được hướng dẫn nhai 1 viên<br /> cáo sâu răng xảy ra mà không cần có sự hiện<br /> paraffin và đùn nước bọt ra ly thu thập trong<br /> diện của S. mutans và các cá thể có mức độ S.<br /> vòng 3 phút. Với mỗi mẫu, 1ml nước bọt được<br /> mutans cao không nhất thiết bị sâu răng(1). Vì<br /> hút và chuyển sang eppendorf polypropylene<br /> thế thông tin chi tiết về số lượng và thành<br /> tube 2ml (loại chuyên biệt cho PCR), bảo quản<br /> phần vi khuẩn trong miệng có liên quan đến<br /> trong đá và chuyển ngay sang tủ đông -20°C.<br /> bệnh sâu răng sẽ đóng góp thêm thông tin về<br /> Các mẫu nước bọt sau đó được đông khô tại<br /> vai trò của các vi khuẩn trong bệnh sâu răng,<br /> Phòng Thí nghiệm trọng điểm phía Nam để bảo<br /> nhận diện nhóm nguy cơ cao và có thể đóng<br /> quản cho đến khi sử dụng cho phân tích.<br /> góp trong việc lượng giá nguy cơ sâu răng của<br /> Ly trích DNA<br /> một cá thể.<br /> Đầu tiên, mẫu nước bọt đông khô được rửa<br /> Với sự phát triển trong lãnh vực sinh học<br /> với 1000 µl dung dịch PBS rồi trải qua quy trình<br /> phân tử, Real-time PCR đã cung cấp một công cụ<br /> <br /> Chuyên Đề Răng Hàm Mặt<br /> <br /> 319<br /> <br /> Nghiên cứu Y học<br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 17 * Phụ bản của Số 2 * 2013<br /> <br /> xử lý chuyên biệt dành cho các vi khuẩn Gram<br /> (+) để đảm bảo ly trích DNA hiệu quả. Cụ thể,<br /> thêm vào mỗi tuýp chứa mẫu 180 µl dung dịch<br /> enzyme (20mM tris-HCl, 2mM EDTA, 1% triton<br /> X-100, pH 8; 20mg/ml Lysozyme) và 5 µl<br /> Mutanolysin (2000U/ml). Hỗn hợp được ủ ở<br /> 37°C trong 2 giờ. Sau đó genome của vi khuẩn<br /> trong mẫu được tách chiết và tinh lọc bằng bộ<br /> chiết lọc DNA làm sẵn (QIAamp DNA Mini Kit,<br /> Qiagen) theo hướng dẫn của nhà sản xuất. DNA<br /> sau khi tách được đánh giá độ tinh khiết và nồng<br /> độ bằng spectrophotometer (NanoDrop ND1000, USA) và bảo quản ở -85ºC cho đến khi<br /> phân tích.<br /> <br /> Bảng 1: PCR primer và TaqMan probe.<br /> <br /> Real time PCR định lượng vi khuẩn<br /> <br /> Kết quả định lượng DNA của mẫu được<br /> chuyển đổi sang số lượng tế bào vi khuẩn/ml<br /> nước bọt theo cách tính toán của Kuboniwa(4),<br /> dựa trên số liệu kích thước genome của mutans<br /> streptococci là tương đương 2,6 fg DNA, tương<br /> tự S.mitis là 2,31fg DNA.<br /> <br /> DNA của toàn bộ các loại vi khuẩn (Uni)<br /> trong mẫu nước bọt, của streptococci (Strep) và<br /> S.mutans (Smu) được định lượng bằng TaqMan<br /> Real-time PCR (7900HT Fast Real-time PCR,<br /> Applied Biosystems) với phương pháp tính toán<br /> trực tiếp từ nồng độ chuẩn. Với PCR định lượng<br /> <br /> Vi khuẩn chung<br /> (Uni)<br /> <br /> Streptococci<br /> (Strep)<br /> <br /> S. mutans<br /> (Smu)<br /> <br /> Primer và Probe<br /> 5’-CGC TAG TAA TCG TGG ATC AGA<br /> ATG-3’<br /> 5’-TGT GAC GGG CGG TGT GTA-3’<br /> 