Luận án Tiến sĩ Luật học: Tòa án trong cơ chế bảo vệ quyền của phụ nữ ở Việt Nam hiện nay

VIỆN HÀN LÂM

KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM

HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

PHẠM THỊ BÍCH PHƯỢNG

TÒA ÁN TRONG CƠ CHẾ BẢO VỆ QUYỀN

CỦA PHỤ NỮ Ở VIỆT NAM HIỆN NAY

LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC

HÀ NỘI, 2023

VIỆN HÀN LÂM

KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM

HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

PHẠM THỊ BÍCH PHƯỢNG

TÒA ÁN TRONG CƠ CHẾ BẢO VỆ QUYỀN

CỦA PHỤ NỮ Ở VIỆT NAM HIỆN NAY

Ngành: Luật Hiến pháp và Luật Hành chính

Mã số : 9.38.01.02

LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC

GS.TS. THÁI VĨNH THẮNG

HÀ NỘI, 2023

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan Luận án là công trình nghiên cứu khoa học của riêng

tôi. Các kết quả nêu trong Luận án chưa được công bố trong bất kỳ công trình

khoa học nào khác. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong Luận án đảm bảo tính

chính xác, nghiêm túc, tin cậy và trung thực.

TÁC GIẢ LUẬN ÁN

Phạm Thị Bích Phượng

MỤC LỤC

MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1

Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ..... 8

1.1. Tình hình nghiên cứu đề tài luận án .............................................................. 8

1.2. Nhận xét về tình hình nghiên cứu đề tài luận án ......................................... 27

1.3. Giả thuyết nghiên cứu và câu hỏi nghiên cứu ............................................. 29

KẾT LUẬN CHƯƠNG 1 ........................................................................................ 31

Chương 2: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ TÒA ÁN TRONG CƠ CHẾ

BẢO VỆ QUYỀN CỦA PHỤ NỮ .......................................................................... 32

2.1. Khái niệm, đặc điểm, vai trò của Tòa án trong cơ chế bảo vệ quyền

của phụ nữ .......................................................................................................... 32

2.2. Phương thức hoạt động của Tòa án trong cơ chế bảo vệ quyền của phụ nữ ..... 60

2.3. Các yếu tố tác động đến Tòa án trong cơ chế bảo vệ quyền của phụ nữ .... 69

2.4. Chuẩn mực pháp lý quốc tế về bảo vệ quyền của phụ nữ và kinh

nghiệm của một số quốc gia trên thế giới về Tòa án trong cơ chế bảo vệ

quyền của phụ nữ ................................................................................................ 74

KẾT LUẬN CHƯƠNG 2 ........................................................................................ 88

Chương 3: THỰC TRẠNG TÒA ÁN TRONG CƠ CHẾ BẢO VỆ QUYỀN

CỦA PHỤ NỮ Ở VIỆT NAM ................................................................................ 90

3.1. Khái quát về Tòa án trong cơ chế bảo vệ quyền của phụ nữ ở Việt Nam ... 90

3.2. Kết quả hoạt động của Tòa án trong cơ chế bảo vệ quyền của phụ

nữ ở Việt Nam ................................................................................................. 102

3.3. Hạn chế và nguyên nhân hạn chế hoạt động của Tòa án trong cơ chế

bảo vệ quyền của phụ nữ ở Việt Nam .............................................................. 134

KẾT LUẬN CHƯƠNG 3 ...................................................................................... 147

Chương 4: PHƯƠNG HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP BẢO ĐẢM TÒA ÁN

TRONG CƠ CHẾ BẢO VỆ QUYỀN CỦA PHỤ NỮ Ở VIỆT NAM

HIỆN NAY ................................................................................................ 148

4.1. Phương hướng bảo đảm Tòa án trong cơ chế bảo vệ quyền của phụ nữ

ở Việt Nam hiện nay ......................................................................................... 148

4.2. Giải pháp bảo đảm Tòa án trong cơ chế bảo vệ quyền của phụ nữ ở

Việt Nam hiện nay ............................................................................................ 151

KẾT LUẬN CHƯƠNG 4 ...................................................................................... 175

KẾT LUẬN ............................................................................................................ 176

DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ .................... 178

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................. 179

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT

BLHS Bộ luật Hình sự

BLTTDS Bộ luật Tố tụng dân sự

BLTTHS Bộ luật Tố tụng Hình sự

CEDAW Công ước xóa bỏ mọi hình thức phân biệt đối xử với phụ nữ

ĐHQG Đại học Quốc gia

Hội đồng nhân dân HĐND

ICCPR Công ước quốc tế về các quyền dân sự, chính trị

ICESCR Công ước quốc tế về các quyền kinh tế, xã hội và văn hoá

Luật THAHS Luật Thi hành án Hình sự năm

QCN Quyền con người

QPN Quyền của phụ nữ

Tòa án nhân dân TAND

Ủy ban nhân dân UBND

UDHR Tuyên ngôn thế giới về quyền con người

UNDP Chương trình phát triển Liên Hợp Quốc

VKSND Viện kiểm sát nhân dân

XHCN Xã hội chủ nghĩa

DANH MỤC BẢNG

Bảng tổng hợp số liệu số lượng bị cáo nữ / tổng số vụ án xét xử và số bị cáo từ

năm 2018 đến 2022 ...................................................................................... 103

Bảng tổng hợp số liệu bị hại là nữ trong hoạt động xét xử một số tội thuộc nhóm

tội xâm phạm tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm phụ nữ, mua

bán người từ năm 2018 đến 2022 ................................................................. 105

Bảng tổng hợp số liệu bị cáo là nữ trong hoạt động xét xử một số tội thuộc

nhóm tội xâm phạm tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm phụ nữ,

mua bán người từ năm 2018 đến 2022 ......................................................... 106

MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài luận án

Quyền con người là khái niệm rộng, bao gồm các quyền của cá nhân, tập thể,

của nhóm người, cộng đồng người trong xã hội. Trong đó, với những đặc trưng về giới

tính, phụ nữ là một trong những nhóm người dễ bị tổn thương nhất, cần phải được

quan tâm, bảo vệ một cách đặc biệt. Tuy nhiên, trên thực tế, phụ nữ thường không

nhận được sự quan tâm, bảo vệ thích đáng của xã hội, thậm chí bị phân biệt đối xử, bị

ngược đãi... Chính vì vậy, để bảo vệ QPN, từ đầu thế kỉ XX đến nay, Liên Hợp Quốc

và các tổ chức quốc tế khác đã xây dựng nhiều cam kết quốc tế nhằm bảo vệ QPN,

trong đó, nổi bật nhất là Công ước về xóa bỏ tất cả các hình thức phân biệt đối xử với

phụ nữ năm 1979 (CEDAW). Mục đích của CEDAW là nhằm trao cho phụ nữ những

quyền con người đã được pháp luật quốc tế thừa nhận nhưng họ không được hưởng

trên thực tế bởi sự phân biệt đối xử với phụ nữ. CEDAW giải quyết vấn đề bất bình

đẳng giới theo hướng: không chỉ đưa ra những quy phạm chung áp dụng cho cả nam

và nữ mà còn xây dựng những quy phạm riêng có tính chất ưu tiên, chỉ áp dụng cho

phụ nữ, nhằm đạt được mục tiêu bình đẳng về quyền và cơ hội giữa nam và nữ. Đồng

thời, CEDAW nêu rõ những lĩnh vực chính cần tập trung xóa bỏ sự phân biệt đối xử

với phụ nữ: Giáo dục - đào tạo; quan hệ hôn nhân - gia đình; hoạt động chính trị - xã

hội; hoạt động kinh tế, văn hóa, xã hội; giao dịch dân sự; tư cách cá nhân trước pháp

luật; chăm sóc sức khỏe; quốc tịch..

Ở Việt Nam, từ xưa đến nay người phụ nữ luôn đóng vai trò quan trọng trong

cuộc sống, công cuộc dựng nước và giữ nước. Từ khi giành được độc lập năm 1945,

Đảng và Nhà nước ta luôn xác định và đề cao QPN, coi đây là bước tiến trong sự

nghiệp giải phóng con người nói chung và giải phóng phụ nữ nói riêng. Trong suốt quá

trình cách mạng, Đảng và Nhà nước Việt Nam luôn quan tâm đến việc thực hiện các

chính sách, pháp luật vì sự tiến bộ của phụ nữ và bình đẳng giới. Ngay từ Hiến pháp

năm 1946, tại Điều 9 đã khẳng định: “Đàn bà ngang quyền đàn ông về mọi phương

diện”. Qua các bản Hiến pháp năm 1959, 1980, 1992, QPN liên tục được tái khẳng

định và đến Hiến pháp năm 2013 có những sửa đổi, bổ sung và phát triển thể hiện tầm

quan trọng của phụ nữ và chính sách bảo vệ QPN. Điều 26 Hiến pháp năm 2013 nhấn

mạnh: “Công dân nam, nữ bình đẳng về mọi mặt. Nhà nước có chính sách bảo đảm

quyền và cơ hội bình đẳng giới”.

Để bảo vệ QPN trong thực tế, cùng với hệ thống các văn bản pháp luật, Nhà

nước ta cũng có các cơ chế để thúc đẩy sự phát triển, bảo đảm quyền lợi của phụ nữ

trên mọi lĩnh vực của đời sống xã hội và gia đình. Trong đó, hoạt động của Tòa án

thực hiện nhiệm vụ bảo vệ QPN với mục đích là xử lý nghiêm minh mọi hành vi xâm

phạm đến QPN. Bảo vệ QPN thông qua hoạt động của Tòa án (đặc biệt là hoạt động

xét xử) là phương thức chủ yếu nhằm trừng trị kẻ phạm tội và giúp phụ nữ khôi phục

quyền khi có vi phạm, đồng thời, tạo điều kiện cho phụ nữ thụ hưởng quyền và tự bảo

vệ mình theo quy định của pháp luật.

Tuy nhiên, bên cạnh đó, hoạt động Tòa án bảo vệ QPN còn bộc lộ nhiều hạn

chế. Trên phương diện lý luận, vẫn còn nhiều vấn đề khiếm khuyết liên quan đến hệ

thống pháp luật cùng cơ chế đảm bảo thực hiện QPN trong lĩnh vực tư pháp. Những

quy định của pháp luật vẫn còn bộc lộ một số hạn chế về việc tạo ra các điều kiện

thuận lợi, nhanh chóng và chắc chắn để phụ nữ nhận được sự bảo vệ của Tòa án nhằm

chống lại những hành vi vi phạm các quyền của họ. Pháp luật chưa có quy định chi tiết

và cụ thể nhằm giải quyết triệt để những vấn đề phát sinh trong quá trình Tòa án giải

quyết các vụ án bảo đảm quyền bình đẳng trước pháp luật, sự không bị phân biệt đối

xử đối với phụ nữ. Cơ chế pháp lý về bảo vệ phụ nữ khi tham gia vào các hoạt động tư

pháp chưa được làm sáng tỏ. Trên phương diện thực tiễn, hiệu quả thực thi QPN trong

hoạt động xét xử của Tòa án chưa cao. Tuy khuôn khổ pháp lý về bảo đảm QPN đã

tương đối hoàn chỉnh nhưng quá trình áp dụng và thực thi trong thực tiễn xét xử của

Tòa án vẫn còn nhiều điểm vướng mắc, dẫn đến các chủ trương, chính sách bảo đảm

QPN khi đi vào đời sống vẫn chưa đạt hiệu quả cao, đặc biệt là trong hoạt động xét xử

bảo vệ quyền của phụ nữ ở nông thôn, phụ nữ là người dân tộc thiểu số. Mặt khác, tình

hình nghiên cứu chuyên sâu về chủ đề Tòa án bảo vệ QPN và vị trí, vai trò của Tòa án

trong cơ chế bảo vệ QPN ở Việt Nam vẫn còn hạn chế, bộc lộ những khoảng trống

trên cả phương diện lý luận và thực tiễn.

Bối cảnh nói trên đặt ra yêu cầu nghiên cứu một cách có hệ thống, toàn diện về

cơ chế bảo vệ QPN và về vị trí, vai trò của Tòa án trong cơ chế đó nhằm xây dựng luận

cứ khoa học cho các giải pháp nâng cao vai trò và hiệu quả hoạt động của Tòa án trong cơ

chế bảo vệ QPN ở Việt Nam hiện nay. Đây chính là lý do tác giả lựa chọn nghiên cứu đề

tài “Tòa án trong cơ chế bảo vệ quyền của phụ nữ ở Việt Nam hiện nay”.

2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án

2.1. Mục đích nghiên cứu

Mục đích tổng quát của luận án là xây dựng luận cứ khoa học cho việc đề xuất các

giải pháp bảo đảm Tòa án trong cơ chế bảo vệ QPN ở Việt Nam hiện nay.

2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu

- Nghiên cứu các khía cạnh lý luận về Tòa án trong cơ chế bảo vệ QPN, trong

đó tập trung làm rõ quan niệm về cơ chế bảo vệ QPN và Tòa án trong cơ chế bảo vệ

QPN, đặc điểm và vai trò của Tòa án trong cơ chế bảo vệ QPN, các phương thức hoạt

động của Tòa án trong cơ chế bảo vệ QPN, các yếu tố ảnh hưởng đến bảo đảm Tòa án

trong cơ chế bảo vệ QPN.

- Nghiên cứu làm sáng tỏ cơ sở pháp lý và thực trạng hoạt động của Tòa án

trong cơ chế bảo vệ QPN ở Việt Nam hiện nay, trong đó điểm nhấn là thực trạng triển

khai các phương thức hoạt động của Tòa án hướng tới mục tiêu bảo vệ QPN ở Việt

Nam hiện nay.

- Nghiên cứu xây dựng phương hướng và đề xuất một số giải pháp đột phá, khả

thi nhằm bảo đảm Tòa án trong cơ chế bảo vệ QPN ở Việt Nam.

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án

3.1. Đối tượng nghiên cứu

- Các quan điểm khoa học liên quan đến QPN, cơ chế bảo vệ QPN, vai trò và

phương thức hoạt động của Tòa án trong cơ chế bảo vệ QPN.

- Chính sách pháp luật và hệ thống các quy định pháp luật về QPN và về chức

năng, nhiệm vụ của Tòa án trong cơ chế bảo vệ QPN ở Việt Nam.

- Thực tiễn hoạt động của Tòa án trong cơ chế bảo vệ QPN ở Việt Nam hiện nay.

- Các chuẩn mực pháp lý quốc tế và kinh nghiệm hoạt động của Tòa án trong cơ

chế bảo vệ QPN ở một số quốc gia trên thế giới.

3.2. Phạm vi nghiên cứu

- Phạm vi nội dung: Tòa án trong cơ chế bảo vệ QPN ở Việt Nam hiện nay là

vấn đề lớn, được tiếp cận từ nhiều góc độ với nhiều nội dung khác nhau. Trong quy

mô của luận án này, tác giả tập trung nghiên cứu Tòa án trong cơ chế bảo vệ QPN

thông qua một số phương thức hoạt động chủ đạo của Tòa án, đặc biệt là hoạt động xét

xử trong lĩnh vực hình sự và dân sự - đây là những lĩnh vực đặc thù, cơ bản, phổ biến

mà QPN dễ bị xâm hại.

Trong giới hạn nội dung nói trên, cơ chế bảo vệ QPN được nhìn nhận từ góc độ của

khoa học pháp lý - cơ chế pháp lý. Luận án đặc biệt chú trọng nghiên cứu các quy định

pháp luật hiện hành về chức năng, nhiệm vụ của Tòa án và thực tiễn hoạt động của Tòa án

trong cơ chế bảo vệ QPN ở Việt Nam hiện nay.

- Phạm vi không gian: Luận án nghiên cứu vấn đề “Tòa án trong cơ chế bảo vệ

quyền của phụ nữ ở Việt Nam hiện nay” trên địa bàn lãnh thổ Việt Nam, nhằm làm rõ cơ

chế quốc gia ở Việt Nam về bảo vệ QPN. Trong quá trình nghiên cứu, pháp luật quốc tế và

khu vực cũng như thực tiễn hoạt động của Tòa án trong cơ chế bảo vệ QPN ở một số quốc

gia trên thế giới cũng được luận án đề cập ở các mức độ khác nhau.

- Phạm vi thời gian: Luận án nghiên cứu Tòa án trong cơ chế bảo vệ QPN ở Việt

Nam trong giai đoạn đổi mới đất nước (từ năm 1986 đến nay), trọng tâm là từ khi ban

hành Hiến pháp năm 2013 và Luật Tổ chức Tòa án nhân dân năm 2014 đến nay.

4. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu luận án

4.1. Phương pháp luận

Cơ sở phương pháp luận của luận án là phương pháp duy vật biện chứng và duy

vật lịch sử của chủ nghĩa Mác - Lên nin.

Luận án tiếp cận nghiên cứu dựa trên các quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin,

tư tưởng Hồ Chí Minh, tư duy nhận thức của Đảng Cộng sản Việt Nam về bản chất

của nhà nước và pháp luật, về công lý, quyền con người và vai trò của Tòa án trong

bảo vệ quyền con người nói chung, QPN nói riêng.

Để đảm bảo tính khách quan và khoa học của các kết luận nghiên cứu, luận án

đồng thời vận dụng một số lý thuyết cơ bản và hiện đại được thừa nhận rộng rãi hiện

nay trên thế giới: lý thuyết về phân công lao động quyền lực của Montesquieu, lý

thuyết về tiếp cận dựa trên quyền, học thuyết Nhà nước pháp quyền…

4.2. Phương pháp nghiên cứu

- Phương pháp phân tích: được sử dụng chủ yếu từ Chương 1 đến Chương 3 của

luận án nhằm làm sáng tỏ tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án, chỉ rõ các khía

cạnh lý luận và giải thích rõ thực trạng hoạt động thể hiện vai trò của Tòa án trong cơ chế

bảo vệ QPN ở Việt Nam. Kết quả áp dụng phương pháp phân tích hướng tới cung cấp một

cách nhìn chính xác, toàn diện, thuyết phục về các khía cạnh nghiên cứu nói trên.

- Phương pháp tổng hợp: được sử dụng chủ yếu trong Chương 1, Chương 3,

Chương 4 của luận án nhằm đưa ra các kết luận khoa học về tình hình nghiên cứu đề

tài luận án, về toàn cảnh bức tranh đa chiều phản ánh vai trò của Tòa án trong cơ chế

bảo vệ QPN ở Việt Nam, về những quan điểm và giải pháp tổng thể nhằm nâng cao

vai trò của Tòa án trong cơ chế bảo vệ QPN ở Việt Nam hiện nay.

- Phương pháp luật học so sánh: được sử dụng ở Chương 2, Chương 3 để xác

định những điểm tương đồng và khác biệt giữa các quy định pháp luật quốc tế và Việt

Nam cũng như thực tiễn thực hiện pháp luật ở Việt Nam và một số quốc gia trên thế

giới liên quan đến QPN và cơ chế bảo vệ QPN thông qua hoạt động Tòa án, từ đó góp

phần xây dựng luận cứ xác thực cho các giải pháp nâng cao vai trò của Tòa án trong cơ

chế bảo vệ QPN ở Việt Nam.

- Phương pháp nghiên cứu trường hợp (phân tích vụ việc/ bản án): được sử

dụng chủ yếu ở Chương 3 bằng việc lựa chọn một số vụ việc điển hình trong hoạt

động của Tòa án liên quan đến việc bảo vệ QPN bị xâm hại để phân tích, đánh giá, xác

định rõ bản chất vụ việc, phương thức giải quyết của Tòa án và hiệu quả tác động

đến mục tiêu bảo vệ QPN ở Việt Nam. Áp dụng phương pháp nghiên cứu trường

hợp góp phần minh chứng và tăng tính thuyết phục của các nhận định, kết luận của

luận án, đồng thời bổ trợ cho những lý lẽ, luận giải và kiến nghị của luận án.

- Phương pháp diễn giải, quy nạp: được sử dụng chủ yếu trong Chương 2 và

Chương 4 của luận án để khẳng định nhận thức của tác giả luận án về các khía cạnh lý luận

cơ bản liên quan đến Tòa án trong cơ chế bảo vệ QPN, xác định các phương hướng và giải

pháp nâng cao vai trò của Tòa án trong cơ chế bảo vệ QPN ở Việt Nam hiện nay.

- Phương pháp lịch sử: được sử dụng tại Chương 1, Chương 2, Chương 3 của

luận án nhằm tìm hiểu, phân tích lịch sử nghiên cứu các nội dung liên quan đến chủ đề

luận án, quá trình phát triển nhận thức lý luận và pháp luật về vai trò, phương thức

hoạt động của Tòa án trong cơ chế bảo vệ QPN, một số kinh nghiệm xây dựng pháp

luật và thực hiện pháp luật ở Việt Nam cũng như một số quốc gia trên thế giới gắn với

cơ chế bảo vệ QPN và Tòa án trong cơ chế bảo vệ QPN.

5. Đóng góp mới về khoa học của luận án

- Luận án là công trình đầu tiên tiến hành tổng hợp tương đối đầy đủ, cập nhật

hoạt động nghiên cứu khoa học về cơ chế bảo vệ QPN và Tòa án trong cơ chế bảo vệ

QPN ở Việt Nam, nhận diện rõ trạng thái hiện hành của vấn đề nghiên cứu (những nội

dung khoa học đã đạt được sự thống nhất, những nội dung khoa học còn đang tranh

luận, những nội dung khoa học chưa được đề cập giải quyết), qua đó góp phần xây

dựng định hướng nghiên cứu của khoa học pháp lý về bảo đảm, bảo vệ quyền con

người nói chung, QPN nói riêng ở Việt Nam hiện nay.

- Luận án là công trình nghiên cứu chuyên sâu về các khía cạnh lý luận và pháp

lý liên quan đến Tòa án trong cơ chế bảo vệ QPN. Luận án đưa ra quan điểm độc lập

về khái niệm, đặc điểm, vai trò của Tòa án trong cơ chế bảo vệ QPN, chỉ ra các

phương thức hoạt động của Tòa án trong cơ chế bảo vệ QPN, luận chứng đầy đủ về

nhu cầu và thực tiễn điều chỉnh pháp luật liên quan đến hoạt động của Tòa án trong cơ

chế bảo vệ QPN trên phạm vi quốc tế và ở Việt Nam.

- Luận án là công trình nghiên cứu công phu về thực trạng Tòa án trong cơ chế

bảo vệ QPN ở Việt Nam. Luận án xây dựng được bức tranh nhiều chiều, đa màu về

hoạt động của Tòa án trong cơ chế bảo vệ QPN ở Việt Nam hiện nay. Đặc biệt, luận án

đã phát hiện và chỉ ra một cách đầy đủ những hạn chế, bất cập của pháp luật thực định

và thực tiễn áp dụng pháp luật trong hoạt động của Tòa án trong cơ chế bảo vệ QPN ở

Việt Nam hiện nay.

- Luận án là công trình nghiên cứu nghiêm túc về phương hướng và giải pháp

bảo đảm Tòa án trong cơ chế bảo vệ QPN ở Việt Nam. Đóng góp quan trọng về mặt

khoa học của luận án nằm ở hệ thống các giải pháp đồng bộ và khả thi, có giá trị ứng

dụng cao đối với mục tiêu bảo đảm Tòa án trong cơ chế bảo vệ QPN ở Việt Nam trong

giai đoạn hiện nay.

6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án

- Về mặt lý luận, luận án đưa ra góc nhìn đa chiều, toàn diện về Tòa án trong cơ

chế bảo vệ QPN; xây dựng khung lý thuyết cơ bản về cơ chế bảo vệ QPN và cơ chế

Tòa án bảo vệ QPN; cung cấp những luận cứ khoa học cơ bản cho việc xây dựng chính

sách pháp luật và hoàn thiện pháp luật về bảo vệ QPN thông qua hoạt động của Tòa án

trong cơ chế bảo vệ QPN.

- Về mặt thực tiễn, luận án là tài liệu tham khảo hữu ích đối với các nhà nghiên

cứu, giảng dạy trong lĩnh vực khoa học Luật Hiến pháp, Luật Hành chính, Luật Tố

tụng Dân sự, Luật Tố tụng Hình sự… Các quan điểm khoa học và giải pháp do luận án

xây dựng có thể được vận dụng trong quá trình hoạt động của các cơ quan hoạch định

chính sách pháp luật, Tòa án các cấp trong hệ thống Tòa án Việt Nam cũng như các cơ

quan, tổ chức khác có trách nhiệm bảo đảm, bảo vệ QPN ở Việt Nam hiện nay.

7. Kết cấu của luận án

Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận

án được kết cấu gồm 4 chương:

Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu đề tài luận án

Chương 2: Những vấn đề lý luận về Tòa án trong cơ chế bảo vệ quyền của phụ nữ

Chương 3: Thực trạng Tòa án trong cơ chế bảo vệ quyền của phụ nữ ở Việt Nam

Chương 4: Phương hướng và giải pháp bảo đảm Tòa án trong cơ chế bảo vệ

quyền của phụ nữ ở Việt Nam hiện nay

Chương 1

TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI LUẬN ÁN

1.1. Tình hình nghiên cứu đề tài luận án

1.1.1. Tình hình nghiên cứu ở trong nước

1.1.1.1. Tình hình nghiên cứu những vấn đề lý luận về Tòa án trong cơ chế bảo

vệ quyền của phụ nữ

Chủ đề: “Tòa án trong cơ chế bảo vệ quyền của phụ nữ ở Việt Nam hiện nay” là

vấn đề thu hút được sự quan tâm của nhiều nhà khoa học thuộc các lĩnh vực khác

nhau. Vì vậy, trên phương diện lý luận đã có nhiều công trình nghiên cứu có liên

quan đến chủ đề này:

- Đề tài nghiên cứu khoa học cấp Bộ (2006), Cơ sở lý luận và thực tiễn của việc

thực hiện bình đẳng giới trong ngành Tòa án nhân dân do TAND tối cao thực hiện.

Đề tài đã làm sáng tỏ cơ sở lý luận chung của việc thực hiện bình đẳng giới ở Việt

Nam, Chương I của đề tài đã nêu khái quát những vấn đề chung của việc thực hiện

bình đẳng giới, làm rõ một số thuật ngữ như “giới”, “giới tính”, “bình đẳng giới”; hệ

thống chính sách pháp luật Việt Nam về bình đẳng giới; Quan điểm của Đảng và chính

sách pháp luật của Nhà nước ta về vấn đề bình đẳng giới. Đặc biệt, trong phần các

chuyên đề của đề tài, có hai chuyên đề đã làm rõ về mặt lý luận đặc thù công tác xét

xử một số loại án cụ thể là chuyên đề “Đặc thù công tác xét xử các vụ án hình sự và

vấn đề bình đẳng giới trong công tác xét xử các vụ án hình sự” và chuyên đề “Đặc

thù công tác xét xử sơ thẩm các loại án và vấn đề bình đẳng giới trong công tác xét xử

sơ thẩm”. Trên cơ sở làm rõ các căn cứ phát sinh vụ án, yêu cầu đối với người cán bộ

làm công tác xét xử đối với từng loại vụ án, hai chuyên đề này liên hệ với thực trạng

vấn đề bình đẳng giới trong công tác xét xử để đánh giá những vấn đề ảnh hưởng đến

hoạt động của cán bộ nữ trong công tác xét xử các vụ án.

- Đề tài nghiên cứu khoa học cấp Bộ (2016), Bảo đảm quyền của phụ nữ ở Việt Nam

hiện nay do Viện Nhà nước và Pháp luật thuộc Học viện chính trị quốc gia Hồ Chí Minh

thực hiện. Đây gần như là công trình nghiên cứu đầu tiên có quy mô lớn, nội dung luận

giải các vấn đề lý luận và thực tiễn về bảo đảm QPN ở Việt Nam hiện nay. Với phương

pháp tiếp cận đa ngành, liên ngành triết học, chính trị học, luật học, văn hóa học, kinh tế

học, sử học, đặc biệt là tiếp cận từ góc độ quyền con người đề tài đã làm sáng tỏ cơ sở lý

luận và thực tiễn về bảo đảm QPN. Đặc biệt, với nội dung của Chương 1: Cơ sở lý luận và

thực tiễn về bảo đảm quyền của phụ nữ, đề tài đã đạt được thành công trong việc nâng cao

nhận thức cho các cấp lãnh đạo, xã hội, gia đình và phụ nữ về QPN.

- Sổ tay Thẩm phán năm 2023 do Tòa án nhân dân tối cao ban hành trên cơ sở kế

thừa những nội dung hợp lý của cuốn Sổ tay Thẩm phán năm 2006 (sửa đổi, bổ sung năm

2009), sửa đổi những nội dung không còn phù hợp, cập nhật những văn bản pháp luật

mới, và bổ sung các nội dung mới chỉ dẫn áp dụng Giải đáp, Án lệ và đường lối xét xử

của Hội đồng Thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao đối với một số loại vụ việc cụ thể. Tại

Phần thứ nhất Sổ tay Thẩm phán năm 2023 với nội dung "Tòa án nhân dân và Thẩm phán,

Hội thẩm nhân dân" cung cấp hệ thống những quy định, thông tin, hiểu biết cần thiết về:

Vị trí, chức năng của Tòa án nhân dân trong bộ máy nhà nước; Nhiệm vụ của Tòa án nhân

dân; Những nguyên tắc cơ bản trong hoạt động xét xử của Tòa án nhân dân; Thẩm phán

Tòa án nhân dân; Những yêu cầu đối với Thẩm phán khi làm nhiệm vụ. Tại Phần thứ hai

"Xét xử các vụ án hình sự"có mục riêng về "Xét xử các vụ án liên quan đến phụ nữ" với

hai nội dung chính là xét xử các vụ án hình sự mà bị can, bị cáo là phụ nữ và xé xử các vụ

án hình sự mà bị hại là phụ nữ bảo đảm quyền bình đẳng trước pháp luật, bảo đảm đúng

thủ tục tố tụng chung và những đặc điểm riêng của phụ nữ, phải nắm chắc và thực hiện

đúng các quy định của pháp luật và Bộ luật Hình sự khi bị hại là phụ nữ và về đường lối

xử lý bị cáo là phụ nữ [47].

- Sách “Công ước của Liên Hợp Quốc và pháp luật Việt Nam về xóa bỏ phân biệt

đối xử với phụ nữ” do TS. Dương Thanh Mai chủ biên (2004). Cuốn sách cung cấp

những thông tin, hiểu biết cần thiết về Công ước CEDAW - một văn bản pháp luật

quốc tế quan trọng về xóa bỏ mọi hình thức phân biệt đối xử với phụ nữ. Trên cơ sở

làm rõ các thuật ngữ cơ bản “phân biệt đối xử với phụ nữ”, “sự bình đẳng giữa nam và

nữ” theo CEDAW, cuốn sách bàn luận đến sự cần thiết nhận thức ngày một sâu sắc và

đầy đủ, toàn diện hơn khái niệm “phân biệt đối xử với phụ nữ” và trách nhiệm xóa bỏ

mọi hình thức phân biệt đối xử với phụ nữ. Nội dung chính của cuốn sách là phân tích,

bình luận khoa học theo từng điều của Công ước nhằm làm rõ mối quan hệ giữa

CEDAW với hệ thống pháp luật Việt Nam vì quyền bình đẳng của phụ nữ, giúp nâng

cao nhận thức về bình đẳng giới và tăng cường trang bị nhận thức giới, tư duy lồng

ghép giới, góp phần phục vụ nhu cầu xây dựng Dự thảo Luật về bình đẳng giới.

- Sách “Quyền con người trong thi hành công lý: Sổ tay về quyền con người dành

cho Thẩm phán, Công tố viên và Luật sư” do Vụ hợp tác quốc tế, TAND tối cao biên dịch

(2010). Trên cơ sở tài liệu gồm 16 chương của Cao ủy Liên Hợp Quốc về các quyền cơ bản

của con người và việc bảo đảm các quyền này trong quá trình thực thi công lý, cuốn sách

lựa chọn và giới thiệu một số nội dung cơ bản của tài liệu nhằm giúp cho các Thẩm phán,

Công tố viên và Luật sư hiểu rõ thêm các quy định của pháp luật quốc tế liên quan đến

quyền con người nói chung và quyền của phụ nữ nói riêng. Nội dung Chương II của cuốn

sách giới thiệu những văn kiện pháp lý cơ bản chung về quyền con người và cơ chế thực thi,

nhấn mạnh nội dung của những văn kiện pháp lý liên quan mang lại một hiểu biết cơ bản về

việc những người hành nghề luật có thể sử dụng các nguồn luật này như thế nào, chủ yếu ở

cấp quốc gia và trong một phạm vi nào đó, ở tầm quốc tế. Đặc biệt, Chương XI với nội

dung “Quyền của phụ nữ trong thi hành công lý ” giúp người đọc hiểu được các vấn đề

chuyên biệt về quyền con người mà phụ nữ gặp phải trong những lĩnh vực khác nhau trong

cuộc sống, tăng cường nhận thức của Thẩm phán, Công tố viên và Luật sư về QPN được

bảo vệ như thế nào trong luật của quốc gia và có thể làm gì để tăng cường việc bảo vệ QPN

tại quốc gia của mình. Chương XV “Bảo vệ và bồi thường cho nạn nhân tội phạm và nạn

nhân vi phạm quyền con người” giúp cho những người hành nghề luật xác định những biện

pháp mà các quốc gia phải thực hiện và nhận thức về chức năng của mình với tư cách là

Thẩm phán, Công tố viên và Luật sư trong việc bảo vệ nạn nhân của tội phạm và nạn nhân

bị xâm phạm quyền con người. Những thông tin về các quyền cơ bản của con người và

việc bảo đảm các quyền này trong quá trình thực thi công lý mà cuốn sách cung cấp có

đóng góp rất quan trọng trong bối cảnh lý luận về bảo vệ QPN ở Việt Nam vẫn còn tồn

tại những khoảng trống về nhận thức vị trí, vai trò của Tòa án và các chức danh của

nghề luật nói chung nhằm bảo đảm và bảo vệ có hiệu quả các QPN.

- Sách “Cơ chế bảo đảm và bảo vệ quyền con người ” do GS.TS Võ Khánh Vinh

chủ biên (2011). Đây là công trình đầu tiên nghiên cứu về cơ chế bảo đảm, bảo vệ quyền

con người ở nước ta, ngoài những vấn đề nhận thức chung về cơ chế bảo đảm, bảo vệ

quyền con người của Liên Hợp Quốc và của một số khu vực, cuốn sách có những chuyên

đề bàn sâu về cơ chế bảo đảm, bảo vệ quyền con người ở Việt Nam hiện nay như “Cơ chế

bảo vệ quyền con người bằng Tòa án ở Việt Nam”, “Một số suy nghĩ về cơ chế bảo đảm và

bảo vệ quyền con người ở Việt Nam hiện nay”, “Cơ chế bảo đảm và bảo vệ quyền của

người bị hại ở Việt Nam”... Cuốn sách đã thành công trong những luận giải về cơ chế bảo

đảm, bảo vệ quyền con người nói chung và ở Việt Nam nói riêng. Đồng thời, làm sáng tỏ

cơ chế bảo đảm, bảo vệ quyền con người mang tính nhà nước ở Việt Nam, theo đó, tư pháp

là một thiết chế ngày càng phát huy vai trò quan trọng trong việc bảo đảm, bảo vệ quyền

con người. Đặc biệt, chuyên đề “Cơ chế bảo vệ quyền con người bằng Tòa án ở Việt Nam”

của tác giả Đinh Thế Hưng đã làm sáng tỏ một số vấn đề lý luận về cơ chế bảo vệ quyền

con người bằng Tòa án với việc đưa ra định nghĩa “bảo vệ quyền con người bằng Tòa án”,

phân biệt cơ chế bảo vệ quyền con người bằng Tòa án với cơ chế bảo vệ quyền con người

bằng hành chính hay cơ chế bảo vệ xã hội, nêu lên những đặc điểm riêng của cơ chế bảo vệ

quyền con người bằng Tòa án...

- Sách “Những vấn đề lý luận và thực tiễn của nhóm quyền dân sự và chính trị ” do

GS.TS Võ Khánh Vinh chủ biên (2011). Với tập hợp các chuyên đề như: “Nhận thức chung

về quyền dân sự: Khái niệm và nội dung”, “Quyền chính trị và việc thực hiện các quyền

chính trị ở Việt Nam”, “Quyền sống của con người - Những vấn đề lý luận và thực tiễn”,

“Quyền bình đẳng trước pháp luật - Những vấn đề lý luận và thực tiễn”, “Quyền con người

trong lĩnh vực hôn nhân và gia đình ở Việt Nam - Một số vấn đề lý luận và thực tiễn”, cuốn

sách giúp hình thành nhận thức chung và làm sáng tỏ một số vấn đề lý luận về quyền dân

sự, quyền chính trị: khái niệm, bản chất, thuộc tính, nội dung một số quyền cơ bản... Đặc

biệt, chuyên đề “Cơ chế tư pháp bảo đảm quyền dân sự ở Việt Nam hiện nay” của tác giả

Trần Văn Biên đã làm sáng tỏ quan niệm thế nào là hoạt động tư pháp, hoạt động tư pháp

với việc bảo đảm quyền dân sự. Theo tác giả, hoạt động tư pháp với việc bảo đảm quyền

dân sự là lĩnh vực hoạt động đảm bảo quyền dân sự có hiệu lực, hiệu quả cao nhất, thường

được tiến hành khi các quyền dân sự của công dân bị xâm hại hoặc có tranh chấp, có nhiệm

vụ bảo vệ quyền và lợi ích chính đáng, hợp pháp của công dân...

- Sách “Cải cách tư pháp vì một nền tư pháp liêm chính” do GS.TSKH. Đào Trí Úc

- PGS.TS. Vũ Công Giao đồng chủ biên (2014). Cuốn sách gồm hơn 20 bài nghiên cứu của

các chuyên gia luật học có uy tín ở Việt Nam và một số bài viết tham khảo có liên quan của

một số tổ chức quốc tế, trong đó, Phần I của nội dung cuốn sách là nhóm bài viết với chủ đề

Quyền tư pháp trong nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam. Trong chủ đề này, các bài viết

đã đưa ra những khái niệm, nhận định, phân tích để làm rõ cơ sở lý luận về một số vấn đề

của quyền tư pháp trong nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam như: Tư pháp, quyền tư

pháp trong nhà nước pháp quyền; bản chất, đặc điểm và các nguyên tắc chủ đạo của quyền

tư pháp; tính độc lập của quyền tư pháp trong nhà nước pháp quyền...

- Sách "Quyền con người" do GS.TS. Võ Khánh Vinh chủ biên (2015). Trong

đó phần 2 và phần 3 của cuốn sách có nhiều nội dung nghiên cứu chuyên sâu nhằm

làm rõ cơ chế pháp lý quốc gia và cơ chế pháp lý quốc tế bảo vệ quyền con người. Đặc

biệt, phần 2 của cuốn sách gồm các chương về Bảo vệ quyền con người bằng Tòa án,

Bảo vệ quyền con người bằng các hình thức pháp lý hành chính, Các cơ chế bảo vệ

quyền con người, quyền công dân trong trật tự nhà nước pháp quyền ở nước ngoài,

Bảo đảm quyền con người bằng các tổ chức xã hội tự quản trong các đơn vị dân cư

truyền thống ở Việt Nam đã đưa ra những khái niệm, nhận định, phân tích để làm rõ

một số vấn đề của bảo vệ quyền con người bằng Tòa án và bảo vệ quyền con người

bằng các hình thức pháp lý khác tại Việt Nam và nước ngoài.

- Sách "Các chiều cạnh giới của sự tách biệt xã hội hướng tới chính sách toàn diện

hơn đối với phụ nữ" do GS.TS. Võ Khánh Vinh và GS.TS. Nguyễn Hữu Minh đồng chủ

biên (2016). Là tập hợp các nghiên cứu tập trung vào 3 chủ đề: Các quan điểm nghiên cứu

về các chiều cạnh giới của sự tách biệt xã hội, cơ hội tiếp cận các nguồn lực xã hội và

những vấn đề mới trong việc hoạch định chính sách hướng tới sự hòa nhập xã hội, cơ hội

phát triển cho nhóm phụ nữ yếu thế. Trong đó, các bài nghiên cứu thuộc chủ đề phụ nữ tiếp

cận với các nguồn lực xã hội tập trung vào các vấn đề phụ nữ tham chính, phụ nữ với việc

tiếp cận, sử dụng đất đai, phụ nữ với việc tiếp cận các nguồn lực xã hội đã đưa ra các đề

xuất về chính sách pháp luật và các biện pháp pháp lý nhằm tăng cơ hội cho phụ nữ, đặc

biệt là nhóm phụ nữ nghèo, dân tộc thiểu số.

- Bộ tài liệu tập huấn “Quyền và giới tại Việt Nam” của Viện nghiên cứu phát triển

xã hội (2015). Trên cơ sở nghiên cứu tiếp cận về quyền và giới, tài liệu phân tích, làm rõ

tình trạng định kiến giới, bất bình đẳng giới, hạn chế về quyền sở hữu tài sản của phụ nữ

hiện nay và sự cần thiết xây dựng và thực thi quyền sở hữu tài sản của phụ nữ. Tài liệu đã

hệ thống những quyền về tài sản của phụ nữ trong các văn bản pháp luật như Bộ luật Dân

sự, Luật Bình đẳng giới, Luật Hôn nhân và gia đình... làm cơ sở pháp lý cho việc xem xét,

bảo vệ quyền tài sản của phụ nữ trong thực tiễn.

- Kỷ yếu Hội thảo khoa học “Bảo đảm quyền và thúc đẩy sự tham gia của phụ nữ

trong xây dựng và tổ chức thực hiện pháp luật” do Trường Đại học Luật Hà Nội tổ chức

tháng 10/2016. Là tập hợp nghiên cứu của nhiều tác giả, trong đó đề cập đến những khía

cạnh khác nhau về QPN, bảo vệ QPN như: QPN trong tiến trình hội nhập từ góc độ quản lý

nhà nước; QPN trong các luật đất đai của Việt nam; Pháp luật hộ tịch với việc lồng ghép và

bảo đảm vấn đề bình đẳng giới; Công tác xã hội với việc bảo vệ QPN; Vấn đề mang thai hộ

với việc bảo đảm QPN và trẻ em ...Đây là những nội dung nghiên cứu có đóng góp rất

quan trọng nhằm tăng cường nhận thức và làm sáng tỏ về QPN và bảo vệ QPN trong

từng lĩnh vực pháp lý cụ thể.

- Một số báo cáo có nội dung liên quan đến đề tài như: Báo cáo nghiên cứu kinh

nghiệm tổ chức hệ thống tòa án một số nước trên thế giới của Văn phòng Quốc Hội

(4/2014); Tập hợp các báo cáo, chuyên đề về hoàn thiện mô hình tổ chức và hoạt động

của Tòa án nhân dân; về quyền tư pháp và chế định Thẩm phán (2014) của Tòa án

nhân dân tối cao. Là tập hợp các báo cáo, nghiên cứu, giải trình và đề xuất tiếp thu

trong quá trình chỉnh lý dự thảo Luật tổ chức Tòa án nhân dân sửa đổi nhằm hoàn

thiện mô hình tổ chức và hoạt động của Tòa án nhân dân, đặc biệt là sự cần thiết thành

lập Tòa án gia đình và người chưa thành niên là một phương thức thực hiện nguyên tắc

hiến định và đáp ứng yêu cầu của thực tiễn. Ngoài ra, có một số chuyên đề nghiên cứu

về tiêu chuẩn, phương thức tuyển chọn, điều kiện bổ nhiệm Thẩm phán trên thế giới là

nguồn thông tin tham khảo liên quan đến nội dung nghiên cứu của đề tài.

- Một số luận án tiến sĩ luật học có nội dung nghiên cứu liên quan đến đề tài

như: Luận án "Vai trò của Tòa án trong việc bảo vệ quyền con người ở Việt Nam hiện

nay" (2013) của Đặng Công Cường, Trường Đại học Luật Hà Nội.

Ngoài ra, còn có một số lượng đáng kể các bài báo khoa học được công bố trên

các Tạp chí chuyên ngành đã tập trung giải mã một hoặc một số vấn đề lý luận liên

quan đến chủ đề của luận án. Có thể kể đến nhóm các bài báo nghiên cứu về QPN như:

Bài báo của tác giả Lưu Bình Nhưỡng, Tổng quan về quyền của phụ nữ theo pháp luật

Việt Nam, Bài báo của tác giả Chu Mạnh Hùng, Ảnh hưởng của Nho giáo đến việc

đảm bảo quyền bình đẳng của phụ nữ ở Việt Nam, Tạp chí Luật học (2010); Bài báo

của tác giả Ngô Vương Anh, Quyền của phụ nữ Việt Nam nhìn từ lịch sử đến đương

đại, Tạp chí Nhân quyền Việt Nam (2013)... Nghiên cứu theo hướng tìm hiểu QPN

dưới góc độ so sánh luật thu hút sự quan tâm của nhiều nhà khoa học, phạm vi và đối

tượng nghiên cứu theo hướng này đa dạng và cụ thể với giá trị ứng dụng cao. Đáng

chú ý nhất là chùm bài viết trên Tạp chí Luật học, số chuyên đề tháng 2/2010: Bài

“Quyền của phụ nữ các nước ASEAN dưới góc độ so sánh luật” của tác giả Vũ Thị

Lan Anh; bài “Cơ chế bảo đảm và thúc đẩy quyền con người của phụ nữ trong khuôn

khổ ASEAN” của tác giả Chu Mạnh Hùng và Nguyễn Thị Hồng Yến; bài Quyền dân sự

và quyền kinh tế của phụ nữ ở nước Cộng hòa Indonesia của tác giả Đỗ Đức Hồng

Hà; và các bài báo đăng rải rác trên các tạp chí: bài báo của tác giả Trần Thị Huệ, “Một

số khía cạnh pháp lý về quyền của phụ nữ ở nước Cộng hòa nhân dân Trung Hoa”,

Tạp chí Luật học (2/1011); bài báo của tác giả Lê Thị Anh Đào, Quyền của phụ nữ

nhiễm HIV/AIDS dưới góc độ luật quốc tế, Tạp chí Luật học (6/2013); bài báo của tác

giả Vũ Thị Lan Anh, “Quyền của phụ nữ và pháp luật hiện hành bảo vệ quyền của phụ

nữ tại Ấn Độ”, Tạp chí Nghề Luật (11/2014)...

1.1.1.2. Tình hình nghiên cứu thực trạng Tòa án trong cơ chế bảo vệ quyền của

phụ nữ ở Việt Nam

Từ góc độ tiếp cận của khoa học pháp lý, khía cạnh thực trạng Tòa án trong cơ

chế bảo vệ QPN thường được nhìn nhận và triển khai nghiên cứu trên hai bình diện:

1/Thực trạng điều chỉnh pháp luật về bảo vệ QPN bằng con đường Tòa án ở Việt Nam

và 2/ Thực tiễn hoạt động của Tòa án trong cơ chế bảo vệ QPN ở Việt Nam. Cụ thể:

- Đề tài nghiên cứu khoa học cấp Bộ (2006), Cơ sở lý luận và thực tiễn của việc

thực hiện bình đẳng giới trong ngành Tòa án nhân dân do TAND tối cao thực hiện.

Đề tài đã dành một phần lớn nội dung của Chương II để làm rõ đặc thù nghề nghiệp,

cơ sở thực tiễn của việc thực hiện bình đẳng giới trong ngành TAND. Đề tài đã đánh

giá những đặc điểm chung, đặc điểm riêng của từng giới tính, với sự tiến bộ của từng

giới trong nghề nghiệp. Bên cạnh đó, phần các chuyên đề của đề tài, có những chuyên

đề đi sâu phân tích thực trạng bình đẳng giới trong ngành TAND như: “Bình đẳng giới

trong ngành Tòa án nhân dân - Thực trạng và một số kiến nghị”, “Thực trạng tổ chức

và hoạt động của cán bộ nữ Văn phòng TAND tối cao - Giải pháp và kiến nghị”; hoặc

ở cả hai góc độ là thực trạng hoạt động xét xử của Tòa án bảo vệ QPN và thực trạng tổ

chức và hoạt động vì sự tiến bộ của phụ nữ ngành Tòa án như: “Vấn đề bình đẳng giới

trong công tác xét xử các vụ án dân sự”, “Vấn đề bình đẳng giới trong công tác giải

quyết các vụ án lao động, kinh doanh, thương mại”, “Thực tế công tác xét xử phúc

thẩm các loại vụ án và vấn đề bình đẳng giới trong công tác xét xử phúc thẩm”… Trên

cơ sở phân tích thực trạng hoạt động xét xử của Tòa án bảo vệ QPN bằng cách nêu và

phân tích một số vụ án cụ thể, điển hình; thống kê số lượng nữ Thẩm phán, số lượng

nữ cán bộ lãnh đạo ở một số đơn vị Tòa án cụ thể, phân tích và luận giải về tổ chức lao

động nữ, kết quả xét xử của nữ Thẩm phán, cán bộ Tòa án, đề tài đã đưa ra một số giải

pháp để thực hiện bình đẳng giới trong ngành TAND.

- Đề tài nghiên cứu khoa học cấp Bộ (2016), Bảo đảm quyền của phụ nữ ở Việt Nam

hiện nay do Viện Nhà nước và Pháp luật thuộc Học viện chính trị quốc gia Hồ Chí Minh

thực hiện. Với nội dung của Chương 2: Thực trạng bảo đảm QPN ở Việt Nam hiện nay, đề

tài đã tập trung luận giải các vấn đề thực tiễn về bảo đảm QPN, chỉ ra những thành tựu, hạn

chế và nguyên nhân của thành tựu, hạn chế làm cơ sở cho việc đề xuất các quan điểm và

giải pháp bảo đảm QPN ở Việt Nam hiện nay.

- Sổ tay Thẩm phán hướng dẫn xét xử vụ án hình sự về các tội liên quan đến bạo lực

trên cơ sở giới đối với phụ nữ và trẻ em gái là tài liệu tập huấn biên soạn bởi sự hợp tác

của Tòa án nhân dân tối cao và UNODC tại Việt Nam nhằm nâng cao hiểu biết, kỹ năng,

năng lực cho Thẩm phán, Thẩm tra viên, Thư ký Tòa án trong hoạt động giải quyết các vụ

án bạo lực đối với phụ nữ và trẻ em gái. Sổ tay có các nội dung cơ bản về: Tìm hiểu về

bạo lực trên cơ sở giới đối với phụ nữ và trẻ em gái; Cơ sở pháp lý về phòng, chống bạo

lực trên cơ sở giới đối với phụ nữ và trẻ em gái; Nhiệm vụ của Tòa án khi xét xử các vụ

án hình sự có liên quan đến bạo lực trên cơ sở giới đối với phụ nữ và trẻ em gái. Với nội

dung đặc biệt chú trọng đến phụ nữ và trẻ em gái bị bạo lực, Sổ tay giúp nâng cao nhận

thức cho cán bộ Tòa án nhận biết và vượt qua các phân biệt đối xử mang tính cấu trúc và

thúc đẩy bình đẳng giới; Nâng cao chuẩn mực và ứng xử của Thẩm phán và nâng cao hiệu

quả công việc của Tòa án; Tăng cường tiếp cận công lý cho nạn nhân của bạo lực trên cơ

sở giới và giảm thiểu nguy cơ biến họ trở thành nạn nhân lần thứ hai nạn nhân gián tiếp;

Thúc đẩy chia sẻ những thông lệ tốt của các Tòa án trên thế giới nhằm đảm bảo rằng phụ

nữ và trẻ em gái với tư cách là bị hại nhận được sự bảo vệ và hỗ trợ đầy đủ trong suốt quá

trình tha gia tố tụng hình sự [47].

- Sách “Công ước của Liên Hợp Quốc và pháp luật Việt Nam về xóa bỏ phân

biệt đối xử với phụ nữ” do TS. Dương Thanh Mai chủ biên, xuất bản năm 2004. Trên

cơ sở phân tích, đưa ra những số liệu, bảng biểu minh họa về những quy định pháp

luật của Việt Nam tương ứng với từng điều luật của CEDAW, nghiên cứu đưa ra

những luận giải về sự tương thích và đáp ứng trong thực tiễn thi hành pháp luật Việt

Nam để bảo vệ quyền bình đẳng cho phụ nữ Việt Nam theo đúng tinh thần của Công

ước CEDAW. Nghiên cứu đã đưa ra được một số nhận định khách quan và mang tính

thuyết phục về nhiều vấn đề liên quan đến xóa bỏ phân biệt đối xử với phụ nữ, trong

đó một số vấn đề đáng quan tâm là: các quy định pháp luật về quyền và lợi ích hợp

pháp của phụ nữ cũng như các chế tài áp dụng đối với những người có hành vi xâm

phạm tới các quyền đó tương đối đầy đủ; hệ thống các cơ quan Tòa án, cơ quan hành

chính nhà nước, các tổ chức nghề nghiệp đảm bảo giải quyết tranh chấp, vi phạm liên

quan đến quyền và lợi ích hợp pháp của phụ nữ đã góp phần quan trọng vào việc thực

thi quyền bình đẳng của phụ nữ, phòng ngừa, ngăn chặn các cơ quan, tổ chức, doanh

nghiệp và các công dân khác tiến hành các hành vi phân biệt đối xử với phụ nữ; pháp

luật hình sự Việt Nam luôn luôn coi phụ nữ là đối tượng được bảo vệ bình đẳng như

mọi công dân khác và là đối tượng được bảo vệ đặc biệt trong một số lĩnh vực và trong

những điều kiện nhất định liên quan đến đặc thù giới và giới tính của phụ nữ… Kết

quả nghiên cứu của đề tài trên phương diện thực tiễn đã được ứng dụng vào quá trình

đề xuất xây dựng Dự thảo Luật về bình đẳng giới.

- Sách: Cải cách tư pháp vì một nền tư pháp liêm chính do GS.TSKH. Đào Trí Úc -

PGS.TS. Vũ Công Giao đồng chủ biên, xuất bản năm 2014. Với 2 trên 3 nhóm chủ đề lớn

được đề cập trong cuốn sách là: Cải cách tư pháp trong xây dựng nhà nước pháp quyền

XHCN Việt Nam và Liêm chính tư pháp: Những vấn đề và giải pháp, các bài viết đã phân

tích và làm rõ những vấn đề thực tiễn trong công tác cải cách tư pháp mà trọng tâm là hoạt

động xét xử của Tòa án; tính độc lập của Thẩm phán và vấn đề liêm chính, thực tiễn giám

sát việc thực hiện quyền tư pháp, đảm bảo tăng cường liêm chính của cơ quan tư pháp hiện

nay làm cơ sở cho những đề xuất, kiến nghị nhằm đề cao liêm chính tư pháp và cải cách tư

pháp trong quá trình xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền ở Việt Nam hiện nay.

- Kỷ yếu Hội thảo: Đánh giá thực tiễn xét xử các vụ án dân sự, hình sự liên quan

đến phụ nữ, trẻ em trong giai đoạn 2001 - 2004 của Viện Khoa học xét xử, Tòa án nhân dân

tối cao (2005). Tài liệu hội thảo do các Thẩm phán trình bày nhằm đánh giá thực tiễn xét xử

các vụ án dân sự, hình sự liên quan đến phụ nữ và trẻ em trong giai đoạn 2001 - 2004. Thực

tiễn xét xử các vụ án dân sự, hình sự liên quan đến phụ nữ trong giai đoạn này đã được tổng

kết tương đối đầy đủ trên cơ sở phân tích, đánh giá số liệu thống kê của TAND tối cao về

tình hình thụ lý, xét xử các vụ án có liên quan đến phụ nữ và phân tích một số vụ án liên

quan đến phụ nữ đã xét xử sai hoặc gặp khó khăn, vướng mắc. Có hai mảng nội dung chính

được đề cập, bao gồm: Tình hình xét xử các vụ án hình sự mà bị can, bị cáo là phụ nữ và

một số vấn đề cần quan tâm, những vướng mắc cần tháo gỡ trong thực tiễn xét xử các vụ án

hình sự mà bị can, bị cáo là phụ nữ. Tình hình xét xử các vụ án dân sự và hôn nhân gia đình

có liên quan đến phụ nữ và một số vấn đề cần quan tâm, những vướng mắc cần tháo gỡ

trong thực tiễn xét xử các vụ án dân sự và hôn nhân gia đình có liên quan đến phụ nữ. Trên

cơ sở đánh giá công tác xét xử của Tòa án đối với từng loại án hình sự, dân sự có liên quan

đến phụ nữ, các tác giả đã đưa ra nhiều nhận xét và kiến nghị nhằm hoàn thiện quy định

pháp luật bảo vệ phụ nữ, hoàn thiện kỹ năng, nâng cao nghiệp vụ của Thẩm phán để đảm

bảo chất lượng xét xử... bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của phụ nữ trong các vụ án khi

được giải quyết tại Tòa án.

- Kỷ yếu Hội thảo: Bình đẳng giới trong hệ thống Tòa án Việt Nam và trong hoạt

động xét xử do TAND tối cao tổ chức (2009). Mặc dù được thực hiện trong quy mô hội

thảo nhưng những chuyên đề được trình bày cho phép hình dung bức tranh thực trạng đa

chiều, nhiều mầu sắc về bình đẳng giới trong hệ thống Tòa án Việt Nam và trong hoạt động

xét xử. Đặc biệt, kết quả nghiên cứu cho phép đánh giá một cách khái quát và toàn diện về

phụ nữ trong hệ thống Tòa án Việt Nam: các hoạt động vì sự tiến bộ phụ nữ trong ngành

Tòa án, những thách thức đối với người phụ nữ công tác trong ngành Tòa án, bình đẳng giới

và sự tiến bộ phụ nữ với sự phát triển của Tòa án. Bên cạnh đó, kết quả nghiên cứu cũng

cung cấp các số liệu cụ thể về kết quả thực hiện bình đẳng giới trong hoạt động xét xử các

vụ án hình sự, dân sự; đặc biệt chỉ ra những hạn chế, bất cập trong hoạt động áp dụng pháp

luật, xét xử các vụ án liên quan đến phụ nữ trong hai lĩnh vực này để đưa ra những đề xuất,

kiến nghị nhằm bảo đảm bình đẳng giới trong hoạt động xét xử của Tòa án.

Nghiên cứu thực tiễn pháp luật và hoạt động của Tòa án bảo vệ QPN ở Việt

Nam được thể hiện bằng hình thức bài báo đăng trên các tạp chí nghiên cứu khoa học còn

khá hạn chế, thể hiện qua số lượng khiêm tốn của các công trình được công bố theo

hướng này: Bài báo của tác giả Bùi Thị Đào, Pháp luật Việt Nam với việc bảo đảm quyền

bình đẳng của phụ nữ trong lĩnh vực chăm sóc sức khỏe theo CEDAW, Tạp chí Luật học

(3/2006); bài báo của tác giả Đỗ Đức Hồng Hà, Pháp luật Hình sự và Tố tụng hình sự ở

Việt Nam trong việc bảo vệ phụ nữ, Tạp chí Nghiên cứu Luật học (3/2008); bài báo của

tác giả Phan Chí Hiếu, Tình hình tội phạm mua bán phụ nữ, trẻ em và công tác xét xử của

ngành Tòa án nhân dân, Tạp chí Thông tin khoa học xét xử (3/2008); bài báo của tác giả

Phùng Trung Tập, Việc chia tài sản chung của vợ chồng trong thời kỳ hôn nhân, Tạp chí

Nghiên cứu Lập pháp (5/2012);... Bên cạnh đó, một số bài báo theo hướng nghiên cứu

thực tiễn pháp luật nước ngoài về QPN như: bài báo của tác giả Dương Tuyết Miên: Pháp

luật hình sự Lào với việc bảo vệ quyền của người phụ nữ, Tạp chí Luật học (2/2010); bài

báo của tác giả Nguyễn Tuyết Mai: Pháp luật phòng chống bạo lực gia đình ở Singapore

nhìn từ góc độ bảo vệ quyền của phụ nữ, Tạp chí Luật học (2/2010); ...

Thời gian gần đây, các luận án, luận văn trong lĩnh vực khoa học pháp lý

thường lựa chọn chủ đề gắn với thực tiễn để tăng cường tính ứng dụng của công trình

nghiên cứu. Theo đó, các luận án nghiên cứu về bảo vệ QPN ở Việt Nam chuyên sâu

theo hướng này phải kể đến: Luận án Tiến sĩ Luật học của Lê Thu Thảo (bảo vệ tại

Khoa Luật, ĐHQG, 2014) với chủ đề: Bảo đảm quyền bình đẳng của phụ nữ trong

lĩnh vực hôn nhân và gia đình tại Việt Nam hiện nay; Luận án Tiến sĩ Luật học của

Nguyễn Thị Thanh Nhàn (bảo vệ tại Học viện Khoa học Xã hội, 2017) với chủ đề:

Đảm bảo quyền của phụ nữ ở nông thôn Việt Nam hiện nay; ... Bên cạnh đó, nhóm

luận văn thạc sĩ liên quan đến nghiên cứu của đề tài chủ yếu là những nghiên cứu được

thực hiện tại Khoa Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội với mũi nhọn là đào tạo cử nhân

luật học chuyên ngành quyền con người: Luận văn Thạc sĩ Luật học của Ngô Thị

Thanh (bảo vệ tại Khoa Luật, ĐHQG năm 2013) với chủ đề: Bảo đảm quyền con

người trong hoạt động xét xử vụ án hình sự; Luận văn Thạc sĩ Luật học của Trương

Thị Thùy Dung (bảo vệ tại Khoa Luật, ĐHQG, 2014) với chủ đề: Vai trò của tư pháp

trong việc bảo vệ quyền con người ở Việt Nam; Luận văn Thạc sĩ Luật học của Phan

Thị Sánh (bảo vệ tại Khoa Luật, ĐHQG, 2014) với chủ đề: Vai trò của Tòa án trong

việc bảo vệ quyền con người ở Việt Nam hiện nay; Luận văn Thạc sĩ Luật học của

Nhiếp Thị Liên (Bảo vệ tại Khoa Luật, ĐHQG, 2015) với chủ đề: Tòa án với vai trò

bảo vệ quyền con người thông qua hoạt động xét xử các vụ án hình sự... Mặc dù chủ

đề chung của những nghiên cứu này là về thực tiễn vai trò, hoạt động bảo vệ quyền

con người trong hoạt động của Tòa án nhưng vẫn là nguồn nguyên liệu quan trọng cho

việc nghiên cứu về bảo vệ QPN ở Việt Nam hiện nay. Bên cạnh đó, có một số nghiên

cứu đi theo định hướng bảo vệ QPN như: Luận văn Thạc sĩ Luật học của Nguyễn Thu

Hằng (bảo vệ tại Khoa Luật, ĐHQG, 2012) với chủ đề: Thực hiện pháp luật bình đẳng

giới ở Việt Nam hiện nay; Luận văn Thạc sĩ Luật học của Trần Thị Hồng Nhung (bảo

vệ tại Khoa Luật, ĐHQG, 2013) với chủ đề: Bảo vệ quyền của người phụ nữ trong

quan hệ tài sản giữa vợ và chồng theo Luật Hôn nhân và Gia đình năm 2000; Luận

văn Thạc sĩ Luật học của Phạm Thị Chuyền (bảo vệ tại Khoa Luật, ĐHQG, 2015) với

chủ đề: Bảo vệ quyền của phụ nữ trong quan hệ nhân thân giữa vợ và chồng theo Luật

Hôn nhân và Gia đình năm 2014...

Từ kết quả nghiên cứu nhóm luận án, luận văn này cho thấy, chủ đề bảo vệ

QPN thường được tìm hiểu, tiếp cận theo hướng nghiên cứu chính là bảo vệ quyền con

người. Nhóm luận án, luận văn đã chỉ ra một số vấn đề thực tiễn về bảo vệ QPN, thể

hiện sự quan tâm của các nhà nghiên cứu đến việc vận dụng lý luận cơ bản về bảo vệ

QPN vào thực tiễn, đánh giá tác động của việc áp dụng pháp luật trong một số lĩnh vực

cụ thể nhằm bảo vệ QPN…

1.1.1.3. Tình hình nghiên cứu, đề xuất giải pháp bảo đảm Tòa án trong cơ chế

bảo vệ quyền của phụ nữ ở Việt Nam hiện nay

- Sách: Cải cách tư pháp vì một nền tư pháp liêm chính do GS.TSKH. Đào Trí Úc -

PGS.TS. Vũ Công Giao đồng chủ biên, xuất bản năm 2014. Với 2 trên 3 nhóm chủ đề lớn

được đề cập trong cuốn sách là: Cải cách tư pháp trong xây dựng nhà nước pháp quyền

XHCN Việt Nam và Liêm chính tư pháp: Những vấn đề và giải pháp, các bài viết đã phân

tích và làm rõ những vấn đề thực tiễn trong công tác cải cách tư pháp mà trọng tâm là hoạt

động xét xử của Tòa án; tính độc lập của Thẩm phán và vấn đề liêm chính, thực tiễn giám

sát việc thực hiện quyền tư pháp, tăng cường liêm chính của cơ quan tư pháp hiện nay.

- Đề tài nghiên cứu khoa học cấp Bộ (2016), Bảo đảm quyền của phụ nữ ở Việt Nam

hiện nay do Viện Nhà nước và Pháp luật thuộc Học viện chính trị quốc gia Hồ Chí Minh

thực hiện. Trên cơ sở chương I, II của đề tài đã làm rõ lý luận và thực tiễn bảo đảm QPN ở

Việt Nam hiện nay, chương III của đề tài đã đưa ra kiến nghị cần quán triệt năm quan điểm

cơ bản và thực hiện đồng bộ sáu giải pháp để bảo đảm QPN ở Việt Nam hiện nay. Theo đó,

đề tài nhấn mạnh để đảm bảo QPN, cần chú trọng xử lý vi phạm pháp luật về QPN,

tiếp tục hoàn thiện chính sách, pháp luật bằng cách nội luật hóa kịp thời và đầy đủ các

cam kết quốc tế về QPN; Chú trọng rà soát, sửa đổi các quy định pháp luật hiện hành

không còn phù hợp, bổ sung các quy định đặc thù cho phụ nữ ở nông thôn, miền núi;

Mặt khác, bản thân người phụ nữ phải nỗ lực vươn lên, vượt qua rào cản để tiếp cận và

hưởng thụ quyền. Mặc dù, chưa được công bố chính thức trên các tạp chí chuyên

ngành nhưng lượng thông tin do các bài viết, báo cáo nói trên phản ánh hàm lượng khoa

học đậm đặc và là nguồn tư liệu vật chất rất quan trọng cần được tham khảo khi triển khai

các nghiên cứu tiếp theo về vấn đề Tòa án bảo vệ QPN ở Việt Nam hiện nay.

- Bài viết: Hoàn thiện pháp luật về quyền bảo vệ đời tư, quyền tiếp cận thông

tin, giám sát trực tiếp của người dân trong bối cảnh đại dịch Covid - 19 ở Việt Nam

của tác giả Phan Thị Lan Phương, Tạp chí Nghiên cứu Lập pháp số 08 (408), tháng

4/2020. Trong bài viết tác giả cho rằng: Các quyền con người vốn là những giá trị cao

quý cần được tôn trọng và bảo đảm, nhưng trong bối cảnh đại dịch Covid-19 hiện nay,

chúng ta cần đặt quyền con người trong mối quan hệ với lợi ích chung của xã hội; có

nghĩa là, các quyền cá nhân phải hài hoà với quyền của nhóm, quyền của số đông. Từ

đó tác giả đã kiến nghị: Cần nâng cao nhận thức về vai trò của người dân trong giám

sát trực tiếp hoạt động của các cá nhân, cơ quan, tổ chức nhà nước nhằm phát hiện kịp

thời các vi phạm pháp luật và áp dụng các biện pháp ngăn chặn. Cụ thể là, cần ban

hành Luật Giám sát của Nhân dân, trong đó quy định riêng về hình thức giám sát trực

tiếp của người dân trong trường hợp xảy ra dịch bệnh; Việc hạn chế quyền bảo vệ đời

tư của người bệnh cần được quy định rõ trong Luật Phòng, chống bệnh truyền

nhiễm… Tuy nhiên, bài viết chỉ đề cập tới quyền con người nói chung mà chưa đi sâu

nghiên cứu QPN.

- Bài viết: Bảo đảm quyền tiếp cận bình đẳng của phụ nữ đăng trên web:

https://nhandan.com.vn/chuyen-de-cuoi-tuan/bao-dam-quyen-tiep-can-binh-dang-cua-

phu-nu-275756 của tác giả Phan Thị Thùy Trâm. Trong bài viết tác giả đã kiến nghị:

Cần hướng đến việc hỗ trợ phụ nữ khai thác, phát huy điểm mạnh một cách hợp lý,

thông qua đó hạn chế bất lợi có thể nảy sinh trong thực tế và cần có các chính sách hỗ

trợ để giảm thiểu khoảng cách về lương, thu nhập, thời gian... của nữ so với nam; Nên

tăng cường các chính sách bù đắp dành riêng cho phụ nữ theo từng nhóm cụ thể, như

với nữ cán bộ, công chức, viên chức là chính sách, quy định pháp luật về tuyển dụng,

đào tạo, bồi dưỡng và đào tạo lại, quy hoạch, bổ nhiệm, các vấn đề an sinh xã hội hỗ

trợ hài hòa công việc xã hội, gia đình và tuổi lao động…

- Bài viết: Bình đẳng giới và xã hội hiện đại, đăng trên trang web:

https://tcnn.vn/news/detail/45939/Binh-dang-gioi-va-xa-hoi-hien-dai.html năm 2020,

tác giả Lê Thị Quý đã đề xuất : Cần phải xác lập hệ thống chỉ tiêu giới rõ ràng, không

chung chung để phấn đấu, chẳng hạn, nếu một nam và một nữ cùng có trình độ ngang

nhau ở cơ quan, tổ chức thì phải tính đến con đường đi đến thành công của họ có khác

biệt giới để ứng xử công bằng. Phụ nữ tuyệt đối không cần ưu tiên vì thực tế đã chứng

minh sự phấn đấu của phụ nữ là phi thường; Việc giám sát các kế hoạch có tính đến

giới và thực thi luật pháp về giới phải làm thường xuyên, hiệu quả và hiệu quả đó phải

đo được từ thực tế; Chính quyền, cơ quan chức năng, người dân phải kịp thời có các

giải pháp chống xâm hại tình dục phụ nữ và trẻ em, bạo lực và buôn bán người. Các

giải pháp cần được thực hiện nghiêm túc và đề cao tính thượng tôn của pháp luật, lấy

việc bảo vệ nạn nhân là mục tiêu; Hoàn thiện hệ thống luật pháp, sửa đổi, bổ sung

những quy định không còn phù hợp với thực tiễn…

- Bài viết: Hoàn thiện luật thi hành án hình sự nhằm bảo đảm tốt hơn quyền

con người của phạm nhân của tác giả Bùi Xuân Phái, Tạp chí Nghiên cứu lập pháp số

1(377)- kỳ 1, tháng 1/2019. Trên cơ sở phân tích một số bất cập trong việc bảo đảm

quyền con người của phạm nhân, tác giả đã kiến nghị: Bổ sung nguyên tắc về bảo đảm

thân thể, sức khỏe, danh dự của người chấp hành án và nghiêm cấm hành vi tra tấn,

trừng phạt hoặc đối xử tàn nhẫn, vô nhân đạo trong thi hành án hình sự cho thống nhất

với các quy định của các đạo luật trong lĩnh vực tư pháp hình sự đã được ban hành và

tương thích với các quy định trong Bộ luật nhân quyền quốc tế và các văn bản pháp

luật quốc tế khác có liên quan; bổ sung quy định về cơ quan có trách nhiệm trong thi

hành án hình sự là Bộ Ngoại giao, tạo điều kiện thuận lợi cho việc thăm gặp, tiếp xúc

lãnh sự đối với phạm nhân là người nước ngoài; bổ sung quy định và có hướng dẫn cụ

thể về việc sử dụng kinh sách và bày tỏ niềm tin tín ngưỡng, tôn giáo của phạm

nhân…Tuy nhiên, bài viết mới nghiên cứu về quyền con người nói chung mà chưa đi

sâu nghiên cứu về QPN.

- Bài viết: Bình đẳng giới và tăng quyền năng cho phụ nữ trong thích ứng với

biến đổi khí hậu và giảm nhẹ rủi ro thiên tai của tác giả Vũ Ngọc Bình, Tạp chí dân số

kế hoạch hóa gia đình số 9/2018, tác giả đã nhấn mạnh: Phụ nữ cần được tham gia đầy

đủ và hiệu quả trong công tác thích ứng với biến đổi khí hậu và giảm nhẹ rủi ro thiên

tai; Việt Nam cam kết tiếp cận bình đẳng giới và trao quyền cho phụ nữ sẽ được thúc

đẩy hoặc đưa vào trong quá trình thực hiện Thỏa thuận Pa-ri và Khung hành động Sen-

đai. Kế hoạch hành động nhằm mục tiêu mang đến những tác động xã hội tích cực

thông qua cải thiện bình đẳng xã hội và đầu tư có ưu tiên vào những khu vực và nhóm

xã hội dễ bị tổn thương nhất, bao gồm phụ nữ, người nghèo, trẻ em, người già, dân tộc

thiểu số… Đặc biệt lồng ghép giới và thúc đẩy bình đẳng giới là một nguyên tắc trong

cấu phần về thích ứng của Việt Nam…

- Bài viết: Nguyên tắc “Quyền yêu cầu Tòa án bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp

của đương sự” của tác giả Nguyễn Thị Thu Hà và Vũ Hoàng Anh, Tạp chí Nghiên cứu

Lập pháp số 13 (413), tháng 7/2020. Bài viết đã phân tích nội dung của nguyên tắc

quyền yêu cầu Tòa án bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp, những bất cập trong quy định

của pháp luật về nguyên tắc quyền yêu cầu Tòa án bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp.

Từ đó, nhóm tác giả đã đề xuất một số kiến nghị sau: Cần sửa đổi quy định của khoản

2 Điều 4 BLTTDS năm 2015 như sau: Tòa án không được từ chối giải quyết tranh

chấp, yêu cầu dân sự vì lý do chưa có điều luật để áp dụng. Tranh chấp, yêu cầu dân

sự chưa có điều luật để áp dụng là tranh chấp, yêu cầu dân sự thuộc phạm vi điều

chỉnh của pháp luật dân sự nhưng tại thời điểm tranh chấp, yêu cầu dân sự đó phát

sinh và cơ quan, tổ chức, cá nhân yêu cầu Tòa án giải quyết chưa có điều luật để áp

dụng; sửa đổi quy định của khoản 1 Điều 4 BLTTDS năm 2015 về chủ thể có quyền

khởi kiện, yêu cầu và các điều có liên quan trong Bộ luật này cho phù hợp với BLDS

năm 2015; theo đó, chỉ có cá nhân, pháp nhân có quyền khởi kiện, yêu cầu và được

xác định là đương sự trong vụ việc dân sự. Đồng thời, TAND tối cao cần ban hành văn

bản hướng dẫn về quyền khởi kiện và việc xác định tư cách đương sự của hộ gia đình,

tổ hợp tác, tổ chức khác không có tư cách pháp nhân theo hướng: Tranh chấp liên quan

đến tổ hợp tác, hộ gia đình, tổ chức khác không có tư cách pháp nhân thì thành viên

của tổ hợp tác, hộ gia đình, tổ chức không có tư cách pháp nhân là người khởi kiện và

được xác định là đương sự trong vụ án dân sự…

1.1.2. Tình hình nghiên cứu ở nước ngoài

Cùng với lịch sử của phong trào nữ quyền bắt đầu từ thế kỷ XVIII, tư tưởng về

nữ quyền đã được phản ánh rất sớm trong các tác phẩm về QPN. Kể từ năm 1792, với

“Bản chứng minh các quyền của Phụ nữ” của bà Mary Wollstonecraft được coi là bản

Tuyên ngôn nữ quyền đầu tiên. Tuy nhiên, đến năm 1945, với sự ra đời của Liên hiệp

quốc, vấn đề QPN mới được thực sự quan tâm và có những chuyển biến mạnh mẽ.

Liên hiệp quốc đã ban hành và thông qua rất nhiều các văn bản pháp lý về QPN và bảo

vệ QPN là kim chỉ nam cho các tổ chức chính phủ và phi chính phủ trong việc hoạch

định đường lối hành động vì sự phát triển, tiến bộ của phụ nữ. Đặc biệt, “Công ước về

xóa bỏ mọi hình thức phân biệt đối xử với phụ nữ” (The Convention on the

Elimination of all forms of Discimination Against Women - CEDAW) được thông qua

ngày 18/12/1979 đã đề ra những cách thức, biện pháp loại trừ những sự phân biệt đối

xử đối với phụ nữ CEDAW là cơ sở cho việc hoàn thiện về lý luận cũng như thực tiễn

cho cuộc đấu tranh bảo vệ QPN trên mọi khía cạnh và lĩnh vực của đời sống xã hội của

tất cả các nước nói chung và từng khu vực, quốc gia nói riêng. Trong tình hình đó, đã

có một khối lượng khá lớn các tác phẩm nghiên cứu lý luận thuộc lĩnh vực luật học

liên quan mật thiết đến nội dung nghiên cứu của đề tài, có thể chia thành từng nhóm

vấn đề như sau:

Thứ nhất, nhóm các công trình nghiên cứu những vấn đề lý luận chung về QPN

và cơ chế bảo vệ QPN, được công bố dưới dạng các sách chuyên khảo, bài báo khoa

học, bao gồm các tác phẩm: Kerr J (ed), Our by Rights: Women’s Rights as Human

Rights (Quyền của chúng ta: Quyền của phụ nữ là Quyền con người), Zed Books and

North - South Institute, 1993; Caroline Sweetman, Women and Rights (Phụ nữ và

Quyền), Oxfam UK and Ireland, 1995; Andrew Byrnes, Jane Connors, Lum Bik,

Advancing the human rights of Women: Using international human rights standards in

domestic litigation (Thúc đẩy quyền con người của Phụ nữ: Sử dụng các tiêu chuẩn

nhân quyền quốc tế trong tranh tụng trong nước), The commonwealth Secretariat,

10/1997; Mechanisms for advancing women’s human rights: A guide to using the

Optional Protocol to CEDAW and other international complaint mechanisms (Các cơ

chế thúc đẩy quyền con người của phụ nữ: Hướng dẫn sử dụng cho Công ước CEDAW

và các cơ chế khiếu nại quốc tế khác), Australian Human Rights Commission, 2011;

Haleema Sadia, Rukhsana Shaheen Waraich, Sadia Halima, Cedaw & Woman's Right

to Work in Islamic Law (Cedaw & Quyền làm việc của phụ nữ trong luật Hồi giáo),

Journal of Social Science and Humanities, Vol. 30 (2), 8/2022; Liên Hiệp Quốc,

Women’s Rights are Human Rights (Quyền của phụ nữ là quyền con người), 2014…;

và một số bài viết đáng chú ý là: Joan McFarland, From Feminism to Women’s Human

Rights: The Best Way Forward? (Từ nhân quyền đến quyền của phụ nữ: Con đường

tốt nhất phải theo?), Atlantis, Volume 22.2 Sring/Summer 1998; Camila Ida Ravnbol,

The Human Rights of Minority Women: Romani Women’s Rights from a Perspective

on International Human Rights Law and Politics (Các quyền con người của phụ nữ

thiểu số: Các quyền của phụ nữ La-tinh từ quan điểm về luật nhân quyền quốc tế và

chính trị), International Journal on Minority and Group Rights 17 (2010) ); Mulki Al-

Sharmani, Legal Reform, Women's Empowerment and Social Change: The Case of

Egypt (Cải cách pháp lý, trao quyền cho phụ nữ và thay đổi xã hội: Trường hợp của

Ai Cập), IDS Bulletin Volume 41 (2), 3/2010; Lisa Reinsberg, Protecting Women’s

Rights: International Law and Advocacy (Bảo vệ Quyền của Phụ nữ: Luật pháp Quốc

tế và Vận động chính sách), báo cáo trình bày tại Trung tâm tài nguyên tư pháp quốc

tế (International Justice Resource Center) San Francisco, California ngày 19/6/2014;

Eghosa Osa Ekhator, Women and the Law in Nigeria: A Reappraisal (Phụ nữ và Luật

pháp ở Nigeria: Đánh giá lại), Journal of International Women’s Studies, 16 (2),

(01/2015) 285-296; Gurpinder Kumar, Indian Constitution, women's rights and

empowerment: A gender perspective (Hiến pháp Ấn Độ, quyền và trao quyền cho phụ

nữ: Một góc nhìn về giới), Indian Journal of Social Research Vol.62(1+2), (1-4/2021),

69-85 …Những tác phẩm, bài viết này đều có nội dung chính giới thiệu về QPN, phần

lớn tác phẩm có điểm chung là đưa ra lý luận về QPN trên cơ sở những điều khoản

chính trong luật nhân quyền quốc tế và tiếp tục giải thích các khái niệm có liên quan

đặc biệt để hiểu đầy đủ về QPN. Mục đích của nhóm nghiên cứu này là cung cấp một

sự hiểu biết cơ bản về quyền con người của phụ nữ nói chung, nhưng do nhiều vấn đề

khác nhau liên quan đến QPN, nên mỗi tác phẩm có một vai trò khác nhau góp phần

xây dựng nên lý luận tổng thể về QPN.

Thứ hai, nhóm các công trình nghiên cứu những khía cạnh lý luận và thực tiễn

về Tòa án trong cơ chế bảo vệ QPN, được trình bày dưới dạng ấn phẩm là các sách

chuyên khảo, báo cáo, bài nghiên cứu, bao gồm: Sách "Những vấn đề cơ bản của Luật

pháp Mỹ (Fundamental of Amerian Law)" do Khoa Luật trường Đại học New York

biên soạn, do Alan B.Morrison chủ biên, Nxb. Chính trị Quốc gia (2007). Đây là công

trình nghiên cứu công phu và toàn diện, bao quát mọi lĩnh vực cơ bản trong hệ thống

luật pháp Mỹ do tập thể các giáo sư luật hàng đầu trong các lĩnh vực của Đại học New

York đảm nhiệm. Trong đó, phần Những nguyên tắc chung có các nội dung đáng chú

ý liên quan đến đề tài: giới thiệu chung về sự phân chia cơ bản thẩm quyền giữa bang

và liên bang, trong đó có sự phân bố thẩm quyền tư pháp; ngành tư pháp mạnh theo

quy định của Hiến pháp; Tòa án gồm nội dung giới thiệu chung về Tòa án, cách thức

lựa chọn Thẩm phán, chia sẻ khối lượng công việc của bộ máy tư pháp, các hệ thống

xét xử song song; Luật Hành chính gồm các nội dung về các cơ quan hành chính, các

cơ quan độc lập và sự phân lập quyền lực, trao quyền, thủ tục hành chính, rà soát tư

pháp. Phần Luật pháp bang và Luật liên bang gồm nhiều nội dung, trong đó có các nội

dung về luật hình sự, luật tố tụng hình sự và thực thi luật hình sự; Luật gia đình, công

pháp gia đình và tư pháp gia đình; Luật Lao động và việc làm là những giới thiệu tổng

quát về pháp luật trong từng lĩnh vực và chỉ dẫn về áp dụng quy định pháp luật trong

một số trường hợp cụ thể ; Báo cáo Đánh giá tình hình phụ nữ trong hệ thống tư pháp

hình sự Việt Nam (10/2013), của nhóm chuyên gia đánh giá của Cơ quan Phòng chống

Ma túy và Tội phạm của Liên Hợp Quốc (UNODC). Báo cáo này của nhóm chuyên

gia đưa ra các đánh giá trong 3 nội dung chính là: phụ nữ là nạn nhân của tội phạm,

phụ nữ vi phạm pháp luật và phụ nữ công tác trong lĩnh vực tư pháp hình sự. Trên cơ

sở kết quả nghiên cứu pháp luật, điều tra và khảo sát thực tế nhằm nghiên cứu vai trò

của phụ nữ trong hệ thống tư pháp hình sự và xác định các lĩnh vực cần phải cải thiện.

Nghiên cứu đặt ra vấn đề việc thực hiện Luật Bình đẳng giới năm 2006 không nhất

thiết yêu cầu đối xử với phụ nữ giống hệt như với nam giới, vì điều này vẫn có thể dẫn

tới sự phân biệt. Ngược lại, trong một số trường hợp cần áp dụng các biện pháp đặc

thù với phụ nữ nhằm đảm bảo cho họ được hưởng sự bình đẳng đầy đủ so với nam giới

và tiếp cận được tất cả các quyền của mình; Các báo cáo của các tổ chức, cá nhân đánh

giá về tình hình thực thi quyền của phụ nữ trong thực tế và về tổ chức, hoạt động của

Tòa án trong lĩnh vực bảo vệ quyền của phụ nữ: Báo cáo của Ngân hàng quốc tế về tái

thiết và phát triển, Ngân hàng thế giới, Báo cáo phát triển thế giới 2012 Bình đẳng

giới và phát triển - Tổng quan, 2010; Thông cáo báo chí của UN Women, Justice still

out of reach for thousands of women in South Asia (Công lý vẫn ngoài tầm với của

hàng nghìn phụ nữ ở Nam Á), 7/2011; Báo cáo của Simone Cusack, Eliminating

judicial stereotyping Equal access to justice for women in gender-based violence

cases, Final paper, Submitted to the Office of the High Commissioner for Human

Rights (Xóa bỏ định kiến tư pháp Tiếp cận công lý bình đẳng cho phụ nữ trong các vụ

bạo lực trên cơ sở giới, Báo cáo cuối cùng, trình lên Văn phòng Cao ủy Nhân

quyền),6/2014; Edwin Cameron, Judicial Accountability in South Africa (Trách nhiệm

tư pháp ở Nam Phi), South African Journal on Human Rights, Vol.6 (2), 1990; [67]

Muhammad Jum'at Dasuki, Women's Right in Islamic Law of Inheritance: Justification

and Illustration (Quyền của phụ nữ trong Luật thừa kế Hồi giáo: Biện minh và minh

họa), Burjis, Vol.9 (2),7-12/2022; Adv.Anat Thon Ashkenazy, The Ramifications of the

Judicial Reform for the Status of Women in Israel (Hệ quả của cải cách tư pháp đối với vị

thế của phụ nữ ở Israel), đăng trên tạp chí The Israel Democracy Institute online ngày

05/3/2023 https://en.idi.org.il/articles/48099; Sri Mardiana Joisangadji, Faissal Malik,

Suwarti, Fulfillment of Women Prisoner's Rights (Case Study of Class II B Penitentiary in

North Maluku) (Thực hiện các quyền của tù nhân nữ (Nghiên cứu điển hình về Trại giam

loại II B ở Bắc Maluku), Journal of Social Science, Vol.04 (02), 3/2023; Các nghiên cứu

được trình bày tại các hội thảo: Hội thảo tăng cường năng lực đội ngũ giảng viên Việt

Nam của Giáo sư/ Thẩm phán Kim Jung Min, Viện nghiên cứu và đào tạo tư pháp Hàn

Quốc, Thực trạng và xu hướng xét xử hôn nhân và gia đình tại Hàn Quốc, ngày

01/7/2014; Hội thảo tăng cường năng lực đội ngũ giảng viên Việt Nam của Giáo sư/

Thẩm phán Cho Soon-pyo, Viện nghiên cứu và đào tạo tư pháp Hàn Quốc, Cơ cấu tổ

chức và thực tiễn xét xử của Tòa án gia đình Hàn Quốc, ngày 09/6/2015; Hội thảo tìm

hiểu về Tòa án gia đình của Nhật Bản, do Tòa án nhân dân tối cao và Cơ quan hợp tác

quốc tế Nhật Bản tổ chức, 12/2014...

Thứ ba, nhóm công trình nghiên cứu phát hành dưới dạng sổ tay, cẩm nang

hướng dẫn về QPN và bảo vệ QPN do Liên hiệp quốc và các tổ chức quốc tế về nhân

quyền thực hiện, bao gồm: Equality for Women: A Handbook for NHRIs on Economic,

Social and Cultural Rights (Bình đẳng cho phụ nữ: Sổ tay cho các cơ quan nhân

quyền quốc gia về các quyền kinh tế, xã hội và văn hoá), Trung tâm quốc tế về giáo

dục quyền con người Equitas, xuất bản năm 2008; Handbook for Legislation on

Violence against Women (Sổ tay pháp luật về bạo lực đối với phụ nữ), Ban Kinh tế -

Xã hội, Liên Hiệp quốc, xuất bản năm 2009; Mechanisms for advancing women’s

human rights: A guide to using the optional protocol to Cedaw and other international

complaint mechanisms (Cơ chế thúc đẩy quyền con người của phụ nữ: Hướng dẫn sử

dụng giao thức tùy chọn cho Cedaw và các cơ chế khiếu nại quốc tế khác), Ủy ban

nhân quyền Australian, xuất bản năm 2011; Supplement to the Handbook for

legislation on violence against Women:"Harmful Pratices" against Women (Bổ sung

cho Sổ tay pháp luật về bạo lực đối với phụ nữ: "Hành vi xâm phạm" đối với phụ nữ),

UN Women, New York, 2012; Cedaw Casebook an analysis of case law in Southeast

Asia (Phân tích các trường hợp luật theo Cedaw ở Đông Nam Á), UN Women, 2016;

Women's access to Justice: A guide for legal practitioners (Tiếp cận Tư pháp của Phụ

nữ: Hướng dẫn dành cho những người hành nghề luật), European Union and the

Council of Europe, 10/2018…

Thứ tư, nhóm luận án, luận văn nghiên cứu có liên quan đến đề tài, đáng chú ý

như: Luận án tiến sĩ luật học Protection of women’s rights in Bangladesh: a legal

study in an internationals and comparative perspective (Bảo vệ quyền của phụ nữ ở

Băng la des: nghiên cứu pháp lý trên cơ sở quốc tế và so sánh) của Afroza Begum,

Đại học Wollongong University năm 2004; Luận án tiến sĩ luật học Protection of

Women’s Human Rights Role of Judiciary in India (Bảo vệ quyền con người của phụ

nữ Vai trò của ngành tư pháp ở Ấn Độ) của Haider Ali, Đại học Aligarh Muslim

University, 2010; Luận văn thạc sĩ luật học Indonesian Law and Policy on Rape:

Paralegals and Access to Justice for Rape Victims (Luật pháp và chính sách của

Indonesia về hiếp dâm: Trợ lý pháp lý và tiếp cận công lý cho các nạn nhân bị hiếp

dâm) của Dewi Novirianti, Đại học Lund University, 2010; Luận văn thạc sĩ Legal and

Policy Framework for Gender Equality and Women’s Empowerment: A Critical

Analysis of the Third Millennium Development Goal in Liberia (Khung pháp lý và

chính sách về bình đẳng giới và trao quyền cho phụ nữ: Phân tích quan trọng về Mục

tiêu phát triển thiên niên kỷ thứ ba ở Liberia) của Jerry Calson Kammah, Đại học

Malmo University, 2014; Luận án tiến sĩ triết học Law and the Protection of Women

from violence in Jordan (Khung pháp lý và chính sách về bình đẳng giới và trao quyền

cho phụ nữ: Phân tích quan trọng về Mục tiêu phát triển thiên niên kỷ thứ ba ở Liberia)

của Zainab Nimer Khashman, Trường luật Sussex Law School, Đại học University of

Sussex, 2018...

1.2. Nhận xét về tình hình nghiên cứu đề tài luận án

1.2.1. Những kết quả đã có và được kế thừa trong luận án

Từ quá trình khảo cứu các công trình nghiên cứu trong và ngoài nước liên quan

đến chủ đề “Tòa án trong cơ chế bảo vệ quyền của phụ nữ ở Việt Nam hiện nay”, tác

giả nhận thấy các công trình nghiên cứu trên đã đạt được sự thống nhất cao trong một

số vấn đề sau:

Thứ nhất, các công trình nghiên cứu đã công nhận QPN là một thuật ngữ để chỉ

các QPN với tư cách là một con người và được xem xét thông qua lăng kính giới. Theo

đó, QPN được xem là tất cả các quyền con người mà nhân loại tiến bộ thừa nhận và có

thêm những quyền mang đặc thù giới nữ. Và nhóm quyền của phụ nữ được Tòa án bảo

vệ gồm 2 nhóm quyền: Đó là quyền con người nói chung và quyền của nhóm người dễ

bị tổn thương.

Thứ hai, trong các cơ quan thực hiện bảo vệ QPN thì Tòa án là cơ quan truyền

thống thực hiện nhiệm vụ này, khi QPN bị vi phạm hoặc có nguy cơ bị vi phạm thì Nhà

nước thông qua hoạt động của Tòa án để bảo vệ cho nó được nguyên vẹn, khôi phục lại

hiện trạng. Với vị trí là cơ quan được trao thực hiện quyền tư pháp, Tòa án giữ vai trò

quan trọng trong việc bảo vệ QPN. Thậm chí có quan điểm cho rằng: Tòa án là nơi đầu

tiên và trước nhất mà người dân trông cậy để gìn giữ quyền con người [54, tr.261].

Thứ ba, có rất nhiều cách tiếp cận ở các góc độ khác nhau về cơ chế bảo vệ QPN

bằng Tòa án, song nhìn chung, các tác giả đã đưa ra một số lĩnh vực cơ bản mà QPN hay

bị xâm phạm đó là: Lĩnh vực dân sự; lĩnh vực hình sự; lĩnh vực hôn nhân và gia đình và

lĩnh vực lao động. Tòa án thông qua phương thức đặc trưng là xét xử nhằm bảo vệ QPN

trong các lĩnh vực đó, ngoài ra Tòa án cũng thông qua phương thức phối với với các cơ

quan Nhà nước có thẩm quyền để bảo vệ QPN.

Thứ tư, các công trình nghiên cứu đã phân tích, đánh giá thực trạng cơ chế bảo

vệ QPN bằng Tòa án ở Việt Nam trong những năm gần đây đã mang lại những thành

tựu khá lớn, bảo đảm sự công bằng cho người phụ nữ, các vụ việc giải quyết liên quan

đến phụ nữ đều khách quan, minh bạch và thời gian giải quyết nhanh, đúng hạn… Tuy

nhiên, bên cạnh đó vẫn còn một số tồn tại, hạn chế trong cơ chế bảo vệ QPN của Tòa

án như: Năng lực, trình độ chuyên môn, nghiệp vụ của Thẩm phán còn yếu kém, hay

Thẩm phán thiếu quan tâm, giải thích nên người phụ nữ không biết đưa ra yêu cầu bảo

vệ quyền lợi cho mình, chưa phân chia hợp lý, xem xét, xác định đầy đủ công sức của

người phụ nữ trong việc phân chia tài sản chung…

Thứ năm, các giải pháp tăng cường vai trò của Tòa án trong cơ chế bảo vệ QPN

ở Việt Nam đều nhấn mạnh cần tiếp tục bổ sung, hoàn thiện pháp luật về QPN, bảo vệ

QPN; hoàn thiện quy định pháp luật bảo đảm tính độc lập, vô tư và khách quan của

Thẩm phán và Hội thẩm nhân dân; tăng cường công tác đào tạo, bồi dưỡng nâng cao

đạo đức, trình độ chuyên môn nghiệp vụ của Thẩm phán; tăng cường tuyên truyền,

giáo dục pháp luật, bảo đảm quyền tiếp cận công lý của phụ nữ.

1.2.2. Những vấn đề luận án cần tập trung giải quyết

Mặc dù các công trình nghiên cứu liên quan đến chủ đề luận án đã đạt được

kết quả ấn tượng về số lượng và các kết luận khoa học nhưng do góc độ tiếp cận, mục

đích và phạm vi nghiên cứu của các công trình khác nhau nên chủ đề “Tòa án trong

cơ chế bảo vệ quyền của phụ nữ ở Việt Nam hiện nay” vẫn chưa được đề cập một

cách đầy đủ, toàn diện và hệ thống. Mặt khác, dễ nhận thấy là một số các công trình

nghiên cứu được triển khai trước khi ban hành BLTTDS 2015, BLTTHS 2015, BLDS

2015, BLHS 2015…, tuy vẫn chứa đựng nhiều tư liệu tham khảo có giá trị nhưng đã

không còn bắt kịp với sự thay đổi mang tính cải cách trong quy định của pháp luật. Vì

vậy, bên cạnh giá trị cung cấp nguồn tư liệu quý giá, một số luận điểm khoa học xác

đáng để có thể kế thừa, tham khảo trong quá trình nghiên cứu đề tài luận án, tình hình

nghiên cứu cho thấy vẫn còn nhiều vấn đề liên quan đến chủ đề “Tòa án trong cơ chế

bảo vệ quyền của phụ nữ ở Việt Nam hiện nay”chưa được giải mã đầy đủ.

Trong phạm vi nghiên cứu đề tài luận án đã được xác định, luận án sẽ tập

trung giải quyết trọn vẹn một số vấn đề sau:

Một là, phân tích, đưa ra quan điểm khoa học về Tòa án trong cơ chế bảo vệ

QPN, trong đó tập trung xây dựng các khái niệm công cụ: QPN, cơ chế bảo vệ QPN,

Tòa án trong cơ chế bảo vệ QPN, đồng thời làm sáng tỏ đặc điểm, vai trò, phương thức

hoạt động của Tòa án trong cơ chế bảo vệ QPN. Kết quả giải mã những vấn đề nêu

trên phải dẫn đến xây dựng được tiền đề nhận thức cần thiết làm cơ sở cho việc đánh

giá thực trạng và đề xuất giải pháp bảo đảm Tòa án trong cơ chế bảo vệ QPN ở Việt

Nam hiện nay.

Hai là, mô tả, phân tích, đánh giá đầy đủ về thực trạng pháp luật và thực tiễn

hoạt động của Tòa án trong cơ chế bảo vệ QPN ở Việt Nam. Trong đó, luận án đặt

trọng tâm vào việc chỉ ra những bất cập, hạn chế và xác định nguyên nhân của những

bất cập, hạn chế của pháp luật và thực tiễn hoạt động ở những lĩnh vực mà QPN dễ bị

xâm hại, thể hiện vai trò của Tòa án trong cơ chế bảo vệ QPN ở Việt Nam.

Thứ ba, luận án xác định phương hướng và đề xuất hệ thống giải pháp nhằm

bảo đảm Tòa án trong cơ chế bảo vệ QPN ở Việt Nam hiện nay. Một số giải pháp có

thể kế thừa từ các công trình nghiên cứu trước đó nhưng cần được luận chứng thuyết phục

hơn. Một số giải pháp mang tính mới được đề xuất nhờ kết quả nghiên cứu độc lập của luận

án về các khía cạnh lý luận và thực tiễn liên quan đến chủ đề luận án. Các giải pháp cần

được xây dựng sát thực tiễn, có tính toàn diện, có điểm đột phá nhằm tập trung giải quyết

tương đối trọn vẹn nội dung đề cập trong chủ đề luận án.

1.3. Giả thuyết nghiên cứu và câu hỏi nghiên cứu

1.3.1. Giả thuyết nghiên cứu

Quyền của phụ nữ và bảo vệ QPN nói chung, Tòa án trong cơ chế bảo vệ QPN

nói riêng là vấn đề được cộng đồng quốc tế và các quốc gia dân chủ đặc biệt quan tâm,

thể hiện thông qua hoạt động điều chỉnh pháp luật và thực tiễn áp dụng pháp luật. Tuy

nhiên, hoàn toàn có thể diễn ra một thực tế là QPN chưa được bảo vệ một cách hiệu

quả trong những không gian và lĩnh vực nhất định.

Tình hình nói trên đã có thể diễn ra ở Việt Nam trong thời gian qua do nhận

thức lý luận chưa thật đầy đủ, do bất cập đáng kể trong điều chỉnh pháp luật, do nhiều

khiếm khuyết, hạn chế trong thực tiễn thực hiện pháp luật hoặc do chưa có những giải

pháp cần và đủ để giải quyết trọn vẹn, triệt để những vấn đề đặt ra. Luận án dựa trên

giả thuyết đó để định hướng hoạt động nghiên cứu các nội dung liên quan đến chủ đề

luận án.

1.3.2. Câu hỏi nghiên cứu

- Tòa án trong cơ chế bảo vệ QPN cần được nhận thức như thế nào?

Câu hỏi này liên quan đến những nội dung cần làm rõ: Quyền của phụ nữ là gì?

Cơ chế bảo vệ QPN được hiểu thế nào và có những cơ chế nào? Quan niệm như thế

nào về Tòa án trong cơ chế bảo vệ QPN? Tòa án có vai trò gì trong cơ chế bảo vệ

QPN? Tòa án thông qua phương thức nào để bảo vệ QPN?

- Thực tiễn điều chỉnh pháp luật và thực trạng hoạt động của Tòa án trong cơ

chế bảo vệ QPN ở Việt Nam hiện nay đang diễn ra như thế nào?

Câu hỏi này gắn với một số yêu cầu cần giải mã: Trạng thái của chính sách và

pháp luật thực định ở Việt Nam về QPN và bảo vệ QPN như thế nào? Thực tiễn hoạt

động của Tòa án trong cơ chế bảo vệ QPN ở Việt Nam có những ưu điểm, hạn chế gì?

Nguyên nhân của ưu điểm và hạn chế là gì? Những vấn đề pháp lý nào đang đặt ra

hiện nay?

- Cần những giải pháp nào nhằm bảo đảm Tòa án trong cơ chế bảo vệ QPN ở

Việt Nam trong giai đoạn hiện nay?

Câu hỏi này liên quan đến những nội dung cần làm rõ: Nhu cầu bảo đảm Tòa án

trong cơ chế bảo vệ QPN ở Việt Nam trong giai đoạn hiện nay? Những phương hướng

chủ yếu là gì? Cần thiết kế các nhóm giải pháp và xây dựng nội dung của từng nhóm

giải pháp như thế nào?