5’- FAM-CAC GGT GAA TAC GTT CCC<br /> GGG C-TAMRA -3’<br /> 5’- AGA TGG ACC TGC GTT GTA TTA<br /> GCT -3’<br /> 5’- TAC TGC TGC CTC CCG TAG GA -3’<br /> 5’- FAM-CAC ACT GGG ACT GAG ACA<br /> CGG CCC-TAMRA -3’<br /> 5’-GCC TAC AGC TCA GAG ATG CTA<br /> TTC T-3’<br /> 5’-GCC ATA CAC CAC TCA TGA ATT<br /> GA-3’<br /> 5’-FAM-TGG AAA TGA CGG TCG CCG<br /> TTA TGA A-TAMRA -3’<br /> <br /> Xử lý thống kê<br /> <br /> ATCC 25175. Nồng độ DNA chuẩn cho định<br /> <br /> Sử dụng kiểm định Mann-Whitney để so<br /> sánh số lượng và tỷ lệ vi khuẩn giữa các nhóm,<br /> kiểm định Spearman’ rank để khảo sát mối liên<br /> quan giữa tình trạng sâu răng và lượng vi<br /> khuẩn.<br /> <br /> lượng toàn bộ vi khuẩn là 3,5 - 0,14ng, tỷ lệ pha<br /> <br /> KẾT QUẢ<br /> <br /> loãng 1/5. Nồng độ DNA chuẩn cho định lượng<br /> <br /> Tổng cộng đã phân tích vi khuẩn trong 94<br /> mẫu nước bọt, trong đó có 28 mẫu từ học sinh<br /> không bị sâu răng và 66 mẫu của học sinh có ít<br /> nhất 1 răng sâu. Số trung bình smt-r ở nhóm sâu<br /> răng là 5,3 ± 3,3 (trung bình ± độ lệch chuẩn), với<br /> biên độ 1 - 13 răng sâu/cá thể.<br /> <br /> toàn bộ vi khuẩn và streptococci, DNA ly trích từ<br /> S.mitis GTC 1101 được dùng để làm chuẩn. Với<br /> định lượng S.mutans chuẩn là DNA của S.mutans<br /> <br /> streptococci là 12,8-12,8x10-4ng, cho S.mutans là<br /> 4,5-4,5x10-5ng với cùng tỷ lệ pha loãng 1/10. Các<br /> cặp primer và TaqMan Probe sử dụng trong<br /> nghiên cứu đã được mô tả trong các nghiên cứu<br /> trước(6) (Bảng 1) và đặt hàng Applied Biosystems<br /> sản xuất. Mỗi phản ứng PCR được thực hiện với<br /> tổng thể tích 25 µl gồm 12,5 µl Master Mix, 500<br /> nM cho mỗi primer, 200 nM probe, 5 µl DNA ly<br /> trích từ mẫu/DNA chuẩn. Định lượng PCR được<br /> thực hiện lặp 3 lần cho tất cả DNA chuẩn và<br /> mẫu. Phản ứng PCR thực hiện theo quy trình:<br /> 50ºC trong 2 phút, 95ºC trong 10 phút và 60 chu<br /> kỳ 95ºC trong 15 giây rồi 58ºC trong 1 phút.<br /> <br /> 320<br /> <br /> Mật độ vi khuẩn trong nước bọt thay đổi rất<br /> lớn giữa các cá thể trong nghiên cứu. Bảng 2<br /> trình bày số lượng vi khuẩn trong mẫu nghiên<br /> cứu. Không có sự khác biệt có ý nghĩa về số<br /> lượng toàn bộ vi khuẩn, số lượng streptococci và<br /> tỷ lệ streptococci giữa nhóm không sâu răng với<br /> nhóm có bị sâu răng. Có 5 mẫu nước bọt không<br /> phát hiện sự hiện diện của S.mutans. Tỷ lệ hiện<br /> diện của S.mutans trong nhóm không sâu răng là<br /> <br /> Chuyên Đề Răng Hàm Mặt<br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 17 * Phụ bản của Số 2 * 2013<br /> 85,7% (24/28), nhóm sâu răng là 94,1% (65/66).<br /> Bảng 3 trình bày tỷ lệ streptococci và S.mutans<br /> trong nước bọt. Có sự khác biệt có ý nghĩa giữa<br /> hai nhóm ở cả số lượng S.mutans và tỷ lệ<br /> S.mutans trong tổng số vi khuẩn và trong tổng số<br /> streptococci (Mann-Whitney test, p=0,00).