KẾT LUẬN CHƯƠNG 1

Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án “Tòa án trong cơ

chế bảo vệ quyền của phụ nữ ở Việt Nam hiện nay”, có thể rút ra một số kết luận sau:

1. Nghiên cứu đề tài thể hiện tính cần thiết và cấp bách nhằm đáp ứng những đòi

hỏi về cơ sở lý luận, cơ sở pháp lý, cơ sở thực tiễn và nhu cầu của quá trình hội nhập.

Với tư cách là một trong những nội dung quan trọng của quyền con người, QPN đã,

đang và sẽ ngày càng được coi trọng.

2. Hầu hết các nghiên cứu đều thống nhất cách hiểu về khái niệm cũng như đặc

trưng của Tòa án trong cơ chế bảo vệ QPN. Tuy có nhiều cơ chế bảo vệ QPN khác

nhau nhưng với vai trò là cơ quan thực hiện quyền tư pháp trong nhà nước pháp quyền

thì Tòa án là cơ chế hữu hiệu nhất trong việc bảo vệ QPN. Cơ chế bảo vệ QPN bằng

Tòa án chính là cách thức, phương thức mà Tòa án căn cứ vào quy định của pháp luật

thực hiện việc xử lý các hành vi xâm phạm đến QPN và giải quyết các tranh chấp liên

quan đến QPN trong các lĩnh vực của đời sống xã hội.

3. Mặc dù, các công trình nghiên cứu đã thống nhất với nhau về một số vấn đề

liên quan đến Tòa án trong cơ chế bảo vệ QPN nhưng vẫn còn những vấn đề tranh

luận, chưa thống nhất, có nhiều ý kiến khác biệt xung quanh ý tưởng đổi mới hoạt

động xét xử của Tòa án nhằm bảo vệ QPN ở Việt Nam hiện nay.

4. Trên cơ sở những quan điểm chưa thống nhất, còn tranh luận, tác giả xác định

một số nội dung cần tiếp tục nghiên cứu trong luận án, đồng thời nêu giả thuyết nghiên

cứu và đặt ra một số câu hỏi nghiên cứu cụ thể nhằm định hướng cho việc triển khai

nghiên cứu đề tài luận án.

5. Thông qua đánh giá tổng quan tình hình nghiên cứu, phân tích cơ sở lý thuyết

và phương pháp nghiên cứu của luận án, có thể khẳng định rằng, đến nay chưa có công

trình nghiên cứu nào nghiên cứu chuyên sâu và toàn diện về “Tòa án trong cơ chế bảo

vệ quyền của phụ nữ ở Việt Nam hiện nay” như cách tiếp cận của đề tài, việc nghiên

cứu đề tài “Tòa án trong cơ chế bảo vệ quyền của phụ nữ ở Việt Nam hiện nay” rất có

ý nghĩa cả về mặt lý luận và thực tiễn, các công trình nghiên cứu đã nói trên là tài liệu

rất quý giá cho tác giả tham khảo, phục vụ nghiên cứu của mình.

Chương 2

NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ TÒA ÁN

TRONG CƠ CHẾ BẢO VỆ QUYỀN CỦA PHỤ NỮ

2.1. Khái niệm, đặc điểm, vai trò của Tòa án trong cơ chế bảo vệ quyền của

phụ nữ

2.1.1. Khái niệm Tòa án trong cơ chế bảo vệ quyền của phụ nữ

2.1.1.1. Quyền của phụ nữ

Phụ nữ chiếm hơn một nửa dân số nhân loại, là nhóm đông nhất trong các nhóm

xã hội dễ bị tổn thương, vì vậy QPN được hiểu như thế nào và được tôn trọng, bảo

đảm, bảo vệ ra sao luôn là vấn đề thu hút sự quan tâm rất lớn của cộng đồng quốc tế và

các quốc gia.

Những lý thuyết đầu tiên về QPN xuất hiện từ cuối thế kỷ XIX cùng với sự thay

đổi nhanh chóng của tình hình kinh tế, xã hội, chính trị… và những đòi hỏi về bình

đẳng pháp lý, chính trị của phụ nữ diễn ra ở cấp độ quốc gia tại nhiều nước phương

Tây. Thuật ngữ “feminist” hoặc “les féministes”, có nghĩa là “chủ nghĩa nữ quyền”

được triết gia người Pháp Charles Fourier nêu ra vào năm 1837 [65, tr.92], đến năm

1872 thuật ngữ này lần đầu tiên xuất hiện ở Pháp và Hà Lan [68, tr.31], tại Anh quốc

vào thập niên 1890 [70. Tr.34] và ở Mỹ vào năm 1910 [72,135]. Từ điển Oxford

English Dictionary đưa từ "feminist" với nghĩa “người theo nữ quyền” lần đầu vào

năm 1852 và "feminism" với nghĩa “chủ nghĩa nữ quyền” vào năm 1895. Theo đó,

điểm chung trong cách hiểu về “nữ quyền”, “chủ nghĩa nữ quyền” có nghĩa là phong

trào đấu tranh của nữ giới đòi bình đẳng giới tính, lý thuyết bình đẳng về chính trị,

kinh tế và xã hội giữa nam và nữ giới, tư tưởng nam nữ bình đẳng, học thuyết ủng hộ

quyền bình đẳng giữa hai giới về mặt chính trị, xã hội và nhiều quyền lợi khác. Xuất

hiện trong bối cảnh nói trên, ở mức độ tổng quát, Woman's Rights - QPN hay quyền

của phụ nữ - được thừa nhận chung là “quyền của phụ nữ được đối xử bình đẳng với

nam giới trong mọi lĩnh vực của xã hội”. Cách hiểu này có những biến thể khác nhau

tùy thuộc vào cách tiếp cận của lĩnh vực nghiên cứu. Năm 1981, nhà nghiên cứu

Hosken Fran P nhận định: “Nữ quyền, tức quyền nữ giới hay quyền của phụ nữ, là các

quyền lợi bình đẳng giới được khẳng định là dành cho phụ nữ và trẻ em gái trong

nhiều xã hội trên thế giới. Tại một số nơi, những quyền này được định chế hóa hoặc

hỗ trợ bởi luật pháp, phong tục và tập quán địa phương, trong khi tại một số nơi khác,

chúng bị phớt lờ hoặc hạn chế. Các quyền này khác biệt với các khái niệm rộng hơn

về quyền con người thông qua các nhận định về thành kiến truyền thống và lịch sử cố

hữu chống lại việc thực hiện quyền của phụ nữ và trẻ em gái trong khi thiên vị nam

giới và trẻ em trai (trọng nam khinh nữ)” [73, tr.5]. Nhà hoạt động nữ quyền Kamla

Bhasin thì cho rằng: “Nữ quyền là sự nhận thức về sự thống trị gia trưởng, sự bóc lột

và áp bức ở các cấp độ vật chất và tư tưởng đối với lao động, sự sinh sản và tình dục

của phụ nữ trong gia đình, ở nơi làm việc và trong xã hội nói chung, là hành động có ý

thức của phụ nữ và nam giới làm thay đổi tình trạng đó” [71]. Nữ quyền hiện nay bao

gồm cả sự đấu tranh chống lại sự phục tùng của người phụ nữ với đàn ông trong gia

đình; chống lại sự bóc lột trong gia đình; chống lại địa vị thấp kém bị duy trì của họ

trong nơi làm việc, xã hội, văn hóa và tôn giáo của đất nước họ; và chống lại gánh nặng

kép trong việc sinh nở và chăm sóc gia đình của họ... Trải qua hàng trăm năm đấu tranh,

gắn với các giai đoạn phát triển của phong trào nữ quyền trên toàn thế giới thì quyền của

phụ nữ được ghi nhận và ngày càng được trân trọng ở tất cả các quốc gia.

Nhìn nhận từ góc độ pháp lý, các nhà khoa học và các chuyên gia pháp lý đều

thống nhất rằng QPN không thể tách rời quyền con người, là một bộ phận cấu thành,

gắn liền và không thể tách rời của các quyền con người phổ biến [54], phụ nữ với tư

cách là con người đương nhiên có tất cả những quyền gắn với cá nhân con người cần

được tôn trọng, bảo đảm và bảo vệ. Về nguyên tắc, quyền con người có bao nhiêu nội

dung thì QPN cũng có tất cả bấy nhiêu nội dung, các QPN cũng có những đặc trưng

của quyền con người và có tính phổ biến đối với phụ nữ. Với tính chất là một phần

không thể tách rời của quyền con người, QPN cũng là những quyền do tạo hóa ban

tặng cho mỗi con người như quyền sống, quyền tự do, quyền bình đẳng về quyền lợi,

quyền mưu cầu hạnh phúc... nhưng để các quyền đó trở thành hiện thực phải được ghi

nhận, thể chế hóa thành pháp luật để được xã hội thừa nhận, tôn trọng và bảo vệ. Do

đó, nếu hiểu theo nghĩa rộng, QPN là khái niệm dùng để chỉ quyền con người của phụ

nữ, đó là những quyền tất yếu, không bị tước bỏ bởi bất cứ ai, bất cứ chính thể nào. Là

quyền con người cụ thể, QPN cũng hàm chứa những đặc tính cơ bản của quyền con

người. Tuy nhiên, người phụ nữ với những đặc điểm gắn liền với giới tính tự nhiên thì

ngoài quyền con người nói chung, họ còn có những quyền gắn với thiên chức của

mình như quyền làm mẹ, quyền được bảo vệ với tư cách là nhóm người dễ bị tổn

thương [17, tr.55]. Tiếp cận theo hướng này, QPN (nghĩa hẹp) được hiểu là những

quyền tất yếu gắn liền với đặc điểm, giới tính tự nhiên mà người phụ nữ phải được

hưởng. Dưới góc độ pháp lý, QPN còn được hiểu là tập hợp những khả năng mà pháp

luật của mỗi quốc gia công nhận cho người phụ nữ được hưởng, được làm và được đòi

hỏi. Như vậy, ở mức độ tổng quát nhất, QPN là tất cả những quyền mà theo lẽ công

bằng, chính đáng và theo pháp luật, mọi phụ nữ đều được hưởng, được bảo đảm, được

bảo vệ, thể hiện những giá trị bẩm sinh, vốn có của mọi phụ nữ với tư cách là một con

người và với tư cách là một phụ nữ.

Từ cách hiểu nói trên, QPN có những đặc điểm sau:

Thứ nhất, QPN mang tính phổ quát.

Tính phổ quát của QPN thể hiện ở “đặc tính người” của con người - đặc tính

chỉ có ở cộng đồng người, là đặc tính liên kết tất cả mọi người thành cộng đồng người

và đặc tính này đòi hỏi phải có quyền con người cho mỗi người, cho mọi người, cho

cộng đồng người, cộng đồng nhân loại.

Tính phổ quát của QPN phản ánh ở giá trị bình đẳng của các quyền. Mỗi phụ nữ

và mọi người đều có quyền con người - những quyền mà mỗi người và mọi người có

“đơn giản là với tư cách một con người”. QPN xuất phát, đáp ứng và thúc đẩy các nhu

cầu khách quan của phụ nữ, của phát triển con người và của phát triển xã hội. Một nhu

cầu cơ bản của phụ nữ, về logic, sẽ tạo ra một quyền. Quyền con người nói chung,

QPN nói riêng luôn luôn đề cao phẩm giá cá nhân của con người, và vì vậy có thể áp

dụng bình đẳng cho tất cả mọi người, ở mọi thời điểm và trong mọi hoàn cảnh.

Tính phổ quát của QPN còn được thể hiện ở yêu cầu thể chế hóa các QPN thành

các quyền pháp lý. Việc thể chế hóa QPN ở các phương diện và mức độ khác nhau là

nhu cầu tất yếu và là con đường hiện thực hóa các QPN.

Thứ hai, QPN mang tính đặc thù.

Tính đặc thù của QPN gắn với đặc điểm đặc thù về mặt lịch sử cụ thể của quyền

con người nói chung, QPN nói riêng. QPN, xét ở phương diện giá trị trừu tượng lẫn ở

phương diện giá trị hiện thực, ở phương diện tự nhiên lẫn ở phương diện pháp lý là

một trong những hiện tượng xã hội gắn liền với quá trình phát triển của xã hội loài

người nói chung và của từng xã hội, khu vực, của từng quốc gia nói riêng. Chính vì

vậy, QPN mang những đặc trưng, bản sắc riêng tuỳ thuộc vào trình độ phát triển kinh tế

- xã hội, truyền thống văn hoá, lịch sử ở từng khu vực, quốc gia, vùng lãnh thổ. Xét về

mặt không gian, tính đặc thù về mặt lịch sử cụ thể của QPN còn gắn với đặc thù ở mức

độ quốc tế, ở mức độ khu vực và ở mức độ từng quốc gia - dân tộc.

Tính đặc thù của QPN còn được phản ánh trong đặc thù thể chế hóa các quyền

tự nhiên thành các quyền pháp định trên cả bình diện quốc tế, khu vực, quốc gia liên

quan đến số lượng các quyền cụ thể được ghi nhận trong các giai đoạn khác nhau cũng

như mô hình thúc đẩy, bảo đảm, bảo vệ các quyền pháp định và trạng thái hiện thực

của việc thực hiện, vi phạm và bảo vệ QPN. Trên thực tế, việc thừa nhận đặc tính đặc

thù của QPN cho phép các quốc gia có quyền đưa ra những quy định pháp luật cụ thể,

không trái với các chuẩn mực quốc tế ghi trong các điều ước quốc tế về nhân quyền

nhằm bảo đảm cho phụ nữ được hưởng thụ quyền đầy đủ và trọn vẹn hơn.

Thứ ba, QPN mang tính không thể phân chia.

Quyền con người có tính không chia cắt (indivisibility) có nghĩa rằng các quyền

con người nói chung, QPN nói riêng cần được xem xét và đảm bảo như nhau, các

quyền kinh tế, xã hội và văn hoá không thể được xem nhẹ hay ưu tiên hơn các quyền

chính trị và dân sự và ngược lại.

Đặc tính này cũng thể hiện ở chỗ các QPN nói riêng, các quyền con người nói

chung không thể bị tước đoạt hay hạn chế một cách tùy tiện bởi bất cứ chủ thể nào, kể cả

các cơ quan và quan chức nhà nước. Trong một số trường hợp đặc biệt, chẳng hạn như khi

một người phạm một tội ác thì có thể bị tước tự do theo pháp luật, thậm chí bị tước quyền

sống nhưng kể cả như vậy thì cơ quan nhà nước có thẩm quyền cũng không được “tùy

tiện” áp dụng các biện pháp cưỡng chế, tước bỏ quyền con người của họ.

Thứ tư, QPN gắn liền với đặc điểm giới. QPN thể hiện và phản ánh những đặc

điểm giới tính của phụ nữ. Chính vì phụ nữ là đối tượng thường bị phân biệt đối xử về

giới, dễ bị xâm phạm quyền nên QPN cần được chú trọng bảo vệ. Vì những đặc điểm

giới tính nữ đó nên ngoài việc có một số quyền đặc thù thì một số khía cạnh trong các

quyền cơ bản của con người cần được quan tâm đặc biệt, chẳng hạn như khía cạnh sức

khỏe sinh sản trong các quyền liên quan đến sức khỏe. Cũng do tính chất đặc thù

tương đối phổ biến nên nhiều nhà nghiên cứu đưa ra ý kiến cho rằng, phụ nữ tuy chiếm

tỷ lệ đa số trong nhân loại nhưng thuộc nhóm xã hội dễ bị tổn thương và QPN là quyền

của nhóm xã hội dễ bị tổn thương, cần có cơ chế pháp lý đặc thù để bảo đảm và bảo

vệ. Trong một số văn kiện pháp lý và trong hoạt động thực tiễn về quyền con người

trên thế giới, QPN cũng được đề cập với cách hiểu là quyền của một trong các nhóm

xã hội dễ bị tổn thương (vulnerable groups) [24, tr.229].

Thứ năm, hiệu quả thực hiện QPN (tôn trọng, bảo đảm, bảo vệ QPN) gắn với

tác động của nhiều yếu tố, trong đó đóng vai trò quan trọng là mô hình chính trị của

mỗi quốc gia, nhận thức của chính quyền và xã hội về vai trò của phụ nữ và về bình

đẳng giới, mức độ hoàn thiện của hệ thống pháp luật, mức độ đầy đủ và hiệu quả của

các thiết chế nhân quyền và các tổ chức hỗ trợ phụ nữ, mức độ tích cực của các hoạt

động xã hội và trình độ văn hoá nhân quyền, mức độ hỗ trợ hiệu quả của các điều kiện

kinh tế - xã hội… Chính vì vậy, khi bàn đến QPN, một số nhà nghiên cứu cho rằng

việc thực hiện QPN mang tính giai cấp, có sự khác biệt rất rõ giữa các quốc gia, khu

vực, thậm chí trong một quốc gia ở các giai đoạn phát triển khác nhau.

Trên bình diện quốc tế, khu vực và trong các chiến lược về phát triển con người

ở mọi quốc gia, vấn đề bảo vệ quyền con người nói chung, QPN nói riêng luôn được

đặt ra như một yêu cầu tất yếu. Tôn trọng, bảo đảm và bảo vệ quyền con người là điều

kiện tiên quyết cho sự phát triển. Câu châm ngôn pháp lý “ở đâu có quyền, ở đó có cứu

trợ” đã thể hiện rằng nếu quyền không đi kèm với sự bảo vệ khi bị vi phạm thì quyền

đó cũng là vô nghĩa. Loài người không thể hưởng an ninh mà không có phát triển hay

hưởng phát triển mà không có an ninh, và cũng không thể hưởng gì cả nếu không có

sự tôn trọng, bảo vệ quyền con người.

2.1.1.2. Cơ chế bảo vệ quyền của phụ nữ

Để đưa ra khái niệm cơ chế bảo vệ QPN, cần làm rõ hai thuật ngữ pháp lý.

Thứ nhất, thuật ngữ "Bảo vệ QPN"

Theo từ điển Tiếng Việt, "bảo vệ" có nghĩa là “chống lại mọi sự xâm phạm để giữ

cho luôn luôn được nguyên vẹn...” [59, tr.37]. Theo đó, về mặt ngôn ngữ, nội dung của

“bảo vệ” gồm hai hoạt động là chống lại các hành vi xâm phạm và giữ gìn cho luôn

được nguyên vẹn. Người bị vi phạm nhân quyền là người bị người khác làm tổn

thương về phẩm giá con người, bị làm cản trở sinh tồn của nhân cách, cho nên trước

hết cần loại bỏ tổn hại rồi sau đó khôi phục quyền lợi, lợi ích và phẩm giá cho người bị

hại. Vì thế bảo vệ QPN trước hết là phải loại bỏ hành vi xâm phạm đến quyền, bồi

thường tổn hại, bù đắp lợi ích đã mất, khôi phục tính quan hệ giữa hai bên bằng việc

xin lỗi của người gây hại đối với người bị hại. Hơn nữa, chế tài đối với người gây hại

cũng là một loại chính sách bảo vệ. Ngoài ra, theo nghĩa rộng, những nỗ lực nhằm

phòng chống vi phạm quyền con người trong tương lai như giáo dục quyền con người,

tuyên truyền phổ biến về quyền con người cũng thuộc phạm trù bảo vệ QPN.

Xem xét ở góc độ pháp lý, bảo vệ chỉ đặt ra khi các quyền hợp pháp bị xâm

phạm, được thực hiện bằng việc nhà nước, xã hội thông qua các quy định của pháp

luật để ngăn ngừa và xử lý những hành vi xâm phạm đến quyền và lợi ích hợp pháp

của chủ thể được nhà nước bảo vệ trong xã hội. Quyền được yêu cầu bảo vệ cũng là

một loại quyền giống với các quyền khác ở chỗ quyền này được trao sẵn cho phụ nữ từ

khi họ sinh ra, nhưng có điểm khác là quyền này chỉ có thể sử dụng với điều kiện là có

hành vi xâm phạm tới quyền. Như vậy, bảo vệ QPN được hiểu là việc nhà nước, xã

hội thông qua các quy định của pháp luật để chống lại và xử lý những hành vi xâm

phạm đến QPN nhằm làm cho các QPN được hiện thực hoá.

Thuật ngữ “Bảo vệ QPN" có những điểm tương đồng và khác biệt với các thuật

ngữ gần gũi như: “Bảo đảm QPN", “Bảo hộ QPN". Đây là những phạm trù có chung

mục đích là làm cho phụ nữ được thụ hưởng đầy đủ các quyền cơ bản với tư cách là

một con người và với tư cách là một phụ nữ, tuy nhiên, giữa chúng có sự khác biệt về

nội dung, điều kiện và phương thức tiến hành.

Nếu như nội dung “bảo vệ QPN ” được hiểu gồm hai hoạt động là chống lại các

hành vi xâm phạm QPN và giữ gìn cho luôn được nguyên vẹn, thì nội dung của “bảo

đảm QPN” lại là “làm cho chắc chắn thực hiện được, giữ gìn được, hoặc có đầy đủ

những gì cần thiết” [32, tr.36] hoặc là “hứa chịu trách nhiệm về điều gì”, “cam đoan

giữ được, làm được đầy đủ” [29, tr.40]. Bảo vệ chỉ đặt ra khi các quyền lợi hợp pháp

bị xâm phạm, còn bảo đảm là tạo ra các điều kiện cần thiết để chủ thể thực hiện được

các quyền lợi hợp pháp ngay cả khi không có sự xâm phạm [60, tr.196]. Phân tích sâu

hơn theo hướng bảo đảm và bảo vệ là hai khâu tiếp giáp, liền kề nhau trong hoạt động

giữ gìn nguyên vẹn các quyền hợp pháp thì khi pháp luật bảo đảm quyền lợi bằng cách

tạo ra các điều kiện thuận lợi để chủ thể của quyền được thụ hưởng quyền nhưng pháp

luật không thể đảm bảo quyền sẽ không bị xâm phạm mà khi đó cần có biện pháp mạnh hơn

để giữ nguyên giá trị của quyền chính là bảo vệ quyền để nhằm mục đích ngăn chặn các hành

vi xâm hại quyền. Theo nghĩa đó, bảo đảm QPN có nội hàm rộng hơn bảo vệ QPN, bảo đảm

QPN bao gồm trong đó cả nội dung tôn trọng, bảo vệ và hỗ trợ hưởng thụ quyền.

Trong khi đó, theo nghĩa chung nhất, "bảo hộ" là sự che chở, không để bị hư

hỏng, tổn thất [30, tr.39]. Trong khoa học pháp lý, bảo hộ thường được hiểu là tất cả

những hành vi mà nhà nước thực hiện nhằm công nhận và bảo vệ một quyền lợi nhất

định [52, tr.243]. Điểm khác giữa “bảo vệ QPN” và “bảo hộ QPN” trước hết là về chủ

thể. Khác với tính đa dạng của chủ thể bảo vệ QPN, hành vi “ bảo hộ QPN” chỉ do nhà

nước tiến hành.Yêu cầu bảo hộ được đặt ra khi các trình tự thủ tục pháp lý thông

thường không thể giải quyết được hoặc trong các trường hợp vượt ngoài phạm vi tài

phán của Nhà nước. Cơ chế bảo hộ quan tâm đến tính hiệu quả trong quá trình bảo hộ

quyền, còn cơ chế bảo đảm và bảo vệ quan tâm trước hết đến khía cạnh công lý. Như

vậy, "bảo hộ QPN" là khái niệm có tính bao trùm và giao thoa với hai khái niệm "bảo

vệ QPN" và "bảo đảm QPN", thể hiện trách nhiệm của Nhà nước trong mối quan hệ

với công dân của mình.

Thứ hai, thuật ngữ "cơ chế" và "cơ chế pháp lý"

Cơ chế là một thuật ngữ có thể hiểu theo nhiều nghĩa khác nhau, tùy vào hoàn

cảnh và lĩnh vực. Cơ chế có thể hiểu là “máy móc, bộ máy, cơ cấu”. Chẳng hạn, cơ

chế nhà nước (bộ máy nhà nước). Theo Đại từ điển tiếng Việt thì: “Cơ chế là cách

thức, sắp xếp tổ chức để làm đường hướng, cơ sở theo đó mà thực hiện” [62, tr.463].

Theo GS.TS Triết học Phạm Ngọc Quang, “Cơ chế là khái niệm dùng để chỉ một chuỗi

những khâu liên kết với nhau theo một lôgic nhất định nhờ vậy mục tiêu được thực

hiện” [41, tr.38]. Thông thường cơ chế được hiểu là “cách thức theo đó một quá trình

được thực hiện” [32, tr.234]. Khái niệm này được sử dụng trong cả lĩnh vực tự nhiên

và lĩnh vực xã hội. Cách hiểu như vậy về cơ bản đúng khi nhận thức về vấn đề cốt lõi

của khái niệm cơ chế. Cơ chế không phải là khái niệm “tĩnh”, ngược lại nó là khái

niệm “động” thể hiện sự vận hành tới mục đích nào đó. Đó là quá trình hướng đến điều

gì nhất định, chứ không phải quá trình tự thân.

Trong khoa học pháp lý, khái niệm "cơ chế pháp lý" được sử dụng phổ biến. Cơ

chế pháp lý luôn gắn liền với pháp luật và khả năng điều chỉnh của pháp luật. Cơ chế

pháp lý trước hết phải được pháp luật ghi nhận ở các cấp độ khác nhau trong các văn

bản pháp luật có hiệu lực pháp lý khác nhau, khởi nguồn từ Hiến pháp - đạo luật có hiệu

lực pháp lý cao nhất, chế định những vấn đề có tính nguyên tắc của cơ chế pháp lý trong

một lĩnh vực cụ thể của đời sống xã hội. Xét trên phương diện nội dung, cơ chế pháp lý

bao gồm hệ thống các quy định pháp luật ghi nhận các quy tắc ứng xử của các cá nhân

và tổ chức liên quan đến một chuỗi các khâu của quá trình thực hiện mục tiêu trong một

lĩnh vực cụ thể. Xét trên phương diện tổ chức thực hiện, cơ chế pháp lý bao gồm hệ

thống các quy định pháp luật về tổ chức và hoạt động của các thiết chế tham gia vào quá

trình thực hiện mục tiêu trong một lĩnh vực cụ thể. Xét trên phương diện thủ tục, cơ chế

pháp lý là sự hợp thành của các phương pháp, trình tự, bước đi, hậu quả pháp lý do pháp

luật ghi nhận để đảm bảo tính hợp pháp của quá trình thực hiện mục tiêu trong một lĩnh

vực nhất định. Nhìn tổng thể, cơ chế pháp lý là tổng thể các thể chế, thiết chế, nguyên tắc

vận hành gắn kết với nhau, hợp thành hệ thống, do pháp luật quy định, tạo thành bảo đảm

pháp lý đối với quá trình hiện thực hóa các mục tiêu nhất định.

Sự phát triển của lý luận pháp luật cũng cho thấy, liên quan đến cơ chế của pháp

luật, có sự phân định giữa “cơ chế pháp lý” với “cơ chế điều chỉnh pháp luật” và “cơ

chế hoạt động xã hội của pháp luật". Cơ chế điều chỉnh pháp luật là tổng thể các yếu

tố pháp lý bảo đảm sự tác động của pháp luật đến các quan hệ của đời sống xã hội. Cơ

chế điều chỉnh pháp luật được hợp thành từ nhiều yếu tố thuần túy có tính chất pháp lý

như quy phạm pháp luật, văn bản cá biệt, quan hệ pháp luật, chủ thể, ý thức pháp luật,

pháp chế, trách nhiệm pháp lý…[51, tr.529]. Cơ chế hoạt động xã hội của pháp luật

được hiểu là tổng hợp hay hệ thống các yếu tố xã hội và các phương pháp tác động của

pháp luật và xã hội để biến các quy định của pháp luật thành các hành vi hợp pháp của

con người. Đây là cơ chế chỉ ra được sự tác động của pháp luật trong thực tiễn sinh

động của đời sống xã hội, bao gồm cả yếu tố pháp lý và yếu tố xã hội. Tuy nhiên, ở cả

hai cơ chế nói trên đều không nhấn mạnh vai trò của chủ thể thực hiện cơ chế, trong

khi đó thì đối với cơ chế pháp lý, vai trò của chủ thể được thể hiện rất rõ.

Từ những điều trình bầy ở trên, trong lĩnh vực luật học, cơ chế bảo vệ QPN được

nhìn nhận chủ yếu là cơ chế pháp lý bảo vệ QPN. Theo đó, cơ chế bảo vệ QPN là tổng

thể các thể chế, thiết chế, nguyên tắc vận hành gắn kết với nhau, hợp thành hệ thống, do

pháp luật quy định, phản ánh mối quan hệ giữa chủ thể có trách nhiệm bảo vệ QPN với

chủ thể mang quyền, nhằm chống lại sự vi phạm QPN và khôi phục trạng thái nguyên vẹn

của QPN, hướng tới mục tiêu đảm bảo cho phụ nữ thụ hưởng đầy đủ các QPN. Trong

khái niệm nói trên, nhìn từ phương diện cấu trúc, cơ chế bảo vệ QPN có hai yếu tố cấu

thành cơ bản: (i) Thể chế bảo vệ QPN và (ii) Thiết chế bảo vệ QPN.

Theo nhiều nhà nghiên cứu, thể chế là một phạm trù đa diện và rộng, thường được

định nghĩa khái quát, nhiều khi mơ hồ, với những khuôn khổ rộng, hẹp khác nhau.

Trong từ điển, thể chế là khái niệm dùng để chỉ các quy định hay luật lệ mà mọi người

phải tuân theo [59, tr.932]. Trong giới nghiên cứu ở Việt Nam, quan niệm rộng xem thể

chế bao gồm “các quy định, quy tắc, pháp luật, điều lệ, chế tài xử lý vi phạm, bộ máy

nhà nước từ trung ương đến địa phương, các yếu tố văn hóa, tâm lý, thói quen, trình độ

tri thức” [21, tr.15]. Trong khi đó, quan niệm hẹp hơn cho rằng “nói đến thể chế là nói

đến các luật lệ, quy định điều chỉnh các quan hệ xã hội, các tổ chức vận hành xã hội nói

chung, nền kinh tế nói riêng” [21, tr.22]. Quan niệm ngắn gọn hơn cho rằng “thể chế là

con đường, là cách thức để đi tới mục tiêu” [21, tr.23]. Mặc dù có những khác biệt nhất

định nhưng điểm tương đồng giữa các quan niệm đều xem thể chế là các quy định, quy

tắc. Trong ngôn ngữ chính trị - pháp lý, người ta cũng hiểu chung như vậy. Đâu đó có

sự giải thích khái niệm này theo cách khác, chẳng hạn có người còn cho đó là thiết chế

nhưng đây là cách hiểu sai hoặc ít nhất không cần thiết vì làm rối, nhòe nội hàm khái

niệm. Như vậy, thể chế bảo vệ QPN có thể được hiểu đơn giản là các quy định về bảo

vệ QPN. Để bảo vệ QPN, cộng đồng quốc tế đã tạo lập ra các thể chế mang tính toàn

cầu và khu vực như Hiến chương Liên Hợp Quốc, Tuyên ngôn thế giới về quyền con

người, các điều ước quốc tế và khu vực về quyền con người, bảo vệ quyền con người

(đặc biệt là các điều ước quốc tế về quyền của phụ nữ, bảo vệ quyền của phụ nữ), các

văn kiện pháp lý quốc tế và khu vực, các chương trình bảo vệ và trợ giúp pháp lý, trợ

giúp nhân đạo, trợ giúp kinh tế…cho phụ nữ. Ở cấp độ quốc gia, thể chế bảo vệ QPN

là hệ thống luật và các quy định khác do nhà nước tạo ra hay thừa nhận nhằm chống lại

sự vi phạm QPN và khôi phục trạng thái nguyên vẹn của QPN. Với cách hiểu như trên,

thể chế bảo vệ QPN của một quốc gia gồm các nội dung chủ yếu sau đây: (1) Xác định

trong Hiến pháp và pháp luật những nguyên tắc cơ bản về bảo vệ quyền con người nói

chung, QPN nói riêng; (2) Xác định trong Hiến pháp và pháp luật về các quyền cơ bản

của phụ nữ cần được bảo vệ; (3) Xác định trong Hiến pháp và pháp luật trách nhiệm

của các chủ thể trong bảo vệ QPN, cách thức, thủ tục thực hiện trách nhiệm bảo vệ

QPN, mối quan hệ giữa chủ thể trách nhiệm và chủ thể mang quyền được bảo vệ; chế

tài áp dụng khi vi phạm các quy định về trách nhiệm; (4) Xác định trong Hiến pháp và

pháp luật các yêu cầu về điều kiện đảm bảo hiệu quả bảo vệ QPN ; (5) Các chính sách,

chiến lược, chương trình… về phát triển phụ nữ, bảo vệ quyền của phụ nữ.

Trong một cuốn từ điển tiếng Việt, thiết chế là khái niệm được hiểu tương đương

như thể chế [59, tr.942]. Cách hiểu như vậy của nhóm tác giả tỏ ra không sát với cách

hiểu thực tế trong đời sống xã hội và trong khoa học. Chẳng hạn, người ta nói thiết chế

nhà nước, thiết chế nhà thờ...cùng với các hình thái ý thức xã hội tạo thành khái niệm

kiến trúc thượng tầng trong triết học. Hay, không ai nói pháp luật là sự thiết chế hoá

đường lối chính sách của Đảng. Thực ra, thiết chế là khái niệm chỉ một cơ cấu tổ chức

nào đấy, một cơ quan, tổ chức được lập ra để thực thi những chức năng, nhiệm vụ nhất

định [61. tr.9]. Thiết chế có thể được thể chế hóa nhưng diễn đạt có sự tách biệt hai

khái niệm thiết chế và thể chế, ví dụ, thể chế về cơ quan nhân quyền quốc gia hàm ý là

các quy định về tổ chức và hoạt động của Cơ quan nhân quyền quốc gia - thiết chế.

Trong cơ chế pháp lý, thiết chế với cách hiểu là một thành tố của cơ chế pháp lý luôn

luôn được ghi nhận trong pháp luật (được thể chế hóa). Như vậy, thiết chế được hiểu là

hệ thống tổ chức bộ máy bao gồm hệ thống các cơ quan nhà nước, các tổ chức xã hội,

được thiết lập trên cơ sở quy định của Hiến pháp, pháp luật để thực hiện một hoạt

động nào đó của xã hội, nhằm đảm bảo gắn kết các hoạt động đáp ứng những nhu cầu

khác nhau của cộng đồng và cá nhân. Theo đó, thiết chế bảo vệ QPN được hiểu là các

cơ quan, tổ chức được lập ra để thực thi những chức năng, nhiệm vụ bảo vệ QPN. Các

thiết chế mang tính toàn cầu và khu vực như Cơ quan phụ nữ Liên Hợp Quốc, Ủy ban

phụ trách việc loại bỏ phân biệt đối xử với phụ nữ, các Ủy ban nhân quyền khu vực,

các Tòa án nhân quyền khu vực và các tổ chức bảo vệ phụ nữ khu vực, các trung tâm

hay tổ chức chuyên trách có chức năng bảo vệ quyền của phụ nữ… Các thiết chế ở cấp

độ quốc gia như cơ quan lập pháp, cơ quan tư pháp, cơ quan hành pháp và các tổ chức

chuyên trách như tổ chức trợ giúp pháp lý, tổ chức phi chính phủ hay các ủy ban nhân

quyền, ủy ban bảo vệ, văn phòng cơ quan thanh tra hay các thể chế tương tự khác mà

hoạt động của các cơ quan, tổ chức này có thể tác động trực tiếp hoặc gián tiếp đến

việc bảo vệ QPN.

Trên thực tế, cơ chế bảo vệ QPN có thể được phân loại theo nhiều tiêu chí khác nhau.

Căn cứ vào phạm vi và cấp độ, cơ chế bảo vệ QPN bao gồm: (i) Cơ chế quốc

tế bảo vệ QPN. Về cơ bản, cơ chế quốc tế về bảo vệ QPN được thể hiện ở bộ máy các

cơ quan có nhiệm vụ giám sát và hỗ trợ việc thực hiện QPN và hệ thống các quy tắc,

thủ tục về bảo vệ QPN trên phạm vi thế giới và trong tổ chức Liên Hợp Quốc. Nội

dung thể chế của cơ chế này bao gồm hàng loạt các văn kiện quốc tế về quyền con

người, trong đó tập trung nhất là Công ước CEDAW1. Về thiết chế, cơ chế này gồm

một hệ thống các cơ quan được thành lập bởi Liên Hợp Quốc, từ Ủy ban về địa vị của

phụ nữ được thành lập năm 1946, có chức năng nghiên cứu, soạn thảo các văn kiện

quốc tế nhằm thúc đẩy sự tiến bộ của phụ nữ đến 05 cơ quan hoạt động nhằm bảo vệ

quyền của phụ nữ gồm: Ủy ban Liên Hợp Quốc về địa vị của phụ nữ (CSW) trực thuộc

Hội đồng Kinh tế và Xã hội (ECOSOC) là cơ quan hoạch định chính sách toàn cầu chủ

yếu dành riêng cho bình đẳng giới và tiến bộ của phụ nữ; Ban vì sự tiến bộ của phụ nữ

(DAW) là một cơ quan của Ban Thư ký chuyên giải quyết các vấn đề hành chính liên

1 Các Văn kiện cụ thể được trình bầy tại mục 2.4.1. của luận án.

quan đến tình trạng của phụ nữ trên thế giới và các thành tựu của sự bình đẳng giới;

Quỹ phát triển Phụ nữ Liên Hợp Quốc (UNIFEM); Viện nghiên cứu và đào tạo quốc tế

vì sự tiến bộ của phụ nữ và Văn phòng cố vấn đặc biệt cho Tổng thư ký Liên hợp

quốc về các vấn đề giới và sự tiến bộ của phụ nữ. Từ tháng 7/2010, Đại hội đồng Liên

Hợp Quốc đã thành lập cơ quan phụ nữ Liên Hợp Quốc (UN Women) là sự pha trộn

của bốn tổ chức trước đây là DAW, INSTRAW, OSAGI, Quỹ phát triển Liên Hợp

Quốc cho Phụ nữ UNIFEM. Hoạt động của UN Women với chức năng, nhiệm vụ

chính là nhằm xóa bỏ phân biệt đối xử đối với phụ nữ và trẻ em gái, trao quyền cho

phụ nữ và đạt được bình đẳng giữa phụ nữ và nam giới. Bên cạnh đó, còn có mạng

lưới liên cơ quan về phụ nữ và bình đẳng giới trực thuộc, chịu trách nhiệm chủ yếu về

vấn đề phụ nữ. Ngoài ra, tương ứng với các công ước là hệ thống Ủy ban công ước

được thiết lập để giám sát, thúc đẩy việc thực hiện các điều ước quốc tế về quyền con

người, QPN thông qua việc nhận, xem xét và ra khuyến nghị liên quan đến các báo cáo

về việc thực hiện các công ước này của những quốc gia thành viên. Trong hệ thống Ủy

ban công ước có liên quan đến bảo vệ QPN thì Ủy ban phụ trách việc loại bỏ phân biệt

đối xử với phụ nữ được thành lập nhằm giám sát việc thực hiện Công ước về xóa bỏ

mọi hình thức phân biệt đối xử với phụ nữ là Ủy ban giữ vai trò đặc biệt quan trọng.

Đây là một trong 10 Ủy ban của các Hiệp ước liên quan tới nhân quyền của Liên Hợp

Quốc. Ủy ban gồm 23 chuyên gia về các vấn đề phụ nữ thuộc nhiều nước thành viên

khác nhau của Liên Hợp Quốc. Ủy ban họp mỗi năm 2 lần để xem xét các báo cáo về

việc tuân thủ các quy định của Công ước mà các nước thành viên phải nộp mỗi 4 năm;

(ii) Cơ chế khu vực bảo vệ QPN. Đây là cơ chế bảo vệ QPN được thiết lập tại các khu

vực địa lý nhất định để thực hiện các biện pháp bảo vệ QPN thông qua việc ban hành

các văn bản, thành lập các cơ quan bảo vệ, thúc đẩy quyền của phụ nữ trong phạm vi

nhất định. Thông qua hoạt động của mình, cơ chế này có nhiệm vụ giám sát và hỗ trợ

việc thực hiện QPN và các quy tắc, thủ tục về thúc đẩy, bảo vệ QPN ở phạm vi khu

vực. Tuy nhiên, cơ sở chủ yếu để các tổ chức khu vực bảo vệ QPN là dựa trên các quy

định về quyền con người nói chung, bao gồm các quy định của Hiến chương, Công

ước Nhân quyền khu vực, Tòa án Nhân quyền khu vực, các tổ chức giám sát thực hiện

nhân quyền ở khu vực…So với cơ chế toàn cầu của Liên Hợp Quốc, do cơ chế khu

vực bảo vệ QPN gồm các quốc gia trong khu vực thường có nhiều điểm chung về kinh

tế, văn hóa, truyền thống lịch sử nên khi thiết lập, sửa đổi, bổ sung và thực hiện các

quyền dễ đạt được đồng thuận hơn. Bên cạnh đó, do các khu vực có phạm vi hẹp hơn

về địa lý nên cơ chế bảo vệ của khu vực tỏ ra dễ tiếp cận hơn với công chúng so với cơ

chế toàn cầu của Liên Hợp Quốc. Hiện nay, Châu Á là châu lục lớn duy nhất chưa

thiết lập cơ chế chung về bảo vệ và thúc đẩy quyền con người nói chung, QPN nói

riêng, tuy nhiên một số tổ chức ở châu Á đã nỗ lực hoạt động nhằm khắc phục những

thiếu hụt trên lĩnh vực nhân quyền. Đặc biệt, tất cả các nước ASEAN đã phê chuẩn và

là các quốc gia thành viên của “Công ước về xóa bỏ tất cả các hình thức phân biệt đối

xử chống lại phụ nữ”. Lần đầu tiên ASEAN đề cập đến QPN và quyền trẻ em là

trong Kế hoạch hành động Hà Nội giai đoạn 1997-2004. Những nhà lãnh đạo ASEAN

đã tán thành Quy chế hoạt động của Ủy ban ASEAN về thúc đẩy và bảo vệ các QPN

và trẻ em tại Hội nghị cấp cao ASEAN lần thứ 15 ở Băng Cốc, Thái Lan (tháng

10/2009) và đã thông qua Cơ quan khu vực về phụ nữ và trẻ em trong Hội nghị Cấp

cao ASEAN lần thứ 16 ở Hà Nội, Việt Nam (tháng 4/2010). Việc ra mắt Ủy ban

ASEAN về thúc đẩy và bảo vệ QPN và trẻ em được xem như là một sự cam kết của

các quốc gia thành viên trong việc theo đuổi thực hiện những nghĩa vụ theo Công ước

về xóa bỏ tất cả những sự phân biệt đối xử chống lại phụ nữ và Công ước về quyền trẻ

em được số đông đảo các quốc gia phê chuẩn và là quốc gia thành viên. Hiện nay,

trong khu vực ASEAN có ba cơ chế bảo vệ nhân quyền gồm: Ủy ban liên chính phủ

ASEAN về nhân quyền (AICHR); Ủy ban thực hiện Tuyên bố ASEAN về bảo vệ và

thúc đẩy các quyền của người lao động di trú (ACMW); và Ủy ban thúc đẩy và bảo vệ

QPN và trẻ em ASEAN (ACWC); (iii) Cơ chế quốc gia bảo vệ QPN. Đây là cơ chế

bảo vệ QPN được thực hiện thông qua hệ thống các cơ quan, tổ chức của nhà nước về

bảo vệ và thúc đẩy quyền của phụ nữ ở mỗi quốc gia nhằm thực hiện những nghĩa vụ

của nhà nước được nêu trong các văn kiện quốc tế về quyền con người, về QPN mà

quốc gia đó tham gia cũng như trong chính các quy phạm pháp luật do quốc gia đó ban

hành. Trên thực tế, ở nhiều quốc gia, cơ quan nhân quyền quốc gia được thành lập và

được xem như là cơ quan trung tâm của cơ chế quốc gia bảo vệ QPN. Tuy nhiên, cơ

chế bảo vệ QPN cần được hiểu rộng hơn cơ quan nhân quyền quốc gia. QPN được tôn

trọng và bảo đảm, bảo vệ một cách thực chất bởi pháp luật và hệ thống gồm nhiều thiết

chế bảo vệ QPN của mỗi quốc gia. Trong phạm vi quốc gia, để bảo vệ QPN đòi hỏi

thiết lập một cơ chế pháp lý mạnh mẽ bằng việc ghi nhận các quyền của phụ nữ trong

các văn bản pháp luật cũng như những chế tài để xử lý, trừng trị các hành vi xâm phạm

quyền của người phụ nữ và xây dựng hệ thống các cơ quan, tổ chức bảo vệ phụ nữ khi

họ bị xâm phạm quyền. Các QPN trước hết là các quyền mà mọi công dân của quốc

gia đều được hưởng và do vậy phụ nữ được hưởng với tư cách là công dân của quốc

gia đó. Ngoài ra, ở các quốc gia, phụ nữ đều được thừa nhận có những quyền đặc thù

trong nhiều lĩnh vực như: các quyền về bình đẳng giới, các quyền trong hôn nhân - gia

đình, các quyền trong lao động, bảo hiểm xã hội, các quyền liên quan đến sức khoẻ

sinh sản, các quyền liên quan đến ưu tiên bảo vệ trong luật hình sự, các quyền gắn với

đặc thù giới trong việc bảo vệ tính mạng, thân thể, bí mật đời tư, nhân phẩm, danh dự..

Như vậy, toàn bộ các quy định của pháp luật về QPN được nhà nước ghi nhận, ban

hành và hệ thống các cơ quan, tổ chức do nhà nước ở mỗi quốc gia tạo ra nhằm thực

hiện các cách thức, biện pháp để chống lại các hành vi vi phạm QPN và khôi phục

trạng thái nguyên vẹn của các QPN, tạo điều kiện cho phụ nữ được hưởng thụ thực

chất các quyền của mình trong thực tế đã tạo thành cơ chế quốc gia bảo vệ QPN.

Căn cứ vào tính chất vận hành của cơ chế bảo vệ QPN, có thể chia thành hai

loại: (i) Cơ chế bảo vệ QPN mang tính nhà nước. Đây là cơ chế được nhà nước tổ

chức và điều hành thông qua hoạt động của hệ thống cơ quan, tổ chức nhà nước nhằm

bảo vệ quyền của phụ nữ. Trên cơ sở QPN được ghi nhận trong pháp luật quốc tế,

pháp luật quốc gia mà phụ nữ được pháp luật bảo vệ dựa trên những nhóm quyền cơ

bản như quyền dân sự, quyền chính trị, quyền kinh tế, xã hội, văn hóa hay quyền trong

các lĩnh vực hành chính, dân sự, tư pháp và những nhóm quyền khác. Theo đó, QPN

được bảo vệ chủ yếu bằng hoạt động của các cơ quan nhà nước, cụ thể là bằng hoạt

động thực hiện quyền lập pháp, hoạch định chính sách của Nghị viện - Quốc hội, bằng

hoạt động xử lý, giải quyết vi phạm hành chính của hệ thống cơ quan hành pháp và

đặc biệt là bằng hoạt động thực hiện quyền tư pháp của Tòa án - cơ quan duy nhất có

thẩm quyền xét xử. Ngoài ra, một thiết chế hữu hiệu được thiết lập ở nhiều quốc gia

trên thế giới, đó là Cơ quan nhân quyền quốc gia hiện ngày càng có vị thế đặc biệt

trong bảo vệ QPN; (ii) Cơ chế bảo vệ QPN mang tính xã hội. Đây là cơ chế bảo vệ

QPN thực hiện thông qua thể chế và thiết chế xã hội, trong đó, chủ yếu là thông qua

hoạt động của các thiết chế xã hội (bao gồm các tổ chức xã hội, tổ chức chính trị - xã

hội, tổ chức phi chính phủ, tổ chức cộng đồng…). Trong trường hợp này, việc xử lý

đối với hành vi vi phạm quyền của phụ nữ không mang tính cưỡng chế, bắt buộc mà là

hoạt động mang tính xã hội, chủ yếu thể hiện thái độ phản đối của cộng đồng đối với

hành vi vi phạm. Bằng việc phản ánh ý nguyện của người dân về bảo vệ quyền của

phụ nữ và thực hiện vai trò giám sát hoạt động của các cơ quan nhà nước, các thiết chế

xã hội tạo ra dư luận, sức ép xã hội buộc nhà nước phải quan tâm và bảo vệ tốt hơn các

QPN, đồng thời nâng cao nhận thức của xã hội và người dân, bản thân phụ nữ về bảo

vệ QPN. Các tổ chức xã hội thông qua nhiều hình thức khác nhau như tập hợp ý kiến,

tổ chức hội thảo, trao đổi, tọa đàm, đối thoại… để tham gia xây dựng các văn bản pháp

luật, giám sát việc thực hiện pháp luật về QPN, góp phần ngăn ngừa và chống lại các

vi phạm QPN. Phụ thuộc vào bối cảnh kinh tế, chính trị, xã hội, văn hóa, truyền thống

của mỗi nước mà cơ chế bảo vệ QPN mang tính xã hội có vai trò khác nhau, tuy nhiên,

trong bối cảnh xã hội ngày càng phát triển và văn minh thì cơ chế cơ chế bảo vệ QPN

mang tính xã hội ngày càng giữ vai trò quan trọng.

Căn cứ vào lĩnh vực tác động và bảo vệ, cơ chế bảo vệ QPN bao gồm: (i) Cơ

chế bảo vệ QPN bằng các hình thức pháp lý hành chính. Đây là cơ chế sử dụng các

quy định pháp luật hành chính và các thiết chế tương ứng để đưa ra các biện pháp xử

lý hành chính đối với những hành vi vi phạm các quy định bảo vệ QPN. Ở Việt Nam,

cơ chế này được quy định tập trung trong Luật Xử lý vi phạm hành chính, các văn bản

pháp quy chuyên ngành về xử lý vi phạm hành chính trên các lĩnh vực liên quan đến

QPN; (ii) Cơ chế bảo vệ QPN bằng các hình thức pháp lý dân sự. Đây là cơ chế gồm

các quy định pháp luật (bao gồm cả pháp luật dân sự, lao động, hôn nhân và gia đình)

và các thiết chế tương ứng để áp dụng biện pháp xử lý dân sự đối với những hành vi vi

phạm các quy định bảo vệ QPN nhằm xác lập, khôi phục lại quyền lợi cho họ. Ở Việt

Nam, cơ chế này được quy định tập trung trong Bộ luật Dân sự và Bộ luật Tố tụng dân

sự, Bộ luật lao động, Luật Hôn nhân và gia đình; (iii) Cơ chế bảo vệ QPN bằng pháp

luật hình sự và tố tụng hình sự. Đây là cơ chế bảo vệ QPN thông qua việc xử lý các vi

phạm QPN gắn với các quy định về tội phạm và hình phạt, thủ tục, trình tự xác định

tội phạm và áp dụng hình phạt và gắn với vai trò của hệ thống cơ quan tố tụng, đặc

biệt là vai trò của Tòa án. Ở Việt Nam, cơ chế này được quy định chặt chẽ trong Bộ

luật Hình sự, Bộ luật Tố tụng hình sự, Luật Tổ chức Tòa án và Luật Tổ chức Viện

Kiểm sát nhân dân.

2.1.1.3. Nhận diện Tòa án trong cơ chế bảo vệ quyền của phụ nữ

Trong cơ chế bảo vệ QPN, một vấn đề đặt ra là: ai hay thiết chế nào có trách

nhiệm chính trong việc bảo vệ QPN? Nhìn từ khía cạnh truyền thống, vị trí đó thuộc

về Tòa án với kỳ vọng ở chức năng của Tòa án là “vọng gác của nhân quyền”, “người

trông coi hiến pháp”. Tòa án là nơi giải mã quyền được bảo vệ bởi một phương thức

khắc phục hữu hiệu (right to an effective remedy), theo đó: “Mọi người đều có quyền

được các Tòa án quốc gia có thẩm quyền bảo vệ bằng các biện pháp hữu hiệu để chống

lại những hành vi vi phạm các quyền cơ bản của họ mà đã được hiến pháp hay luật

pháp quy định” [24. tr.246], “Tòa án là nơi đầu tiên và trước nhất mà người dân trông

cậy để gìn giữ quyền con người [69, tr. 261]. Mặc dù, cho đến nay cùng với sự ra đời

của Liên Hợp Quốc với vai trò là người canh gác cho hòa bình thế giới và bảo vệ

quyền con người thì tại các nước thành viên của tổ chức này, cơ chế bảo vệ quyền con

người đã được hình thành dựa trên tiêu chuẩn của Liên Hợp Quốc hoặc của khu vực

với sự đa dạng hoá các thiết chế bảo vệ quyền con người nói chung, QPN nói riêng

nhưng vị trí đặc biệt quan trọng trong bảo vệ QPN vẫn thuộc về Tòa án. Điều này gắn

với tính chất của hoạt động bảo vệ QPN là hoạt động diễn ra khi có hành vi xâm phạm

quyền và cần đến đến sự phán xử để khôi phục trạng thái nguyên vẹn của quyền.

Trong cơ chế bảo vệ QPN, hoạt động của Tòa án cũng là một cơ chế được thực

hiện bởi thiết chế Tòa án trên cơ sở các thể chế liên quan. Xem xét Tòa án trong cơ

chế bảo vệ QPN chính là xem xét Tòa án với tư cách là một cơ chế độc lập trong mối

quan hệ với các cơ chế khác của bộ máy nhà nước nằm trong cơ chế chung nhằm thực

hiện việc bảo vệ QPN trong xã hội. Vì vậy, Tòa án trong cơ chế bảo vệ QPN có thể

hiểu đồng nghĩa với cơ chế Tòa án bảo vệ QPN (cơ chế bảo vệ QPN bằng Tòa án). Đó

là việc Tòa án căn cứ vào quy định của pháp luật thực hiện việc xử lý các hành vi xâm

phạm đến QPN và giải quyết các tranh chấp liên quan đến QPN trong các lĩnh vực

của đời sống xã hội nhằm bảo vệ QPN, qua đó thể hiện khả năng của Tòa án đối với

việc bảo vệ QPN cũng như vị thế, mối quan hệ của Tòa án với các yếu tố khác trong

cơ chế bảo vệ QPN.

Cơ chế Tòa án bảo vệ QPN được xem như một tiểu cơ chế thuộc cấu trúc nội

hàm của cơ chế bảo vệ QPN của mỗi quốc gia. Chính vì vậy, trong cơ chế bảo vệ

QPN, Tòa án có mối quan hệ ràng buộc và phối hợp với các cơ chế khác cũng như với

yếu tố khác thuộc cấu trúc của cơ chế bảo vệ QPN.

Như đã nói ở trên, cơ chế bảo vệ QPN là một phạm trù rộng, bao gồm nhiều

tiểu cơ chế hợp thành. Trong phạm vi quốc gia, có cơ chế bảo vệ QPN mang tính nhà

nước, cơ chế bảo vệ QPN mang tính xã hội, cơ chế bảo vệ QPN bằng các hình thức

pháp lý hành chính, cơ chế bảo vệ QPN bằng các hình thức pháp lý dân sự, cơ chế bảo

vệ QPN bằng pháp luật hình sự và tố tụng hình sự. Tòa án trong cơ chế bảo vệ QPN

nằm trong nội hàm của cơ chế bảo vệ QPN mang tính nhà nước và là cơ chế trung tâm,

có tầm quan trọng đặc biệt trong bảo vệ QPN, giữ mối quan hệ phối hợp chặt chẽ với

các tiểu cơ chế khác. Tòa án cũng giữ vị trí trung tâm trong cơ chế bảo vệ QPN bằng

các hình thức pháp lý dân sự và cơ chế bảo vệ QPN bằng pháp luật hình sự và tố tụng

hình sự. Trên phương diện này, Tòa án có vai trò độc lập đặc biệt với tư cách là thiết

chế duy nhất nắm quyền tư pháp thông qua việc thực hiện chức năng xét xử để bảo vệ

công lý, khôi phục các QPN đã bị xâm hại.

Tiếp cận từ góc độ cấu trúc, cơ chế bảo vệ QPN có hai yếu tố cơ bản hợp thành:1/

Thể chế và 2/ Thiết chế. Vì vậy, nói đến mối quan hệ giữa Tòa án và các yếu tố khác

trong cơ chế bảo vệ QPN là nói đến quan hệ giữa Tòa án với thể chế về bảo vệ QPN và

quan hệ giữa Tòa án với các thiết chế khác tham gia bảo vệ QPN. Liên quan đến mối

quan hệ với Tòa án trong cơ chế bảo vệ QPN, thể chế bảo vệ QPN bao gồm ít nhất hai

bộ phận: (i) Hệ thống các quy định về quyền (ghi nhận các quyền, ghi nhận các điều

kiện thực hiện và bảo vệ quyền, ghi nhận trách nhiệm của các chủ thể tôn trọng, bảo

đảm, bảo vệ quyền); (ii) Hệ thống các quy định về trình tự, thủ tục bảo vệ quyền. Với

cách hiểu này, thể chế đóng vai trò là yếu tố định khung cho hoạt động bảo vệ QPN

của Toà án, là cơ sở pháp lý để Tòa án triển khai các hoạt động bảo vệ QPN, đảm bảo

cho hoạt động Tòa án chính đáng và hợp pháp. Nhìn từ chiều ngược lại, hoạt động bảo

vệ QPN bằng Tòa án góp phần hiện thực hóa thể chế đồng thời hoàn thiện thể chế về

bảo vệ QPN. Trong cơ chế bảo vệ QPN, ngoài Tòa án còn có nhiều thiết chế khác

tham gia vào hoạt động bảo vệ QPN, trong đó vai trò đặc biệt quan trọng thuộc về các

thiết chế nhà nước - các cơ quan nhà nước thuộc nhánh quyền lập pháp và quyền hành

pháp cùng với các thiết chế độc lập mang tính nhà nước khác. Tòa án vừa thực hiện sự

phối hợp với các thiết chế này trong quá trình bảo vệ QPN vừa chế ngự những sai

phạm khi các thiết chế đó có các quyết định hoặc hành vi vi phạm QPN trong các hoạt

động liên quan đến bảo vệ QPN. Ở Việt Nam, Hiến pháp năm 2013 quy định Tòa án là

cơ quan nhà nước có nhiệm vụ bảo vệ công lý. Điều đó không có nghĩa là các nhánh

quyền lực khác như Quốc hội hay Chính phủ không liên quan đến việc thiết lập và bảo

vệ công lý. Xây dựng Hiến pháp và Luật, thực hiện quyền giám sát tối cao đối với việc

thực hiện Hiến pháp và Luật trong lĩnh vực QPN thuộc về Quốc hội. Tổ chức thực

hiện pháp luật về QPN, áp dụng các biện pháp xử lý hành chính đối với các vi phạm

QPN, tạo lập các điều kiện cần thiết để thi hành các phán quyết của Tòa án về QPN...

thuộc về Chính phủ và hệ thống các cơ quan hành chính nhà nước. Tuy nhiên, theo

truyền thống pháp luật Việt Nam, công lý được hiểu là “sự công bằng, sự đúng đắn, lẽ

phải” và bảo vệ công lý là việc “Tòa án xác định điều đúng, điều sai trong một vụ việc

nhằm thiết lập lại sự công bằng”. Như vậy, Tòa án không phải là phương tiện duy nhất

nhưng là phương tiện chủ yếu nhất trong việc giải quyết các tranh chấp, các vụ việc

trong một xã hội hiện đại để bảo vệ quyền con người nói chung, QPN nói riêng. Mặc

dù vậy, khởi kiện tại Tòa án chỉ là một trong số nhiều biện pháp giải quyết tranh chấp

liên quan đến QPN, quyền lực của Tòa án có thể được thay thế bởi các cơ chế như hòa

giải, trọng tài, tư vấn, thương thuyết...

2.1.2. Đặc điểm của Tòa án trong cơ chế bảo vệ quyền của phụ nữ

2.1.1.2. Tòa án giữ vị trí trung tâm trong cơ chế bảo vệ quyền của phụ nữ

Tòa án là cơ quan nắm quyền tư pháp. Thuật ngữ “quyền tư pháp” thường được

hiểu đơn giản là quyền xét xử. Hiểu theo nghĩa này, quyền tư pháp là quyền xét xử

những chủ thể vi phạm hiến pháp, vi phạm luật, giải quyết các tranh chấp xảy ra trong

xã hội để bảo vệ pháp luật, công lý, quyền và tự do của công dân, bảo vệ trật tự, an

toàn xã hội.

Dù ở cấp độ quốc tế, khu vực hay quốc gia thì Tòa án chính là cơ quan truyền

thống thực hiện nhiệm vụ xét xử nhằm bảo vệ quyền của con người nói chung, trong

đó có QPN. Trong một quốc gia, khi quyền của phụ nữ đã được pháp luật ghi nhận thì

quyền đó phải được bảo vệ. Khi QPN bị xâm hại, có hai phương thức để bảo vệ bao

gồm phương thức tự bảo vệ và phương thức yêu cầu cơ quan, tổ chức can thiệp bảo vệ.

Phương thức tự bảo vệ là một biện pháp được thực hiện bởi chính chủ thể bị vi phạm, theo

đó người phụ nữ có quyền sử dụng các biện pháp tự bảo vệ để ngăn chặn bất kì các hành

vi xâm phạm tới quyền và lợi ích hợp pháp của mình. Tuy nhiên, chủ thể có nghĩa vụ

chính trong bảo vệ quyền con người là nhà nước, với một thiết chế chuyên biệt được

gọi là Tòa án đảm nhiệm việc phân xử các vụ việc. Cơ sở để phát sinh trách nhiệm của

Tòa án trong bảo vệ QPN là việc người phụ nữ bị xâm phạm quyền có yêu cầu bảo vệ

hoặc cơ quan nhà nước có thẩm quyền, các tổ chức xã hội hoặc cá nhân phát hiện hành

vi xâm phạm quyền của phụ nữ và đề nghị khởi tố vụ việc dẫn đến hoạt động xét xử

của Tòa án.Thông qua hoạt động xét xử, Tòa án sẽ xem xét để đưa ra phán quyết buộc

bên có hành vi xâm phạm khôi phục lại tình trạng ban đầu hoặc trừng phạt thích đáng

đối với người có hành vi vi phạm QPN. Đặc biệt, việc quyết định cho tư pháp có

quyền xét xử lại các hành vi, quyết định của các cơ quan nhà nước là một bước tiến

vượt bậc của dân chủ và văn minh nhân loại, làm cho nhà nước bước sang một giai

đoạn phát triển hoàn toàn khác với trước đây - khi Tòa án chỉ được quyền xét xử các

hành vi của công dân. Tòa án không chỉ xét xử các tranh chấp trong lĩnh vực hình sự

và dân sự mà còn xét xử các tranh chấp trong lĩnh vực lập pháp và hành pháp. Do đó,

Tòa án chính là một thiết chế mạnh nhất trong hệ thống cơ quan, tổ chức của mỗi nhà

nước nhằm bảo vệ QPN bởi nó là thiết chế trung tâm trong cơ chế bảo vệ QPN và là

nơi hiện thực hóa quyền trong cơ chế bảo vệ QPN [72].

Cũng xuất phát từ chức năng xét xử, áp dụng pháp luật để xử lý các vi phạm,

tranh chấp nên Tòa án có thể kiểm soát được các hoạt động của các cơ quan hành

pháp, lập pháp. Nhà nước, các cơ quan nhà nước là chủ thể có trách nhiệm chính trong

bảo vệ QPN nhưng đồng thời cũng là chủ thể phổ biến trong vi phạm các QPN, vì vậy

cũng là một trong những nhóm đối tượng mà Tòa án hướng tới trong bảo vệ QPN

thông qua các phán quyết về hành vi của cơ quan công quyền để ngăn ngừa các vi

phạm QPN hoặc xử lý các tranh chấp liên quan đến việc vi phạm các QPN. Nói cách

khác, với tính cách là thiết chế nắm quyền lực tư pháp, mang đặc tính độc lập và chỉ

tuân theo pháp luật, Tòa án có khả năng thông qua kiểm soát quyền lực của các cơ

quan nhà nước khác để bảo vệ hữu hiệu QPN trước nguy cơ bị các thiết chế quyền lực

nhà nước khác đe dọa vi phạm hoặc thậm chí tước đoạt.

Ở Việt Nam, mặc dù còn không ít tranh luận nhưng trên những nét chung nhất

thì “Tư pháp - Tòa án chính là thành trì của bảo vệ công lý. Con người sống thành xã

hội, nên khi xảy ra những mâu thuẫn, cần phải có sự phân giải đúng sai, để gìn giữ sự

bình an của xã hội. Quyền của một người nào đó phải bị tước bỏ, nếu người đó vi

phạm quyền của người khác. Đó là lẽ công bằng, công bằng tức là công lý” [83]. Khi

nói đến “Tư pháp” là nói đến công lý, đến hoạt động của Tòa án, đến việc phân xử và

phán xét các tranh chấp theo quy định pháp luật và lẽ công bằng. Chỉ có Tòa án mới

được nhà nước trao quyền xét xử và các thẩm quyền khác, được thực hiện bằng

phương thức tố tụng tư pháp nhằm tác động đến hành vi của con người và các quá

trình phát triển xã hội. Nói cách khác, quyền tư pháp là khả năng và năng lực riêng có

của Tòa án, được tiến hành bằng việc thực hiện thẩm quyền xét xử và các thẩm quyền

khác của Tòa án bằng phương thức tố tụng tư pháp nhằm tác động đến hành vi của con

người và các quá trình phát triển xã hội.

2.1.2.2. Hoạt động của Tòa án trong cơ chế bảo vệ quyền của phụ nữ mang tính

độc lập cao, chịu sự ràng buộc chặt chẽ của pháp luật và thể hiện ở phán quyết có tính

cưỡng chế mạnh mẽ

Tính độc lập của Tòa án trong bộ máy nhà nước thể hiện ở sự độc lập về tổ

chức và độc lập về hoạt động (bao gồm: độc lập về vị trí, vai trò trong cơ chế quyền

lực nhà nước; độc lập về quyền năng; độc lập về chủ thể thực hiện: độc lập về tổ chức

của Tòa án, độc lập của Thẩm phán khi xét xử; độc lập về phương thức thực hiện

quyền năng bằng tố tụng tư pháp; chỉ tuân theo pháp luật; độc lập trong việc đưa ra

phán quyết (bản án, quyết định); nghiêm cấm mọi sự can thiệp, mọi sự gây áp lực).

Chính tính độc lập triệt để này đã cho phép Tòa án có thể thực hiện xét xử không thiên

vị trên cơ sở pháp luật, đưa ra những phán quyết vô tư, kể cả phán quyết đi ngược lại

quyền lợi của cơ quan công quyền, từ đó mới có thể bảo vệ đầy đủ, hiệu quả, tốt nhất

các quyền con người. Báo cáo của Ủy ban quyền con người Liên Hợp Quốc đã chỉ ra

rằng “tất cả đều được bảo đảm tốt hơn khi mà các chức danh trong Tòa án và những

người làm nghề luật được bảo vệ trước những sức ép và sự can thiệp”[27 Đoạn 1].

Mặc dù vậy, sự độc lập của Tòa án không đồng nghĩa với tự do, vô chính phủ, tuỳ tiện

của Tòa án và các Thẩm phán. Yêu cầu này, đến lượt nó lại liên quan đến quy định tại

Nguyên tắc số 6 trong Các nguyên tắc cơ bản về sự độc lập của Tòa án đặt ra quy

định: “Nguyên tắc độc lập của Tòa án trao quyền và đòi hỏi Tòa án phải đảm bảo

rằng quá trình xét xử được tiến hành một cách công bằng và tôn trọng quyền của các

bên” và Nguyên tắc số 10 “Các cá nhân được lựa chọn vào vị trí xét xử phải là những

cá nhân liêm chính và có năng lực được đào tạo hay có trình độ phù hợp về pháp

luật”. Bên cạnh đó, hoạt động của Tòa án vẫn phải chịu sự giám sát của nhân dân và

của nhiều chủ thể khác nhau trong xã hội cũng như sự giám sát nội bộ của hệ thống

Tòa án để hạn chế sự lạm quyền, đảm bảo dân chủ, công bằng, văn minh.

Quyền tư pháp được trao cho Tòa án và được bảo đảm bằng việc ghi nhận trong

Hiến pháp của các quốc gia. Đây chính là cơ sở vững chắc bảo đảm tính pháp lý và

tính quyền lực nhà nước của hoạt động xét xử của Tòa án. Cơ cấu tổ chức và thẩm

quyền xét xử của Tòa án được giới hạn bởi những quy định của pháp luật. Đặc biệt,

khác với các thiết chế khác, Tòa án bảo vệ QPN trên cơ sở tuân thủ các trình tự, thủ

tục tố tụng tư pháp chặt chẽ và công khai. Trong lĩnh vực thực hiện quyền tư pháp, tố

tụng là toàn bộ trình tự, thủ tục giải quyết một vụ án tại Tòa án, bao gồm tố tụng hình

sự và tố tụng phi hình sự (tố tụng dân sự, tố tụng hành chính...). Các bộ luật tố tụng

(Code de procédure) dù là Bộ luật Tố tụng hình sự (Code de procédure pesnale hoặc

Code de procédure criminelle) hay Bộ luật Tố tụng dân sự (Code de procédure civile)

đều là những hình thức pháp luật quy định về thủ tục làm việc của các cơ quan nhà

nước và những người có liên quan khi giải quyết, xử lý một vụ án tại Tòa án. Tính

nghiêm ngặt, chặt chẽ của các quy trình tố tụng tư pháp là yêu cầu bắt buộc khi giải

quyết bất cứ một vụ án nào, bắt buộc phải tuân thủ theo trình tự nhất định, không được

bỏ qua bất cứ khâu nào (trong khi yêu cầu của thủ tục hành chính là linh hoạt, dễ tiếp

cận, có thể và cần thiết phải rút gọn). Khi QPN bị xâm phạm, quy trình bảo vệ họ có

thể là hoạt động tố tụng hình sự có sự tham gia của nhiều cơ quan qua nhiều giai đoạn

khác nhau hoặc là hoạt động tố tụng của Tòa án giải quyết tranh chấp về dân sự, hôn

nhân và gia đình, lao động… Dù các bước của quy trình bảo vệ như thế nào, bằng con

đường tố tụng nào thì điểm cuối cùng của cơ chế bảo vệ QPN vẫn là hoạt động tố tụng

của Tòa án nhằm ra phán quyết đối với hành vi vi phạm và đảm bảo thi hành phán

quyết đó. Người phụ nữ có quyền, lợi ích hợp pháp bị xâm phạm thì theo thủ tục tố

tụng dân sự họ được khởi kiện vụ án dân sự, vụ án lao động, vụ án hôn nhân và gia

đình để yêu cầu Tòa án bảo vệ hoặc nếu bị xâm phạm về tính mạng, sức khỏe, nhân

phẩm thì theo thủ tục tố tụng hình sự Tòa án sẽ xét xử và ra phán quyết nhằm xử lý

công minh, kịp thời mọi hành vi xâm phạm đến QPN. Chỉ có Tòa án, trên cơ sở hồ sơ

vụ án thu thập được và căn cứ quy định của pháp luật, đồng thời tuân theo những trình

tự thủ tục tố tụng mới có thẩm quyền ra bản án, quyết định áp dụng hình phạt hoặc chế

tài đối với chủ thể có hành vi vi phạm pháp luật. Bản án của Tòa án có hiệu lực pháp

luật phải được các cơ quan, tổ chức, cá nhân tôn trọng. Như vậy, các quy trình, thủ tục

tư pháp bắt buộc phải tuân thủ trong quá trình xét xử vụ án không chỉ là con đường

đặc thù để Tòa án bảo vệ QPN mà còn là điều kiện đảm bảo tính đúng đắn và hiệu lực

các phán quyết của Tòa án trong bảo vệ QPN.

Cũng khác với các thiết chế nhà nước khác, chỉ Tòa án mới có quyền xét xử và

đưa ra phán quyết với việc áp dụng các chế tài nghiêm khắc để trả lại công bằng cho

các bên. Đây không phải là phán quyết thể hiện ý chí của bản thân một Tòa án hay một

cá nhân cụ thể nào mà là hoạt động sử dụng quyền lực nhà nước, thể hiện ý chí nhà

nước thông qua cơ quan Tòa án được nhà nước trao quyền, vì vậy, phán quyết này có

quyền lực cưỡng chế và bắt buộc thi hành. Nghĩa vụ chấp hành phán quyết của Tòa án

là nghĩa vụ pháp lý được hiến định. Tính cưỡng chế mạnh mẽ của phán quyết là

phương thức bảo đảm hiệu quả cho các QPN, buộc các bên vi phạm trả lại công bằng,

khôi phục quyền cho người phụ nữ, ngăn ngừa việc xâm hại quyền của người khác.

2.1.2.3. Tòa án trong cơ chế bảo vệ quyền của phụ nữ có phạm vi hoạt động

bảo vệ quyền của phụ nữ diễn ra trên mọi lĩnh vực của đời sống xã hội khi xuất hiện

hành vi xâm hại quyền

Trên thực tế, các vi phạm quyền con người nói chung, QPN nói riêng diễn ra

khá phổ biến, đa dạng, trên nhiều lĩnh vực và được thực hiện bởi nhiều chủ thể. Vì

vậy, bảo vệ QPN bằng Tòa án cũng có phổ rộng trên nhiều lĩnh vực.

Như đã nói ở trên, quyền xét xử (Jurisdiction) là biểu hiện của quyền lực tư

pháp mà chỉ Tòa án mới có, được pháp luật các quốc gia quy định rõ ràng. Trong các

nhà nước dân chủ và nhân quyền, trong phạm vi thẩm quyền của Tòa án, bất cứ chủ

thể nào - dù là cá nhân, tổ chức hay cơ quan công quyền - có hành vi xâm hại QPN,

bất cứ hành vi nào, miễn là hành vi đó bị pháp luật cấm xâm hại đến QPN…đều có thể

bị xem xét, xử lý bằng con đường Tòa án khi có yêu cầu Tòa án bảo vệ từ phía người

bị xâm hại quyền hoặc từ phía các cơ quan, tổ chức, cá nhân khác. Trên thực tế, thông

thường khi có sự xâm phạm QPN từ phía cá nhân trong xã hội thì Tòa án sẽ là cơ quan

có chức năng giải quyết tranh chấp, xử lý tội phạm để bảo vệ QPN, đảm bảo thực thi

công lý. Tuy nhiên, cũng không loại trừ nhiều trường hợp hành vi xâm hại QPN đến từ

hoạt động của các thiết chế thuộc hệ thống công quyền, đặc biệt là thiết chế nắm giữ

quyền lực hành pháp thông qua việc ra các quyết định hành chính hoặc thực hiện hành

vi hành chính. Trong những trường hợp này, cơ chế Tòa án bảo vệ QPN vẫn phát huy

tác dụng bằng việc giải quyết các vụ án hành chính để buộc các cơ quan hành chính

nhà nước phải thu hồi quyết định hành chính hoặc sửa chữa hành vi hành chính nhằm

khôi phục các QPN. Ngoài ra, cơ chế Tòa án bảo vệ QPN cũng cho phép Tòa án tiến

hành các hoạt động tố tụng và đưa ra phán quyết đối với đa dạng các vụ án từ hình sự,

dân sự, hành chính đến kinh tế - thương mại, hôn nhân gia đình, lao động....diễn ra

trong nội bộ lãnh thổ quốc gia cũng như có yếu tố nước ngoài. Như vậy, cơ chế Tòa án

bảo vệ QPN là một cơ chế phổ biến với phạm vi vận hành và tác động rộng lớn.

2.1.2.4. Tòa án trong cơ chế bảo vệ quyền của phụ nữ chịu sự tác động từ

những đặc thù cố hữu thuộc về cách thức hoạt động của Tòa án

Mặc dù là cơ chế truyền thống và chủ đạo trong cơ chế bảo vệ QPN nhưng bảo

vệ QPN bằng Tòa án cũng hàm chứa nhiều hạn chế mang tính đặc trưng của hoạt động

Tòa án: (i) Việc phán xử của Tòa án thường rất tốn kém về thời gian, đi đôi với gánh

nặng về kinh tế, về tâm lý, vì thế không thể thực hiện bảo vệ QPN một cách đơn giản

được. Về tâm lý, ấn tượng chung về Tòa án là khá tiêu cực (ở Việt Nam có câu châm

ngôn “chờ được vạ thì má đã sưng”). Về kinh tế, người phụ nữ bị vi phạm nhân quyền

hầu hết đều là người yếu thế về xã hội và kinh tế, vì vậy các chi phí cho quá trình tố

tụng thường trở thành một rào cản lớn cho việc bảo vệ quyền cho họ; (ii) Các QPN trở

thành đối tượng được Tòa bảo vệ chỉ hạn định trong quyền được hiến pháp và luật

pháp bảo đảm rõ ràng. Điều này không áp dụng cho rất nhiều loại vi phạm QPN xảy ra

trong xã hội. Trong nhiều trường hợp, các vi phạm nhân quyền đối với phụ nữ nếu bị

phát hiện chỉ bị xử lý hành chính, phạt tiền chứ không bị xử lý hình sự, dù rằng hành

vi và hậu quả gây ra cho nhân quyền là nghiêm trọng, do nguyên nhân là vướng mắc

về quy định pháp luật; (iii) Biện pháp bảo vệ chủ yếu ở Tòa án chỉ hạn định ở tiền bồi

thường đối với những tổn hại trong quá khứ, trong không ít trường hợp người phụ nữ

bị vi phạm nhân quyền cảm thấy giải quyết không thỏa đáng. Ở Việt Nam, người bị

hại trong vi phạm nhân quyền cho dù có yêu cầu khôi phục lại danh dự bằng việc

người gây hại phải xin lỗi, nhưng pháp luật hiện hành lại quy định rất hạn chế về

trường hợp này, chủ yếu chỉ giải quyết yêu cầu từ người bị hại đối với người gây hại

giới hạn ở tiền bồi thường; (iv) Những trường hợp được bảo vệ bởi Tòa án về nguyên

tắc chỉ có đương sự, không thể thực hiện đối với “người bị hại trong tương lai”. Nhiều

vi phạm nhân quyền có nguyên nhân sinh ra vi phạm từ cơ cấu tổ chức nhưng Tòa án

không thể đi sâu vào vấn đề cơ bản này nên kết quả cũng chỉ dừng lại ở bảo vệ người

bị hại bằng cách trị liệu, đối phó. Như vậy, điều mà Tòa án có thể làm được chỉ là bảo

vệ cá biệt đối với bản thân người bị hại, chứ khó có thể bảo vệ tận gốc, phòng chống

sự phát sinh những người bị hại trong tương lai.

2.1.3. Vai trò của Tòa án trong cơ chế bảo vệ quyền của phụ nữ

2.1.3.1. Tòa án trừng phạt người có hành vi phạm tội xâm hại quyền của phụ

nữ, bảo vệ sự tự do và an toàn cá nhân của phụ nữ

Tội phạm là hành vi đặc biệt nguy hiểm cho QPN nên nhà nước và xã hội đặc

biệt đề cao hoạt động ngăn chặn, trừng trị và loại trừ hành vi phạm tội nhằm bảo vệ

quyền con người. Pháp luật hình sự bao gồm các quy phạm pháp luật về tội phạm và

hình phạt là công cụ cơ bản được nhà nước sử dụng để trừng trị những hành vi phạm

tội. Hình phạt trừng trị tội phạm bằng việc tước đoạt hoặc hạn chế những quyền cơ bản

và quan trọng nhất của người phạm tội như: quyền sống (hình phạt tử hình), quyền tự

do (hình phạt tù), quyền sở hữu (hình phạt tiền). Việc tước đoạt và hạn chế quyền và

lợi ích đối với chủ thể thực hiện hành vi phạm tội là một trong những cách thức hữu

hiệu hạn chế hành vi phạm tội xảy ra. Sự trừng trị nghiêm khắc của hình phạt sẽ khiến

cho những người có ý định thực hiện hành vi phạm tội lo sợ bị tước đoạt quyền lợi mà

từ bỏ quyết tâm thực hiện hành vi phạm tội. Hình phạt chỉ phát huy được vai trò xã hội

khi được áp dụng đúng đắn và tương xứng với mức độ nguy hiểm của hành vi phạm

tội trong khi đó thực tiễn cho thấy không phải lúc nào hoạt động áp dụng hình phạt

cũng bảo đảm được công bằng và đúng với quy định pháp luật. Chính vì thế việc Tòa

án áp dụng hình phạt công bằng, khách quan và bảo đảm công lý là cần thiết để loại

trừ những nguy cơ hình phạt bị áp dụng sai hoặc bị lợi dụng để xâm hại QPN.

Cũng như pháp luật của đa số các quốc gia, luật nhân quyền quốc tế chỉ thừa

nhận Tòa án quốc gia và quốc tế thông qua hoạt động xét xử mới có quyền định tội và

áp dụng hình phạt đối với tội phạm. Bên cạnh việc trao quyền được xét xử và áp dụng

hình phạt cho Tòa án, luật nhân quyền quốc tế còn thừa nhận quyền được xét xử kịp

thời, công bằng và khách quan cho những người bị buộc tội, mọi người đều có quyền

được xét xử công bằng và công khai bởi một Tòa án có thẩm quyền, độc lập, không

thiên vị và được lập ra bởi pháp luật để quyết định về lời buộc tội người đó trong các

vụ án hình sự. Yêu cầu pháp lý này nhằm mục đích bảo đảm cho những giá trị công

bằng, bình đẳng của pháp luật về quyền con người nói chung, QPN nói riêng được

hiện thực hóa vào đời sống xã hội, đồng thời tránh tình trạng các cơ quan nhà nước mà

trực tiếp là những cơ quan áp dụng pháp luật lạm dụng hình phạt để hạn chế, tước đoạt

quyền của các cá nhân vô tội. Như vậy, thông qua hoạt động xét xử và xác định chế tài

trừng phạt tội phạm vi phạm QPN, Tòa án bảo vệ hữu hiệu QPN đi đôi với bảo vệ

quyền con người của chính người bị buộc tội.

Các quyền hưởng tự do và an toàn cá nhân là một trong những quyền cơ bản

của con người, vì thế cũng là nhóm quyền cơ bản của phụ nữ. Theo khoản 4 Điều 9

Công ước quốc tế về quyền dân sự và chính trị năm 1966 thì “Bất cứ người nào do bị

bắt hoặc giam giữ mà bị tước tự do đều có quyền yêu cầu được xét xử trước Tòa án,

nhằm mục đích để Tòa án đó có thể quyết định không chậm trễ về tính hợp pháp của

việc giam giữ và ra lệnh trả tự do cho họ, nếu việc giam giữ là bất hợp pháp”. Nội

dung của quy định này cho thấy những người bị tước tự do do bị “bắt” và “giam giữ”

có quyền được yêu cầu Tòa án kiểm tra và xác định tính hợp pháp của việc bắt và

giam giữ nhằm bảo đảm việc họ bị “bắt” và “giam giữ” đúng quy định của pháp luật

cũng như hạn chế tình trạng họ bị hạn chế quyền tự do một cách bất hợp pháp. Như

vậy, theo Luật nhân quyền quốc tế thì Tòa án là thiết chế được trao quyền kiểm tra,

thẩm định và ra phán quyết về tính hợp pháp của hành vi bắt và giam giữ khi người bị

bắt và giam giữ yêu cầu nhằm hạn chế, ngăn chặn những hành vì lợi dụng quyền “bắt”,

“giam giữ” xâm hại nghiêm trọng quyền tự do và an toàn cá nhân và quyết định bãi bỏ

ngay tức khắc việc giam giữ và trả tự do cho người bị bắt và giam giữ trong trường

hợp phát hiện những dấu hiệu bất hợp pháp của việc bắt và giam giữ. Bắt và giam giữ

là những hành vi xâm hại nghiêm trọng đến quyền tự do của cá nhân cho nên khi bình

luận về quyền tự do và an ninh cá nhân, Ủy ban công ước quốc tế về quyền dân sự và

chính trị cho rằng: “Khoản 1 Điều 9 được áp dụng cho tất cả những người bị tước tự do, kể

cả trong các trường hợp phạm tội hay các trường hợp khác như tâm thần, lang thang, nghiện

ma túy, bị tước tự do vì các mục đích giáo dục, kiểm soát nhập cư” đồng thời yêu cầu các

chủ thể bắt và giam giữ mang tính ngăn chặn vì các lý do an toàn công cộng cung cấp lý do

phải áp dụng biện pháp đó cho Tòa án. Cùng với quy định quyền của cơ quan Tòa án xét xử

và áp dụng hình phạt để bảo vệ quyền con người nói chung, quyền tự do và an toàn cá nhân

của phụ nữ nói riêng, Khoản 1 Điều 11 Tuyên ngôn thế giới về nhân quyền quy định người

“bị bắt” và “bị giam giữ” có quyền yêu cầu Tòa án kiểm tra, xác định tính hợp pháp của

hành vi bắt và giam giữ. Điều này đã củng cố thêm cơ sở pháp lý, bảo đảm vai trò toàn diện

của Tòa án trong việc bảo vệ quyền tự do và an toàn cá nhân. Tòa án không chỉ trừng trị

hành vi phạm tội xâm hại đến quyền tự do và an toàn cá nhân bằng áp dụng hình phạt mà

còn có quyền xác định tính hợp pháp hay không hợp pháp của hành vi hạn chế quyền tự do

và an toàn cá nhân của cơ quan cảnh sát, cơ quan điều tra khi “bắt” và “giam giữ” nhằm hạn

chế tình trạng người có thẩm quyền lợi dụng quyền “bắt” và “giam giữ” mà xâm hại đến

quyền tự do và an toàn cá nhân.

2.1.3.2. Tòa án giúp khôi phục các quyền của phụ nữ bị xâm hại và bảo đảm

việc thực hiện các quyền đó trên thực tế

Điều quan trọng đối với quá trình bảo vệ QPN là việc khẳng định tính chính

danh của các QPN, buộc các chủ thể khác thừa nhận và có nghĩa vụ phải tôn trọng,

khắc phục hậu quả của hành vi xâm hại QPN, đồng thời khôi phục lại trạng thái

nguyên vẹn của các QPN bị xâm hại, qua đó đảm bảo việc hiện thực hóa các QPN.

Điều này được thực hiện tốt nhất thông qua con đường Tòa án. Trong các vụ án hình

sự, bằng hoạt động xét xử và phán quyết, Tòa án không chỉ trừng trị tội phạm thông

qua việc tước đoạt hoặc hạn chế quyền và lợi ích đối với chủ thể thực hiện hành vi

xâm hại QPN mà còn chính thức tuyên bố về tính chính danh, hợp pháp của các QPN

bị xâm hại, tuyên bố về trách nhiệm, nghĩa vụ của các chủ thể trong bảo đảm, bảo vệ

QPN. Việc Tòa án xét xử một cách kịp thời, công bằng và khách quan không chỉ bảo

đảm cho những giá trị của pháp luật về QPN được hiện thực hóa trong đời sống xã hội

mà còn phòng tránh tình trạng người phụ nữ bị các cơ quan nhà nước mà trực tiếp là

những cơ quan áp dụng pháp luật vi phạm quyền. Tòa án bảo vệ QPN không chỉ là

ngăn ngừa, loại bỏ những hành vi xâm hại đến quyền của họ, mà trong trường hợp họ

là nạn nhân đã bị xâm hại thì việc bảo vệ còn bao hàm mục đích khôi phục lại những

quyền và lợi ích mà họ đã bị xâm phạm, bị tước bỏ, cắt xén hay hạn chế do những

hành vi vi phạm pháp luật gây ra. Đặc biệt, trong lĩnh vực dân sự, Tòa án có nhiệm vụ

giải quyết những tranh chấp phát sinh trong đời sống xã hội xâm phạm đến quyền của

phụ nữ. Hoạt động xét xử trong lĩnh vực dân sự của Tòa án khác với hoạt động dàn

xếp, hòa giải các mâu thuẫn, tranh chấp của cá nhân, tổ chức xã hội bởi hoạt động xét

xử là thay mặt nhà nước đưa ra phán quyết nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp và

chính đáng của phụ nữ và phán quyết của Tòa án được bảo đảm thi hành bởi sự cưỡng

chế hợp pháp của nhà nước. Bằng hoạt động xét xử các vụ án dân sự, nhà nước buộc

mọi vi phạm, tranh chấp, mâu thuẫn xâm phạm đến QPN được giải quyết một cách

công bằng, trên cơ sở pháp luật, đồng thời thông qua hoạt động áp dụng pháp luật nội

dung, Tòa án đề ra trách nhiệm pháp lý, xác định các quyền và nghĩa vụ của các bên

đối với họ để từ đó khôi phục quyền cho người phụ nữ.

2.1.3.3. Tòa án góp phần khắc phục nguy cơ xâm hại các quyền của phụ nữ

Nhận thức về quyền con người của cá nhân và xã hội có ý nghĩa đặc biệt quan

trọng đối với sự tồn tại và phát triển quyền con người. Quyền con người là những

quyền cụ thể của một cá nhân, là những giá trị thiên bẩm của thể nhân cho nên việc thụ

hưởng và bảo vệ các quyền như thế nào trước tiên phụ thuộc vào sự nhận thức của

chính cá nhân đó đối với các quyền của mình. Nếu cá nhân không nhận thức được

quyền của mình thì các quyền của họ dễ bị tổn thương cho dù có sự hiện diện của các

cơ chế bảo vệ quyền của nhà nước và xã hội. Trên thực tế, có hàng triệu người sinh ra

và mất đi mà không hề biết rằng họ là những chủ nhân của quyền con người, và do đó,

không thể kêu gọi các chính phủ của họ thực hiện đầy đủ các nghĩa vụ. Chính vì thế,

một trong những ưu tiên hàng đầu của cuộc chiến chống lại những hành vi vi phạm

quyền con người, các nguy cơ tước đoạt và hạn chế quyền con người chính là giáo dục

nhận thức về quyền con người cho các cá nhân trong xã hội.

Trong tâm lý xã hội, Tòa án đã được đa số các nền văn hóa thừa nhận như là

biểu tượng của công bằng và công lý, là trụ cột trong việc bảo vệ quyền con người.

Điều này được thể hiện rõ qua các biểu tượng công lý được các nền văn minh tôn thờ

trong lịch sử. Chính vì đã trở thành biểu tượng công lý trong tiềm thức của người dân

nên phán quyết của Tòa án có sự ảnh hưởng sâu sắc đến thái độ, tình cảm và niềm tin

vào công bằng, bình đẳng của pháp luật của các tầng lớp nhân dân trong xã hội. Đây

chính là một trong những cơ sở xã hội thuận lợi để Tòa án góp phần nâng cao nhận

thức của người dân về pháp luật nói chung, quyền con người nói riêng. Tòa án thông

qua hoạt động xét xử không chỉ đưa ra phán quyết mà còn gián tiếp cung cấp tri thức

pháp luật cho những người tham gia xét xử, hướng dẫn họ cách thức thực hành pháp

luật. Sự kết hợp hài hòa giữa việc đưa ra phán quyết trên cơ sở pháp luật, thông qua đó

đồng thời cung cấp tri thức pháp luật và thực tiễn thi hành luật là phương thức giáo

dục pháp luật về quyền con người nói chung, QPN nói riêng một cách hiệu quả, thu

hút được sự tham gia tích cực của người được giáo dục. Do vậy, hoạt động xét xử

không chỉ là hoạt động áp dụng pháp luật mà trở thành một trong những hình thức

tuyên truyền và giáo dục pháp luật hữu hiệu trong đời sống xã hội về quyền con người.

Trong các vụ án liên quan đến QPN, Tòa án áp dụng pháp luật nghiêm minh, xét xử

đúng người, đúng tội và phù hợp với lẽ phải, công bằng xã hội là sự tác động sâu sắc

đến tri thức và tình cảm, niềm tin của người phụ nữ và người dân nói chung vào pháp

luật và công lý. Đến lượt nó, tri thức pháp luật nói chung, tri thức về QPN trong pháp

luật nói riêng chính là cơ sở tiền đề đặc biệt quan trọng hình thành nên ý thức tôn

trọng và bảo vệ QPN và đồng thời là nền tảng xã hội củng cố và phát triển văn hóa

quyền con người của toàn xã hội.

2.1.3.4. Tòa án góp phần bảo vệ các giá trị quyền con người mà phụ nữ được

thụ hưởng thông qua hoạt động hoàn thiện pháp luật, phát triển án lệ

Trong quá trình xét xử, vai trò của Tòa án trong cơ chế bảo vệ QPN thể hiện

thông qua khả năng phát hiện các lỗ hổng của pháp luật, chỉ ra những quy phạm pháp

luật không phù hợp, thậm chí bất hợp hiến và đề xuất sửa đổi, bổ sung hoặc đình chỉ

hiệu lực đối với quy phạm đó. Trong những trường hợp phát hiện thấy điều luật đang

áp dụng có nội dung trái với Hiến pháp và pháp luật, vi phạm QPN thì tùy theo thẩm

quyền mà Tòa án có thể lựa chọn một trong hai khả năng giải quyết vấn đề: (i) Tòa án

chỉ ghi nhận tính không hợp pháp của điều luật rồi sau đó đề xuất kiến nghị của mình

lên cơ quan lập pháp và trong trường hợp này thì cơ quan lập pháp có thể chấp thuận

hoặc không chấp thuận kiến nghị của Tòa án; (ii) Sau khi phát hiện một điều luật là bất

hợp pháp thì Tòa án đình chỉ hiệu lực của điều luật để xem xét lại, đề xuất phương án

thay thế. Trong thực tế giải quyết các vụ việc liên quan đến QPN, đã có không ít

những minh chứng về vai trò này của Tòa án2. Như vậy, tuy Tòa án không có quyền

làm ra những điều luật bảo vệ QPN nhưng Tòa án có tác động mạnh mẽ vào quá trình

hoàn thiện pháp luật về QPN.

Ở mức độ cụ thể, vai trò hoàn thiện pháp luật của Tòa án thể hiện đặc biệt rõ

trong khả năng ban hành án lệ - một thẩm quyền đặc thù của Tòa án. Tại nhiều quốc

gia trên thế giới, án lệ (Case Law) còn được gọi là tiền lệ pháp (Precedent) là một

trong những nguồn luật chính thức và quan trọng trong hệ thống pháp luật của quốc

gia và được áp dụng rộng rãi. Án lệ có thể được ban hành nhằm áp dụng thống nhất

một quy phạm còn đang có những cách hiểu khác nhau trong quá trình áp dụng pháp

luật, hoặc nhằm sáng tạo một quy phạm mới khi chưa có pháp luật điều chỉnh mặc dù

quan hệ xã hội cần điều chỉnh đã quan trọng và phổ biến. Như vậy, cơ sở hình thành

án lệ chính là những khiếm khuyết của hệ thống pháp luật. Khi phát hiện những khiếm

khuyết của hệ thống pháp luật, Tòa án sẽ viện dẫn những căn cứ pháp luật được coi là

hợp lý để đưa ra một phán quyết có tính đột phá và nếu phán quyết này được Tòa có

thẩm quyền công nhận thì sẽ được công bố là án lệ để áp dụng chung cho các trường

hợp tương tự. Điều này rất có ý nghĩa trong cơ chế bảo vệ QPN. Thực tế cho thấy, trên

phương diện pháp lý, do nhiều nguyên nhân khác nhau, việc ghi nhận, tôn trọng và bảo

đảm QPN ở các quốc gia luôn gặp những khó khăn, khiến cho “lỗ hổng” pháp luật về 2 Vụ kiện giữa bà Ledbetter với Công ty Goodyear Tire & Rubber Co.2 (ở Alabama, Hoa Kỳ) theo Tiêu đề VII của Đạo luật Quyền Công dân năm 1964 vào năm 1998 do bà Lilly Ledbetter cho rằng bị phân biệt trả lương vì cùng làm chức vụ quản lý khu vực nhưng bà được trả lương ít hơn hẳn so với người được trả lương thấp nhất trong số các đồng nghiệp nam. Vụ kiện qua nhiều cấp xét xử và đa số Thẩm phán Tòa án liên bang bác bỏ đơn khởi kiện của Ledbetter và họ cho rằng thời điểm đệ đơn kiện đã cách phán quyết ban đầu quá xa. Khi vụ kiện được khiếu nại đến Tòa án tối cao, Thẩm phán tối cao Ruth Bader Ginsburg đã nhận định “trách nhiệm của Quốc hội bây giờ là chỉnh lại cách giải thích pháp luật đầy bủn xỉn của tòa này". Đến năm 2009, Quốc hội Mỹ đã thông qua Đạo luật Thu nhập bình đẳng Lilly Ledbetter sửa đổi Tiêu đề VII của Đạo luật Quyền Công dân năm 1964 và quy định mỗi tờ séc trả lương có tính phân biệt đối xử sẽ khiến thời hạn 180 ngày đệ đơn kiện được tính lại từ đầu [108].

QPN tương đối phổ biến. Trong bối cảnh đó, việc Tòa án ban hành án lệ - những bản

án, quyết định có tính đột phá, chuẩn mực, có tính bắt buộc đối với hoạt động Tòa án

nhằm tạo ra nguyên tắc, có thể dùng làm căn cứ giải quyết các vụ việc tương tự theo

hướng bảo vệ các QPN sẽ là cơ sở để hiện thực hóa các quyền cơ bản của phụ nữ. Lịch

sử tư pháp cũng đã có nhiều ví dụ về trường hợp này3. Thông qua việc áp dụng án lệ

về những trường hợp bảo vệ QPN hoặc liên quan đến bảo vệ QPN cũng góp phần nâng

cao vị thế của Tòa án trong vai trò bảo vệ công lý, bảo vệ quyền con người nói chung

và QPN nói riêng. Đồng thời, việc Tòa án tham gia hoàn thiện pháp luật về QPN bằng

việc ban hành án lệ cũng góp phần củng cố lòng tin của nhân dân, của bản thân phụ nữ

đối với cơ quan Tòa án - là nơi mà người dân gửi gắm lòng tin về sự công bằng, công

lý sẽ được thực thi.

2.1.3.5. Tòa án đảm bảo hiệu lực hoạt động của cơ chế tổng thể về bảo vệ

quyền của phụ nữ

Như đã nói ở trên, cơ chế bảo vệ QPN bao gồm nhiều yếu tố với sự tham gia

của nhiều chủ thể khác nhau như: cá nhân, cộng đồng, các tổ chức xã hội, đoàn thể,

các cơ quan trong bộ máy nhà nước, các tổ chức quốc tế, v.v..Tòa án - với quyền năng

đặc biệt trong cơ cấu quyền lực nhà nước, không chỉ là một chủ thể quan trọng và hiệu

quả nhất trong việc trực tiếp bảo vệ QPN mà còn là chủ thể giữ vai trò đảm bảo hiệu

quả hoạt động bảo vệ QPN của các chủ thể khác. Bằng khả năng đưa ra các phán quyết

có tính bắt buộc đối với các chủ thể, Tòa án đem lại giá trị thừa nhận chung đối với

hoạt động bảo vệ QPN của các chủ thể khác, theo đó mang lại hiệu lực thực sự cho

toàn bộ cơ chế bảo vệ QPN ở mỗi quốc gia.

Trên thực tế, mặc dù lập pháp và hành pháp đều tham gia bảo vệ quyền con

người nói chung, QPN nói riêng nhưng cũng là những lĩnh vực quyền lực nhà nước có

khả năng vi phạm QPN nhiều nhất. Với chức năng, nhiệm vụ của mình, thông qua việc

đưa ra phán quyết hàm chứa việc áp dụng các chế tài, Tòa án không chỉ là thiết chế có

3 Vụ kiện giữa nhiều nữ sinh khởi kiện đối với trường công lập Virginia Military Institute (VMI) của bang Virginia, Hoa Kỳ vào năm 19963 với cáo buộc rằng chính sách tuyển sinh chỉ dành cho nam của trường đã vi phạm Điều khoản Bảo vệ bình đẳng của Tu chính án thứ 14, điều này cấm các bang từ chối bất kỳ ai trong lãnh thổ được bảo vệ bình đẳng theo luật. Để thỏa hiệp, trường VMI tuyên bố sẽ lập ra chương trình đào tạo khác dành cho phụ nữ và được Tòa án sơ thẩm chấp nhận và vụ án được khiếu nại đến Tòa án tối cao liên bang. Thẩm phán Tòa án tối cao Ginsburg nhận định chương trình đào tạo dành cho phụ nữ chỉ là "cái bóng nhạt nhòa" của VMI vì không có giáo trình, phương pháp giảng dạy, hoặc cơ hội giống như trường nam sinh và một số nữ sinh thích nội dung học ở VMI và hoàn toàn có thể thỏa mãn yêu cầu sức khỏe mà nhà trường đặt ra cho nam sinh nên trường VMI đã vi phạm điều khoản bảo đảm bình đẳng được quy định trong tu chính án thứ 14 của Hiến pháp Mỹ. Phán quyết này không chỉ thay đổi chính sách chiêu sinh của VMI mà còn được đánh giá là vụ kiện có tính cột mốc giúp cấm việc phân biệt đối xử dựa trên định kiến về khả năng và sở thích của một giới tính [108].

khả năng bảo đảm tính hiệu lực của các quyết định được đưa ra từ cơ quan lập pháp

hay cơ quan hành pháp liên quan đến bảo vệ QPN mà còn là tấm khiên chắn những sai

lầm, thậm chí vi phạm pháp luật diễn ra trong quá trình hoạt động của các tiểu cơ chế

khác, đồng thời cũng là khả năng cuối cùng để người phụ nữ vận dụng trong việc bảo

vệ các quyền của mình. Điều này không có nghĩa là Tòa án không có nguy cơ lạm

quyền và ít nguy hiểm hơn đối với tự do và các QPN nhưng rõ ràng so với lập pháp và

hành pháp này thì nguy cơ đó ít hơn, và điều quan trọng hơn là nguy cơ đó bị hạn chế

đáng kể bởi luật thủ tục mà Tòa án bắt buộc phải tuân thủ trong quá trình hoạt động,

góp phần giới hạn sự lạm quyền của những người nắm quyền tư pháp.