<br /> Bảng 2: Số trung bình vi khuẩn trong nước bọt.<br /> Vi khuẩn<br /> (tế bào/ml)<br /> Uni<br /> Strep<br /> Smu*<br /> <br /> Không sâu răng<br /> (TB ± ðLC)<br /> 8<br /> 8<br /> 4,87x10 ±3,78x10<br /> 8<br /> 8<br /> 1,69x10 ±1,44x10<br /> 5<br /> 5<br /> 8,50x10 ±13,2 x10<br /> <br /> Sâu răng<br /> (TB ± ðLC)<br /> 8<br /> 8<br /> 5,04x10 ±3,46x10<br /> 8<br /> 8<br /> 1,89x10 ±1,66x10<br /> 7<br /> 7<br /> 1,28x10 ±2,61x10<br /> <br /> *: Kiểm định Mann-Whitney p=0,00.<br /> <br /> Bảng 3: Tỷ lệ streptococci và S.mutans.<br /> Vi khuẩn<br /> (%)<br /> Strep/Uni<br /> Smu/Uni*<br /> Smu/Strep*<br /> <br /> Không sâu răng<br /> (TB ± ðLC)<br /> 35,21 ± 14,00<br /> 0,24 ± 0,42<br /> 0,62 ± 1,00<br /> <br /> Sâu răng<br /> (TB ± ðLC)<br /> 33,50 ± 15,91<br /> 2,18 ± 3,96<br /> 5,78 ± 8,57<br /> <br /> *: Kiểm định Mann-Whitney p=0,00.<br /> <br /> Có mối liên quan thuận giữa chỉ số smt-r với<br /> cả số lượng S.mutans (r = 0,517) và tỷ lệ S.mutans<br /> trong tổng số vi khuẩn (r = 0,550) và trong tổng<br /> số streptococci (r = 0,589) (Spearman’ rank test, p<br /> = 0,00).<br /> <br /> BÀN LUẬN<br /> Sâu răng là bệnh đa yếu tố, là hệ quả của mối<br /> tương tác giữa vi khuẩn trong miệng, chế độ ăn,<br /> hàm răng và môi trường miệng(5). Về mặt vi<br /> khuẩn, S.mutans là vi khuẩn trong nhóm có kết<br /> hợp với sâu răng thường được phân lập nhất. Vì<br /> thế S.mutans được coi là một dấu hiệu gợi ý có<br /> giá trị của bệnh sâu răng, nhưng không nhất<br /> thiết là yếu tố bệnh căn(1). Số liệu trong nghiên<br /> cứu cũng đưa ra các nhận xét tương tự với việc<br /> nhận diện S.mutans ở trên 85% cá thể trong<br /> nhóm không sâu răng và gần 95% cá thể ở nhóm<br /> sâu răng, tương tự với kết quả của các tác giả<br /> khác. Hơn thế nữa kết quả nghiên cứu cho thấy<br /> có sự khác biệt về cả số lượng S.mutans và tỷ lệ<br /> của vi khuẩn này trong tổng số vi khuẩn trong<br /> miệng và trong tổng số streptococci trong miệng.<br /> Kết quả này cho thấy vai trò quan trọng của mật<br /> độ/số lượng vi khuẩn trong môi trường miệng,<br /> <br /> Chuyên Đề Răng Hàm Mặt<br /> <br /> Nghiên cứu Y học<br /> <br /> gợi ý về chiến lược dự phòng sâu răng nhắm vào<br /> việc giảm số lượng vi khuẩn trong môi trường<br /> miệng.<br /> Nhóm lứa tuổi học sinh tiểu học, 6 - 12 tuổi,<br /> là nhóm tuổi đặc trưng bởi sự tăng trưởng và<br /> phát triển. Đây là giai đoạn hàm răng hỗn hợp,<br /> có rất nhiều thay đổi tác động đến tình trạng sâu<br /> răng như rụng răng sữa và mọc răng vĩnh viễn,<br /> thay đổi chế độ ăn. Về tự nhiên, giai đoạn mọc<br /> răng từ lúc răng bắt đầu nhú vào trong xoang<br /> miệng cho đến khi đạt đến vị trí chức năng là<br /> một giai đoạn thử thách rất lớn, nguy cơ sâu<br /> răng cao. Tình trạng sâu răng đã qua của răng<br /> sữa (thể hiện qua chỉ số smt-r), theo các báo cáo<br /> trước, cũng là một dấu hiệu gợi ý có giá trị