2.2. Phương thức hoạt động của Tòa án trong cơ chế bảo vệ quyền của phụ nữ

2.2.1. Tòa án bảo vệ quyền của phụ nữ thông qua hoạt động xét xử

Tòa án luôn là cơ quan có chức năng xét xử. Tòa án có quyền xét xử mọi hành

vi vi phạm pháp luật và mọi tranh chấp phát sinh trong các lĩnh vực xã hội từ các vụ án

dân sự, hôn nhân gia đình, hành chính, thương mại, lao động...cho đến các lĩnh vực

khác theo quy định của pháp luật để bảo vệ các quyền bị xâm hại. Vì vậy, xét xử là

phương thức hoạt động đặc trưng và chủ đạo để Tòa án bảo vệ QPN.

Hoạt động xét xử của Tòa án là hình thức áp dụng pháp luật quan trọng đặc

biệt, mang tính quyền lực nhà nước và tính sáng tạo cao. Xét xử là là một hoạt động

nhân danh quyền lực nhà nước đưa ra phán quyết về tính hợp pháp và tính đúng đắn

của hành vi pháp luật hay quyết định pháp luật khi có sự tranh chấp và mâu thuẫn giữa

các bên có lợi ích khác nhau trong các tranh chấp hay mâu thuẫn đó, nhằm khôi phục

trật tự nếu nó bị xâm phạm, hoặc nhằm bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp và chính đáng

của công dân, của tập thể, của quốc gia và xã hội. Trong quá trình xét xử, tính sáng tạo

của hoạt động áp dụng pháp luật thể hiện ở thẩm quyền và khả năng của Tòa án trong

phát hiện những mâu thuẫn trong các nội dung của những quy định đang được áp dụng

với các quy định pháp luật hiện hành khác (xung đột luật), tìm kiếm giải pháp nhằm

hợp lý hóa những quy định trái hoặc khác nhau trong khuôn khổ có thể lựa chọn được,

nhất là khi vận dụng các khái niệm đánh giá (mức độ tùy nghi), sử dụng nguyên tắc tương

tự khi phát hiện các “lỗ hổng” của pháp luật, đề xuất những nội dung điều chỉnh mới với

cơ quan có thẩm quyền ban hành hoặc sửa đổi quy phạm pháp luật. Như vậy, chính tính

chất đặc biệt của hoạt động xét xử đã mang lại ưu thế và những giá trị không gì có thể

thay thế được của Tòa án trong bảo vệ QCN nói chung, QPN nói riêng.

Quyền của phụ nữ có khả năng bị xâm hại trong mọi lĩnh vực của đời sống xã

hội. Vì vậy, hoạt động xét xử bảo vệ QPN không giới hạn ở lĩnh vực xét xử nhưng đặc

biệt tập trung ở những lĩnh vực mà QPN dễ bị xâm hại nhất, bao gồm: (1) Xét xử các

vụ án hình sự. Đây là lĩnh vực xét xử được nhiều nhà khoa học khẳng định là hoạt

động có ý nghĩa nhất trong bảo vệ QPN: “Vấn đề bảo đảm quyền con người là trục

xoay của toàn bộ hoạt động tố tụng hình sự. Tố tụng hình sự của bất kỳ quốc gia nào

cũng phải thực hiện cùng lúc hai nhiệm vụ: vừa phải xác định được sự thật của vụ án,

bảo đảm để công lý được thực thi nhưng lại vừa phải làm thế nào để trên con đường đi

tìm sự thật và công lý thì quyền của tất cả những ai có liên quan đều được tôn trọng,

bảo đảm và bảo vệ“ [55, tr.145]. Từ góc nhìn này, các QPN được bảo vệ bao gồm hai

nhóm: Một là, bảo vệ các QPN bị xâm hại bởi các chủ thể khác. Trong trường hợp

này, hoạt động xét xử phải hướng tới mục đích trả lại công bằng, bù đắp, khắc phục

thiệt hại, khôi phục các quyền bị xâm hại. Thông qua hoạt động xét xử các vụ án hình

sự mà Tòa án loại bỏ, trừng trị đối với đối tượng xâm hại đến QPN, đồng thời ngăn

ngừa các hành vi xâm hại có thể tái xảy ra, giữ gìn, bảo vệ cho phụ nữ khỏi bị tổn

thương thêm một lần nữa bởi sự tổn thương từ đối tượng xâm phạm hoặc bị vi phạm từ

chính cơ quan công quyền, giúp họ tránh các nguy cơ, rủi ro có thể xảy ra trong quá

trình tố tụng. Ví dụ cụ thể trong các vụ án có nữ nạn nhân bị bạo lực, bạo hành hay bị

xâm hại tình dục... thì việc Tòa án tổ chức phiên tòa, xét hỏi đòi hỏi phải đảm bảo điều

kiện an toàn, ổn định tâm lý và cách đặt câu hỏi để làm sáng tỏ vụ án cũng cần cân

nhắc nhằm tránh cho họ bị tổn thương thêm lần nữa. Ngoài ra, Tòa án bảo vệ QPN

không chỉ dừng ở việc loại bỏ, trừng trị đối với đối tượng xâm hại đến quyền của phụ

nữ, mà còn bao hàm cả mục đích xem xét trách nhiệm dân sự đối với chủ thể vi phạm,

buộc phải bồi thường tổn thất về tinh thần hay vật chất cho người bị xâm hại; Hai là,

bảo vệ các QPN của chủ thể là bị can, bị cáo, người bị tạm giam, tạm giữ và những

người tham gia tố tụng khác. Không thể nói một cơ chế tố tụng hình sự đảm bảo tốt

nhất được quyền con người khi cơ chế đó hướng tới mục đích phát hiện xử lý tội phạm

bằng mọi giá kể cả bằng biện pháp và cách thức chà đạp lên quyền con người, trong đó

có quyền con người của những người bị buộc tội. Cách đây hơn 60 năm, ông Florent

Louvage - Chủ tịch Ủy ban Cảnh sát hình sự quốc tế, đã từng nói: “Nhất định phải

thành công với bất cứ giá nào là một khẩu hiệu cần phải dẹp đi. Lắm khi một cuộc

điều tra thất bại còn hơn thu được kết quả bằng những phương pháp đáng ngờ. Một xã

hội văn minh thường cảm thấy bị xúc phạm khi phẩm giá con người bị chà đạp hơn là

lỡ để một kẻ phạm tội trốn thoát” [23]. Nhiều nhà nghiên cứu đều thống nhất rằng: đối

tượng của quyền con người trong tố tụng hình sự đều thuộc nhóm người yếu thế nếu

xem xét trong mối quan hệ với công quyền. Người phụ nữ càng yếu thế hơn khi họ

thuộc nhóm dễ bị tổn thương.Vì vậy, đứng trước sự hùng mạnh của công quyền, họ -

với vị trí là người bị buộc tội hoặc là người tham gia tố tụng - rất khó có khả năng bình

đẳng với bên buộc tội trong việc chứng minh, thu thập chứng cứ và trình bầy chứng cứ

cũng như không dễ dàng gì trong việc sử dụng quyền tiếp cận công lý như thuê luật sư,

tìm hiểu các quy định pháp luật, các thủ tục tố tụng, càng dễ bị công quyền áp dụng

các biện pháp xâm hại đến tự do và các quyền cơ bản…vì vậy họ cũng luôn bị đặt

trong tình trạng phải đối mặt với sự khủng hoảng về tinh thần và nguy cơ xâm hại về

thể chất. Như vậy, mặc dù nhiệm vụ chính của hoạt động xét xử vụ án hình sự là trừng

phạt tội phạm, bảo vệ quyền của người bị xâm hại, bảo đảm trật tự, an ninh xã hội

nhưng điều đó không có nghĩa là sử dụng các biện pháp, kể cả biện pháp xâm hại

quyền của người bị tình nghi phạm tội để kết tội. Theo nghĩa đó, bảo vệ quyền của

người phụ nữ là bị can, bị cáo hoặc người tham gia gia tố tụng khác là một phần của

nhiệm vụ bảo vệ QPN trong hoạt động xét xử vụ án hình sự của Toà án; (2) Xét xử các

vụ án dân sự, hôn nhân gia đình, thương mại, lao động. Đây là những lĩnh vực quan

hệ xã hội có chung tính chất là những quan hệ ngang, thể hiện sự bình đẳng và tự do ý

chí của các bên tham gia quan hệ. Vì vậy, hoạt động xét xử của Tòa án có nhiệm vụ

giải quyết các bất công nảy sinh trong các mối quan hệ nói trên, bảo vệ và khôi phục

các quyền của các cá nhân bị xâm hại bởi sự bất công đó trên cơ sở bảo đảm, tôn trọng

và thực hiện công khai các quyền của bên tham gia tố tụng theo trình tự thủ tục tố tụng

chặt chẽ, tránh tùy tiện, thiếu khách quan và thiên vị. Tùy theo nội dung, tính chất của

tranh chấp hoặc yêu cầu mà Tòa án xác định loại tranh chấp hoặc yêu cầu là tranh chấp

về dân sự, hành chính, lao động hay hôn nhân và gia đình… để từ đó áp dụng quy

phạm pháp luật điều chỉnh tương ứng nhằm giải quyết tranh chấp, yêu cầu đó. Tòa án

sẽ xác định phương thức, nội dung, mức độ quyền và lợi ích mà những chủ thể có

nghĩa vụ phải thi hành hoặc phải khôi phục, bồi thường. Về nguyên lý chung trong giải

quyết tranh chấp có tính chất dân sự là các bên đều bình đẳng, không được lấy lý do

khác biệt về dân tộc, giới tính, thành phần xã hội, hoàn cảnh kinh tế, nghề nghiệp... để

đối xử không bình đẳng [86]. Theo đó, về cơ bản, các QPN được bảo vệ trong hoạt

động xét xử giải quyết các tranh chấp mang tính chất dân sự bao gồm các nhóm quyền

sau: (i) Quyền yêu cầu Tòa án bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình hoặc của

người khác trong các tranh chấp cụ thể; (ii) Quyền được quyết định và tự định đoạt của

đương sự; (iii) Quyền bình đẳng về quyền và nghĩa vụ của người tham gia tố tụng. Ở

mức độ cụ thể hơn, các QPN có khả năng bị xâm hại và cần được bảo vệ trong lĩnh

vực dân sự rất đa dạng như các quyền nhân thân, quyền sở hữu, quyền thừa kế và các

quyền khác đối với tài sản, quyền tham gia các quan hệ dân sự và nghĩa vụ phát sinh từ

các quan hệ đó… Tương tự, các QPN cần bảo vệ trong lĩnh vực lao động thường liên

quan đến điều kiện lao động và điều kiện sử dụng lao động, bao gồm: việc làm, tiền

lương, an toàn lao động, tham gia hoạt động công đoàn, an sinh xã hội nói chung và

bảo hiểm nói riêng. Trong khi đó, các QPN trong lĩnh vực hôn nhân và gia đình cần

bảo vệ có thể xem là bộ phận cấu thành cơ bản trong nhóm quyền con người về dân sự

và rất dễ bị xâm hại. Tôn trọng, thực thi và bảo vệ quyền của phụ nữ về hôn nhân và

gia đình đã thực sự là tiêu chí để đánh giá tiến bộ xã hội không chỉ mang tính quốc gia

mà còn mang tính toàn cầu. Trên thực tế, Liên Hợp Quốc đã ban hành nhiều công ước

trực tiếp hoặc gián tiếp về công nhận, thực thi và bảo vệ loại quyền con người này như

Hiến chương Liên Hợp Quốc (1945), Tuyên ngôn thế giới về nhân quyền (1948),

Công ước quốc tế về các quyền dân sự và chính trị (1966), Công ước quốc tế về các

quyền kinh tế, xã hội và văn hóa (1966), Công ước chống phân biệt đối xử đối với phụ

nữ (CEDAW)…; (3) Xét xử các vụ án hành chính. Đây là hoạt động của Tòa hành

chính thông qua thủ tục tố tụng hành chính để giải quyết các tranh chấp pháp luật giữa

nguyên đơn là người dân và bị đơn là các cơ quan hành chính nhà nước, nhân viên cơ

quan hành chính nhà nước liên quan đến các văn bản quy phạm, các quyết định hành

chính và hành vi hành chính (hành động hoặc không hành động) do các chủ thể là bị

đơn thực hiện. Những vi phạm pháp luật xâm hại đến QPN do chủ thể là cơ quan hành

chính nhà nước, nhân viên cơ quan hành chính diễn ra tương đối phổ biến, vì vậy, có

thể xem hoạt động xét xử các vụ án hành chính là cách thức bảo vệ cao nhất và hữu

hiệu đối với QPN trong lĩnh vực hành chính nhà nước. Trong quá trình xét xử, QPN

được bảo vệ thông qua việc bảo đảm quyền bình đẳng trong tố tụng hành chính, bảo

đảm các quy trình thủ tục tố tụng hành chính, khẳng định các quyền cụ thể của phụ nữ

bị xâm hại mà không thiên vị vì bất cứ lý do gì, bảo đảm khôi phục các quyền và lợi

ích hợp pháp của phụ nữ bị xâm hại bởi cơ quan, nhân viên hành chính nhà nước, buộc

khắc phục hậu quả do các văn bản quy phạm, quyết định hành chính hoặc hành vi hành

chính của công quyền gây ra đối với các QPN.

2.2.2. Tòa án bảo vệ quyền của phụ nữ thông qua hoạt động tuân thủ các

thủ tục tố tụng xét xử và giám sát các thủ tục tố tụng tiền xét xử, ngăn ngừa việc vi

phạm quyền của phụ nữ từ chính các cơ quan tiến hành tố tụng.

Tuân thủ đầy đủ các thủ tục pháp lý chặt chẽ, công khai là một đòi hỏi bắt buộc

nhằm chống lại sự lạm quyền của các cơ quan bảo vệ pháp luật, là tấm barie bảo vệ

quyền của cá nhân thụ động, yếu ớt, dễ bị tổn thương trước sự xâm hại quyền của họ

từ những cá nhân, thiết chế có quyền và sức mạnh.

Xét xử là phương thức chủ đạo để bảo vệ QPN. Nhưng đến lượt mình, chính

hoạt động xét xử cũng chứa đựng nhiều khả năng xâm hại QPN. Các Thẩm phán có

trách nhiệm áp dụng và diễn giải quy định pháp luật của quốc gia, xem xét, đánh giá

toàn diện chứng cứ, xác định sự thật khách quan để đưa ra phán quyết đúng đắn. Tuy

nhiên, hoạt động xét xử của Thẩm phán có thực sự khách quan hay không phụ thuộc

vào tư tưởng của họ, "Thẩm phán không bước vào nhiệm sở như là một người không

mang theo hệ tư tưởng nào. Họ bước vào pháp đình với một hệ giá trị, thành kiến,

quan điểm và định kiến cố hữu, sẵn có. Những yếu tố này được thể hiện trong quyết

định mà họ đưa ra, là "cơ sở ngầm" cho quá trình cân nhắc tư pháp của họ là điều

không tránh khỏi"[67, tập 6,tr.258]. Mặt khác, hoạt động xét xử của Tòa án thường ở

giai đoạn cuối cùng của quá trình tố tụng hình sự. Đồng thời, để hoạt động xét xử diễn

ra còn cần đến các giai đoạn tố tụng tiền xét xử (khởi tố, điều tra, truy tố) để chứng

minh, làm rõ sự thật khách quan, giúp Tòa án đưa ra phán quyết phản ánh công bằng,

công lý, bảo vệ các quyền và tự do của người bị hại cũng như của người bị tình nghi

phạm tội. Quá trình này cũng chứa đựng nguy cơ làm sai lệch vụ án, làm oan người vô

tội hoặc bỏ lọt tội phạm. Vì vậy cần đến một cơ chế pháp lý để bảo đảm các cơ quan,

người tiến hành tố tụng không lạm dụng quyền lực, biến công lý thành bất công, biến

người bảo vệ quyền thành kẻ xâm hại quyền. Luật thủ tục, đặc biệt là thủ tục tố tụng

hình sự chính là một trong các giải pháp để ngăn ngừa các rủi ro pháp lý dẫn đến tình

trạng nói trên. Nhìn từ khía cạnh này, việc Tòa án tuân thủ đầy đủ, nghiêm ngặt các

thủ tục tố tụng xét xử và đảm bảo cho các cơ quan, người tham gia tố tụng thực hiện

đầy đủ các trình tự tố tụng ở giai đoạn tiền xét xử là một phương thức hoạt động quan

trọng hướng tới mục tiêu bảo vệ các quyền con người nói chung, QPN nói riêng.

Với việc tuân thủ các quy trình thủ tục xét xử, Tòa án đã tự mình giới hạn sự

lạm quyền. Khả năng bảo vệ các QPN của Tòa án còn được khẳng định bởi thủ tục

thực hiện hai cấp xét xử, thủ tục giám đốc thẩm và tái thẩm. Quá trình xét xử là quá

trình đi tìm công lý của các bên. Nếu chưa hài lòng với lần xét xử thứ nhất, ở tư cách

là người bị hại hay người có hành vi xâm hại quyền, phụ nữ có quyền yêu cầu Tòa án

xét xử lần thứ hai (đây cũng là một quyền phải được bảo vệ). Như vậy, Tòa án có

nghĩa vụ và có tối đa hai cơ hội để thực hiện công lý. Sau khi bản án có hiệu lực pháp

luật và phát sinh hậu quả pháp lý, nếu phát hiện có sai sót, bản án bị xử lại và bị sửa

chữa, Tòa án phải có trách nhiệm nhân danh nhà nước bù đắp thiệt hại cho bên phải

chịu thiệt hại do bản án có hiệu lực pháp lý trước đó của Tòa án gây ra cho họ.

Trong tố tụng xét xử, thủ tục pháp lý chặt chẽ và công khai phải được thực hiện

từ giai đoạn áp dụng các biện pháp ngăn chặn, khởi tố, điều tra, truy tố và kết thúc ở

giai đoạn xét xử của Tòa án. Với việc đảm bảo các thủ tục xét xử công bằng bởi một

Tòa án khách quan, độc lập và bảo đảm nguyên tắc tranh tụng, Tòa án có thể giám sát

các thủ tục tiền xét xử từ việc xác định tính đúng đắn trong áp dụng thủ tục để từ đó

thừa nhận tính hợp pháp và có căn cứ trong việc áp dụng các biện pháp cưỡng chế của

cơ quan Điều tra, Công tố, ngăn ngừa sự lạm quyền dẫn đến vi phạm QPN của các cơ

quan này. Như vậy, việc đúng, sai, công bằng, công lý có được làm sáng tỏ hay không,

QPN có được bảo vệ hay không phụ thuộc rất nhiều vào hiệu quả hoạt động tuân thủ

quy trình và thủ tục tố tụng trong quá trình xét xử của Tòa án cũng như hoạt động Tòa

án giám sát việc tuân thủ các quy trình, thủ tục của các cơ quan, cá nhân khác trong

giai đoạn tiền xét xử.

2.2.3. Tòa án bảo vệ quyền của phụ nữ thông qua hoạt động giáo dục pháp

luật và xây dựng án lệ

Ý thức tôn trọng và bảo vệ các QPN của các cá nhân, tổ chức trong xã hội là

yếu tố tác động mạnh mẽ đến hiệu quả bảo vệ QPN. Bằng hoạt động của mình, Tòa án

góp phần giáo dục pháp luật, tạo lập ý thức pháp luật và văn hoá nhân quyền của các

tầng lớp xã hội. Hoạt động này thể hiện trên hai phương diện: (i) Trước hết, hoạt động

giáo dục pháp luật của Tòa án là hệ quả của hoạt động xét xử. Trong quá trình xét xử,

bị cáo, đương sự, người bào chữa, người làm chứng, người bị hại có quyền tham gia

trực tiếp vào hoạt động xét xử cho nên họ dễ dàng nắm bắt được các quy định của

pháp luật về QPN được áp dụng để giải quyết vụ án, đồng thời họ được trực tiếp thực

hành các quyền và nghĩa vụ mà pháp luật quy định, nhờ đó mà hiểu biết pháp luật nói

chung, pháp luật về QPN nói riêng được nâng lên, ý thức tôn trọng, bảo vệ QPN được

củng cố. Ngoài ra, hoạt động xét xử không đơn thuần là sự lựa chọn quy phạm mà việc

áp dụng pháp luật phải trên cơ sở quá trình phân tích làm rõ ý nghĩa, nội dung và mục

đích của quy phạm pháp luật trong mối quan hệ với hành vi vi phạm pháp luật cá biệt

cho nên những người tham gia xét xử không chỉ nắm bắt được nội dung của quy phạm

mà còn thấu hiểu được ý nghĩa xã hội, mục đích hướng đến của quy phạm. Những tri

thức này sẽ tác động mạnh mẽ đến tình cảm, thái độ và ý thức pháp luật của người

tham gia xét xử, cùng với việc hoạt động xét xử được thực hiện đúng trình tự, thủ tục

pháp luật, tôn trọng QPN và phán xử vô tư, khách quan sẽ nâng cao ý thức pháp luật, ý

thức tôn trọng và đề cao quyền của bị cáo, đương sự (nguyên đơn và bị đơn trong các

vụ án dân sự, hành chính, kinh tế, lao động), người làm chứng và những người tham

gia trực tiếp hoạt động xét xử. Hơn nữa, bản án, quyết định của Tòa án là sự khẳng

định của pháp luật về tính hợp pháp hay không hợp pháp của hành vi pháp lý và các

biện pháp trừng trị hành vi vi phạm pháp luật, phục hồi công lý, khôi phục các quyền

đã bị xâm hại bởi hành vi vi phạm pháp luật. Bản án, quyết định của Tòa án không

phải là những quy phạm pháp luật mô phỏng có tính trừu tượng cao mà là những

quyền và nghĩa vụ gắn với hành vi pháp lý cụ thể cho nên người tiếp xúc với bản án,

quyết định sẽ dễ dàng nhận biết được hành vi như thế nào là vi phạm pháp luật, hành

vi như thế nào là bị pháp luật trừng trị, mức độ trừng trị ra sao. Các quy phạm pháp

luật được cá biệt hóa với hành vi vi phạm nên việc tìm hiểu pháp luật thông qua các

bản án sinh động, dễ nhớ và có tính thực tiễn thi hành cao, vì thế bản án, quyết định

của Tòa án trở thành nguồn tư liệu quan trọng phục vụ cho hoạt động đào tạo nghề

luật. Điều này cho thấy hoạt động xét xử không chỉ tác động đến người tham gia xét

xử, người dân mà còn tác động đến tri thức, tâm lý và ý thức của những người hành

nghề luật, những chuyên gia pháp lý; (ii) Thứ hai, Tòa án chủ động thực hiện hoạt

động giáo dục pháp luật. Trong toàn bộ quá trình tố tụng, đặc biệt ở khâu thẩm vấn tại

phiên toà, Hội đồng xét xử thường tiến hành giải thích các quy định pháp luật, chỉ rõ

tính đúng, sai của hành vi, khẳng định các quyền và nghĩa vụ tôn trọng, bảo vệ các

QPN cũng như luận giải về việc áp dụng tùy nghi các quy định pháp luật.. đối với các

bên tham gia tố tụng. Nhờ đó đã truyền đạt kiến thức và kỹ năng thực hiện pháp luật,

nâng cao ý thức pháp luật và định vi hành vi ứng xử nhân quyền hợp pháp cho các chủ

thể tham gia tố tụng. Ngoài ra, các phiên tòa đều được tiến hành công khai rộng rãi

nhằm đạt tới một trong những mục tiêu là truyền bá hiểu biết về pháp luật. Chính nhờ

phạm vi không gian tác động của hoạt động xét xử không chỉ bó hẹp trong phòng xử

án mà có thể được công khai trên các phương tiện truyền thông đại chúng cho nên bản

án, quyết định của Tòa án và cả nội dung của hoạt động xét xử có thể tác động đến bất

kỳ cá nhân, tổ chức nào trong xã hội. Chính vì thế, bản án, quyết định Tòa án có thể

ảnh hưởng đến tâm lý, thái độ và niềm tin của người dân một cách rộng rãi trong đời

sống xã hội. Sự lên án, bất bình hay đồng tình, ủng hộ phán quyết của Tòa án không

chỉ dừng lại ở tâm lý của bị can, bị cáo, người tham gia xét xử mà đó có thể là thái độ,

tình cảm của cả một cộng đồng xã hội. Bản án, quyết định hợp tình, hợp lý sẽ cũng cố

mạnh mẽ thái độ tôn trọng pháp luật, tôn trọng phụ nữ và nhân quyền, niềm tin của xã

hội vào công lý. Ngược lại bản án, quyết định bất công sẽ tạo ra hệ lụy lớn cho quyền

con người vì lúc đó nhiều người trong xã hội không tin tưởng vào công lý, công bằng

và bình đẳng của pháp luật của chế độ nhà nước.

Để bảo vệ QPN, Tòa án không có quyền từ chối xét xử với lý do “chưa có luật”

hoặc “luật chưa rõ ràng”. Có một sự thật là hệ thống pháp luật thực định do các cơ

quan nhà nước có thẩm quyền ban hành vẫn tiềm ẩn những khả năng “điều chỉnh”

thiếu cụ thể, chồng chéo, mâu thuẫn, thiếu rõ ràng trong những tình huống nhất định.

Trong những trường hợp này, Thẩm phán có thể xét xử theo lẽ công bằng, lương tâm.

Qua thực tiễn xét xử, Tòa án đưa ra những quy định phù hợp với sự kiện pháp lý xảy

ra trong thực tiễn đời sống. Những phán quyết đó có thể được xem là án lệ - nguồn của

pháp luật. Thông qua hoạt động này, người ta cho rằng chính Thẩm phán là người làm

ra luật, khắc phục những khiếm khuyết cố hữu của hệ thống pháp luật, góp phần bổ

sung các QPN hoặc cách thức xử lý các vi phạm, tranh chấp liên quan đến QPN vào hệ

thống pháp luật, thúc đẩy và bảo vệ QPN. Tất nhiên, hoạt động của Tòa án trong xây

dựng và phát triển án lệ không thể diễn ra một cách tuỳ tiện, tràn lan. Một bản án để có

thể trở thành án lệ phải đáp ứng các điều kiện: (i) Nội dung của bản án hoặc quyết định

của Tòa án được coi là án lệ phải liên quan đến một vấn đề pháp lý cụ thể đang có

tranh chấp. Nếu các vấn đề pháp lý liên quan đến tranh chấp đã rõ thì Thẩm phán áp

dụng luật đã có. Nếu có các vấn đề mới phát sinh hoặc cách hiểu về quy định hiện

hành không rõ ràng, thiếu cụ thể thì Tòa án cần đưa ra lời giải đối với vấn đề pháp luật

đặt ra để tìm ra quy chuẩn cho hành vi và đó chính là cơ sở cho việc tạo ra một án lệ;

(ii) Trong bản án hoặc quyết định của Tòa án phải thể hiện được thái độ, quan điểm rõ

ràng, dứt khoát của cơ quan Tòa án có thẩm quyền về các vấn đề pháp lý mới nảy sinh

trong vụ án. Nhờ đó, bản án, quyết định mới được coi là án lệ và có giá trị áp dụng bắt

buộc, tương đương với một quy phạm pháp luật hoàn chỉnh.

2.2.4. Tòa án bảo vệ quyền của phụ nữ thông qua hoạt động bảo đảm quyền

tiếp cận công lý của phụ nữ, bảo đảm cho phụ nữ chủ động thực hiện quyền trong

quá trình tố tụng

Tiếp cận công lý là một quyền của phụ nữ giống như mọi người. Quyền tiếp cận

công lý của phụ nữ bao gồm quyền được hưởng lợi bình đẳng từ pháp luật và được

pháp luật bảo vệ bình đẳng. Đây là một con đường quan trọng và rất cần thiết để hiện

thực hóa các quyền của phụ nữ và giúp họ đạt được bình đẳng giới. Bên cạnh đó,

quyền được đối xử công bằng còn là việc đối xử với phụ nữ là nạn nhân với lòng nhân

ái và tôn trọng nhằm giữ gìn phẩm giá của họ và bảo vệ họ khỏi những hành vi đối xử

hạ thấp nhân phẩm và xâm phạm quyền riêng tư. Điều 10, Tuyên ngôn thế giới về

nhân quyền (UDHR) quy định rằng "mọi người đều bình đẳng về quyền được xét xử

công bằng và công khai bởi một Tòa án độc lập và khách quan" để xác định các quyền

và nghĩa vụ của người tham gia tố tụng, cũng như về bất cứ sự buộc tội nào đối với họ.

Khoản 3, Điều 14 Công ước quốc tế về các quyền dân sự và chính trị (ICCPR) cũng

chỉ rõ: "Mọi người đều được đối xử công bằng trước Tòa án, được suy đoán vô tội và

được đảm bảo những tố tụng tối thiểu dành cho bị can, bị cáo trong tố tụng hình sự

như được thông báo không chậm trễ và chi tiết bằng một ngôn ngữ mà người đó hiểu

về bản chất và lý do buộc tội mình; có đủ thời gian và điều kiện thuận lợi để chuẩn bị

bào chữa và liên hệ với người bào chữa do chính mình lựa chọn; được xét xử mà

không bị trì hoãn một cách vô lý; được có mặt trong khi xét xử và được tự bào chữa

hoặc thông qua sự trợ giúp pháp lý theo sự lựa chọn của mình; được thẩm vấn hoặc

yêu cầu thẩm vấn những nhân chứng buộc tội mình và được mời người làm chứng gỡ

tội cho mình tới phiên tòa và thẩm vấn họ tại tòa;..." . Được đảm bảo tham gia một

phiên tòa công bằng là yếu tố thiết yếu để bảo vệ các quyền cơ bản của con người như

quyền sống, quyền tự do và an ninh cá nhân... Như vậy, theo nghĩa hẹp, quyền tiếp cận

công lý gắn liền với hoạt động tố tụng của Tòa án và đây chính là địa hạt của Tòa án

trong bảo vệ QPN. Phụ nữ với những đặc trưng về thể chất và tinh thần sẽ có thể khó

khăn hơn những người khác trong tiếp cận công lý, đặc biệt khi một số quyền đặc thù

của phụ nữ bị vi phạm (ví dụ: nhóm phụ nữ bị bạo lực gia đình, nhóm phụ nữ bị phân

biệt đối xử trong lao động...). Bảo đảm cho phụ nữ thực hiện quyền tiếp cận công lý

chính là khâu đầu tiên, rất quan trọng để bảo vệ các QPN bằng con đường Tòa án.

Theo đó, hoạt động của Tòa án tập trung vào việc tạo các điều kiện thuận lợi về mặt

thủ tục và tâm lý cho người phụ nữ được tiếp cận dễ dàng nhất đến pháp luật và tư

pháp; niêm yết công khai các thủ tục tư pháp; cung cấp tài liệu, thông tin, trích lục bản

án, quyết định của Tòa án theo quy định của pháp luật; tổ chức phiên tòa công khai,

minh bạch, công bằng; cung cấp hệ thống trợ giúp pháp lý nhà nước (luật sư, người

bào chữa, chỉ định người đại diện để đảm bảo sự tham gia tố tụng của những trẻ em

gái, người phụ nữ mất năng lực hành vi hoặc bị hạn chế năng lực hành vi dân

sự...trong trường hợp người đại diện hợp pháp vì lý do nào đó mà không thể thực hiện

được nhiệm vụ đại diện của mình)...Tất nhiên, để Tòa án triển khai hiệu quả các hoạt

động nói trên sẽ luôn đặt ra yêu cầu về một hệ thống pháp luật đầy đủ và có chất

lượng, tạo không gian pháp lý bắt buộc và thuận lợi cho hoạt động của Tòa án.

Quyền của phụ nữ được bảo vệ tốt hay không bằng con đường Tòa án còn tùy

thuộc vào chính người phụ nữ khi chủ động bảo vệ quyền của mình trong quá trình tố

tụng tư pháp. Yêu cầu này một mặt liên quan đến nhận thức, khả năng và hành vi tích

cực của phụ nữ nhưng mặt khác cũng liên quan đến hoạt động của Tòa án để tạo ra

kênh dẫn cho sự chủ động của phụ nữ khi tham gia và sử dụng các quyền của mình

trong tố tụng tư pháp. Theo hướng này, hoạt động của Tòa án tập trung ở công tác

tuyên truyền, phổ biến việc sử dụng dịch vụ trợ giúp pháp lý trong giải quyết các tranh

chấp pháp lý; bảo đảm cho mọi người dân nói chung, nhóm dễ bị tổn thương như phụ

nữ nói riêng đang bị xâm hại về quyền đều nhận được sự trợ giúp pháp lý; công khai

mẫu đơn, thủ tục tố tụng trong xét xử các vụ án hình sự hoặc giải quyết các tranh chấp

dân sự, hành chính tại các trụ sở Tòa án; khắc phục những rào cản về địa lý trong việc

tiếp cận tư pháp đi đôi với nâng cao tính độc lập, chất lượng xét xử của Tòa án...

2.3. Các yếu tố tác động đến Tòa án trong cơ chế bảo vệ quyền của phụ nữ

2.3.1. Yếu tố nhận thức

Nhận thức về bảo vệ QPN bằng con đường Tòa án và vai trò của Tòa án trong

cơ chế bảo vệ phụ nữ là một phổ rộng gồm nhiều yếu tố. Xét về mặt chủ thể, đó là

nhận thức của nhiều bộ phận xã hội: các nhà hoạch định chính sách, pháp luật; các nhà

lãnh đạo và quản lý; những người hoạt động xã hội; các tầng lớp xã hội..; trong đó đặc

biệt là nhận thức của phụ nữ cũng như nhận thức của đội ngũ Thẩm phán và những

người tham gia tố tụng khác. Xét về đối tượng, đó là nhận thức về số lượng, tính chất

QPN; về quyền của phụ nữ được yêu cầu Tòa án bảo vệ quyền của mình; về quyền

được tiếp cận công lý của phụ nữ; về khả năng, trách nhiệm, tính độc lập của Tòa án

và vai trò của Tòa án trong bảo vệ QPN...Xét về nội dung, đó là nhận thức phản ánh

mức độ hiểu biết pháp luật vật chất và pháp luật thủ tục về QPN và bảo vệ QPN...

Nhận thức là yếu tố đóng vai trò quyết định hành vi của con người. Liên quan

đến cơ chế bảo vệ QPN bằng Tòa án, tác động mạnh mẽ nhất tới hiệu quả hoạt động

của cơ chế là nhận thức về khả năng, vai trò và tính độc lập của Tòa án. Bản chất của

Tòa án là thi hành công lý, bảo đảm quyền và tự do cá nhân. Vì vậy, Tòa án nhất thiết

phải độc lập, vô tư và khách quan. Nếu Tòa án không khách quan, công bằng, QPN

không những không được bảo vệ mà còn có nguy cơ bị xâm hại bởi chính Tòa án và

các cơ quan tố tụng khác. Đến lượt nó, đương nhiên, nhận thức về tính độc lập, vai trò,

trách nhiệm của tư pháp lại có tiền đề là mức độ tiến bộ, dân chủ, pháp quyền của chế

độ chính trị cũng như quyết tâm chính trị của giới cầm quyền.

Biểu hiện cụ thể và khả năng tác động của nhận thức tới hoạt động của Tòa án

trong cơ chế bảo vệ QPN chính là trạng thái văn hoá nhân quyền của xã hội. Bảo vệ

QPN đòi hỏi một số chuẩn mực nhất định của văn hóa nhân quyền, trước hết là những

chuẩn mực liên quan đến trình độ nhận thức về QPN, về mức độ phổ biến của QPN, về

mức độ tôn trọng nhân phẩm và nhân cách cá nhân, về mức độ sẵn sàng đối với việc

thực thi QPN, về tinh thần dân chủ và khoan dung, về năng lực vận dụng công cụ Tòa

án bảo vệ QPN, về năng lực tiếp cận dựa trên quyền của phụ nữ...Trên thực tế, văn hóa

nhân quyền là điều kiện tinh thần rất quan trọng quyết định mức độ bảo vệ QPN bằng

Tòa án vì nếu coi văn hóa nhân quyền là sự hiểu biết, mức độ phổ biến và năng lực

vận dụng các quy định về quyền để hiện thực hóa QPN thì sự thiếu vắng hoặc hạn chế

trong hiểu biết và năng lực vận dụng đó sẽ trở thành rào cản làm vô hiệu hóa ở các

chừng mực khác nhau đối với cả luật pháp, cả hoạt động cụ thể của Tòa án trong bảo

vệ QPN. Ngoài ra, ở bình diện rộng lớn hơn, yếu tố nhận thức còn thể hiện ở sự hiện

diện của một xã hội cởi mở, dân chủ, minh bạch gồm hợp thể các công dân tự do, công

dân trưởng thành - công dân có tính tích cực chính trị, tính tích cực công dân.

2.3.2. Yếu tố pháp luật

Trên thực tế, quyền con người với tư cách là tư tưởng, quan điểm, học thuyết về

quyền con người và những quyền mà con người đang được thụ hưởng, bảo vệ có một

khoảng cách rõ ràng. Yếu tố pháp luật vừa đóng vai trò thu hẹp khoảng cách đó vừa

tạo kênh dẫn cho các quyền pháp định của con người đi vào đời sống thông qua việc

ghi nhận trong pháp luật và tạo cơ chế pháp lý tôn trọng, bảo đảm, bảo vệ các quyền

con người trong đời sống hiện thực.

Pháp luật, bằng việc ghi nhận các quyền con người đã chính thức hóa, pháp lý

hóa giá trị xã hội của các quyền tự nhiên. Pháp luật, bằng việc tạo lập cơ chế pháp lý

bảo vệ quyền con người đã trở thành phương tiện bảo đảm giá trị thực tế của các

quyền con người. Nhờ tính “tối thượng” có giá trị bắt buộc đối với toàn xã hội của các

quy định pháp luật nên bản thân sự ghi nhận của pháp luật đối với các quyền con

người tự nó cũng đã đóng vai trò là cơ sở giúp nhà nước bảo đảm sự tuân thủ, thực thi

quyền con người của các chủ thể khác nhau trong xã hội, đồng thời cũng là cơ sở pháp

lý để các cá nhân bảo vệ các quyền con người của chính họ. Nói một cách cụ thể, vấn

đề quan trọng của luật pháp suy cho cùng không chỉ là ở chỗ có bao nhiêu quyền được

luật pháp xác định và cho phép mà là ở chỗ để đảm bảo tự do của con người trong trật

tự xã hội thì những vấn đề gì cần phải “cấm đoán” và pháp luật phải xây dựng tất cả

các quy phạm “cấm đoán” giúp cho con người tự do lựa chọn các phương án hành

động phù hợp với ý chí và lợi ích của họ theo nguyên tắc "trừ những điều luật cấm”

mà không gây phương hại cho lợi ích của người khác, lợi ích của xã hội khi họ tuân

thủ nghiêm minh các quy phạm cấm đoán. Mặt khác, luật pháp trong lĩnh vực quyền

con người còn phải xác định một trật tự pháp lý có tính đối chứng với các cơ quan

công quyền và từng loại cán bộ, công chức là “chỉ được làm những gì mà luật cho

phép”. Trong đó, yêu cầu về tính độc lập của Tòa án trong mối quan hệ với các cơ

quan công quyền và không lệ thuộc vào bất kỳ quan hệ hành chính nào đòi hỏi pháp

luật phải đảm bảo cho Tòa án không thể bị xem là công cụ của nhà nước và sự phán

xét của Tòa án đối với các vụ án dù là hình sự, dân sự hay lao động …không thể là sự

nhân danh nhà nước, nhân danh sức mạnh công quyền mà là nhân danh công lý. Theo

một số nhà nghiên cứu, tính độc lập của Tòa án thể hiện ở sự ghi nhận của pháp luật

trên ba phương diện: (i) Tòa án phải được trao thẩm quyền giải quyết mọi vấn đề mang

tính tư pháp; (ii) Tòa án phải là cơ quan duy nhất có quyền quyết định vụ việc đang

giải quyết thuộc thẩm quyền xét xử của mình; (iii) Quyết định cuối cùng của Tòa án

không phải chịu bất cứ sự xét duyệt của cơ quan hay quyền lực nào [56, tr.80].

Ngoài ra, một hệ thống pháp luật tốt, đủ sức làm cơ sở pháp lý cho hoạt động

bảo vệ QPN của Tòa án phải là một hệ thống pháp luật hàm chứa trong đó sự đồng bộ

và toàn diện của ít nhất hai bộ phận hợp thành: (i) các quy định về nội dung QPN cần

bảo vệ và (ii) các quy định về thủ tục tố tụng mà cơ quan Tòa án phải tuân thủ khi tiến

hành xét xử các vụ việc liên quan đến QPN. Trong đó, quy định pháp luật về trình tự,

thủ tục luôn đóng vai trò đặc biệt quan trọng để Tòa án có thể đưa ra được phán quyết

đúng đắn cũng như phụ nữ có thể tiếp cận để tự bảo vệ các QPN của mình.

Như vậy, hiệu quả bảo vệ QPN bằng Tòa án ở mỗi quốc gia phụ thuộc trước hết

vào chất lượng của công tác xây dựng pháp luật và chất lượng của pháp luật, đảm bảo

sao cho pháp luật ghi nhận tới mức tối đa các QPN và ghi nhận một quy trình, thủ tục tố

tụng chặt chẽ cho phép Tòa án phát huy được hết năng lực trong bảo vệ QPN đồng thời

chế ngự Tòa án không lạm quyền trong quá trình tố tụng. Sức mạnh của Tòa án trong

bảo vệ QPN là do pháp luật nhưng quyền tư pháp cũng bị hạn chế trong luật thủ tục.

2.3.3. Yếu tố năng lực của Tòa án

Năng lực của Tòa án là yếu tố chủ quan tác động trực tiếp đến hiệu quả bảo vệ

QPN bằng con đường Tòa án.

Năng lực của Tòa án trong bảo vệ QPN thể hiện trước hết ở tính hợp lý trong cơ

cấu tổ chức Tòa án. Trong mô hình tổ chức quyền lực nhà nước ở đa số các quốc gia

trong thế giới đương đại, Tòa án thường thoát ra khỏi sự kiểm soát của quyền lực lập

pháp và quyền lực hành pháp để đảm bảo cho nó đủ sức mạnh bảo vệ công lý và quyền

con người. Tòa án phải thực sự độc lập cả về tổ chức lẫn hoạt động chứ không thuần

túy là sự độc lập của Thẩm phán khi xét xử. Trên thực tế, quy định về cơ cấu tổ chức

Tòa án ở các quốc gia khác nhau có nhiều điểm khác nhau, phản ánh tính đa dạng của

mô hình tổ chức tư pháp. Tuy nhiên, điểm tương đồng về mặt tổ chức được thiết kế

trên cơ sở thừa nhận nguyên tắc hai cấp xét xử, vì vậy, hệ thống Tòa án ở các nước

bao gồm Tòa án sơ thẩm, Tòa án phúc thẩm và Tòa án giám đốc thẩm (với những tên

gọi khác nhau nhưng chức năng xét xử cơ bản giống nhau giữa các quốc gia). Ngoài

ra, người ta cũng có thể căn cứ vào đối tượng xét xử để thành lập các Tòa thẩm quyền

chung (Toà án thường) hay các Tòa chuyên trách (Tòa án Hiến pháp, Tòa án quân sự,

Tòa án gia đình…). Ở một số nước, Tòa án cũng có thể được tổ chức theo đơn vị hành

chính - lãnh thổ. Dù mô hình nào thì mục tiêu tổ chức Tòa án cũng luôn hướng tới đảm

bảo tính độc lập của Tòa án. Mọi cấu trúc tổ chức Tòa án cũng như cấu trúc thành

phần Hội đồng xét xử (Thẩm phán hoặc Thẩm phán + Hội thẩm nhân dân hay Bồi

thẩm đoàn) nếu không phúc đáp được mục tiêu đó thì đều phản ánh tính không hợp lý

về mặt tổ chức và đều tác động tới chất lượng hoạt động bảo vệ QPN của Tòa án.

Năng lực của Tòa án thể hiện tập trung ở năng lực của đội ngũ Thẩm phán đóng

vai trò quyết định chất lượng của hoạt động xét xử nói chung, hoạt động bảo vệ QPN

nói riêng. Nói đến năng lực của đội ngũ Thẩm phán là nói đến cơ cấu đội ngũ Thẩm

phán, trình độ chuyên môn nghiệp vụ và kỹ năng tiến hành hoạt động xét xử của đội

ngũ Thẩm phán; phẩm chất đạo đức và bản lĩnh, ý thức trách nhiệm của đội ngũ Thẩm

phán. Sẽ không thể đưa ra được một phán quyết đúng pháp luật, chính xác, khiến các

bên phải tâm phục khẩu phục nếu Thẩm phán không đủ trình độ, mơ hồ trong nắm bắt

các quy định pháp luật, không đủ khả năng hiểu và áp dụng tùy nghi các quy định

pháp luật, thiếu kỹ năng vận dụng pháp luật. Cũng không thể đưa ra một phán quyết

nghiêm minh, nhân danh công lý nếu Thẩm phán là người thiếu thận trọng, thiếu trách

nhiệm và lương tâm cũng như thiếu sự vô tư, khách quan trong xét xử, không tuân thủ

đầy đủ các quy chuẩn về đạo đức và trách nhiệm nghề nghiệp. Trên thực tế, nhiều vụ

án liên quan đến QPN rất phức tạp, đôi khi còn liên quan đến hành vi vi phạm pháp

luật của công quyền, kể cả các quan chức cao cấp của nhà nước. Thậm chí, trong một

số trường hợp, Thẩm phán còn phải có trách nhiệm xem xét tính đúng sai của các

chính sách, đường lối, pháp luật do cơ quan lập pháp và hành pháp tạo ra. Vì vậy,

người Thẩm phán phải là người có bản lĩnh, trung thực, sự cương quyết và trí óc phán

đoán sáng suốt mới có thể bảo vệ lẽ phải và công lý, bảo vệ các quyền và tự do của

con người, không làm oan người vô tội và bỏ lọt tội phạm.

Năng lực của Tòa án cũng liên quan đến nguồn lực cung cấp cho hoạt động của

Tòa án. Điều này gắn với tác động của các yếu tố như lương bổng, chế độ đãi ngộ đối

với Thẩm phán và các nguồn lực vật chất khác đảm bảo cho hoạt động của Tòa án

được diễn ra nghiêm minh, thuận lợi và hiệu quả (trụ sở, trang thiết bị, kinh phí phục

vụ hoạt động xét xử…).

2.3.4. Yếu tố xã hội

Khi xã hội phát triển, trình độ dân trí cao, văn hoá pháp luật và văn hoá nhân

quyền tốt thì hiệu quả Tòa án bảo vệ QPN sẽ được nâng lên và ngược lại.

Trong số các bộ phận cấu thành yếu tố xã hội thì truyền thống lịch sử, trạng thái

tâm lý, thói quen và niềm tin của dân chúng có tác động mạnh mẽ nhất đối với hoạt

động bảo vệ QPN của Tòa án. Chẳng hạn: từ thế kỷ XIX, đã có nhiều tranh luận về

khái niệm “vị thế và vai trò của phụ nữ trong xã hội”. Tuy nhiên, các nhà tư tưởng

nam giới của phái “Tự do - Freedom” (Pháp) khi đấu tranh cho mục tiêu giành quyền

tự do của con người trong chế độ tư bản đã gạt phụ nữ ra khỏi mục tiêu đó, vì cho

rằng: khác với nam giới, phụ nữ phải chịu sự thống trị cố hữu của nam giới từ nhiều

thế hệ trước không cần thay đổi. Họ cho rằng: “Sức mạnh của phụ nữ chính là ở chức

năng giới tính của họ chứ không phải ở trí tuệ và quyền lực như nam giới” [40]. Cho

đến nay, quan niệm này vẫn còn tồn tại khá phổ biến ở nhiều quốc gia và điều này chi

phối không chỉ sự thừa nhận các QPN mà còn cả đối với sự khẳng định tầm quan trọng

và khả năng của các cơ chế bảo vệ QPN trong đó có cơ chế bảo vệ QPN bằng Tòa án.

Ở phương Đông nói chung, ở Việt Nam nói riêng, tính đồng thuận, tính cộng đồng ăn

sâu bám rễ vào xã hội với truyền thống tương thân tương ái, tình làng nghĩa xóm, tinh

thần yêu nước…nên khi quyền bị vi phạm hoặc khi có tranh chấp mâu thuẫn, người ta

thường giải quyết theo kiểu “chín bỏ làm mười”, “một điều nhịn chín điều lành” hay

“vô phúc đáo tụng đình”…Đặc biệt, trong lịch sử rất ít khi người phụ nữ chủ động đưa

vấn đề quyền của mình ra trước công quyền để yêu cầu được xử lý. Điều này khác với

cách giải quyết của phương Tây khi mà người dân luôn có thói quen nhờ đến các thiết

chế quyền lực để giải quyết mâu thuẫn, bảo vệ các quyền của mình. Rõ ràng, các đặc

thù về mặt xã hội là một trong những yếu tố tác động đến việc lựa chọn con đường bảo

vệ quyền cũng như ảnh hưởng đến hiệu quả bảo vệ QPN bằng con đường Tòa án.

2.4. Chuẩn mực pháp lý quốc tế về bảo vệ quyền của phụ nữ và kinh

nghiệm của một số quốc gia trên thế giới về Tòa án trong cơ chế bảo vệ quyền của

phụ nữ

2.4.1. Chuẩn mực pháp lý quốc tế về quyền của phụ nữ và bảo vệ quyền của

phụ nữ

Nhận thức về quyền con người cũng như nhu cầu bảo vệ quyền con người nói

chung, QPN nói riêng đã trở thành một giá trị của nền văn minh nhân loại. Theo đó,

ngày càng có nhiều văn kiện chính trị - pháp lý quốc tế với sự đồng thuận tham gia của

nhiều quốc gia về thừa nhận, bảo đảm và bảo vệ quyền con người. Một cách khái quát

nhất, có thể hệ thống hóa những văn kiện chủ đạo liên quan đến xác định các chuẩn

mực pháp lý về bảo vệ QPN như sau: Hiến chương Liên Hợp Quốc (năm 1945), Tuyên

ngôn Nhân quyền (năm 1948), Công ước quốc tế về các quyền kinh tế, xã hội và văn

hóa (năm 1966), Công ước quốc tế về các quyền dân sự, chính trị (năm 1966), đặc biệt

là Công ước về Xóa bỏ mọi hình thức phân biệt đối xử đối với phụ nữ (CEDAW) [14]

được Đại hội đồng Liên Hợp Quốc thông qua năm 1979, Công ước chống tra tấn và

các hình thức đối xử hoặc trừng phạt tàn bạo, vô nhân đạo hoặc hạ nhục con người

năm 1984 [15], Cương lĩnh hành động Bắc Kinh (năm 1995), Tuyên bố Thiên niên kỷ

tại New York (năm 2000)… đều thể hiện sự đề cao sự bình đẳng và các quyền cho phụ

nữ. Trong đó, Công ước CEDAW là công cụ quan trọng nhất áp đặt các chuẩn mực

pháp lý nhằm bảo đảm quyền của phụ nữ trên phạm vi toàn cầu với những nguyên tắc

cơ bản là bình đẳng thực tế, không phân biệt đối xử và nghĩa vụ quốc gia.

CEDAW là tên viết tắt của “Công ước của Liên Hợp Quốc về xóa bỏ tất cả các

hình thức phân biệt đối xử chống lại phụ nữ” (Convention on the Elimination of all

forms of Discrimination against Women) đã được Đại hội đồng Liên hợp quốc phê

chuẩn ngày 18/12/1979. Ngày 3/9/1981, sau khi nước thứ 20 thông qua, công ước này

bắt đầu có hiệu lực với tư cách một văn kiện quốc tế tổng hợp nhất về quyền con

người của phụ nữ. CEDAW là một trong những điều ước quốc tế về quyền con người

được phê chuẩn rộng rãi nhất với tiêu chí xóa bỏ tất cả các hình thức phân biệt đối xử

chống lại phụ nữ là tạo điều kiện quan trọng để phụ nữ có cơ hội bình đẳng và phát

triển đầy đủ, tham gia và hưởng lợi từ các hoạt động. Đến nay, theo Ủy ban CEDAW,

đã có 186 quốc gia trên thế giới phê chuẩn hoặc ký kết công ước, chiếm hơn 90%

thành viên Liên Hợp quốc. Các nước phê chuẩn Công ước này được yêu cầu phải đưa

bình đẳng giới vào pháp luật quốc gia, bãi bỏ mọi điều quy định phân biệt đối xử trong

các luật của mình và ban hành các quy định mới để bảo vệ chống phân biệt đối xử với

phụ nữ. Thêm vào đó, các quốc gia phải cam kết không những bảo đảm bằng pháp luật

hiện hành mà còn phải có những hành động cần thiết để phụ nữ được hưởng sự bình đẳng.

Bố cục nội dung của Công ước CEDAW gồm Lời nói đầu, 6 Phần, 30 Điều.

Phần I của Công ước CEDAW gồm có 6 điều. Tại Điều 1, thuật ngữ "phân biệt đối xử

chống lại phụ nữ" được định nghĩa, đó là bao gồm bất kỳ sự phân biệt, loại trừ hay hạn

chế nào dựa trên cơ sở giới tính có tác dụng hoặc nhằm mục đích làm tổn hại hoặc vô

hiệu hóa việc phụ nữ được công nhận, hưởng thụ hay thực hiện các quyền con người

và những tự do cơ bản trong các lĩnh vực chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội, dân sự hay

bất kể lĩnh vực nào khác và trên cơ sở bình đẳng nam nữ, bất kể tình trạng hôn nhân

của họ như thế nào. Điều 2 của Công ước thể hiện sự lên án mạnh mẽ của các quốc gia

thành viên đối với sự phân biệt đối xử chống lại phụ nữ; ghi nhận 07 nguyên tắc cơ

bản về chính sách và các biện pháp để xóa bỏ sự phân biệt đối xử chống lại phụ nữ

như: Nguyên tắc bình đẳng nam nữ phải được ghi nhận trong hiến pháp và các văn bản

pháp luật khác của quốc gia cũng như quy định các biện pháp, chế tài để ngăn cấm và

xử lý tất cả hình thức phân biệt đối xử chống lại phụ nữ; đảm bảo việc bảo vệ các

quyền của phụ nữ một cách có hiệu quả thông qua hệ thống tư pháp và đảm bảo hệ

thống cơ quan công quyền khác cũng hành động tương tự; tiến hành các biện pháp

thích hợp nhằm xóa bỏ sự phân biệt đối xử chống lại phụ nữ do bất kỳ cá nhân, tổ chức

hoặc doanh nghiệp nào tiến hành; sửa đổi, hủy bỏ các quy định, tập quán đã tạo sự

phân biệt đối xử với phụ nữ; trấn áp tất cả các hình thức buôn bán phụ nữ và bóc lột

mại dâm phụ nữ...

Phần II của Công ước đề cập vấn đề bảo đảm sự bình đẳng giữa nam giới và

phụ nữ trong lĩnh vực chính trị. Theo đó, các quốc gia thành viên phải tiến hành tất cả

những biện pháp thích hợp nhằm xóa bỏ sự phân biệt đối xử chống lại phụ nữ trong

đời sống chính trị và công cộng của đất nước. Cụ thể là đảm bảo cho phụ nữ dược bình

đẳng với nam giới trong việc thực hiện các quyền cơ bản: Được bỏ phiếu trong tất cả

các cuộc bầu cử, trưng cầu ý dân, được ứng cử vào tất cả các cơ quan dân cử; được

tham gia trong việc xây dựng và thực hiện chính sách của chính phủ, tham gia các

chức vụ và thực hiện tất cả các chức năng công cộng ở tất cả các cấp chính quyền;

được tham gia những tổ chức và hiệp hội phi chính phủ liên quan đến đời sống công

cộng và chính trị của đất nước. Trong phần này, Công ước CEDAW còn quy định về

nghĩa vụ của các quốc gia thành viên phải dành cho phụ nữ cơ hội trở thành đại diện

của chính phủ tại các tổ chức quốc tế trên cơ sở bình đẳng với nam giới; đảm bảo việc

thực hiện các quyền về quốc tịch của phụ nữ và của con cái họ.

Từ Điều 10 đến Điều 14 thuộc phần III của Công ước, là các quy định về nghĩa

vụ của các quốc gia thành viên trong việc đảm bảo cho phụ nữ được bình đẳng về các

quyền trong lĩnh vực giáo dục, việc làm, chăm sóc sức khỏe và trong các lĩnh vực khác

của đời sống kinh tế, xã hội. Đặc biệt, tại Điều 14 Công ước lưu ý các quốc gia thành

viên phải xem xét những vấn đề đặt ra đối với phụ nữ nông thôn và vai trò quan trọng

của phụ nữ nông thôn trong đời sống kinh tế của gia đình họ; có biện pháp thích hợp

để xóa bỏ sự phân biệt đối xử chống lại phụ nữ ở nông thôn, đảm bảo sự bình đẳng của

phụ nữ với nam giới trong việc tham gia phát triển nông thôn và được hưởng lợi từ sự

phát triển đó, nhất là về: Tham gia xây dựng và thực hiện những kế hoạch phát triển;

được tiếp cận các cơ sở chăm sóc sức khỏe đầy đủ, kể cả thông tin, tư vấn và những

dịch vụ kế hoạch hóa gia đình; được hưởng lợi từ những chương trình bảo hiểm xã hội,

từ các loại hình giáo dục, đào tạo; bình đẳng về cơ hội có việc làm; được tham gia tất

cả các hoạt động cộng đồng...

Phần IV của Công ước CEDAW gồm 2 điều, quy định về việc đảm bảo cho phụ

nữ sự bình đẳng với nam giới trước pháp luật cả về pháp luật dân sự, trong hoạt động tố

tụng, quyền tự do về đi lại, lựa chọn nơi cư trú, chỗ ở... Các quốc gia thành viên phải áp

dụng tất cả những biện pháp thích hợp để xóa bỏ sự phân biệt chống lại phụ nữ trong tất

cả các vấn đề liên quan đến hôn nhân, quan hệ gia đình. Đáng chú ý là tại khoản 2 Điều

16, Công ước nêu rõ: Việc hứa hôn và kết hôn trẻ em phải bị coi là không có hiệu lực

pháp lý và tất cả các hành động cần thiết, kể cả luật pháp phải được tiến hành nhằm quy

định tuổi tối thiểu có thể kết hôn và bắt buộc phải đăng ký kết hôn chính thức.

Phần V (từ Điều 17 đến Điều 22) Công ước quy định chi tiết về việc thiết lập và

các chức năng, nhiệm vụ, hoạt động của Ủy ban về xóa bỏ phân biệt đối xử chống lại

phụ nữ (Ủy ban CEDAW). Phần VI (từ Điều 23 đến Điều 30) Công ước đề cập sự cam kết

của các quốc gia thành viên về việc thực hiện đầy đủ các nghĩa vụ được công nhận trong

Công ước; quy định về thủ tục phê chuẩn, gia nhập Công ước; về giải quyết tranh chấp giữa

hai hay nhiều quốc gia xung quanh việc giải thích và áp dụng Công ước; về quyền và thủ

tục đề nghị sửa đổi, bổ sung Công ước; về hiệu lực của Công ước...

Như vậy, có thể thấy CEDAW đặc biệt tập trung đề ra những cách thức, biện

pháp nhằm loại trừ sự phân biệt đối xử chống lại phụ nữ trong việc hưởng thụ các

quyền con người mà họ đã được thừa nhận trong những điều ước quốc tế trước đó.

CEDAW chỉ ra những lĩnh vực mà có sự phân biệt đối xử nặng nề với phụ nữ như hôn

nhân gia đình, quan hệ dân sự, lao động, việc làm, đời sống chính trị, giáo dục đào

tạo.., đồng thời, xác định những cách thức, biện pháp để xóa bỏ những sự phân biệt đối

xử đó. Theo cách tiếp cận của CEDAW, bình đẳng giới (hay bình đẳng nam nữ) không

có nghĩa là đối xử với phụ nữ giống như đối xử với nam giới trong mọi trường hợp

(mô hình bình đẳng hình thức), bởi điều này trên thực tế chỉ làm tăng thêm sự phụ

thuộc của phụ nữ với nam giới, do phụ nữ là nhóm yếu thế hơn nam giới. CEDAW

cũng không áp dụng mô hình bình đẳng giới mang tính chất bảo hộ phụ nữ, mà theo

đó, sự bảo vệ phụ nữ được dựa trên sự chấp nhận địa vị phụ thuộc của phụ nữ với đàn

ông. Thay vào đó, CEDAW sử dụng mô hình bình đẳng thực chất (hay còn gọi là cách

tiếp cận mang tính điều chỉnh). Theo mô hình này, bình đẳng giới không mang ý nghĩa

đơn giản là cào bằng sự tham gia, đóng góp của nam giới và phụ nữ trong mọi hoạt

động, mà có nghĩa là phụ nữ và nam giới được công nhận vị thế như nhau trong xã hội

và cùng có các điều kiện và cơ hội như nhau để phát huy khả năng, tham gia đóng góp

và hưởng thụ thành quả phát triển của quốc gia trên mọi lĩnh vực.

Cùng với CEDAW, Tuyên bố và Cương lĩnh hành động Bắc Kinh mở rộng định

nghĩa vi phạm các quyền của phụ nữ trong bối cảnh có xung đột vũ trang và giải quyết

những yếu tố dễ bị tổn thương của một số nhóm phụ nữ nhất định. Thừa nhận buôn

bán phụ nữ là một hình thức bạo lực trên cơ sở giới đối với phụ nữ và đưa ra cam kết

cụ thể nhằm xóa bỏ vấn nạn này và hỗ trợ nạn nhân [14]. Công ước chống tra tấn và

các hình thức đối xử hoặc trừng phạt tàn bạo, vô nhân đạo hoặc hạ nhục con người

thừa nhận bạo lực trên cơ sở giới đối với phụ nữ và trẻ em gái là một hình thức tra tấn

và phân biệt đối xử bất kể tình hình, hoàn cảnh diễn ra bạo lực như thế nào, trong thời

chiến hay trong thời bình, trong nhà, ngoài đường phố hay tại các nơi giam giữ

[15]…Hiện có hàng trăm văn kiện quốc tế có chứa đựng các cam kết gắn với bảo vệ

QPN được ban hành dưới nhiều cấp độ pháp lý và hình thức khác nhau như điều ước,

công ước, nghị định thư, hướng dẫn, khuyến nghị… được các quốc gia thừa nhận và

tôn trọng. Đáng chú ý là việc xuất hiện ngày càng nhiều các văn kiện mang tính khu

vực, điển hình như: Công ước Châu Âu về Bảo vệ quyền con người và tự do cơ bản

(năm 1950), Tuyên ngôn Châu Mỹ về các quyền và nghĩa vụ của con người - OAS

(năm 1948), Hiến chương châu Phi về Quyền con người và Quyền các dân tộc (năm

1981), Tuyên bố về sự tiến bộ của phụ nữ trong khu vực ASEAN (1998), Tuyên bố về

xóa bỏ bạo lực với phụ nữ trong khu vực ASEAN (2004), Tuyên bố ASEAN về chống

buôn bán người, đặc biệt phụ nữ và trẻ em (2004), Tuyên bố ASEAN về bảo vệ và

thúc đẩy quyền của người lao động di cư (2007)…

2.4.2. Kinh nghiệm của một số quốc gia trên thế giới về Tòa án trong cơ chế

bảo vệ quyền của phụ nữ

Vị thế của Tòa án trong cơ chế bảo vệ QPN được phản ánh chủ yếu thông qua

hiệu quả triển khai các phương thức hoạt động của Tòa án trong bảo vệ QPN. Tuy

nhiên, hiệu quả hoạt động của Tòa án phụ thuộc vào rất nhiều yếu tố khác nhau, liên

quan đến đặc thù của mỗi quốc gia về truyền thống pháp luật, mô hình xét xử, chế độ

chính trị, trạng thái kinh tế - xã hội...., vì vậy, khó có thể có những điểm tương đồng

mang tính kinh nghiệm mà các quốc gia có thể chia sẻ.

Xem xét từ góc độ kinh nghiệm thế giới và giá trị tham khảo cho Việt Nam,

luận án tập trung tìm hiểu Tòa án trong cơ chế bảo vệ QPN đối với hai nội dung chính:

2.4.2.1. Kinh nghiệm tổ chức và hoạt động của Tòa án gia đình

Trên thế giới, Tòa án gia đình ( hoặc Tòa án gia đình và người chưa thành niên)

được thiết lập tương đối phổ biến theo các mô hình khác nhau nhằm giải quyết các vụ

việc gia đình và/ hoặc đưa vấn đề gia đình vào xem xét, giải quyết trong quá trình tố

tụng xử lý đối với người chưa thành niên vi phạm pháp luật, hướng tới mục tiêu bảo vệ

phụ nữ và trẻ em, khôi phục các quyền của họ bị xâm hại.

Tại Nhật Bản, Tòa án gia đình được thành lập năm 1948 và là tòa án độc lập

cùng cấp với tòa án địa phương, gồm nhiều chi nhánh với có đội ngũ nhân sự bao gồm

Thẩm phán, Thư ký tòa án, Nhân viên giúp việc là công chức nhà nước chính thức

cùng với các viên chức đặc thù (Điều tra viên Tòa án gia đình, các Nhân viên hỗ trợ và

Cán bộ hòa giải gia đình, Tham dự viên...), được bố trí tại vị trí địa lý thuận lợi cho việc tiếp

cận của người dân. Tòa án gia đình Nhật Bản được thành lập với mục đích tìm hiểu nguyên

nhân những tranh chấp trong gia đình và hành vi vi phạm của người chưa thành niên để từ

đó giải quyết các vụ việc mang tính phúc lợi và giáo dục người chưa thành niên không tái

phạm, hướng tới việc cải thiện vì tương lai với khẩu hiệu "ánh sáng cho gia đình và tình yêu

cho thiếu niên" và "hòa bình cho gia đình và hy vọng cho thiếu niên".

Tại Hàn Quốc, Tòa án gia đình được thành lập năm 1963, là một tòa án độc lập

trong số 7 loại hình tòa án, được quy định bởi Luật Tổ chức tòa án, được tổ chức thành

hệ thống chuyên biệt4 với đội ngũ nhân sự gồm Thẩm phán chuyên trách, Điều tra

viên chuyên môn và Điều tra viên ngạch Thư ký Tòa án. Tòa án gia đình Hàn Quốc

được thành lập nhằm tăng cường tính chuyên môn đối với các vụ án hôn nhân và gia

đình cần sự hỗ trợ tích cực từ tòa án và xét xử các vụ án bảo hộ người chưa thành niên

( việc xét xử các vụ án hình sự về người chưa thành niên sẽ do Tòa án thông thường

đảm nhận). Tòa án gia đình Hàn Quốc cấp sơ thẩm có thẩm quyền giải quyết vụ việc

gia đình theo quy định về loại vụ việc A, B, C, D, E (Khoản 1 Điều 2 Luật tố tụng về

hôn nhân và gia đình), gắn với thẩm quyền của Hội đồng ba thẩm phán và Hội đồng

một thẩm phán được quy định theo giá trị hiện vật (Khoản 1 Điều 40 Luật Tổ chức 4 Hiện nay, Hàn Quốc đã thành lập được 07 Tòa án gia đình, đó là: Tòa án gia đình Seoul, Tòa án gia đình Incheon, Tòa án gia đình Deajeon, Tòa án gia đình Deagu, Tòa án gia đình Busan, Tòa án gia đình Gwangju và Tòa án gia đình Ulsan. Đối với những khu vực chưa thành lập Tòa án gia đình, các vụ việc hôn nhân gia đình sẽ được giải quyết tại Tòa án địa phương hoặc Tòa án chi nhánh thuộc Tòa án địa phương cho đến khi Tòa án gia đình được thành lập tại khu vực đó. Tòa án Gia đình của Hàn Quốc được tổ chức thành hệ thống Tòa án. Ngoài ra, để thực hiện tốt chức năng hỗ trợ, phúc lợi, Tòa án Gia đình của Hàn Quốc còn thành lập Ủy ban cải cách chế độ hôn nhân gia đình và người chưa thành niên (thành lập năm 2004) và Ủy ban giải pháp nhằm giải quyết các vấn đề con cái của gia đình trước và sau khi ly hôn (thành lập năm 2009).

Tòa án). Tòa án gia đình phúc thẩm đảm nhận xét xử phúc thẩm đối với vụ án do Hội

đồng một Thẩm phán của Tòa án gia đình xét xử sơ thẩm; Tòa án cấp cao đảm nhận

xét xử phúc thẩm đối với vụ án do Hội đồng ba Thẩm phán của Tòa án gia đình xét xử

sơ thẩm; việc xét xử chung thẩm đối với tất cả các vụ án hôn nhân và gia đình do Tòa

án tối cao đảm nhận.

Tại Hợp chúng quốc Hoa Kỳ (Mỹ), Tòa án gia đình được thành lập ở các bang,

có sự khác biệt về tên gọi và thẩm quyền. Tại nhiều bang có bộ phận gia đình trong

Tòa án cấp trên và có Tòa án gia đình hay Tòa án giám hộ độc lập phụ trách vụ việc

gia đình. Tòa án gia đình Mỹ có nhân viên tư vấn làm nhiệm vụ điều tra gia đình để

giúp Thẩm phán giải quyết vụ việc, đồng thời, vận dụng tích cực thủ tục hòa giải để

giải quyết các vụ việc liên quan đến quan hệ gia đình.

Tại Cộng hòa liên bang Đức, Tòa án gia đình, Tòa án giám hộ, Tòa án tài sản là

những bộ phận của Tòa án quận (gần với Tòa án đơn giản của Nhật Bản). Trong các vụ

việc gia đình, những vụ việc về quan hệ hôn nhân trong đó chủ yếu là các vụ ly hôn và

những vụ việc liên quan đến phụng dưỡng được xử theo điều khoản riêng của luật tố tụng

dân sự, những vụ việc không liên quan đến ly hôn (như quyền cha mẹ, quyền giám hộ,

trao trả con cái, quan hệ cha mẹ và con cái) được xét xử theo thủ tục phi tố tụng.

Như vậy, có thể thấy mô hình tổ chức Tòa án gia đình trên thế giới tương đối đa

dạng, chức năng và thẩm quyền cũng có nhiều khác biệt. Mỗi mô hình có những ưu

điểm và nhược điểm nhất định, tuy nhiên cũng có những điểm tương đồng mang tính

ưu việt và phù hợp mà Việt Nam có thể tham khảo tiếp thu.

Thứ nhất, về thẩm quyền của Tòa án gia đình

Thẩm quyền của Tòa án gia đình tại các nước khảo sát thường được trao khá

rộng rãi. Ngoài thẩm quyền xét xử đối với các vụ án và giải quyết các vụ việc có liên

quan đến gia đình người chưa thành niên theo quy định của pháp luật tố tụng hình sự

và pháp luật tố tụng dân sự hoặc các việc khác theo quy định của pháp luật liên quan

đến quyền và lợi ích của phụ nữ như tranh chấp về ly hôn, nuôi con, chia tài sản khi ly

hôn, về thay đổi người trực tiếp nuôi con sau khi ly hôn, về cấp dưỡng…, Tòa án gia

đình tại Hàn Quốc và Nhật Bản còn được trao thẩm quyền giải quyết các yêu cầu bồi

thường thiệt hại sau ly hôn, phân chia di sản thừa kế và các vấn đề về thừa kế (ở Việt

Nam thuộc thẩm quyền giải quyết của Tòa Dân sự). Đồng thời, Tòa án gia đình tại

Hàn Quốc và Nhật Bản cũng được trao thẩm quyền giám sát, xét xử liên quan đến việc

đăng ký quan hệ gia đình, quan hệ nhân thân (ở Việt Nam thuộc thẩm quyền của Ủy

ban Nhân dân). Trong việc thực hiện các thẩm quyền này, kết quả xét xử của hệ thống

tòa án nói chung và kết quả xét xử của Tòa án gia đình nói riêng đều được cập nhật

vào hệ thống quản lý điện tử tòa án và dữ liệu này được chia sẻ với các cơ quan nhà

nước quản lý về hành chính nên mặc dù một số thẩm quyền có tính truyền thống của

cơ quan hành chính được chuyển sang cho Tòa án gia đình nhưng kết quả giải quyết

cũng được phản ánh kịp thời đến cơ quan hành chính nhà nước. Theo đó, việc mở rộng

thẩm quyền của Tòa án gia đình sẽ giúp cho một số vụ việc được giải quyết chuyên

nghiệp và hiệu quả hơn, giảm khối lượng công việc cho cơ quan hành chính để tập

trung vào nhiệm vụ quản lý hành chính. Cũng theo đó, với thẩm quyền rộng rãi, các

Tòa án gia đình ở một số nước trên thế giới đã dễ dàng hơn trong việc đạt mục tiêu

phúc lợi, hướng tới triển vọng tương lai của gia đình và trẻ em như kỳ vọng.

Thứ hai, về chế độ Điều tra viên tòa án gia đình

Chế độ điều tra viên tòa án gia đình là một điểm đặc biệt trong tổ chức của Tòa

án gia đình Mỹ, Nhật Bản và Hàn Quốc. Trong các vụ việc gia đình do Tòa án gia đình

giải quyết, điều tra viên Tòa án gia đình có nhiệm vụ điều tra thực tế, điều tra bằng

chứng thông qua việc sử dụng kiến thức chuyên môn về tâm lý học, xã hội học, giáo

dục học… để điều tra, phân tích hoàn cảnh gia đình và tâm sinh lý của người có liên

quan đến vụ việc cũng như liên kết với cơ quan phúc lợi xã hội, đánh giá tâm lý và thể

chất, điều chỉnh tâm lý cho đương sự trong quá trình tố tụng tại Tòa án gia đình. Ở

Hàn Quốc, từ năm 2001, bắt đầu áp dụng chế độ điều tra viên chuyên trách, đương sự

có thể nhận được tư vấn từ chuyên gia trong quá trình xét xử hôn nhân và gia đình,

trong đó, các hoạt động hỗ trợ, phúc lợi như tư vấn trong vụ án ly hôn (tư vấn theo

nhóm các cặp vợ chồng, tư vấn trẻ em), tổ chức họp nhóm với mục đích giải quyết vấn

đề con cái trong gia đình trước và sau ly hôn được thực hiện rộng rãi5. Thẩm phán

chuyên trách tại Hàn Quốc chỉ có thể làm việc tối đa 7 năm tại Tòa án gia đình nhưng

điều tra viên có thể làm việc thường xuyên mà không có giới hạn về thời gian. Đương

nhiên, cũng có những quy định cụ thể cho tiêu chuẩn Điều tra viên như: phải hoàn

5 Ví dụ, trong vụ án tranh chấp về ly hôn và người nuôi con, điều tra viên tòa án gia đình sẽ điều tra nguyên nhân và hoàn cảnh của vấn đề, trường hợp cần thiết có thể liên lạc và phối hợp với các cơ quan liên quan về phúc lợi xã hội, y tế, nghiên cứu phương thức giải quyết tốt nhất cho đương sự và con cái, báo cáo kết quả cho Thẩm phán để trên cơ sở đó Thẩm phán tiến hành thẩm xét hoặc hòa giải để giải quyết vụ việc một cách phù hợp. Đối với những đương sự có vấn đề tâm lý về những mâu thuẫn trong gia đình, điều tra viên sử dụng những biện pháp tâm lý để giảm nhẹ gánh nặng tâm lý cho họ hoặc điều tra viên có mặt khi hòa giải để giúp cho các bên trao đổi được thuận lợi.

thành khóa học về các ngành nhân văn như tâm lý học, xã hội học, giáo dục học tại

trường đại học và trúng tuyển kỳ thi tuyển cán bộ tòa án chung và được tuyển dụng

vào tòa án, sau đó trải qua thời gian đào tạo, bồi dưỡng tại trường bồi dưỡng cán bộ

tòa án và đạt được các kỹ năng cần thiết.

Thứ ba, về chế độ hòa giải

Thủ tục tố tụng của Tòa án gia đình Nhật Bản và Hàn Quốc đều có quy định

phải tiến hành hòa giải đối với yêu cầu ly hôn và tranh chấp về hôn nhân và gia đình.

Tuy nhiên, pháp luật tố tụng của Nhật Bản6 quy định phải tổ chức hòa giải gia đình

trước khi khởi kiện. Thủ tục hòa giải này được tiến hành trên cơ sở yêu cầu đơn giản

với chi phí thấp và không tiến hành công khai. Những tranh chấp trong gia đình như ly

hôn, phân chia chi phí sinh hoạt giữa hai vợ chồng (chi phí hôn nhân), yêu cầu thanh

toán chi phí nuôi con, phân chia tài sản…được Tòa án yêu cầu các bên đương sự có

nghĩa vụ hòa giải với vai trò trung gian của bên thứ ba trước khi quyết định bằng tố

tụng. Hội đồng hòa giải gồm thẩm phán, một cán bộ hòa giải và từ hai ủy viên hòa giải

trở lên nhưng có thể tiến hành theo cách không cần thẩm phán thường xuyên có mặt

khi tiến hành thủ tục hòa giải hoặc thẩm phán có thể chủ động một mình tiến hành hòa

giải. Ủy viên hòa giải gia đình được bổ nhiệm từ những người có kiến thức và kinh

nghiệm phong phú về đời sống xã hội và kiến thức chuyên môn, có liên hệ chặt chẽ tại

địa phương. Cán bộ hòa giải gia đình được Tòa án tối cao bổ nhiệm trong số những

luật sư có kinh nghiệm công tác từ 5 năm trở lên, là chế độ nhân viên không chính

thức của tòa án (bắt đầu thực hiện từ năm 2004) có nhiệm kỳ 2 năm, làm công việc với

tư cách cán bộ hòa giải tại tòa án một ngày mỗi tuần. Cán bộ hòa giải gia đình chỉ

tham gia vào vụ việc hòa giải gia đình tại tòa án (không được tham gia vào các vụ việc

thẩm xét gia đình là những vụ việc không có tính chất mâu thuẫn tranh chấp giữa các

bên và vụ việc tố tụng gia đình), có quyền hạn ngang bằng với thẩm phán vụ việc gia

đình phụ trách vụ việc hòa giải. Cán bộ hòa giải gia đình phải đảm bảo tính trung lập,

khách quan trong công việc giống như thẩm phán vụ việc gia đình và được đảm bảo

tính độc lập khi thực hiện công việc của mình. Khi tiến hành hòa giải, Hội đồng hòa

giải sẽ nghe quan điểm của các bên đương sự và trình bày của người có liên quan,

đứng ở vị trí trung lập để đưa ra lời khuyên, sự giúp đỡ, phương án giải quyết để các

bên đương sự có thể thỏa thuận giải quyết vấn đề7. Tương tự, trong cơ cấu của Tòa án

6 Khoản 1 Điều 257 Luật thủ tục vụ việc gia đình năm 2011 của Nhật Bản 7 Trong trường hợp các bên liên quan ở trong trạng thái tinh thần bị dao động về tâm lý không thể bình tĩnh thì thẩm phán có thể chỉ thị Điều tra viên Tòa án gia đình chuẩn bị cho các bên về mặt tâm lý và nếu cần phải tìm

gia đình Hàn Quốc có Ủy ban hòa giải về hôn nhân và gia đình, tùy từng tranh chấp cụ

thể mà ủy viên tư vấn được chỉ định cho phù hợp với lĩnh vực tư vấn và có sự liên kết

với cơ sở tư vấn bên ngoài đưa ra sự hỗ trợ và tư vấn chuyên môn cho các bên đương

sự để họ thỏa thuận về việc hòa giải. Tuy nhiên, thủ tục hòa giải của Tòa án gia đình

Hàn Quốc không chỉ là hoạt động hòa giải tại tòa án mà còn gồm chương trình giáo

dục giành cho phụ huynh liên quan đến nuôi con chưa đến tuổi thành niên hoặc hướng

dẫn cơ bản về hậu quả trước khi tiến hành thuận tình ly hôn, giúp đỡ để các đương sự

chuẩn bị và thích nghi khi có thay đổi về quan hệ gia đình. Như vậy, cơ chế hòa giải

tại Tòa án gia đình ở một số nước trên thế giới là một kinh nghiệm hay, rất cần tham

khảo nhằm tăng cường tính trung lập trong hòa giải, giảm tình trạng mâu thuẫn, tạo

điều kiện cho các bên lắng nghe nguyện vọng của nhau, từ đó giúp họ có thể đưa ra

các quyết định đúng đắn và thỏa thuận được trong các tranh chấp gia đình. Điều này

càng đặc biệt có ý nghĩa hơn đối với người phụ nữ khi họ thường ở trong trạng thái

yếu thế, chịu nhiều sức ép và không ổn định về tâm lý.

2.4.2.2. Kinh nghiệm xây dựng và áp dụng án lệ trong bảo vệ quyền của phụ nữ

Án lệ ra đời để khắc phục tính khái quát hóa cao và tính không thể dự đoán hết

các tình huống sẽ xảy ra trong tương lai của luật thành văn. Điều đó có nghĩa là án lệ

được xây dựng và phát triển khi xử lý những tình huống bất thường, chưa có luật điều

chỉnh hoặc có luật nhưng thiếu cụ thể, rõ ràng, cần phải giải thích, làm rõ. Chính vì

vậy, Tòa án cần phải được trao quyền để xử lý cả những tình huống không có luật điều

chỉnh, được phát triển một quy tắc pháp lý mới đi ngược lại lời văn của luật về mặt

hình thức do bối cảnh thực tiễn xã hội đã thay đổi và được thiết lập một nguyên tắc

pháp luật mới phù hợp với nhiệm vụ, định hướng xét xử của tòa với mục tiêu cao nhất

của tòa án là bảo vệ công lý. Điều này càng đặc biệt cần thiết khi mà việc giải quyết

các vụ án mà ở đó vấn đề bảo vệ QPN được đặt ra lại thường diễn ra trong các lĩnh

vực đa dạng, phức tạp, nhậy cảm với nhiều tình huống mà pháp luật chưa dự liệu hết

hoặc chưa được hiểu và áp dụng thống nhất.

Ở các quốc gia trên thế giới, án lệ được áp dụng như một phương thức nhằm

bảo đảm áp dụng thống nhất pháp luật trong giải quyết các vụ việc tại Tòa án. Tuy

nhiên, việc ban hành và áp dụng án lệ lại diễn ra theo các mô hình khác nhau tùy thuộc

vào truyền thống pháp luật, văn hóa pháp lý, trình độ của thẩm phán và các yếu tố

hiểu trạng thái tinh thần của các bên đương sự thì thẩm phán có thể chỉ thị cho bác sỹ, y tá (là nhân viên hỗ trợ cho tòa án) tiến hành phân tích về mặt y học và khám sức khỏe.

chính trị, kinh tế, xã hội đặc thù của mỗi quốc gia. Việc ban hành và áp dụng các án lệ

liên quan đến bảo vệ QPN còn tùy thuộc vào nhận thức về QPN, truyền thống văn hóa,

lịch sử và quyết tâm chính trị của giới cầm quyền.

Trong hệ thống pháp luật theo trường phái Thông luật (Common Law), điển

hình là Anh Quốc, án lệ là nguồn luật quan trọng nhất, được vận dụng theo hai nguyên

tắc tiếp cận, hoặc theo chiều dọc với việc tuân thủ của tòa án cấp dưới đối với các

phán quyết của tòa án cấp trên và tiếp cận theo chiều ngang với việc tòa án phải tuân

theo chính những phán quyết trước đó của mình. Cũng đề cao vai trò của án lệ nhưng

ở Mỹ thường nghiêng nhiều hơn vào việc dựa trên các chính sách chung trong xử lý vụ

án, đặc biệt là các vụ việc liên quan đến phán quyết về hiến pháp, từ đó việc đưa ra các

án lệ, thậm chí thay đổi án lệ đã có còn tùy thuộc rất nhiều vào nhận định của mỗi

thẩm phán khi xem xét vụ việc trong những điều kiện, hoàn cảnh cụ thể.

Trong hệ thống pháp luật theo trường phái Civi Law, điển hình là Pháp và Đức,

án lệ, đặc biệt là các án lệ hành chính có vai trò rất lớn trong khắc phục sự khiếm khuyết

của pháp luật. Mặc dù không có bất cứ quy định nào trong Hiến pháp hay trong văn bản

pháp luật cụ thể thừa nhận án lệ là một nguồn pháp luật nhưng với việc thừa nhận trong

thực tiễn pháp lý về sự phát triển pháp luật của Tòa án, các phán quyết của Tòa án thường

được sử dụng để giải thích một thuật ngữ hay một quy phạm đang có những cách hiểu

khác nhau, hoặc phát triển một quy tắc pháp lý mới đi ngược lại lời văn của luật về mặt

hình thức, thậm chí có thể dẫn đến thiết lập một nguyên tắc pháp lý mới.

Như vậy, đề cao vai trò của án lệ là một xu hướng phổ biến trong hoàn thiện

pháp luật và áp dụng pháp luật ở các quốc gia hiện nay. Điều này đồng nghĩa với việc

mở rộng thẩm quyền của Tòa án - Tư pháp và tạo cơ hội tốt hơn cho vị thế của Tòa án

trong bảo vệ quyền con người nói chung, QPN nói riêng.

Để ban hành và áp dụng án lệ theo hướng bảo vệ QPN, kinh nghiệm các nước

cho thấy có mấy vấn đề đặt ra:

Thứ nhất, việc lựa chọn, ban hành án lệ phải được tính toán một cách cẩn trọng,

đảm bảo sự phù hợp với yêu cầu của xã hội, sự phát triển của pháp luật quốc gia và sự

đồng thuận tương đối giữa các quan điểm pháp lý trên thế giới. Tại các nước, đã có

nhiều ví dụ về tác động phản đề hoặc tích cực của án lệ: (1) Án lệ về quyền sống của

thai nhi được đưa ra tại phán quyết của Tòa án tối cao Mỹ ngày 24/6/2022 đã đảo

ngược phán quyết tại vụ kiện Roe và Wade có từ năm 1973 về hợp pháp hóa quyền

phá thai của phụ nữ, đồng nghĩa với việc Tòa án tối cao Mỹ cho phép các bang tùy ý

quyết định cấm hay cho phép phá thai và quyết định này sẽ hạn chế quyền của nhiều

thế hệ người Mỹ, từ đó, án lệ này đã gây ra làn sóng chia rẽ lớn giữa bên những người

ủng hộ phá thai và bên những người chống phá thai ở Mỹ; (2) Án lệ được đưa ra từ

phán quyết của Tòa án tối cao Ấn Độ tuyên bố rằng tình trạng hôn nhân của một phụ

nữ không thể là điều kiện tiên quyết để tiếp cận các dịch vụ phá thai an toàn và hợp

pháp vào tháng 9/2022 đã mở rộng quyền của phụ nữ được tiếp cận dịch vụ phá thai.

Trước đó, theo Luật Chấm dứt mang thai của Ấn Độ thì có sự điều chỉnh thời hạn,

điều kiện được phép phá thai (cho đến khi thai được 20 tuần và theo lời khuyên của

một bác sỹ, hoặc trong một số trường hợp đặc biệt như bị hãm hiếp, bệnh lý thì cho

đến 24 tuần), tuy nhiên lại không nêu rõ có áp dụng đối với phụ nữ chưa kết hôn hay

không. Với án lệ này, Tòa án tối cao Ấn Độ lập luận cho rằng sự phân biệt giữa phụ nữ

đã kết hôn và chưa kết hôn là giả tạo, phụ nữ chưa kết hôn có quyền sinh sản như phụ

nữ đã có gia đình và việc quyết định có hay không phá thai xuất phát từ những hoàn

cảnh phức tạp trong cuộc sống, điều mà chỉ người phụ nữ mới có thể tự lựa chọn mà

không có sự can thiệp hay ảnh hưởng từ bên ngoài. Chính do vậy, án lệ này đã nhận

được sự đồng thuận lớn.

Thứ hai, vấn đề bảo vệ QPN có thể và cần phải lồng ghép trong mọi án lệ được

Tòa án ban hành và vận dụng trong thực tiễn xét xử. Tòa án Mỹ có nhiều kinh nghiệm

điển hình trong việc xây dựng và áp dụng một án lệ để giải quyết một trường hợp cụ

thể liên quan đến QPN cần được bảo vệ và hình thành một án lệ mới. Năm 1896, Toà

án tối cao Hoa Kỳ, trong phán quyết Plessy vs. Ferguson 8, nêu chừng nào các điều

kiện, cơ sở vật chất dành cho người da đen và người da trắng như nhau thì điều đó là

bình đẳng, không có sự phân biệt đối xử. Phán quyết này thiết lập nguyên tắc “chia

tách nhưng bình đẳng” (Seperate but Equal), ý muốn nói khi có sự chia tách giữa

người da màu và da trắng nhưng nếu đảm bảo mọi điều kiện cơ sở vật chất như nhau

thì vẫn là bình đẳng. Vào cuối những năm 1950, diễn ra vụ kiện nổi tiếng Oliver

Brown vs. Hội đồng giáo dục Topeka, Kansas 9 khi con gái của Oliver Brown bị từ

chối đăng ký vào trường tiểu học của Topeka, nơi chỉ gồm có những học sinh da trắng.

Oliver Brown đã khởi kiện Hội đồng giáo dục Topeka vì đã có sự phân biệt đối xử.

Brown đã phân tích việc chia tách thành các trường dành cho trẻ em da đen và các 8. Plessy vs. Ferguson, 163 U.S. 537 (1896) 9. Brown vs. Board of Education of Topeka, 347 U.S. 483 (1954).

trường dành cho trẻ em da màu là không bình đẳng, và sự chia tách này vi phạm Tu

chính thứ 14 trong Hiến pháp Hoa Kỳ, trong đó nêu rõ không một tiểu bang nào có thể

từ chối đối với bất kỳ người nào sự bảo vệ bình đẳng của luật pháp trong các phán

quyết của Tòa án. Kết quả giải quyết vụ kiện đã dẫn tới phán quyết vào ngày

17/5/1954 của Thẩm phán Warren làm thay đổi nguyên tắc chia tách nhưng bình đẳng.

Bằng phán quyết của mình, Thẩm phán Warren đã tuyên bố trong lĩnh vực giáo dục thì

nguyên tắc “chia tách nhưng bình đẳng” không có cơ sở để áp dụng. Các nguyên đơn

trong trường hợp này đã bị tước đoạt quyền được bảo vệ bình đẳng theo Tu chính thứ

14 Hiến pháp Hoa Kỳ.

Thứ ba, xét về mặt kỹ thuật, việc ban hành án lệ của tòa án cần chú trọng chất

lượng đầu vào và với quy trình lựa chọn, công bố án lệ linh hoạt. Một số nước, điển

hình là Hà Lan đã lựa chọn phong cách lập luận trong bản án, quyết định rất đa dạng,

pha trộn giữa mô hình lý lẽ của các tòa án theo trường phái Civi Law và mô hình lý lẽ

của các tòa án theo trường phái Common Law. Về cơ bản, lập luận trong bản án, quyết

định mang tính diễn dịch, pháp lý và áp đặt. Điều này đã giúp nâng cao chất lượng đầu

vào của án lệ. Ngoài ra, để đáp ứng nhu cầu tăng số lượng án lệ, trở thành nguồn bổ

sung cho pháp luật thành văn, ở nhiều nước (điển hình là Mỹ) đã quy định về thời gian

ban hành án lệ linh hoạt, không quá chặt chẽ về thủ tục. Tòa án có thẩm quyền ban

hành án lệ xem xét các bản án của Tòa án cấp dưới, đáp ứng các tiêu chí lựa chọn, đề

xuất, phát triển án lệ. Như vậy, Mỹ đã không đặt nặng về thời gian từ khâu đề xuất đến

thông qua án lệ, không quá chú trọng về thủ tục hình thức mà nhấn mạnh tính linh

hoạt, mềm dẻo, hướng tới hệ quả thực tiễn của một án lệ.

Thứ tư, quá trình áp dụng án lệ của tòa án cần cân nhắc đến tính mềm dẻo để có

thể vừa bảo đảm sự thống nhất của pháp luật trong hoạt động xét xử vừa hạn chế được

việc tuân theo án lệ quá cứng nhắc của các tòa án. Nguyên tắc mềm dẻo này thể hiện

rất rõ trong quá trình áp dụng án lệ tại Hà Lan liên quan đến quan niệm về giá trị bắt

buộc của án lệ. Tại Hà Lan, chỉ duy nhất án lệ của Tòa án hiến pháp là mang tính bắt

buộc chính thức đối với tất cả các tòa án (nhưng không bắt buộc với chính nó). Các án

lệ do Tòa án tối cao công bố không mang tính bắt buộc chính thức mà chỉ có sức

thuyết phục. Điều này dẫn đến khả năng các tòa án cấp dưới có thể bỏ qua các án lệ

của Tòa án tối cao. Tuy nhiên, điều này cũng không hàm ý rằng án lệ của Tòa án tối

cao không có giá trị đối với các tòa án trong hệ thống. Trên thực tế, các tòa cấp dưới

thường xuyên phải xem xét các án lệ của Tòa án tối cao để làm cơ sở có tính thuyết

phục khi ban hành các quyết định của mình, bảo đảm áp dụng pháp luật thống nhất,

đồng thời nhằm giảm thiểu nguy cơ quyết định của họ bị hủy bởi Tòa án tối cao với lý

do xét xử tùy tiện.

KẾT LUẬN CHƯƠNG 2

Nghiên cứu “Những vấn đề lý luận về Tòa án trong cơ chế bảo vệ quyền của

phụ nữ”, có thể rút ra một số kết luận sau:

Quyền của phụ nữ là khái niệm dùng để chỉ quyền con người của phụ nữ, là tập

hợp những khả năng pháp luật mỗi quốc gia công nhận cho người phụ nữ được hưởng,

được làm và được đòi hỏi. Trong cơ cấu QPN bao gồm các quyền con người mà bất cứ

ai cũng được hưởng với tư cách là con người và các quyền đặc thù được công nhận

liên quan đến thiên chức của phụ nữ hoặc với tư cách là thành viên của nhóm người dễ

bị tổn thương. Bảo vệ QPN là nhu cầu tất yếu của mọi xã hội văn minh, dân chủ, nhân

quyền, là trách nhiệm của nhà nước, xã hội và các cá nhân. Bảo vệ QPN có thể được

hiểu là việc nhà nước, xã hội thông qua các quy định của pháp luật để ngăn ngừa và xử

lý những hành vi xâm phạm đến quyền và lợi ích hợp pháp của phụ nữ.

Cơ chế bảo vệ QPN được cấu thành từ các nguyên tắc, thể chế và thiết chế kết nối

với nhau, vận hành đồng thuận hướng tới mục tiêu chống lại sự xâm hại các QPN, đảm bảo

cho người phụ nữ thực sự được thụ hưởng các quyền của mình. Cơ chế bảo vệ QPN có thể

được phân loại theo các tiêu chí khác nhau và được hình dung gồm các tiểu cơ chế.

Tòa án được coi là “chốt chặn” cuối cùng và hiệu quả nhất trong việc bảo vệ

QPN. Với khả năng đặc biệt được xác định bởi chức năng, nhiệm vụ của Tòa án trong

cấu trúc quyền lực nhà nước, Tòa án có vị trí, vai trò hết sức quan trọng trong cơ chế

tổng thể về bảo vệ QPN.

Hoạt động xét xử là phương thức đặc trưng và chủ đạo được Tòa án sử dụng

bảo vệ QPN. Hoạt động xét xử của Tòa án diễn ra trên nhiều lĩnh vực khi ở đó xuất

hiện hành vi vi phạm QPN trong đó phổ biến nhất là trong lĩnh vực xét xử hình sự, dân

sự và hành chính. Thông qua hoạt động này, Tòa án không chỉ bảo vệ quyền cụ thể bị

xâm hại của phụ nữ, trả lại công lý, công bằng cho người phụ nữ với tư cách người bị

hại, mà còn bảo vệ các quyền của người phụ nữ trong quá trình tố tụng với tư cách là

người bị buộc tội hoặc là người tham gia tố tụng khác. Cùng với hoạt động xét xử, Tòa

án còn bảo vệ QPN thông qua các hoạt động khác như: hoạt động tuân thủ các thủ tục

tố tụng xét xử và giám sát các thủ tục tố tụng tiền xét xử, ngăn ngừa việc vi phạm

quyền của phụ nữ từ chính các cơ quan tiến hành tố tụng; hoạt động giáo dục pháp luật

và xây dựng án lệ; hoạt động bảo đảm quyền tiếp cận công lý của phụ nữ, bảo đảm cho

phụ nữ chủ động thực hiện quyền trong quá trình tố tụng.

Trong cơ chế bảo vệ QPN, hiệu quả hoạt động của Tòa án phụ thuộc vào tác

động của nhiều yếu tố, trong đó đáng chú ý là những yếu tố về nhận thức, pháp luật, xã

hội và chính năng lực của Tòa án. Mỗi yếu tố tác động từ những chiều cạnh và mức độ

khác nhau nhưng đều cần phải tính đến để đạt được hiệu quả tốt nhất của cơ chế bảo

vệ QPN bằng Tòa án.

Với những khía cạnh lý luận được làm sáng tỏ từ việc nghiên cứu các nội dung

tại Chương 2, luận án đã có đủ tiền đề nhận thức để đánh giá thực trạng và đề xuất các

giải pháp bảo đảm Tòa án trong cơ chế bảo vệ QPN ở Việt Nam hiện nay.

Chương 3

THỰC TRẠNG TÒA ÁN TRONG CƠ CHẾ BẢO VỆ QUYỀN CỦA PHỤ NỮ

Ở VIỆT NAM

3.1. Khái quát về Tòa án trong cơ chế bảo vệ quyền của phụ nữ ở Việt Nam

3.1.1. Hệ thống các thiết chế bảo vệ quyền của phụ nữ và chức năng, thẩm

quyền của Tòa án trong bảo vệ quyền của phụ nữ ở Việt Nam

3.1.1.1. Hệ thống các thiết chế bảo vệ quyền của phụ nữ ở Việt Nam

Ở Việt Nam, nhiệm vụ bảo vệ QPN được thực hiện bởi nhiều cơ quan, tổ chức,

bao gồm cả những cơ quan, tổ chức chung trong việc bảo vệ quyền con người và

những cơ quan, tổ chức hoạt động với tính cách là thiết chế chuyên biệt bảo vệ QPN.

Trách nhiệm bảo vệ QPN trước hết thuộc về nhà nước, được thực hiện thông

qua các thiết chế nhà nước như: Quốc hội, Chính phủ, Tòa án. Về mặt thẩm quyền,

Quốc hội làm Hiến pháp, sửa đổi Hiến pháp, làm luật và sửa đổi luật - đây là cơ sở ban

đầu, là tiền đề cho các hoạt động bảo đảm QPN của các cơ quan nhà nước, tổ chức

chính trị - xã hội và của chính bản thân người phụ nữ. Quốc hội thực hiện chức năng

giám sát tối cao việc ban hành văn bản pháp luật và thực hiện pháp luật nhằm bảo đảm

QPN. Bên cạnh đó, Quốc hội còn thực hiện quyền quyết định các vấn đề quan trọng

khác của đất nước như chiến tranh, hòa bình, tình trạng khẩn cấp, chính sách phát triển

kinh tế, xã hội, chính sách dân tộc và tôn giáo, quyết định các công trình quan trọng

của đất nước, phê chuẩn hoặc bãi bỏ các điều ước quốc tế - là những vấn đề lớn, hệ

trọng có liên quan trực tiếp đến quyền con người, quyền tự do dân chủ của công dân.

Hoạt động của Chính phủ có ý nghĩa quyết định trực tiếp đến hiệu quả bảo đảm và bảo

vệ QPN. Với thẩm quyền lập quy, Chính phủ xây dựng văn bản quy phạm pháp luật,

chính sách bảo đảm QPN theo nguyên tắc không phân biệt nam nữ, bảo đảm quyền

bình đẳng trong xã hội. Chính phủ xây dựng và chỉ đạo thực hiện các chiến lược phát

triển kinh tế - xã hội, đặc biệt là chính sách đối với các vùng nông thôn, dân tộc, miền

núi trên các phương diện kinh tế, chính trị, văn hóa, giáo dục, lao động…, tạo tiền đề

kinh tế quan trọng bảo đảm QPN , xây dựng đội ngũ cán bộ, công chức hành chính tận

tâm phục vụ nhân dân; xây dựng các chiến lược về công tác tuyên truyền, giáo dục,

nâng cao nhận thức về BĐG, về QPN thông qua các Chương trình mục tiêu quốc gia.

Chính phủ còn xây dựng, ban hành chỉ đạo thực hiện và tiến hành đánh giá tổng kết

việc thực hiện chiến lược, kế hoạch hành động vì sự tiến bộ của phụ nữ Việt Nam.