trong<br /> việc đánh giá nguy cơ, tiên lượng sâu răng trong<br /> tương lai. Nghiên cứu thực hiện ở học sinh lớp 1,<br /> lớp đầu tiên trong giai đọan tiểu học, bắt đầu<br /> được chăm sóc răng miệng thông qua chương<br /> trình nha học đường nên số liệu thu được sẽ<br /> giúp ích thiết thực cho việc hoạch định kế hoạch,<br /> nhận diện nhóm nguy cơ cao, hướng tới chương<br /> trình phòng ngừa đạt hiệu quả cao giảm thiểu<br /> chi phí. Sự kết hợp giữa tình trạng sâu răng (chỉ<br /> số smt-r) với cả số lượng và tỷ lệ vi khuẩn<br /> S.mutans trong tổng số vi khuẩn trong nước bọt<br /> trong kết quả nghiên cứu này phù hợp báo cáo<br /> của một số tác giả, tái khẳng định ảnh hưởng của<br /> trình trạng sâu răng đã qua tới nguy cơ sâu răng<br /> hiện tại và khả năng sâu răng sắp tới.<br /> Sâu răng, như đã biết, là kết quả của một<br /> tương tác đa yếu tố. Khía cạnh vi khuẩn cùng<br /> với các yếu tố khác sẽ góp phần xây dựng một<br /> chương trình sàng lọc và chăm sóc phòng ngừa<br /> sâu răng, gia tăng sức khỏe răng miệng. Kết quả<br /> của nghiên cứu gợi ý việc kiểm soát vi khuẩn<br /> trong miệng đặc biệt là S.mutans có thể góp phần<br /> phòng ngừa sâu răng đáng kể. Tuy nhiên cần có<br /> nhiều nghiên cứu hơn nữa trong lãnh vực này.<br /> <br /> KẾT LUẬN<br /> Các kết quả gợi ý về một sự kết hợp giữa vi<br /> khuẩn S.mutans và tình trạng sâu răng ở dân số<br /> nghiên cứu. Các chiến lược phòng ngừa sâu răng<br /> <br /> 321<br /> <br /> Nghiên cứu Y học<br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 17 * Phụ bản của Số 2 * 2013<br /> <br /> dựa trên việc tác động vào vi khuẩn trong miệng<br /> có thể là một hướng nhiều hứa hẹn.<br /> <br /> 4.<br /> <br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> 1.<br /> <br /> 2.<br /> <br /> 3.<br /> <br /> 322<br /> <br /> Beighton D (2005). The complex oral microflora of high-risk<br /> individuals and groups and its role in the caries process.<br /> Community Dent Oral Epidemiol, 33(4): 248-255.<br /> Takahashi N, Nyvad B (2008). Caries ecology revisited:<br /> microbial dynamics and the caries process. Caries Res, 42(6):<br /> 409-418.<br /> Heid CA, StevensJ, Livak KJ, Williams PM (1996). Real-time<br /> <br /> 5.<br /> 6.<br /> <br /> quantitative PCR. Genome Res, 6: 968-994.<br /> Kuboniwa M, Amano A, Kirura KR, Sekine S (2004).<br /> Quantitative detection of periodontal pathogens using realtime polymerase chain reaction with Taqman probes. Oral<br /> Microbio Immun, 19: 168-176.<br /> Marsh PD. (1999). Microbiologic aspects of dental plaque and<br /> dental caries. Dent Clin North Am, 43(4): 599-614.<br /> Yoshida A, Suzuki N, Nakano Y, Kawada M (2003).<br /> Development of a 5’Nuclease-Based Real-time PCR Assay for<br /> quantitative detection of cariogenic dental pathogens. Journal<br /> of Clin Microbio, 41: 4438-4441.<br /> <br /> Chuyên Đề Răng Hàm Mặt<br /> <br />