Thiết chế Tòa án đóng vai trò đặc biệt quan trọng trong hệ thống các thiết chế bảo vệ

QPN. Hệ thống TAND Việt Nam được trao thẩm quyền xét xử tất cả các hành vi xâm

hại nghiêm trọng đến QPN bị coi là tội phạm, đồng thời giải quyết các tranh chấp trên

các lĩnh vực có liên quan đến QPN và thực hiện các hoạt động giám sát quá trình tố

tụng, giáo dục pháp luật… nhằm bảo vệ QPN. Về mặt tổ chức, trong cơ cấu của các

thiết chế nắm quyền lực nhà nước đều có các bộ phận có chức năng tham gia vào việc

chăm sóc, bảo vệ QPN như Ủy ban về các vấn đề xã hội của Quốc hội; Bộ Lao động -

Thương binh và Xã hội có chức năng quản lý nhà nước về bình đẳng giới; Ủy ban

quốc gia vì sự tiến bộ của phụ nữ Việt Nam có nhiệm vụ nghiên cứu, đề xuất với Thủ

tướng Chính phủ phương hướng, giải pháp để giải quyết những vấn đề liên ngành liên

quan đến sự tiến bộ của phụ nữ; Ban vì sự tiến bộ của phụ nữ TAND tối cao; Ban vì sự

tiến bộ của phụ nữ ngành Kiểm sát nhân dân…Bên cạnh đó, theo khuyến nghị của

Liên Hợp Quốc, một trong những thiết chế mang tính nhà nước có tính độc lập và có

vai trò quan trọng trong bảo vệ quyền con người nói chung, QPN nói riêng cần phải

được thiết lập là Cơ quan nhân quyền quốc gia. Tuy nhiên, đến nay, cơ quan này chưa

được thiết lập ở Việt Nam. Đứng trước yêu cầu và tình hình mới, khi Việt Nam đang

trong quá trình hội nhập sâu rộng vào đời sống quốc tế, là thành viên của nhiều tổ chức

quốc tế lớn, đặc biệt là trong bối cảnh Hiến chương ASEAN ra đời, kéo theo sự ra đời

của cơ chế khu vực về quyền con người và hầu hết các nước ASEAN đều đã thành lập

cơ quan quốc gia về quyền con người, thì vấn đề thiết lập Cơ quan quốc gia về quyền

con người ở Việt Nam là yêu cầu cần phải được hiện thực hoá trong tương lai gần.

Trách nhiệm bảo vệ QPN còn thuộc về các thiết chế xã hội. Ở Việt Nam, Đảng

Cộng sản có vai trò hết sức quan trọng trong việc đảm bảo, thúc đẩy và bảo vệ QPN,

được thể hiện thông qua việc đề ra các chủ trương, đường lối phát triển của đất nước

nói chung và vì sự phát triển của phụ nữ nói riêng, lãnh đạo quá trình thực hiện các

chủ trương, đường lối đó. Mặt trận tổ quốc Việt Nam và các tổ chức thành viên đóng

vai trò nòng cốt trong việc tham gia quản lý nhà nước và xã hội, tổ chức thực hiện

pháp luật trong đời sống, góp phần bảo vệ quyền con người, quyền công dân. Trong

đó, vai trò đặc biệt quan trọng trong bảo đảm, bảo vệ QPN thuộc về Hội liên hiệp phụ

nữ Việt Nam, với tư cách là tổ chức thành viên tích cực của Mặt trận tổ quốc Việt

Nam, là tổ chức chính trị- xã hội của phụ nữ Việt Nam, hoạt động vì mục đích phấn

đấu cho sự bình đẳng, phát triển của phụ nữ. Hội có chức năng đại diện, chăm lo, bảo

vệ quyền, lợi ích hợp pháp, chính đáng của các tầng lớp phụ nữ, tham gia xây dựng

Đảng, tham gia quản lý Nhà nước; đoàn kết, vận động phụ nữ thực hiện đường lối, chủ

trương của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước; vận động xã hội thực hiện bình

đẳng giới. Ngoài ra, có ngày càng nhiều các tổ chức xã hội phi nhà nước, các doanh

nghiệp có thể đảm nhận các công việc trước kia thuộc thẩm quyền, trách nhiệm của

nhà nước. Đó cũng chính là một cơ chế tốt trong việc bảo vệ nhân quyền hiện nay ở

nước ta cũng như trong tương lai. Điều này sẽ hòa nhập với xu hướng của thế giới hiện

nay là các tổ chức xã hội dân sự cũng đóng vai trò quan trọng trong việc bảo vệ quyền

con người.

3.1.3.2. Chức năng, thẩm quyền của Tòa án trong cơ chế bảo vệ quyền của phụ

nữ ở Việt Nam

Các phân tích ở chương 2 đã cho thấy, Tòa án là thiết chế có trách nhiệm chủ

đạo so với các thiết chế nhà nước có trách nhiệm trong bảo vệ QPN, là “chốt chặn”

cuối cùng đối với các hành vi vi phạm QPN. Hoạt động của Tòa án cũng đem lại hiệu

quả cao nhất trong bảo vệ QPN. Do vậy, cơ chế bảo vệ QPN bằng Tòa án cũng là tiểu

cơ chế trọng tâm trong cơ chế tổng thể về bảo vệ QPN ở Việt Nam.

Trên cơ sở khẳng định nguyên tắc cơ bản trong tổ chức quyền lực nhà nước tại

khoản 3 Điều 2: “Quyền lực nhà nước là thống nhất, có sự phân công, phối hợp, kiểm

soát giữa các cơ quan nhà nước trong việc thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp,

tư pháp”, Hiến pháp năm 2013 đã lần đầu tiên hiến định Tòa án là cơ quan thực hiện

quyền tư pháp: "Toà án nhân dân là cơ quan xét xử của nước Cộng hoà xã hội chủ

nghĩa Việt Nam, thực hiện quyền tư pháp" (khoản 1 Điều 102) và quy định nhiệm vụ

cụ thể của Tòa án: “Toà án có nhiệm vụ bảo vệ công lý, quyền con người, quyền công

dân, bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích

hợp pháp của tổ chức, cá nhân” (khoản 3 Điều 102). Như vậy, bảo vệ công lý, bảo vệ

quyền con người, quyền công dân là nhiệm vụ hàng đầu của Tòa án, quyết định phạm

vi thẩm quyền và trách nhiệm của Tòa án trong bảo vệ QPN. Đồng thời, việc xác định

rõ Tòa án là cơ quan thực hiện quyền tư pháp trong cơ chế phân công, phối hợp, kiểm

soát quyền lực nhà nước có ý nghĩa đặc biệt quan trọng trong bảo đảm tính độc lập của

Tòa án và là điều kiện tiên quyết để mở rộng thẩm quyền của Tòa án trong hoạt động

bảo vệ QPN ở Việt Nam.

Xuất phát từ yêu cầu thực hiện nhiệm vụ bảo vệ công lý, bảo vệ quyền con

người, quyền công dân, Hiến pháp năm 2013 đã xác định rõ một số nguyên tắc hoạt

động của Tòa án, trong đó có những nguyên tắc tố tụng nền tảng như: nguyên tắc hai

cấp xét xử, nguyên tắc suy đoán vô tội, nguyên tắc tranh tụng… và một số quyền cơ

bản trong tố tụng tư pháp như: quyền được xét xử công bằng, công khai, kịp thời;

quyền bào chữa của người bị bắt, tạm giữ, tạm giam, khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử;

quyền bảo vệ lợi ích hợp pháp của đương sự…Những nội dung này được cụ thể hóa

trong nhiều văn bản luật như: Luật Tổ chức Toà án nhân dân năm 2014, Bộ luật Hình

sự năm 2015, Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015; Bộ luật Dân sự năm 2015, Bộ luật

Tố tụng dân sự năm 2015, Bộ luật Tố tụng hành chính năm 2015…Đặc biệt, Luật Tổ

chức Toà án nhân dân năm 2014 đã thể hiện tinh thần rất mới trong tổ chức và hoạt

động của TAND thông qua các quy định về nguyên tắc tổ chức và hoạt động, cơ cấu tổ

chức của các TAND, nhiệm vụ và quyền hạn của các TAND (bao gồm thẩm quyền của

các TAND trong xét xử các vụ án hình sự, dân sự, hôn nhân và gia đình, kinh doanh,

thương mại, lao động, hành chính và giải quyết các việc khác theo quy định của pháp

luật; thẩm quyền của TAND tối cao trong xét xử và bảo đảm áp dụng thống nhất pháp

luật trong xét xử, tổng kết phát triển án lệ, công bố án lệ), …theo hướng bảo đảm cho

TAND thực sự là cơ quan độc lập trong xét xử, thực hiện quyền lực tư pháp, bảo vệ

hiệu quả quyền con người, quyền công dân.

Liên quan đến thẩm quyền của TAND trong bảo vệ công lý, bảo vệ quyền con

người, quyền công dân, Bộ luật Dân sự năm 2015 đã đưa ra một quy định rất tiến bộ:

“Toà án không được từ chối giải quyết vụ việc dân sự vì lý do chưa có điều luật để áp

dụng” (khoản 2 Điều 14). Điều luật này phản ánh tinh thần coi Tòa án thật sự là chỗ

dựa để các quyền con người được bảo vệ, Tòa án phải bảo vệ tất cả các quyền và lợi

ích chính đáng của người dân, Tòa án không được nại ra lý do không có quy định luật

để né tránh việc giải quyết các yêu cầu bảo vệ quyền. Tuy nhiên, liên quan đến điều

luật này, hiện cũng có nhiều ý kiến trao đổi thể hiện sự băn khoăn về giới hạn thẩm

quyền của Tòa án và tính đồng thuận giữa các quy định luật liên quan. Trong một

nghiên cứu chuyên sâu, tiến sĩ Chu Thị Ngọc đã cho rằng: việc giới hạn thẩm quyền

của Tòa án theo Khoản 2 Điều 14 của Bộ luật Dân sự năm 2015 chỉ trong giải quyết

các vụ việc dân sự vô hình chung đã hạn chế nguyên tắc “Tòa án không được từ chối

xét xử vì lý do không có luật”, khiến cho nhiều khiếu kiện của người dân vẫn chưa

được Tòa án thụ lý, xem xét, giải quyết [31, tr. 86]. Hơn nữa, từ một góc độ khác, có

thể đặt vấn đề: nguyên tắc “Tòa án không được từ chối giải quyết vụ việc dân sự vì lý

do chưa có điều luật để áp dụng” liệu có mâu thuẫn với nguyên tắc hiến định: “Thẩm

phán, Hội thẩm nhân dân xét xử độc lập và chỉ tuân theo pháp luật”. Rõ ràng, yêu cầu

“chỉ tuân theo pháp luật” đã bó tay các Thẩm phán và Hội thẩm nhân dân trong trường

hợp “chưa có điều luật để áp dụng”, mặc dù trên thực tế thì dù chưa có điều luật áp dụng

nhưng trong lĩnh vực dân sự, Tòa án vẫn căn cứ theo thứ tự để áp dụng: tập quán, nguyên

tắc tương tự, nguyên tắc cơ bản của pháp luật dân sự, án lệ, lẽ công bằng.

Về mặt tổ chức, theo Luật Tổ chức Tòa án nhân dân năm 2014, Việt Nam đã tổ

chức Tòa án gia đinh và người chưa thành niên - Tòa chuyên trách thuộc Tòa án nhân dân

các cấp trong hệ thống Tòa án nhân dân. Theo quy định tại Điều 30, 38 và 45 của Luật

Tổ chức tòa án nhân dân năm 2014 thì trong cơ cấu của Tòa án nhân dân cấp cao, Tòa

án nhân dân cấp tỉnh, Tòa án nhân dân cấp huyện có Tòa gia đình và người chưa thành

niên. Việc tổ chức Tòa gia đình và người chưa thành niên ở cấp tỉnh và cấp huyện sẽ

căn cứ vào yêu cầu công việc và thực tế xét xử của mỗi tòa án; đồng thời tùy thuộc vào

biên chế Thẩm phán, Thẩm tra viên, Thư ký của từng tòa án và do Chánh án Tòa án

nhân dân tối cao xem xét, quyết định. Hiện nay, Việt Nam có 38 Tòa Gia đình và

người chưa thành niên được thành lập tại các Toà án nhân dân cấp tỉnh. Theo Thông tư

số 01/2016/TT-CA ngày 21/1/2016, Tòa án gia đình và người chưa thành niên có thẩm

quyền giải quyết 3 nội dung sau: Thứ nhất, vụ án hình sự mà bị cáo là người dưới 18

tuổi hoặc các vụ án hình sự mà bị cáo là người đã đủ 18 tuổi trở lên nhưng người bị hại

dưới 18 tuổi bị tổn thương nghiêm trọng về tâm lý hoặc cần sự hỗ trợ về điều kiện

sống, học tập do không có môi trường gia đình lành mạnh như những người dưới 18

tuổi khác; Thứ hai, xem xét, quyết định áp dụng các biện pháp xử lý hành chính tại tòa

án đối với người chưa thành niên; Thứ ba, các vụ việc hôn nhân gia đình theo quy định của Bộ luật tố tụng dân sự. Cho đến nay, các Tòa án gia đình và người chưa thành niên đang dần phát huy hiệu quả quan trọng trong việc xét xử nhằm nhằm nâng cao hiệu

quả, chất lượng và rút ngắn thời hạn giải quyết các vụ việc về gia đình và người chưa

thành niên tại Tòa án nhân dân.

3.1.2. Cơ sở pháp lý cho hoạt động của Tòa án trong cơ chế bảo vệ quyền của

phụ nữ ở Việt Nam

3.1.2.1. Quy định pháp luật về nội dung quyền của phụ nữ ở Việt Nam

Quyền của phụ nữ trước hết được ghi nhận trong Hiến pháp Việt Nam. Ngay

trong bản Hiến pháp đầu tiên của nước ta được Quốc hội thông qua ngày 09/11/1946,

tại Điều 9 đã quy định: “Đàn bà ngang quyền đàn ông về mọi phương diện”. Kể từ đó

đến nay, nội dung các bản Hiến pháp đều có quy định về quyền của phụ nữ và các quy

định này ngày càng phát triển vừa mang tính kế thừa vừa có tính đổi mới, đồng thời

phù hợp với xu hướng phát triển của quốc tế và khu vực.

Bản Hiến pháp năm 2013 có thể được xem là bản Hiến pháp nhân quyền, trong

đó những vấn đề liên quan đến quyền con người được ghi nhận một cách đầy đủ, chính

xác và tiến bộ. QPN trước hết là những quyền thuộc về con người được quy định từ

Điều 14 đến Điều 49 (Chương II Hiến pháp năm 2013), đồng thời hàm chứa những

quyền đặc thù của phụ nữ. Với tư cách công dân, phụ nữ có các quyền sau: (i) Quyền

chính trị: Quyền bình đẳng trước pháp luật, không ai bị phân biệt đối xử trong đời

sống chính trị, dân sự, kinh tế, văn hóa, xã hội (Điều 16); Tham gia quản lý nhà nước

và xã hội (Điều 28); Bầu cử khi đủ mười tám tuổi trở lên, ứng cử khi đủ hai mươi mốt

tuổi trở lên vào Quốc hội, Hội đồng nhân dân (Điều 27); Biểu quyết khi Nhà nước

trưng cầu ý dân (đối với công dân đủ 18 tuổi trở lên) (Điều 29); Tự do ngôn luận, tự do

báo chí, tiếp cận thông tin, hội họp, lập hội, biểu tình (Điều 25); Tự do tín ngưỡng, tôn

giáo theo hoặc không theo một tôn giáo nào (Khoản 1 Điều 24); Khiếu nại, tố cáo với

cơ quan, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền về những việc làm trái pháp luật của cơ quan,

tổ chức, cá nhân (Điều 30); (ii) Quyền dân sự : Quyền sống, tính mạng được pháp luật

bảo hộ, không ai bị tước đoạt tính mạng trái pháp luật (Điều 19); Bất khả xâm phạm về

thân thể, được pháp luật bảo hộ về sức khoẻ, danh dự và nhân phẩm; không bị tra tấn,

bạo lực, truy bức, nhục hình hay bất kỳ hình thức đối xử nào khác xâm phạm thân thể,

sức khỏe, xúc phạm danh dự, nhân phẩm (Khoản 1 Điều 20); Hiến mô, bộ phận cơ thể

người và hiến xác theo quy định của luật (Khoản 3 Điều 20); Có nơi ở hợp pháp

(Khoản 1 Điều 22); Không thể bị trục xuất, giao nộp cho nhà nước khác (Khoản 2

Điều 17); Tự do đi lại và cư trú ở trong nước; ra nước ngoài và từ nước ngoài về nước

(Điều 23); Sở hữu về thu nhập hợp pháp, của cải để dành, nhà ở, tư liệu sinh hoạt, tư

liệu sản xuất, phần vốn góp trong doanh nghiệp và trong các tổ chức kinh tế khác

(Khoản 1 Điều 32); Sở hữu tư nhân và quyền thừa kế được pháp luật bảo hộ (Khoản 2

Điều 32); Được Nhà nước giao đất, cho thuê đất, công nhận quyền sử dụng đất. Người

sử dụng đất được chuyển quyền sử dụng đất, thực hiện các quyền và nghĩa vụ theo quy

định của luật (Khoản 2 Điều 54); Bất khả xâm phạm về đời sống riêng tư, bí mật cá

nhân và bí mật gia đình, có quyền bảo vệ danh dự, uy tín của mình. Thông tin về đời

sống riêng tư, bí mật cá nhân, bí mật gia đình được pháp luật bảo đảm an toàn (Khoản

1 Điều 21); Bí mật thư tín, điện thoại, điện tín và các hình thức trao đổi thông tin riêng

tư khác (Khoản 2 Điều 21); Kết hôn, ly hôn. Hôn nhân theo nguyên tắc tự nguyện, tiến

bộ, một vợ một chồng, vợ chồng bình đẳng, tôn trọng lẫn nhau (Khoản 1 Điều 36);

Xác định dân tộc của mình, sử dụng ngôn ngữ mẹ đẻ, lựa chọn ngôn ngữ giao tiếp

(Điều 42); (iii) Quyền về kinh tế, lao động và việc làm: Quyền tự do kinh doanh trong

những ngành nghề mà pháp luật không cấm (Điều 33); Được tạo điều kiện để đầu tư,

sản xuất, kinh doanh. Tài sản hợp pháp của cá nhân đầu tư, sản xuất, kinh doanh được

pháp luật bảo hộ và không bị quốc hữu hóa (khoản 3 Điều 51); Làm việc, lựa chọn

nghề nghiệp, việc làm và nơi làm việc (Khoản 1 Điều 35); (iv) Quyền về văn hóa, giáo

dục, xã hội: Quyền được đảm bảo an sinh xã hội (Điều 34); được thụ hưởng phúc lợi

xã hội (Khoản 2 Điều 59); Được bảo vệ, chăm sóc sức khỏe, bình đẳng trong việc sử

dụng các dịch vụ y tế và có nghĩa vụ thực hiện các quy định về phòng bệnh, khám

bệnh, chữa bệnh (Khoản 1 Điều 38); Học tập (Điều 39); Nghiên cứu khoa học và công

nghệ, sáng tạo văn học, nghệ thuật và thụ hưởng lợi ích từ các hoạt động đó (Điều 40);

Nhà nước tạo điều kiện để mọi người tham gia và được thụ hưởng lợi ích từ các hoạt

động khoa học và công nghệ (Khoản 3 Điều 62); Hưởng thụ và tiếp cận các giá trị văn

hoá, tham gia vào đời sống văn hóa, sử dụng các cơ sở văn hóa (Điều 41); Được sống

trong môi trường trong lành (Điều 43); (v) Quyền liên quan đến tố tụng, tư pháp:

Không bị bắt nếu không có quyết định của Tòa án nhân dân, quyết định hoặc phê

chuẩn của Viện kiểm sát nhân dân, trừ trường hợp phạm tội quả tang. Việc bắt, giam,

giữ người do luật định (Khoản 2 Điều 20); Không có tội cho đến khi được chứng minh

theo trình tự luật định và có bản án kết tội của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật

(Khoản1 Điều 31); Không bị kết án hai lần vì một tội phạm (Khoản 3 Điều 31); Được

tự bào chữa, nhờ luật sư hoặc người khác bào chữa trong trường hợp bị bắt, tạm giữ,

tạm giam, khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử (Khoản4 Điều 31); Được bồi thường thiệt

hại về vật chất, tinh thần và phục hồi danh dự nếu bị bắt, tạm giữ, tạm giam, khởi tố,

điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án trái pháp luật có (Khoản 5 Điều 31). Ngoài ra, để

tạo lập sự bình đẳng thực sự cho phụ nữ, khoản 1 và khoản 3 Điều 26 của Hiến pháp

năm 2013 quy định: “Công dân nam, nữ bình đẳng về mọi mặt. Nhà nước có chính

sách bảo đảm quyền và cơ hội bình đẳng giới” và “Nghiêm cấm phân biệt đối xử về

giới”. Trên cơ sở đó, với tư cách là nhóm xã hội đặc thù, phụ nữ còn có các quyền sau:

(i) Được Nhà nước, xã hội và gia đình tạo điều kiện để phát triển toàn diện, phát huy

vai trò của mình trong xã hội (Khoản 2 Điều 26); (ii) Được Nhà nước bảo hộ hôn nhân

và gia đình, quyền lợi của người mẹ và trẻ em (Khoản 2 Điều 36); (iii) Được nhà

nước, xã hội và gia đình bảo vệ, chăm sóc sức khỏe, thực hiện kế hoạch hóa gia đình

(khoản 2 Điều 58).

Các quyền hiến định của phụ nữ được cụ thể hóa trong hệ thống văn bản pháp

luật Việt Nam hiện hành. Theo tinh thần Hiến pháp năm 2013, ngày 24/11/2015, tại kỳ

họp thứ 10, Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam khóa XIII đã thông

qua Bộ luật Dân sự năm 2015 gồm 27 chương, 689 điều hướng tới thực hiện, bảo vệ

quyền dân sự về nhân thân, tài sản của cá nhân, pháp nhân, góp phần hoàn thiện thể

chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và phục vụ hội nhập quốc tế. Theo

quy định của Bộ luật thì cá nhân có: Quyền nhân thân (Điều 25); Quyền có họ, tên

(Điều 26); Quyền thay đổi họ, quyền thay đổi tên (Điều 27, 28); Quyền xác định, xác

định lại dân tộc (Điều 29), Quyền được khai sinh, khai tử (Điều 30); Quyền thừa kế

(Điều 609); Quyền bình đẳng về thừa kế của của cá nhân (Điều 610); Khoản 1 Điều 3

Bộ luật Dân sự khẳng định: “Mọi cá nhân đều bình đẳng, không được lấy bất kỳ lý do

nào để phân biệt đối xử; được pháp luật bảo hộ như nhau về các quyền nhân thân và

tài sản”. Nội dung các quy định của Bộ luật Dân sự vừa bảo đảm ghi nhận một cách

nhất quán nguyên tắc bình đẳng, tự nguyện, tự thoả thuận và tự chịu trách nhiệm của

các chủ thể tham gia quan hệ dân sự, đồng thời có một số quy định nhằm bảo vệ

quyền, lợi ích chính đáng của phụ nữ là bên yếu thế, đảm bảo bình đẳng giới thực chất,

được thể hiện rải rác trong các quy định về năng lực chủ thể cá nhân, đại diện, các

quyền nhân thân và các quy định về quyền sở hữu, vật quyền khác và thừa kế.

Đáng chú ý hơn, Bộ luật Lao động năm 2012 dành một chương (Chương X)

quy định riêng về lao động nữ. Một số quy định cụ thể bao gồm: Nghĩa vụ của người

sử dụng lao động đối với lao động nữ (Điều 154); Bảo vệ thai sản đối với lao động nữ

(Điều 155); Quyền đơn phương chấm dứt, tạm hoãn hợp đồng lao động của lao động

nữ mang thai (Điều 156); Nghỉ thai sản (Điều 157); Quyền được bảo đảm việc làm cho

lao động nữ nghỉ thai sản (Điều 158); Quyền được trợ cấp khi nghỉ để chăm sóc con

ốm, khám thai, thực hiện các biện pháp tránh thai (Điều 159); Công việc không được

sử dụng lao động nữ (Điều 160). Theo đó, Nhà nước phải có chính sách bảo đảm

quyền làm việc bình đẳng của lao động nữ; khuyến khích người sử dụng lao động tạo

điều kiện để lao động nữ có việc làm thường xuyên, áp dụng rộng rãi chế độ làm việc

theo thời gian biểu linh hoạt, làm việc không trọn thời gian, giao việc làm tại nhà; có

biện pháp tạo việc làm, cải thiện điều kiện lao động, nâng cao trình độ nghề nghiệp,

chăm sóc sức khỏe, tăng cường phúc lợi về vật chất và tinh thần của lao động nữ nhằm

giúp lao động nữ phát huy có hiệu quả năng lực nghề nghiệp, kết hợp hài hòa cuộc

sống lao động và cuộc sống gia đình. Lao động nữ được hưởng các chế độ khám thai

(nghỉ việc có hưởng lương trợ cấp), nghỉ việc hưởng lương trợ cấp sinh đẻ bằng 100%

tiền lương, dưỡng sức sau khi sinh nếu sức khỏe yếu.

Để trực tiếp bảo vệ các QPN khi có hành vi xâm hại của cá nhân, tổ chức, cơ

quan, Bộ luật Hình sự năm 2015 và Luật sửa đổi, bổ sung năm 2017 đã quy định

những tội phạm liên quan đến phụ nữ, các điều luật bảo vệ quyền của phụ nữ: Bộ luật

quy định một tội danh riêng tại Điều 165 “Tội xâm phạm quyền bình đẳng của phụ

nữ” để bảo vệ quyền bình đẳng của người phụ nữ (Điều 165). Hành vi phạm tội đối

với phụ nữ có thai là tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự (khoản 1.i Điều 52) và

cũng là tình tiết tăng nặng định khung: Giết người mà biết là có thai (khoản 1.c Điều

123), cố ý gây thương tích hoặc gây tổn hại sức khoẻ đối với phụ nữ đang có thai

(khoản1.c Điều 134), sa thải công chức, viên chức người lao động đang có thai (khoản

2.b Điều 162), cướp giật tài sản phụ nữ mà biết là có thai (khoản 1.g Điều 171), hành

hạ phụ nữ có thai (khoản 2.a Điều 185), tổ chức sử dụng trái phép chất ma tuý đối với

phụ nữ mà biết là đang có thai (khoản 2.d Điều 225). Trong khi đó, BLHS có các quy

định thể hiện đường lối xử lý đối với bị cáo là phụ nữ mang tính nhân đạo và có chú ý

đến những đặc điểm về nhân thân, hoàn cảnh của bị cán, bị cáo là phụ nữ: Không áp

dụng hình phạt tử hình đối với phụ nữ có thai hoặc phụ nữ đang nuôi con dưới 36

tháng tuổi khi phạm tội hoặc khi bị xét xử (Điều 40 BLHS) [37]; Phụ nữ có thai phạm

tội được quy định là một tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự (khoản 1.n Điều 51);

Người mẹ nào do ảnh hưởng nặng nề của tư tưởng lạc hậu hoặc trong hoàn cảnh khách

quan đặc biệt mà giết con mới đẻ hoặc vứt bỏ đứa trẻ đó dẫn đến hậu quả đứa trẻ chết

chỉ bị xét xử về tội "Giết con mới đẻ" (Điều 124 BLHS) [37]. Chính sách nhân đạo,

khoan hồng được thể hiện cả trong việc áp dụng hình phạt và thi hành án: Không áp

dụng hình phạt tử hình đối với phụ nữ có thai hoặc đối với phụ nữ đang nuôi con dưới

36 tháng tuổi khi phạm tội hoặc khi bị xét xử, trong trường hợp này hình phạt tử hình

chuyển thành tù chung thân (Điều 40 BLHS) [37], không thi hành án tử hình đối với

phụ nữ có thai hoặc nuôi con dưới 36 tháng tuổi được hoãn cho đến khi con đủ 36

tháng tuổi (điểm b khoản 1 Điều 6 BLHS) [47, tr.137]...Ngoài ra, BLHS không quy

định cụ thể, nhưng khi xét xử bị cáo là phụ nữ có hoàn cảnh khó khăn, đang nuôi con

dưới 36 tháng tuổi cũng có thể coi là một tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự, tuy

nhiên, trong trường hợp này chỉ được áp dụng khoản 2 Điều 51 BLHS và phải ghi rõ

trong bản án [47, tr.137].

Luật Bình đẳng giới năm 2006 là văn bản chuyên biệt xác định bình đẳng giới là

mối quan hệ không có sự phân biệt đối xử với phụ nữ trên mọi lĩnh vực: chính trị, kinh tế,

lao động, khoa học và công nghệ, giáo dục và đào tạo, y tế, văn hoá, gia đình... Theo đó,

phụ nữ và nam giới có vị trí, vai trò, được đối xử và được thụ hưởng ngang nhau, được tạo

điều kiện và cơ hội phát huy năng lực của mình cho sự phát triển của cộng đồng, của gia

đình; nghiêm cấm cản trở nam, nữ thực hiện bình đẳng giới, phân biệt đối xử về giới dưới

mọi hình thức, bạo lực trên cơ sở giới và các hành vi khác theo quy định của pháp luật;

người có hành vi vi phạm pháp luật về bình đẳng giới sẽ tùy theo tính chất, mức độ vi

phạm mà bị xử lý kỷ luật, xử lý hành chính hoặc bị truy cứu trách nhiệm hình sự. Cơ

quan, tổ chức, cá nhân có hành vi vi phạm pháp luật về bình đẳng giới mà gây thiệt hại thì

phải bồi thường theo quy định của pháp luật…

Luật Hôn nhân và gia đình năm 2014 được Quốc hội nước Cộng hoà xã hội chủ

nghĩa Việt Nam, Khoá 13, kỳ họp lần thứ 7 thông qua vào ngày 19/6/2014, gồm 9

chương, 133 điều và có hiệu lực thi hành từ ngày 01/01/2015. Một trong những

nguyên tắc cơ bản của chế độ hôn nhân và gia đình được quy định tại Điều 2, Luật

Hôn nhân và Gia đình là: “Hôn nhân tự nguyện, tiến bộ, một vợ một chồng, vợ chồng

bình đẳng”. Với những quy định phù hợp với thực tiễn đời sống kinh tế - xã hội, Luật

Hôn nhân và Gia đình đã đáp ứng các yêu cầu khách quan của đời sống hôn nhân và

gia đình trong tình hình mới và góp phần bảo đảm thực hiện tốt hơn quyền của phụ nữ

trong lĩnh vực hôn nhân và gia đình, bình đẳng giới. Cụ thể, một số điều luật quy định

về bảo vệ quyền của phụ nữ và bình đẳng giới nổi bật như: Nghiêm cấm các hành vi có

liên quan đến yếu tố bạo lực gia đình trong lĩnh vực hôn nhân và gia đình (Điều 5).

Vợ, chồng bình đẳng với nhau, có quyền, nghĩa vụ ngang nhau về mọi mặt trong gia

đình; có nghĩa vụ tôn trọng, giữ gìn và bảo vệ danh dự, nhân phẩm, uy tín cho nhau; có

nghĩa vụ tôn trọng quyền tự do tín ngưỡng, tôn giáo của nhau. Vợ, chồng có quyền,

nghĩa vụ tạo điều kiện, giúp đỡ nhau chọn nghề nghiệp; học tập, nâng cao trình độ văn

hóa, chuyên môn, nghiệp vụ; tham gia hoạt động chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội

(Điều 17, 21, 22, 23). Đối với tài sản chung của vợ chồng, người vợ có quyền ngang

người chồng trong việc chiếm hữu, sử dụng và định đoạt; Tài sản do vợ, chồng tạo ra,

thu nhập do lao động, hoạt động sản xuất, kinh doanh, hoa lợi, lợi tức phát sinh từ tài

sản riêng và thu nhập hợp pháp khác trong thời kỳ hôn nhân là tài sản chung; Nếu chia

tài sản khi còn chung sống, người vợ được hưởng phần ngang như người chồng; Vợ

hoặc chồng có quyền có tài sản riêng (Điều 29, 38, 43). Khi quan hệ vợ chồng đã có

mâu thuẫn sâu sắc không thể chung sống với nhau thì người vợ cũng như người chồng

đều có quyền yêu cầu Tòa án cho ly hôn. Cha, mẹ, người thân thích khác có quyền yêu

cầu Tòa án giải quyết ly hôn khi một bên vợ, chồng do bị bệnh tâm thần hoặc mắc

bệnh khác mà không thể nhận thức, làm chủ được hành vi của mình, đồng thời là nạn

nhân của bạo lực gia đình do chồng, vợ của họ gây ra làm ảnh hưởng nghiêm trọng

đến tính mạng, sức khỏe, tinh thần của họ; chồng không có quyền yêu cầu ly hôn trong

trường hợp vợ đang có thai, sinh con hoặc đang nuôi con dưới 12 tháng tuổi. Ngược

lại, trong trường hợp này nếu người vợ xin ly hôn thì Tòa án vẫn giải quyết (Điều 51,

59). Khi Tòa án giải quyết ly hôn, về nguyên tắc phải luôn chú trọng bảo vệ quyền lợi

chính đáng của người vợ và các con chưa thành niên. Nếu người phụ nữ về làm dâu và

chung sống cùng gia đình người chồng, thì khi ly hôn phải đảm bảo cho người vợ

được trích chia một phần tài sản trong gia đình chồng, tương đương với công sức đóng

góp của vợ vào việc duy trì, phát triển đời sống của gia đình (Điều 59, 61).

Ngoài những văn bản pháp luật điển hình nêu trên, vấn đề bảo đảm công lý, bảo

vệ QPN còn thể hiện trong quy định của nhiều văn bản pháp luật hiện hành (Luật Bảo

hiểm xã hội năm 2014, Luật phòng, chống bạo lực gia đình, Luật bảo vệ, chăm sóc và

giáo dục trẻ em; Luật người cao tuổi; Luật quốc tịch; Luật nuôi con nuôi...)

3.1.2.2. Quy định pháp luật về thủ tục tố tụng bảo vệ quyền của phụ nữ ở Việt Nam

Quyền con người trong lĩnh vực tố tụng hình sự được ghi nhận và bảo vệ trên

cơ sở cân nhắc rằng hoạt động tố tụng hình sự gắn liền với vi phạm pháp luật nghiêm

trọng nhất là tội phạm và chức năng của nhà nước là phát hiện nhanh chóng, kịp thời

và xử lý công minh người phạm tội; nhưng đồng thời hoạt động tố tụng hình sự cũng

là lĩnh vực hiệu quả và phổ biến nhất trong bảo vệ các quyền con người. Trên tinh thần

đó, ngoài những quy định chung về nguyên tắc, trình tự, thủ tục bắt buộc phải tuân

theo trong quá trình tố tụng đối với bất cứ vụ án nào, Bộ luật Tố tụng hình sự năm

2015 đã có nhiều điều luật ghi nhận những nguyên tắc và thủ tục tố tụng gắn với mục

đích đảm bảo các quyền của con người nói chung và các QPN nói riêng. Về nguyên

tắc xử lý đối với bị can, bị cáo, Bộ luật có các quy định nhằm bảo vệ quyền con người

của bị can, bị cáo, đề cao trách nhiệm của cơ quan tố tụng trong việc chứng minh tội

phạm như: Người bị buộc tội được coi là không có tội cho đến khi được chứng minh

theo trình tự, thủ tục do Bộ luật này quy định và có bản án kết tội của Tòa án đã có

hiệu lực pháp luật (Điều 13), không ai bị kết án hai lần vì một tội phạm (Điều 14), và

trách nhiệm chứng minh tội phạm thuộc về cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng

(Điều 15). Đặc biệt, Bộ luật có quy định để bảo vệ nữ bị can, bị cáo là phụ nữ có thai

hoặc đang nuôi con dưới 36 tháng tuổi trong vấn đề tạm giam là nếu họ có nơi cư trú

và lý lịch rõ ràng (mà không thuộc các trường hợp quy định) thì không tạm giam mà

100

áp dụng biện pháp ngăn chặn khác (khoản 4 Điều 119). Trước khi thi hành án tử hình

đối với người bị kết án là phụ nữ, thì Hội đồng thi hành án ngoài việc kiểm tra căn

cước, phải kiểm tra các tài liệu liên quan đến điều kiện không thi hành bản án tử hình

được quy định tại Điều 40 BLHS (khoản 1 Điều 367 BLTTHS, Luật THAHS) [38].

Đây là quy định mang tính nhân đạo sâu sắc, thể hiện sự thận trọng trong việc áp dụng

biện pháp tạm giam đối với phụ nữ, tôn trọng quyền con người và trẻ em. Bộ luật Tố

tụng hình sự còn có quy định về quyền đặc thù của phụ nữ được thể hiện thông qua các

qui định về áp dụng biện pháp cưỡng chế khám xét và xem xét dấu vết trên thân thể

(Khoản 2 Điều 194 BLTTHS), theo đó, việc khám xét người phải do người cùng giới thực

hiện và không được xâm phạm đến tính mạng, sức khỏe, tài sản, danh dự, nhân phẩm của

người bị khám xét; quy định về việc xem xét dấu vết trên thân thể (khoản 2 Điều 203) phải

do người cùng giới tiến hành và phải có người cùng giới chứng kiến, trường hợp cần thiết

thì có thể mời bác sĩ tham gia. Các quy định này nhằm tăng cường bảo vệ tính mạng, sức

khỏe, tài sản, danh dự, nhân phẩm của người bị khám xét đặc biệt là phụ nữ khi họ đang là

những người “yếu thế” phải chịu áp dụng các biện pháp cưỡng chế của Cơ quan điều tra.

Trong tố tụng dân sự, nhiều quy định đã đặt ra yêu cầu tuân thủ đối với các cơ quan

bảo vệ pháp luật và những người tham gia tố tụng khác nhằm tạo điều kiện cho người phụ

nữ hưởng thụ bình đẳng, công bằng trong xét xử và ưu tiên cho họ thực hiện quyền và

không bị xâm phạm quyền bởi các chủ thể khác, đồng thời cũng là điều kiện pháp lý

để dẫn tới một phán quyết đúng đắn, công minh của cơ quan xét xử. Bộ luật Tố tụng

dân sự năm 2015 quy định về sự tự nguyện, bình đẳng và tôn trọng tự thỏa thuận là các

nguyên tắc xuyên suốt nội dung, hình thức và cơ chế vận hành của luật tố tụng dân sự.

Trong đó, nguyên tắc bình đẳng về quyền và nghĩa vụ là sự thể hiện rõ nét nhất quyền

bình đẳng của phụ nữ khi tham gia vào quan hệ tố tụng dân sự. Việc bảo vệ QPN trong

lĩnh vực dân sự do phía các đương sự tự nguyện và chủ động khởi xướng và thực hiện.

Nó bắt đầu ngay từ khi khởi kiện hay không khởi kiện. Trong việc tiếp tục hay từ bỏ

việc khởi kiện, cung cấp chứng cứ, tham gia phiên tòa, tự bảo vệ hay nhờ người khác

bảo vệ quyền lợi của mình. Các đương sự đều bình đẳng về quyền và nghĩa vụ trong tố

tụng dân sự, Tòa án có trách nhiệm tạo điều kiện để họ thực hiện các quyền và nghĩa

vụ của mình. Các đương sự có vị trí tố tụng như nhau có quyền, nghĩa vụ tố tụng như

nhau. Trường hợp các đương sự có vị trí tố tụng khác nhau (chẳng hạn như vị trí

nguyên đơn và vị trí bị đơn), các đương sự vẫn có cơ hội và khả năng bình đẳng như

nhau trong việc thực hiện các quyền tố tụng để bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của

101

mình trước Tòa án, như quyền đưa ra yêu cầu, quyền phản đối yêu cầu, quyền kháng

cáo, khiếu nại, xuất trình chứng cứ, tranh luận, quyền tự bảo vệ hoặc nhờ người khác

bảo vệ, v.v.. Đồng thời, các đương sự cũng bình đẳng với nhau trong việc thực hiện

các nghĩa vụ tố tụng, như nghĩa vụ cung cấp chứng cứ, nghĩa vụ tôn trọng Tòa án,

chấp hành các quyết định của Tòa án trong thời gian giải quyết vụ án, v.v…Mặc dù

vậy, áp dụng nguyên tắc tự nguyện, bình đẳng và tự thỏa thuận nhưng không có nghĩa

là Tòa án đóng vai trò mờ nhạt trong cơ chế giải quyết các vụ án dân sự. Ngược lại,

nhiệm vụ của Tòa án là tạo điều kiện và cơ hội tốt nhất cho các bên tự bảo vệ quyền

lợi của mình. Chính vì vậy, tố tụng dân sự Việt Nam có những quy định thể hiện rất rõ

điều này. Đó là các quy định về thẩm quyền của Tòa án. Tòa án giải quyết vụ việc dân

sự phải khách quan, vô tư, không thiên vị và phải độc lập, không chịu sự ảnh hưởng từ

bên ngoài; Tòa án có trách nhiệm giải thích cho các bên đương sự về quyền và nghĩa

vụ của họ, báo trước về hậu quả pháp lý do thực hiện hoặc không thực hiện hành vi tố

tụng, giúp đỡ các bên đương sự trong việc thực hiện quyền của mình, tạo mọi điều

kiện để việc nghiên cứu chứng cứ được khách quan, toàn diện và đầy đủ, áp dụng đúng

đắn những quy định của pháp luật khi giải quyết vụ việc dân sự…Mục đích vừa đảm

bảo cho các đương sự tự bảo vệ quyền lợi của mình vừa đảm bảo cho Tòa án có quyết

định, bản án đạt đến công lý. Ngoài ra, một số quy định của Bộ luật Tố tụng dân sự

liên quan đến quyền, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của đương sự là nạn nhân bạo

lực gia đình như quy định về những tranh chấp về hôn nhân và gia đình thuộc thẩm

quyền giải quyết của Tòa án (Điều 28), quy định liên quan đến việc áp dụng biện pháp

khẩn cấp tạm thời nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho người yếu thế trong đó

có nạn nhân bạo lực gia đình (Điều 114).

3.2. Kết quả hoạt động của Tòa án trong cơ chế bảo vệ quyền của phụ nữ ở

Việt Nam

3.2.1. Bảo vệ quyền của phụ nữ thông qua hoạt động xét xử của Tòa án

3.2.1.1. Bảo vệ quyền của phụ nữ thông qua hoạt động xét xử hình sự của Tòa án

Theo thống kê của TAND tối cao, trong giai đoạn từ năm 2018 đến năm 2022, số

vụ án hình sự được hệ thống TAND thụ lý giải quyết là rất lớn và theo chiều hướng

tăng dần10. Trong số đó, các vụ án có bị hại là phụ nữ chiếm tỷ lệ đáng kể, trong khi tỷ lệ phụ nữ phạm tội thấp hơn nhiều so với nam giới (khoảng 5- 10% tội phạm).

10 Báo cáo của Tòa án nhân dân tối cao cho thấy: từ năm 2016 đến năm 2020, các Tòa án đã thụ lý 386.165 vụ với 650.546 bị cáo; đã giải quyết, xét xử được 384.209 vụ với 641.616 bị cáo, đạt tỷ lệ 99,5% về số vụ và 98,6% về số bị cáo. Trong đó, riêng năm 2020, các Tòa án đã thụ lý 89.726 vụ với 162.295 bị cáo; đã giải quyết, xét xử được 87.770 vụ với 153.365 bị cáo10, đạt tỷ lệ 97,8% về số vụ và 94,5% về số bị cáo (so với năm 2019, thụ lý tăng

102

Bảng tổng hợp số liệu số lượng bị cáo nữ / tổng số vụ án xét xử và số bị cáo

từ năm 2018 đến 2022

Năm 2018 2019 2020 2021 2022 Tổng Vụ 58587 62514 64086 66601 69081 320869 Bị cáo 98508 104180 110581 115605 128350 557224 Bị cáo là nữ 5138 5260 5494 5705 6288 27885

Nguồn: Tòa án Nhân dân tối cao (Số bị cáo nữ được Tòa án địa phương thống

kê theo phần mềm thống kê) xem chi tiết các năm phụ lục 1

Tình trạng xâm hại QPN diễn ra trên nhiều lĩnh vực với các mức độ khác nhau,

nổi lên ở một số nhóm tội phạm: (i) Nhóm tội xâm phạm tính mạng, sức khỏe, danh

dự, nhân phẩm phụ nữ. Chỉ tính riêng 5 tháng đầu năm 2019, cả nước đã xảy ra 447 vụ

giết người, trong đó số vụ người thân sát hại lẫn nhau chiếm khoảng 20% tổng số vụ

án giết người mà phần lớn nạn nhân là phụ nữ và trẻ em. Đặc biệt nghiêm trọng là tình

trạng xâm hại tình dục đối với phụ nữ và trẻ em gái xảy ra nhiều và ở mức độ báo

động trong cả nước. Tính chất, mức độ nghiêm trọng của các vụ án xâm hại tình dục

phụ nữ và trẻ em có xu hướng ngày càng tăng lên. Nhiều vụ án xảy ra có tính chất đặc

biệt nghiêm trọng, thể hiện sự suy đồi đạo lý nghiêm trọng, có không ít những trường

hợp biến thành thú tính khi thực hiện hành vi cưỡng bức về tình dục như trường hợp bố

đẻ hiếp dâm con gái ruột, anh trai hiếp dâm em gái, người chồng hiếp dâm con riêng của

vợ, ông ngoại hiếp dâm cháu, nhiều người hiếp dâm một người, người bị hại trong vụ

hiếp dâm còn quá nhỏ tuổi, xâm hại tình dục làm người bị xâm hại mang thai và sinh

con, hiếp dâm rồi giết người nhằm trốn tránh sự tố giác của người bị hại, trốn tránh sự

phát hiện, trừng trị của pháp luật,... Nhiều vụ án để lại hậu quả rất nghiêm trọng, nạn

nhân phải đi phá thai nhiều lần hoặc có những nạn nhân là người khuyết tật, người

thiểu năng hoàn toàn không có khả năng nhận biết hành vi đồi bại mà họ đang phải

chịu [75]. Tình trạng bạo lực gia đình cũng là một vấn nạn với hơn một nửa phụ nữ

(58%) trong đời từng chịu bạo lực thể xác, tinh thần và tình dục, trong đó, có đến

25,9% nạn nhân bị thương do bạo lực thể xác hoặc tình dục từ chồng mình (có hơn

11,2% bị thương cần chăm sóc y tế). Báo cáo Điều tra quốc gia về bạo lực đối với phụ

nữ ở Việt Nam năm 2019 cho thấy: Cứ 03 phụ nữ thì có gần 02 phụ nữ (gần 63%) bị

một hoặc hơn một hình thức bạo lực thể xác, tình dục, tinh thần và bạo lực kinh tế

cũng như kiểm soát hành vi do chồng gây ra trong cuộc đời và gần 32% phụ nữ bị bạo

lực hiện thời (trong 12 tháng qua). Trừ bạo lực tình dục, tỷ lệ phụ nữ bị chồng bạo lực 2.014 vụ với 15.842 bị cáo, giải quyết tăng 10.314 vụ với 26.853 bị cáo); tỷ lệ các bản án, quyết định bị hủy là 1,18% (do nguyên nhân chủ quan là 0,59%); bị sửa là 4,91% (do nguyên nhân chủ quan là 0,26%).

103

thể xác trong đời năm 2010 là 31,5%, năm 2019 là 26,1%. Phụ nữ khuyết tật bị các

hình thức bạo lực do chồng gây ra cao hơn so với phụ nữ không bị khuyết tật. Phụ nữ

bị chồng bạo lực nhiều hơn so với việc bị người khác bạo lực, khi phụ nữ bị bạo lực

thể xác do người khác không phải là chồng gây ra, người gây bạo lực chủ yếu là thành

viên nam trong gia đình (60,6%)11. Theo thống kê của Vụ Gia đình (Bộ Văn hóa Thể

thao và Du lịch) [77] mỗi năm cả nước có khoảng 100.000 vụ bạo lực gia đình dẫn đến

ly hôn, làm tổn hại tinh thần, sức khỏe, ảnh hưởng tới kinh tế và năng suất lao động,

ước tính gây thiệt hại khoảng 1,78% GDP. Trong số các vụ bạo lực gia đình bị phát

hiện, nạn nhân là nữ chiếm đến hơn 74%. Khi bị bạo lực gia đình, phụ nữ thường che

dấu, hơn 87% nạn nhân chưa từng tìm kiếm sự giúp đỡ từ các cơ quan, đoàn thể và tổ

chức nào [6]. Vì vậy, số lượng vụ án mà Tòa án xét xử tội phạm về bạo lực đối với

phụ nữ chỉ là phần nổi của tảng băng chìm, là những hành vi xâm phạm phụ nữ gây ra

thương tích đến mức bị truy cứu trách nhiệm hình sự và chỉ một số rất ít vụ án là bạo

lực gia đình được đưa ra xét xử; (ii) Nhóm tội buôn bán người mà nạn nhân chủ yếu là

phụ nữ và trẻ em. Theo số liệu được Trung ương Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam công

bố, trong năm 2017, phụ nữ và trẻ em chiếm 90% số nạn nhân bị mua bán. Với việc

hình thành các tổ chức tội phạm buôn bán phụ nữ chuyên nghiệp mang xu hướng quốc

tế hóa, các đối tượng phạm tội bằng phương thức và thủ đoạn rất tinh vi, đa dạng và

tàn nhẫn. Vì lợi nhuận, bọn tội phạm lừa cả người thân, ruột thịt của mình để đạt mục

đích và thậm chí có trường hợp vì nghèo đói mà người mẹ tự bán con mình làm gái

mại dâm [86]. Nhiều trường hợp do tâm lý nhẹ dạ, cả tin của phụ nữ và phần lớn do có

trình độ văn hoá thấp, hoàn cảnh kinh tế khó khăn được hứa hẹn có việc làm trả lương

cao hoặc lấy chồng giàu có nên bị lừa gạt, dụ dỗ đưa người qua biên giới bán cho các ổ

mại dâm [106]. Phương thức thủ đoạn mà tội phạm sử dụng ngày càng đa dạng, được

che dấu bằng nhiều hình thức khác nhau như môi giới kết hôn, du lịch hoặc ra nước

ngoài tìm kiếm việc làm, làm quen qua mạng internet, giả vờ yêu đương lừa gạt người

để bán ra nước ngoài...Tính chất, quy mô phạm tội ngày càng lớn, xu hướng phạm tội

có tổ chức ngày càng tăng, có sự móc nối, cấu kết giữa nhiều loại đối tượng có tiền án,

tiền sự, các đối tượng chủ chứa, môi giới mại dâm trong nước và ở nước ngoài. Đã

hình thành các đường dây mua bán người ra nước ngoài là gái mại dâm hoặc làm vợ

bất hợp pháp; có sự phân công vai trò của từng đối tượng trong các khâu (tìm người, 11 Điều tra được Bộ Lao động – Thương binh và Xã hội phối hợp với Tổng cục Thống kê thực hiện, với sự hỗ trợ kỹ thuật và tài chính của Quỹ Dân số Liên Hợp Quốc (UNFPA) và Bộ Ngoại giao và Thương mại t-xtrây- li-a (DFAT), Đại sứ quán t- xtrây-li-a tại Việt Nam. Mục đích của Điều tra này là để giúp chúng ta hiểu hơn về những điều đã thay đổi và chưa thay đổi kể từ cuộc điều tra lần thứ nhất vào năm 2010, cũng như những việc cần phải thực hiện nhằm thúc đẩy bình đẳng giới và xóa bỏ bạo lực trên cơ sở giới ở Việt Nam. Điều tra năm 2019 gồm ba phần: nghiên cứu định lượng (do Tổng cục Thống kê thực hiện); nghiên cứu định tính (do Trung tâm Sáng kiến Sức khỏe và Dân số -CCIHP thực hiện); và nghiên cứu về thiệt hại kinh tế do bạo lực đối với phụ nữ gây ra (do các chuyên gia quốc tế được UNFPA ủy thác thực hiện).

104

tuyển chọn, vận chuyển ...). Bên cạnh đó, còn xuất hiện một loại hình kinh doanh mới

của tội phạm mua bán phụ nữ là cho các nhà hàng thuê người để làm gái mại dâm, sau

đó tiếp tục khai thác bằng cách đưa đến vùng sâu của Trung Quốc và Campuchia để

bán cho những người nghèo, không có tiền cưới vợ để giải quyết nhu cầu sinh lý và

sinh đẻ con cái. Những phụ nữ bị rơi hoàn cảnh này bị canh giữ rất chặt nên không thể

trốn về được và cũng rất khó giải cứu, mà nếu trở về được thì cũng bị ảnh hưởng rất

lớn đến tâm lý. Trong rất nhiều vụ án mua bán người, đặc biệt là những trường hợp có

tính chất xuyên quốc gia, giấy tờ tùy thân và giấy phép đi lại của nạn nhân thường bị

thu giữ làm cho họ bị khống chế, kiểm soát.

Bảng tổng hợp số liệu bị hại là nữ trong hoạt động xét xử một số tội thuộc nhóm

tội xâm phạm tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm phụ nữ, mua bán người

từ năm 2018 đến 2022

Tội Vụ Bị cáo Bị hại là nữ

7.213 12.241 288 Tội giết người (Điều 123 BLHS)

27.807 47.032 596 Tội cố ý gây thương tích hoặc gây tổn hại cho

sức khỏe người khác (Điều 134 BLHS)

871 1.004 318 Tội hiếp dâm (Điều 141 BLHS)

270 470 136 Tội mua bán người (Điều 150 BLHS)

150 327 77 Tội mua bán người dưới 16 tuổi (Điều 151

BLHS)

317 495 77 Tội làm nhục người khác (Điều 155 BLHS)

Nguồn: Tòa án Nhân dân tối cao (Số bị hại nữ được Tòa án địa phương thống kê

theo phần mềm thống kê)

Tình trạng các vụ án do người phạm tội là phụ nữ gây ra (và do đó cũng xuất

hiện nhu cầu bảo vệ QPN trong quá trình tố tụng) cũng đang có chiều hướng gia tăng

cả về số lượng, quy mô và mức độ nghiêm trọng. Theo khảo sát sơ bộ thì trong cơ cấu

tội phạm hiện nay, các tội phạm do phụ nữ gây ra chiếm tỷ lệ cao hơn so với 10%

trước đây với số đối tượng phạm các tội nghiêm trọng cũng tăng hơn thời gian trước

đây. Phụ nữ cũng phạm đủ các tội như nam giới, trong đó tỷ lệ cao là các tội lừa đảo

chiếm đoạt tài sản, trộm cắp, đánh bạc và tổ chức đánh bạc, mua bán ma túy, tổ chức

hoạt động mại dâm, chứa mại dâm. Đối với tội giết người, nữ giới phạm tội rất ít,

nguyên nhân chủ yếu là ghen tuông tình ái, bị bạo hành trong gia đình dẫn đến tâm lý

105

bị ức chế dẫn đến hành vi phạm tội12. Trong thời gian gần đây nổi lên nhiều vụ bạo

hành trong các trường mầm non do phụ nữ thực hiện đã dẫn đến các hậu quả đặc biệt

nghiêm trọng làm dư luận xã hội rất bức xúc13. Bên cạnh đấy, một số phụ nữ vì nguy

cơ mất người yêu hay tình cảm bị chia cắt khiến họ hoảng loạn, mất phương hướng

dẫn đến phạm tội như vụ một phụ nữ trẻ, có con nhỏ đã nhẫn tâm ném đứa con gái

riêng của chồng xuống sông Hồng [100]; một số phụ nữ do ghen tuông đã ra tay cắt

“của quý” của chồng hay giết người, đốt nhà; thậm chí, có những cô gái trẻ, nữ sinh

thiếu suy nghĩ nên đã ra tay bạo hành bạn bè, tình địch vì những mâu thuẫn nhỏ nhen,

mặc cảm tự ti mà không màng đến hậu quả. Đáng chú ý, đối tượng phạm tội là phụ nữ có

thai và đang nuôi con nhỏ dưới 36 tháng tuổi tăng lên đáng kể, đặt ra nhiều vấn đề cần cân

nhắc khi áp dụng pháp luật để định tội, định hình phạt trong quá trình xét xử của Tòa án.

Bảng tổng hợp số liệu bị cáo là nữ trong hoạt động xét xử một số tội thuộc nhóm

tội xâm phạm tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm phụ nữ, mua bán người

từ năm 2018 đến 2022

Tội Vụ Bị cáo Bị cáo là nữ

7.213 12.241 123 Tội giết người (Điều 123 BLHS)

27.807 47.032 603 Tội cố ý gây thương tích hoặc gây tổn hại cho

sức khỏe người khác (Điều 134 BLHS)

871 1.004 3 Tội hiếp dâm (Điều 141 BLHS)

270 470 69 Tội mua bán người (Điều 150 BLHS)

150 327 62 Tội mua bán người dưới 16 tuổi (Điều 151

BLHS)

317 495 107 Tội làm nhục người khác (Điều 155 BLHS)

Nguồn: Tòa án Nhân dân tối cao (Số bị cáo nữ được Tòa án địa phương thống kê

theo phần mềm thống kê)

Trong bối cảnh của tình hình phạm tội nói trên, hoạt động xét xử các vụ án hình

sự của hệ thống Tòa án nhân dân có nhiều chuyển biến theo chiều hướng tích cực.

Nhìn một cách tổng thể, hoạt động xét xử các vụ án hình sự trong những năm gần đây

bảo đảm nghiêm minh, đúng pháp luật, không để xảy ra oan sai, kết án oan người

12 Vụ án Nguyễn Thị Ngọc Trâm do ghen tuông mù quáng đã dùng dao đâm chết chồng mình là anh Chu Văn Hoàng hay vụ án Hoàng Thị Thúy Liễu tưới xăng đốt chồng khi người chồng đang ngủ [78]. Vụ án một cô gái đã tạt a xít vào một sinh viên là bạn tình vì nghi anh ta có người yêu khác, khi sinh viên này đang đi làm thêm ở một siêu thị tại TP. Hồ Chí Minh, vết bỏng quá nặng nên anh sinh viên đã tử vong [80]. 13 Vụ án bảo mẫu Quảng Thị Kim Hoa dùng thước kẻ, lược, tay đánh đập vào đầu, mặt, miệng, vai nếu bé nào lười ăn [91]; vụ án bảo mẫu Lê Thị Lê Vy khi lấy cuộn băng keo dán ngang miệng cháu Đỗ Ngọc Bảo Trân với mục đích cho bé ngưng khóc làm cháu Trân bị tử vong [96]….

106

không có tội. Nguyên tắc tranh tụng tại phiên tòa ngày càng được áp dụng theo hướng

thực chất, hiệu quả, tạo điều kiện và bảo đảm cho những người tham gia tố tụng thực

hiện đầy đủ quyền và nghĩa vụ theo quy định của pháp luật. Hình phạt mà Tòa án áp

dụng đối với các bị cáo tương xứng với tính chất, mức độ hành vi phạm tội. Việc xem

xét, áp dụng hình phạt khác không phải là hình phạt tù đảm bảo có căn cứ, đúng quy

định của pháp luật. Chất lượng xét xử của Tòa án nhân dân được nâng lên. Đặc biệt,

trong năm 2021, công tác xét xử gặp nhiều khó khăn do ảnh hưởng của dịch bệnh

Covid-19 song các Tòa án nhân dân đã triển khai nhiều giải pháp quyết liệt, kịp

thời nên chất lượng xét xử và nhiều chỉ tiêu công tác tiếp tục đạt và vượt yêu cầu với

tỷ lệ xét xử đạt 89,62%.

Trong tổng thể nói trên, hoạt động xét xử đối với các vụ án hình sự có liên quan

đến QPN có nhiều nét điển hình, thể hiện chủ yếu ở các vụ án liên quan đến quyền

được bảo vệ tính mạng, sức khoẻ, danh dự, nhân phẩm của phụ nữ, trong đó nổi lên

nhất là các vụ án xâm hại tình dục. Theo số liệu thống kê của Vụ Thống kê Tổng hợp,

Tòa án nhân dân tối cao, tính từ ngày 01/01/2008 đến ngày 31/12/2013, Tòa án các cấp

đã thụ lý theo thủ tục sơ thẩm 9.683 vụ với 11.444 bị cáo. Trong đó, đưa ra xét xử theo

thủ tục sơ thẩm 8.772 vụ với 10.265 bị cáo. Trong số các vụ án xâm hại tình dục phụ nữ

và trẻ em mà Tòa án các cấp đưa ra xét xử, có 1.812 vụ với 2.641 bị cáo bị xét xử về tội

“Hiếp dâm”, 3.276 vụ với 3.759 bị cáo bị xét xử về tội “Hiếp dâm trẻ em”, 31 vụ với 61

bị cáo bị xét xử về tội “Cưỡng dâm”; 25 vụ với 30 bị cáo bị xét xử về tội “Cưỡng dâm

trẻ em”; 2.749 vụ với 2.878 bị cáo bị xét xử về tội “Giao cấu với trẻ em” và 879 vụ với

896 bị cáo bị xét xử về tội “Dâm ô với trẻ em” [102]. Như vậy, so với thực tế thì số vụ

án xâm hại tình dục trẻ em gái bị phát hiện, bắt giữ không nhiều và số vụ truy tố để

đưa ra xét xử còn thấp hơn, có những vụ án tại phiên tòa các bị cáo phản cung, người

bị hại và nhân chứng thay đổi lời khai... gây khó khăn trong việc truy tố và xét xử loại

tội phạm này [85]. Trong các vụ án này, Tòa án đã xét xử và trừng trị nghiêm khắc các

đối tượng xâm phạm, kể cả áp dụng mức hình phạt cao nhất là tù chung thân và tử

hình, đảm bảo hiệu quả trong việc bảo vệ quyền bất khả xâm phạm về tình dục của

người phụ nữ nói chung và trẻ em gái nói riêng. Có thể nêu một số trường hợp điển

hình để minh chứng: (1) Bản án hình sự sơ thẩm số 20/2017/HSST ngày 17/7/2017 của

Tòa án nhân dân thị xã Sông Cầu, tỉnh Phú Yên đối với bị cáo Nguyễn Minh H phạm

tội “Giao cấu với trẻ em”: Bị cáo là người có đầy đủ năng lực hành vi và năng lực chịu

107

trách nhiệm hình sự, nhưng lại lợi dụng sự non nớt trong nhận thức của cháu T để đặt

vấn đề yêu đương và được người bị hại đồng ý cho quan hệ tình dục nhiều lần, khi

người bị hại mới 13 tuổi 06 tháng 06 ngày. Bị cáo H đã bị Tòa án nhân dân xử phạt 01

năm tù; (2) Bản án hình sự sơ thẩm số 138/2017/HS-ST ngày 28/8/2017 của Tòa án

nhân dân huyện Bình Chánh, Thành phố Hồ Chí Minh đối với bị cáo Lê Thiên B

phạm tội “Hiếp dâm trẻ em”: Ngày 08/01/2016, Quế T (sinh ngày 17/01/2000) đang ở

nhà một mình thì B đi bộ đến nói với T “cho chú đi ra sau nhà cái chú lên liền”. Do

biết B là bạn với cậu ruột của mình nên T đồng ý. Lát sau, B quay lên, trên tay cầm

dao hăm dọa đồng thời dùng tay nắm tóc T kéo vào phòng ngủ, rồi một tay bóp cổ và

một tay cầm dao kề cổ T. Sau đó, tiếp tục khống chế và thực hiện giao cấu với T. Khi

về, B dặn T “không được nói cho ai biết việc này”. Mẹ, con T đã trình báo và B bị Tòa

án nhân dân xử phạt 10 năm tù về tội “Hiếp dâm trẻ em”…Nhìn chung, có thể thấy,

đường lối xử lý nghiêm khắc của Tòa án đối với các tội phạm xâm tình dục mà nạn

nhân là phụ nữ, đặc biệt là trẻ em gái qua biểu thống kê sau:

2013 Hình phạt Năm 2011 2012

Từ 7-15 năm 296 334 373

Từ 15-20 năm 96 81 1 12

Chung thân, Tử hình 4 10 10

Nguồn: Báo cáo tổng kết ngành Tòa án năm 2009, 2010, 2011, 2012, 2013

Trong xét xử các vụ án hình sự, vai trò bảo vệ QPN của Tòa án thể hiện nét đặc biệt

ở việc bảo vệ quyền của phụ nữ là bị can, bị cáo trong quá trình tố tụng. Phụ nữ có thể là

người phạm tội ở nhiều loại tội14. Đường lối xử lý chung của Toà án là nghiêm khắc

nhưng có sự chú ý, cân nhắc đến các yếu tố về giới và chức năng giới của phụ nữ để

xem xét, quyết định hình phạt thể hiện tính nhân đạo, sự khoan hồng đối với người

phạm tội là phụ nữ. Mặc dù tại điểm b khoản 1 Điều 3 Bộ luật Hình sự năm 2015 quy

định nguyên tắc “Mọi người phạm tội đều bình đẳng trước pháp luật, không phân biệt

giới tính, dân tộc, tín ngưỡng, tôn giáo, thành phần, địa vị xã hội” nhưng khi giải

quyết các vụ án hình sự mà phụ nữ là bị cáo thì Bộ luật Hình sự thể hiện chính sách

hình sự của Đảng và Nhà nước về bảo vệ và hỗ trợ, khoan hồng đối với phụ nữ phạm

14. Đối với tội danh đánh bạc và tổ chức đánh bạc, phụ nữ chiếm 56% trong số bị cáo bị truy tố, các đối tượng thường hoạt động có tổ chức, mang tính chuyên nghiệp cao, có khi vừa đóng vai trò chủ mưu vừa là người trực tiếp tham gia; Đối với nhóm tội xâm phạm sở hữu, tội phạm là nữ giới chiếm 21%; Đối với các tội phạm về ma túy, tội phạm nữ chiếm tỷ lệ đáng kể, đa phần buôn bán nhỏ lẻ và thường là đồng phạm trong một tổ chức, nhiều người bị lôi kéo, dụ dỗ [8]; Đối với nhóm tội mua bán người, mại dâm tỷ lệ nữ giới phạm tội cũng khá cao [40].

108

tội. Do đó, hoạt động xét xử của Tòa án đã áp dụng các biện pháp xử lý đối với phụ nữ

phạm tội theo hướng ít nghiêm khắc hơn so với các chủ thể phạm tội khác, chú ý xem

xét đến nhân thân, hoàn cảnh phạm tội và tình hình sức khỏe…của người phạm tội để

áp dụng hình phạt theo đúng chính sách nhân đạo, khoan hồng của pháp luật đối với

họ và đúng thủ tục tố tụng chung và những đặc điểm riêng của bị can, bị cáo là phụ nữ.

Cụ thể như sau: (i) Áp dụng chính sách giảm nhẹ trách nhiệm hình sự đối với phụ nữ

có thai hoặc đang nuôi con nhỏ dưới 36 tháng tuổi. Khi tiến hành xét xử các vụ án hình

sự, Tòa án phải chứng minh, làm rõ hoàn cảnh (đang nuôi con nhỏ dưới 36 tháng tuổi

hay không), tình trạng sức khỏe của bị can (có thai hay không có thai) để xem xét, áp

dụng quy định của pháp luật hình sự về sự khoan hồng đối với những bị cáo nữ thuộc

đối tượng được hưởng tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự và khi quyết định hình

phạt thì Tòa án có thể coi “tình tiết khác” (tình tiết khác ở đây có thể là “đang nuôi

con nhỏ”) là tình tiết giảm nhẹ; (ii) Đánh giá nguyên nhân, hoàn cảnh phạm tội trong

việc xem xét áp dụng mức hình phạt. Khi xét xử các vụ án hình sự có bị can là phụ nữ,

bên cạnh việc Tòa án phải chứng minh đầy đủ những vấn đề quy định tại Điều 63 Bộ

luật tố tụng hình sự để áp dụng tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ đối với bị cáo thì còn phải

xem xét những đặc điểm về nhân thân, hoàn cảnh của người phạm tội. Đối với những

phụ nữ phạm tội do hoàn cảnh lạc hậu, do định kiến của xã hội hoặc do sức ép của gia

đình, xã hội hoặc do sự mặc cảm, xấu hổ của bản thân mà phạm tội thì được xem xét

cho hưởng mức hình phạt nhẹ hơn so với các trường hợp khác. Ví dụ như tội giết con

mới đẻ hoặc vứt bỏ đứa trẻ mới sinh, dẫn đến đứa con bị chết thì khi xử lý trách nhiệm

hình sự đối với những phụ nữ này, Tòa án đã cân nhắc quy định mức hình phạt nhẹ

hơn so với các trường hợp giết người khác[22, Điều 124]; (iii) Không áp dụng hình

phạt tử hình và không thi hành hình phạt tử hình đối với phụ nữ có thai hoặc đang nuôi

con nhỏ dưới 36 tháng tuổi. Bộ luật Hình sự năm 2015 không cho phép áp dụng chế tài

đặc biệt nghiêm khắc là tử hình đối với "... phụ nữ có thai, phụ nữ đang nuôi con nhỏ

dưới 36 tháng tuổi...”[22, Điều 40]. Do đó, khi xem xét áp dụng hình phạt, Tòa án đã

tiến hành đầy đủ việc kiểm tra, xác minh xem phạm nhân nữ có đang mang thai hay

nuôi con nhỏ dưới 36 tháng tuổi hay không, nếu thuộc trường hợp quy định tại Điều 40

Bộ luật Hình sự thì Tòa án không áp dụng mức án tử hình đối với họ. Trong trường

hợp này, Tòa án phải nhận định việc không áp dụng hình phạt tử hình trong bản án, lý

do Tòa án áp dụng mức hình phạt nhẹ hơn mức hình phạt tử hình đáng lẽ họ phải chịu

109

do họ là phụ nữ có thai hoặc đang nuôi con nhỏ dưới 36 tháng tuổi. Đối với trường

hợp phụ nữ bị kết án tử hình thì việc Tòa án ra quyết định thi hành án phải đảm bảo

tuân thủ đúng quy định tại Điều 367 Bộ luật Tố tụng hình sự. Cụ thể, trước khi ra

quyết định thi hành án, Chánh án Toà án đã xét xử sơ thẩm phải tổ chức kiểm tra các

điều kiện không áp dụng hình phạt tử hình được quy định tại Điều 40 của Bộ luật Hình

sự. Nếu có căn cứ người bị kết án đang có thai hoặc đang nuôi con nhỏ dưới 36 tháng

tuổi thì Chánh án Toà án đã xét xử sơ thẩm không ra quyết định thi hành án và báo cáo

Chánh án Toà án nhân dân tối cao để xem xét chuyển hình phạt tử hình thành tù chung

thân cho người bị kết án; (iv) Trong quá trình xét xử vụ án, các Tòa án đã thận trọng

trong việc áp dụng biện pháp tạm giam đối với phụ nữ đang mang thai hoặc nuôi con

nhỏ dưới 36 tháng tuổi, đảm bảo thực hiện đúng chính sách nhân đạo của nhà nước và

tôn trọng quyền con người và trẻ em. Trường hợp Tòa án quyết định hình phạt được áp

dụng là hình phạt tù thì phụ nữ có thai hoặc đang nuôi con nhỏ dưới 36 tháng tuổi có

thể được hoãn chấp hành cho đến khi con họ đủ 36 tháng tuổi.

3.2.1.2. Bảo vệ quyền của phụ nữ thông qua hoạt động xét xử dân sự của Tòa án

Báo cáo của TAND tối cao về tình hình xét xử tranh chấp về dân sự (theo nghĩa

rộng gồm vụ việc dân sự, hôn nhân và gia đình, kinh doanh thương mại, phá sản doanh

nghiệp và lao động) của Tòa án từ năm 2016 đến năm 2020 cho thấy: trong nhiệm kỳ,

các Tòa án đã thụ lý 1.894.472 vụ việc; đã giải quyết, xét xử được 1.842.684 vụ việc,

đạt tỷ lệ 97,3%; trong đó, riêng năm 2020, các TAND đã thụ lý tổng số 471.581 vụ

việc; đã giải quyết, xét xử được 419.793 vụ việc, đạt tỷ lệ 89,02%. Cũng trong 5 năm

(từ 2016 đến 2020), TAND cấp cao và TAND cấp tỉnh đã chuyển cho các cơ quan có

thẩm quyền ở nước ngoài 11.021 hồ sơ yêu cầu ủy thác tư pháp, đã nhận được kết quả

trả lời đối với 8.444 trường hợp (đạt tỷ lệ 76,6%); các TAND cấp tỉnh cũng đã nhận

được 3.647 hồ sơ yêu cầu ủy thác tư pháp vào Việt Nam, đã thực hiện được 3.262 hồ

sơ (đạt tỷ lệ 94,1%), từ chối thực hiện đối với 221 trường hợp; trong đó, riêng năm

2020 đã chuyển cho các cơ quan có thẩm quyền ở nước ngoài 3.929 hồ sơ yêu cầu ủy

thác tư pháp; đã nhận được kết quả trả lời đối với 1.352 trường hợp (đạt tỷ lệ 34,4%);

các TAND cấp tỉnh cũng đã nhận được 989 hồ sơ yêu cầu ủy thác tư pháp vào Việt

Nam; đã thực hiện được 604 hồ sơ (đạt tỷ lệ 61%), từ chối thực hiện đối với 49 trường

hợp [46]. Đánh giá chung cho thấy: việc giải quyết các vụ việc dân sự về cơ bản đảm

bảo đúng pháp luật, bảo vệ kịp thời quyền và lợi ích chính đáng của các bên đương sự.

110

Tỷ lệ các bản án, quyết định bị hủy là 0,64% (do nguyên nhân chủ quan 0,46%); bị sửa

là 1,2% (do nguyên nhân chủ quan 0,6%); các Tòa án đã làm tốt việc hướng dẫn các

đương sự thực hiện nghĩa vụ cung cấp chứng cứ, tài liệu của vụ án; chủ động xác minh,

thu thập chứng cứ trong những trường hợp cần thiết theo quy định của pháp luật; tăng

cường phối hợp với các cơ quan hữu quan nhằm giải quyết tốt vụ án; các Tòa án đã hạn

chế đến mức thấp nhất việc để án quá thời hạn giải quyết theo quy định của pháp luật

hoặc tạm đình chỉ giải quyết vụ án không đúng căn cứ pháp luật; các Tòa án đã tập trung

thực hiện có hiệu quả công tác hòa giải, qua đó giải quyết vụ án nhanh chóng, kịp thời,

góp phần củng cố mối đoàn kết trong nội bộ nhân dân, tỷ lệ hòa giải thành hàng năm đều

đạt trên 50% tổng số các vụ việc đã giải quyết; các Tòa án đã chủ động phối hợp với

Viện kiểm sát và Cơ quan thi hành án dân sự cùng cấp rà soát các bản án dân sự chưa

thi hành để xác định trách nhiệm giữa các cơ quan và xử lý các vấn đề thuộc trách

nhiệm của Tòa án [7]. Trong quá trình giải quyết các vụ việc dân sự có yếu tố nước

ngoài, các Tòa án đã thực hiện đúng quy định của Luật Tương trợ tư pháp và Thông tư

liên tịch số 12/2016/TTLT-BTP-BNG-TANDTC ngày 19/10/2016 của Bộ Tư pháp, Bộ

Ngoại giao và TAND tối cao nên hạn chế được tình trạng hồ sơ ủy thác tư pháp bị trả lại.

Tổng quan tình hình xét xử các vụ án dân sự nói trên phản ánh, một mặt, rất khó

tách bóc các vụ án dân sự có sự tham gia của phụ nữ và ở đó đặt ra vấn đề bảo vệ QPN,

mặt khác, hầu như trong tất cả các vụ án dân sự, đường lối xét xử chung của hệ thống

Tòa án đều theo hướng ưu tiên bảo vệ QPN với tư cách là nhóm đối tượng dễ bị tổn

thương. Do vậy, vai trò của Tòa án trong bảo vệ QPN thông qua hoạt động xét xử án

dân sự cần được nhận diện đối với một số nhóm quyền phổ biến và thông qua một số

vụ việc điển hình.

Thứ nhất, Tòa án giải quyết các tranh chấp dân sự liên quan đến quyền được

bảo vệ danh dự, nhân phẩm, uy tín, quyền bí mật đời tư và quyền đối với hình ảnh.

Sự phát triển mạnh mẽ công nghệ thông tin và mạng xã hội đã khiến cho quyền

con người rất dễ bị xâm hại, đặc biệt là đối với quyền của người phụ nữ. Không ít

trường hợp khi có mâu thuẫn đã lợi dụng mạng xã hội để đăng tin, ảnh nói xấu, bôi

nhọ đối phương. Đặc biệt là đối với những người nổi tiếng như nữ ca sĩ, diễn viên,

người mẫu... thường xuyên bị đưa tin, bị hack tài khoản mạng xã hội và bị phát tán

thông tin, hình ảnh...ảnh hưởng đến danh dự, nhân phẩm, uy tín và lộ bí mật đời tư. Sự

tiện dụng của smart-phone, sự tinh vi của các phương tiện ghi âm, ghi hình cũng dẫn

111

đến tình trạng quay lén phụ nữ ở những nơi công cộng, nhà riêng; lưu trữ, chia sẻ hình

ảnh, video nhạy cảm; dùng hình ảnh, video của người bị hại là phụ nữ để gây áp lực

tâm lý ép buộc họ quan hệ tình cảm hoặc tống tiền, cưỡng đoạt tài sản...ngày càng gia

tăng [104]. Trong rất nhiều trường hợp, đối tượng xâm hại QPN cũng chính là phụ nữ.

Đây là loại vụ việc dân sự rất phổ biến trong thời gian gần đây. Khi quyền bị xâm hại,

người phụ nữ có quyền yêu cầu Toà án bảo vệ quyền của mình thông qua thụ lý, giải

quyết, tuyên bố bác các thông tin đã gây ảnh hưởng xấu đến cá nhân, yêu cầu người vi

phạm cải chính, công khai xin lỗi và bồi thường thiệt hại (nếu có), nếu hành vi xâm

phạm danh dự, nhân phẩm, uy tín của người phụ nữ có tính chất nguy hiểm cho xã hội

thì người có hành vi xâm phạm còn có thể phải gánh chịu những chế tài của pháp luật

hình sự. Trên thực tế, TAND các cấp đã thụ lý và thực hiện việc giải quyết rất hiệu quả

loại vụ việc này trên tinh thần bảo vệ QPN bị xâm hại đối với cả hai bên trong quan hệ

dân sự. Có thể dẫn ra một vài vụ việc đã được Tòa án giải quyết để minh chứng như

sau: (1) Bản án dân sự phúc thẩm số 76/2018/DS-PT ngày 05/4/2018 của Tòa án nhân

dân tỉnh Tây Ninh về việc tranh chấp bồi thường thiệt hại do danh dự, nhân phẩm, uy

tín bị xâm phạm giữa nguyên đơn là chị A1 với bị đơn là chị A3. Chị A3 là hàng xóm

của chị A1, dùng mạng xã hội Facebook với tên gọi “A4” để đăng tải những hình ảnh cá

nhân của chị A1 và nội dung kèm theo cho rằng chị A1 có quan hệ tình cảm bất chính với

chồng chị A3 và dùng những lời lẽ không tốt. Ngoài ra, chị A3 còn đến nơi cư trú của chị

A1 báo với trưởng ấp và những người sống tại địa phương thông tin tương tự. Do đó, chị

A1 khởi kiện yêu cầu chị A3 phải bồi thường thiệt hại do danh dự, nhân phẩm, uy tín bị

xâm phạm với số tiền 13.000.000 đồng và xin lỗi công khai nơi chị A1 sinh sống. Thụ lý

giải quyết vụ việc này, Tòa án cấp sơ thẩm và Tòa án cấp phúc thẩm xác định tài

khoản facebook mang tên “A4” là của chị A3 tạo lập, tài khoản này đã đăng tải những

thông tin xúc phạm đến danh dự, nhân phẩm, uy tín của chị A1. Hành vi của chị A3 là

trái pháp luật, gây tổn thất về tinh thần cho chị A1. Tại phiên tòa, chị A1 yêu cầu chị

A3 bồi thường thiệt hại số tiền 10.000.000 đồng, tuy nhiên, chị A1 trình bày chỉ bị

hoang mang về tinh thần, không tập trung trong khi làm việc phải xin nghỉ phép ở nhà,

ngoài ra không còn ảnh hưởng nào khác. Qua xác minh, thu thập chứng cứ xác định

ngoài việc chị A3 đến gặp và trao đổi thông tin với Trưởng ấp B1, ở địa phương không

ai biết và không nghe ai nói về nhưng thông tin như chị A1 trình bày. Do đó, Tòa án

cấp phúc thẩm buộc chị A3 bồi thường cho chị A1 khoản tiền 5.000.000 đồng để bù

112

đắp một phần tổn thất về tinh thần cho chị A1 và không chấp nhận yêu cầu chị A3 phải

xin lỗi công khai nơi chị A1 sinh sống; (2) Bản án dân sự sơ thẩm số 22/2017/DS-ST

ngày 20/6/2017 của Tòa án nhân dân thị xã N, tỉnh Sóc Trăng về tranh chấp bồi

thường thiệt hại danh dự, nhân phẩm giữa nguyên đơn là bà Nguyễn Thị M với bị đơn

là bà Lâm Thị H. Ngày 24/11/2016, tại quán nước nhà bà Ch, bà H nói bà M có quan

hệ tình dục giữa ban ngày với ông T, có hai người chứng kiến. Bà M khởi kiện yêu cầu

buộc bà H bồi thường tổn thất về danh dự, nhân phẩm số tiền 15.000.000 đồng. Quá

trình giải quyết vụ án, hai nhân chứng đều khai có chứng kiến việc bà H nói xấu bà M

"quan hệ tình dục với ông T". Tòa án cấp sơ thẩm nhận định có căn cứ xác định bà H

nói xấu bà M "quan hệ tình dục với ông T" nhưng cho rằng bà M không cung cấp được

chứng cứ chứng minh có thiệt hại về tài sản và thiệt hại về tinh thần nên không làm

phát sinh trách nhiệm bồi thường.

Thứ hai, Tòa án giải quyết các tranh chấp liên quan đến quyền của phụ nữ trong

quan hệ hôn nhân gia đình

Trong những năm gần đây, số lượng các vụ án hôn nhân và gia đình mà Tòa án

phải thụ lý, giải quyết diễn biến theo chiều hướng liên tục tăng [43]. Trong đó, loại

tranh chấp mà Tòa án thụ lý giải quyết nhiều nhất là ly hôn, từ đó phát sinh nhiều QPN

trong ly hôn cần được bảo vệ như: quyền ly hôn, quyền tài sản sau ly hôn, quyền nhân

thân, quyền làm mẹ, quyền được nuôi dưỡng, chăm sóc con sau ly hôn... Bên cạnh đó,

Tòa án cũng thụ lý giải quyết nhiều tranh chấp dân sự liên quan đến bảo vệ quyền lợi

của người phụ nữ thuộc lĩnh vực hôn nhân gia đình như: quyền được bảo vệ khi bị

cưỡng ép kết hôn hoặc là nạn nhân của bạo lực gia đình, quyền lợi của phụ nữ khi giải

quyết việc kết hôn trái pháp luật...

Trong giải quyết các yêu cầu ly hôn, Tòa án thể hiện vai trò bảo vệ QPN bắt

đầu từ việc tiếp nhận vụ việc, tổ chức hoà giải, cân nhắc, đánh giá về tình cảm để

quyết định cho ly hôn hay bác yêu cầu ly hôn. Thủ tục bắt buộc mà Tòa án phải tiến

hành là tổ chức hòa giải để tạo điều kiện cho vợ, chồng có cơ hội chia sẻ, trình bày

nhằm khuyến khích hai bên hàn gắn lại quan hệ hôn nhân, đồng thời, giúp hai bên có

thể thỏa thuận với nhau về việc giải quyết vụ án để tiết kiệm thời gian, công sức, tiền

bạc so với hình thức giải quyết vụ án ly hôn. Nếu hòa giải không thành thì Tòa án tiếp

tục giải quyết vụ án và xem xét, cân nhắc, trong trường hợp thỏa mãn căn cứ pháp luật

quy định thì mới giải quyết cho ly hôn [35, Điều 56]. Theo đó, nếu tình trạng hôn nhân

113

trầm trọng, đời sống chung không thể kéo dài, mục đích hôn nhân không đạt được thì

Tòa án xử cho ly hôn. Tuy nhiên, căn cứ này khá chung chung, việc xác định như thế

nào là tình trạng tình cảm trầm trọng, hôn nhân không thể kéo dài là rất khó nên cũng

có khi do cảm tính và dựa vào sự trình bày của đương sự mà Tòa án bác đơn xin ly

hôn dẫn đến hệ lụy là hai bên phải tiếp tục chung sống với một mối quan hệ không

mong muốn khiến tình trạng hôn nhân thêm mệt mỏi và trầm trọng. Có trường hợp dẫn

đến kết quả đau xót là sau khi Tòa án bác yêu cầu ly hôn, quá trình hai bên tiếp tục

chung sống tiếp tục xảy ra mâu thuẫn dẫn đến xô xát làm người vợ chết.

Giải quyết yêu cầu ly hôn gắn với việc bảo vệ quyền lợi của người phụ nữ khi

phân chia tài sản chung của vợ, chồng. Khi vợ, chồng ly hôn mà có tranh chấp về tài

sản, Tòa án sẽ chia tài sản chung của vợ, chồng theo nguyên tắc vợ, chồng bình đẳng

với nhau về quyền và nghĩa vụ về tài sản, kể cả trường hợp người phụ nữ không đi

làm, chỉ ở nhà nội trợ thì lao động trong gia đình cũng được coi là lao động có thu

nhập. Nguyên tắc giải quyết tài sản của vợ chồng khi ly hôn được chia đôi nhưng có

tính đến yếu tố lỗi của mỗi bên trong vi phạm quyền, nghĩa vụ của vợ chồng [35, Điều

59] (ví dụ, trường hợp người chồng có hành vi bạo lực gia đình, không chung thủy

hoặc phá tán tài sản thì khi giải quyết ly hôn Tòa án phải xem xét yếu tố lỗi của người

chồng khi chia tài sản chung của vợ chồng để đảm bảo quyền, lợi ích hợp pháp của vợ

và con chưa thành niên). Thực tế cho thấy, khi xảy ra tranh chấp về tài sản, thường

người phụ nữ sẽ bị lâm vào thế yếu bởi không chứng minh được nguồn thu nhập,

không chứng minh được công sức đóng góp đối với gia đình để yêu cầu chia. Đặc biệt,

đối với các tranh chấp về quyền sở hữu nhà đất và thừa kế nhà đất thì phụ nữ thường

rất khó để đưa ra chứng cứ chứng minh có quyền sở hữu hợp pháp hoặc có công sức

đóng góp, tôn tạo trong khối tài sản chung. Do đó, đối với các tranh chấp này các Tòa

án phải xem xét kỹ lưỡng trình bày của các bên đương sự, đánh giá khách quan chứng

cứ của các bên đương sự xuất trình và trong trường hợp cần thiết thì yêu cầu cơ quan

có liên quan trả lời xác minh, thu thập chứng cứ của Tòa án để thu thập đầy đủ chứng

cứ từ đó có cơ sở xem xét, áp dụng quy định của pháp luật để bảo vệ quyền lợi hợp

pháp cho người phụ nữ. Tuy nhiên, trong thực tế, việc Tòa án giải quyết phân chia tài

sản chung vợ, chồng còn phụ thuộc vào từng vụ án cụ thể, tùy hoàn cảnh và tình trạng

tài sản. Chẳng hạn: đối với tranh chấp nhà đất diện tích nhỏ hẹp không thể chia đôi,

người vợ có nguyện vọng được chia bằng hiện vật để có điều kiện ổn định cuộc sống

114

và nuôi dậy con thì Tòa án có thể cân nhắc chia hiện vật cho người vợ được quyền sử

dụng toàn bộ nhà đất và có trách nhiệm thanh toán phần giá trị của người chồng được

chia. Cũng có trường hợp, cả hai vợ, chồng đều rất khó khăn để tạo lập nơi ở mới và

chấp nhận phương án chia nhà đất theo phần, mỗi người sử dụng phần diện tích hoặc

tầng nhà riêng thì Tòa án có thể cân nhắc tình trạng của họ để phân chia tài sản nhà đất

theo phần. Ngược lại, đối với trường hợp ly hôn do nguyên nhân người chồng có hành

vi bạo hành vợ mà họ chỉ có duy nhất ngôi nhà chung thì không thể chia nhà cho họ sở

hữu chung được, mà phải tách nạn nhân ra khỏi người có hành vi bạo lực. Nhìn chung,

khi phân chia tài sản của vợ, chồng, kể cả trường hợp kết hôn trái pháp luật hoặc tài

sản có yêu cầu phân chia đã không còn tồn tại trong thời điểm yêu cầu chia, thì người

phụ nữ đều được ưu tiên bảo đảm quyền, lợi ích hợp pháp về tài sản. Ví dụ về vụ án

sau đây đã minh chứng điều đó:Bản án hôn nhân gia đình phúc thẩm số

17/2019/HNGĐ-PT ngày 25/6/20-19 của Tòa án nhân dân cấp cao tại thành phố Hồ

Chí Minh về tranh chấp tài sản sau khi ly hôn giữa nguyên đơn là ông Phan Văn K với

bị đơn là bà Phạm Thị M. Ông K, bà M đồng ý ly hôn và nhất trí với các quyết định về

hôn nhân của bản án sơ thẩm đã có hiệu lực pháp luật. Riêng đối với tài sản chung của

vợ chồng trong thời kỳ hôn nhân bà M yêu cầu Tòa án giải quyết phần tài sản là chiếc ghe

cào 01 máy Yamaha 03 đầu xanh 20 mã lực, lúc ông K lấy ghe đi trị giá chiếc ghe còn

khoảng 80%-90%. Bà M khởi kiện đòi một nửa giá trị chiếc ghe cào tương đương

khoảng 6,5 lượng vàng 24k. Ông K không đồng ý chia chiếc ghe cào theo yêu cầu khởi

kiện của bà M vì cho rằng chiếc ghe cào đã mất, không còn tồn tại trong thời kỳ hôn

nhân. Ông chỉ đồng ý chia giá trị chiếc ghe cào là 0,5 lượng vàng 24k cho bà M (vì giá

trị chiếc ghe chỉ có 01 lượng vàng). Tại bản án hôn nhân và gia đình sơ thẩm số

33/2017/HNGĐ-ST ngày 07 tháng 8 năm 2017 của Tòa án nhân dân tỉnh Tiền Giang

đã tuyên xử chấp nhận yêu cầu chia tài sản chung sau khi ly hôn của bà M, buộc ông K

có nghĩa vụ chia cho bà Phạm Thị M ½ giá trị chiếc ghe cào với số tiền là 302.406.000

đồng. Sau khi xét xử sơ thẩm, ngày 10/8/2017 ông K kháng cáo yêu cầu bác toàn bộ

yêu cầu của bà Phạm Thị M. Ngày 22/8/2017, Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân

tỉnh Tiền Giang kháng nghị sửa án theo hướng chấp nhận lời thừa nhận của ông K.

Tòa án cấp phúc thẩm nhận định: Ông K và bà M sống chung từ năm 1967, đến năm

1985, ông K và bà M mua một chiếc ghe cào dùng để đánh bắt hải sản. Năm 1986, ông

K dùng chiếc ghe cào vượt biên cùng với 30 người khác, hiện chiếc ghe cào không

115

còn. Như vậy chiếc ghe cào là tài sản chung của vợ chồng ông K và bà M. Nay ông K

và bà M đã ly hôn, bà M yêu cầu ông K chia trị giá ½ chiếc ghe cào nhưng hiện nay

chiếc ghe không còn, Tòa án cấp sơ thẩm dựa vào lời khai của bà M cho rằng chiếc

ghe mua năm 1985, loại máy Yanmar 03 lốc đầu xanh 20 mã lực, ghe đóng bằng gỗ

sao, ghe có 03 miệng cào, 04 miệng te, Công ty Cổ phần thẩm định giá BTCV ALUE

thẩm định giá chiếc ghe đóng mới là 1.147.183.000 đồng và theo lời khai của ông

Phan Văn K thì chiếc ghe đóng mới là 580.850.000 đồng, để lấy giá trị bình quân của

chiếc ghe còn trị giá 70%, để tính ông Phan Văn K phải chia cho bà Phạm Thị M

302.406.000 đồng là phù hợp. Từ đó, Tòa án phúc thẩm, quyết định: Chấp nhận yêu

cầu chia tài sản chung sau khi ly hôn của bà M. Buộc ông K có nghĩa vụ chia cho bà M

½ giá trị chiếc ghe cào với số tiền là 302.406.000 đồng.

Khi giải quyết các vụ án ly hôn, Tòa án luôn quan tâm bảo vệ quyền làm mẹ,

quyền được nuôi dưỡng, chăm sóc con của người phụ nữ. Để bảo vệ quyền này, pháp

luật có quy định cụ thể về hạn chế quyền yêu cầu ly hôn của người chồng trong một số

trường hợp (khi người vợ đang mang thai, đang nuôi con dưới 12 tháng tuổi) nhằm

bảo vệ cho quyền lợi của bà mẹ và trẻ em. Khi giải quyết ly hôn mà vợ, chồng tranh

chấp về việc nuôi con thì Tòa án sẽ dựa vào quyền lợi của con để quyết định giao con

cho một bên trực tiếp nuôi dưỡng, chăm sóc. Thực tế cho thấy, khá nhiều trường hợp

người chồng cố tình giành quyền nuôi con để gây sức ép người vợ rút yêu cầu ly hôn

hoặc cũng có trường hợp người chồng giành quyền nuôi con để buộc người vợ vì

muốn được trực tiếp nuôi con mà chấp nhận thỏa thuận từ bỏ một phần hoặc toàn bộ

quyền lợi về tài sản. Do đó, để bảo vệ quyền làm mẹ của người phụ nữ, vốn xuất phát

từ tình cảm mẫu tử thiêng liêng và người con như là tài sản giá trị nhất của người mẹ

thì việc Tòa án cân nhắc giao con cho bên nào nuôi dưỡng phải thật sự công minh, vì sự

phát triển tốt nhất về mọi mặt của người con, tránh tình trạng làm người phụ nữ, người

mẹ vì để được trực tiếp nuôi con mà phải chịu sức ép, chịu từ bỏ quyền lợi hoặc phải

chịu khủng hoảng tinh thần trong khi có đủ điều kiện mà không được giao nuôi con.

Ngoài các vụ án ly hôn, QPN trong lĩnh vực hôn nhân gia đình còn được Tòa án

bảo vệ trong các vụ án cưỡng ép, lừa dối kết hôn, kết hôn trái pháp luật hoặc các vụ án

bạo lực gia đình. Luật Hôn nhân và gia đình năm 2014 quy định người bị cưỡng ép kết

hôn, bị lừa dối kết hôn có quyền tự mình yêu cầu hoặc đề nghị những người thuộc diện

pháp luật quy định yêu cầu Tòa án hủy việc kết hôn trái pháp luật (khoản 1 Điều 10 Luật

116

Hôn nhân và gia đình năm 2014). Tuy điều luật không chỉ thẳng chủ thể có quyền yêu

cầu hủy việc kết hôn trái pháp luật là phụ nữ là nạn nhân bị cưỡng ép, lừa dối kết hôn

nhưng quy định này tạo điều kiện cho nạn nhân nữ thân cô, thế cô bị cưỡng ép, lừa dối kết

hôn mà nếu không thể tự mình khởi kiện thì có thể nhờ người khác yêu cầu Tòa án hủy

việc kết hôn trái pháp luật. Luật Hôn nhân và gia đình năm 2014 cũng quy định khi một

bên vợ, chồng là nạn nhân của bạo lực gia đình làm ảnh hưởng nghiêm trọng đến tính

mạng, sức khỏe, tinh thần của họ thì cha, mẹ, người thân thích khác của họ có quyền yêu

cầu Tòa án giải quyết ly hôn (khoản 2 Điều 51 Luật Hôn nhân và gia đình năm 2014).

Cũng tương tự như quy định trên, tuy không là quy định giành riêng sự bảo vệ cho phụ nữ

nhưng với thực trạng phụ nữ thường là nạn nhân của bạo lực gia đình thì đây chính là một

chiếc phao cứu trợ đối với họ, khi người vợ bị chồng bạo lực nghiêm trọng đến tính mạng,

sức khỏe, tinh thần, thậm chí bị chồng uy hiếp, hạn chế tiếp xúc với xã hội thì cha, mẹ,

người thân thích của họ có quyền khởi kiện yêu cầu Tòa án giải quyết ly hôn để giúp họ

giải thoát khỏi mối quan hệ nguy hiểm, ràng buộc và có điều kiện hồi phục sức khỏe, ổn

định lại cuộc sống. Trong trường hợp vợ, chồng kết hôn trái pháp luật do vi phạm điều

kiện kết hôn, thời điểm Tòa án giải quyết, nếu người phụ nữ tự nguyện muốn duy trì,

công nhận quan hệ hôn nhân và các bên không còn vi phạm điều kiện kết hôn thì sẽ

được Tòa án xem xét công nhận quan hệ hôn nhân và quan hệ đó có hiệu lực từ thời

điểm các bên đủ điều kiện kết hôn [20, Điều 11]. Việc cho phép công nhận quan hệ

hôn nhân trong trường hợp này tạo điều kiện cho các bên xác định được quyền và

nghĩa vụ đối với tài sản, nhất là bảo vệ được quyền và lợi ích hợp pháp của phụ nữ.

Trường hợp người phụ nữ không muốn công nhận quan hệ hôn nhân đó thì Tòa án sẽ

hủy kết hôn trái pháp luật, tài sản chung được chia theo thoả thuận của các bên, nếu

không thoả thuận được thì giải quyết theo quy định tại Bộ luật Dân sự và các văn bản

có liên quan [20, Điều 16]. Trong trường hợp người chồng kết hôn trái pháp luật, vi

phạm nguyên tắc hôn nhân một vợ, một chồng thì người vợ hoặc những người thuộc

diện pháp luật quy định có quyền yêu cầu Tòa án hủy việc kết hôn trái pháp luật đó

[20, Điều 10]. Trong quá trình Tòa án giải quyết quan hệ kết hôn trái pháp luật, trường

hợp thấy rằng có liên quan đến tài sản chung của vợ chồng thì Tòa án cần thiết đưa

người vợ vào tham gia tố tụng với tư cách là người có quyền và lợi ích liên quan để

bảo vệ quyền về tài sản cho người vợ. Kể cả trường hợp nam, nữ có đủ điều kiện kết

hôn chung sống với nhau như vợ chồng mà không đăng ký kết hôn có yêu cầu Tòa án

117

giải quyết không công nhận hôn nhân thì Tòa án giải quyết quan hệ tài sản theo quy

định của Bộ luật Dân sự và các quy định khác của pháp luật có liên quan.

Thứ ba, Tòa án giải quyết các tranh chấp liên quan đến quyền của phụ nữ trong

quan hệ lao động

Theo số liệu của Tổng cục Thống kê, trong tổng số 52,4 triệu lao động có việc

làm của cả nước, lao động nữ chiếm khoảng 48,2% (tương ứng gần 25,3 triệu người).

Tỷ lệ tham gia lực lượng lao động của nữ giới tại Việt Nam thuộc nhóm cao so với các

nước trong khu vực và trên thế giới nhưng có tình hình chung là lao động nữ được ký

hợp đồng lao động ít hơn nam giới và thường tham gia làm công ăn lương theo mùa vụ

hoặc những công việc có thu nhập thấp nên khi xảy ra tranh chấp không được pháp luật

bảo vệ hoặc người bị vi phạm ngại không khởi kiện tại Tòa án.Vì vậy, tuy số lượng nữ

tham gia lao động là rất lớn nhưng số lượng tranh chấp lao động được Tòa án giải

quyết còn rất hạn chế, đặc biệt, ít có tranh chấp lao động được đưa ra giải quyết tại

Tòa án liên quan đến việc không đảm bảo điều kiện làm việc, điều kiện nghỉ ngơi cho

lao động nữ hoặc liên quan đến phân công lao động, trả công lao động phân biệt về

giới. Trong bối cảnh chung là những năm gần đây, số lượng các vụ án lao động được Tòa

án thụ lý, giải quyết theo thủ tục sơ thẩm có xu hướng giảm xuống [43] thì tranh chấp phổ

biến nhất là tranh chấp về kỷ luật lao động và bảo hiểm xã hội (chiếm 52% năm 2015,

43% năm 2016), tranh chấp về xử lý kỷ luật, sa thải, đơn phương chấm dứt hợp đồng

lao động (chiếm 15,8% năm 2015, 14% năm 2016, 22,4% năm 2017); tranh chấp về

quyền, lợi ích liên quan đến việc làm, tiền lương (chiếm 12,5% năm 2015, 22% năm

2016), trợ cấp thôi việc, bồi thường chi phí đào tạo.

Tòa án với vai trò là cơ quan xét xử thực hiện quyền tư pháp có thể giải quyết

các tranh chấp lao động và xét xử các tội phạm trong lĩnh vực lao động. Do đặc thù

của việc điều chỉnh pháp luật lao động và thực tế giải quyết tranh chấp tại Tòa án thì biện

pháp này chủ yếu nhằm bảo vệ quyền lợi của người lao động đang bị vi phạm. Theo đó,

người lao động và tổ chức đại diện của họ nếu thấy quyền lợi của họ bị vi phạm thì có

quyền yêu cầu Tòa án giải quyết tranh chấp, bảo vệ quyền lợi cho họ. Bảo vệ lao động nữ

tại Tòa án chính là cách thức áp dụng pháp luật lao động để giải quyết các tranh chấp lao

động và đảm bảo thực thi những quy định pháp luật thông qua hoạt động xét xử của Tòa

án, tạo điều kiện cho người lao động là phụ nữ thực hiện các quyền đã được pháp luật

thừa nhận và ngăn chặn sự xâm phạm từ phía người sử dụng lao động.

118

Quyền của người phụ nữ được Tòa án bảo vệ trong giải quyết các tranh chấp

lao động thường liên quan nhiều nhất đến các tranh chấp về hợp đồng lao động, đơn

phương chấm dứt hợp đồng lao động. Thực tế cho thấy, phần lớn nguyên nhân của

tranh chấp là bên sử dụng lao động có lỗi khi chấm dứt hợp đồng lao động với người

lao động, không tôn trọng nội dung hợp đồng lao động đã ký kết với người lao động và

cho rằng có quyền đơn phương chấm dứt hợp đồng lao động với người lao động mà

không phải báo trước. Trong trường hợp đó, Tòa án đứng về phía quyền lợi của người

phụ nữ, áp dụng pháp luật để bảo vệ các quyền của phụ nữ bị xâm hại. Có thể mô tả

một trường hợp cụ thể mà Tòa án đã giải quyết như sau: Bản án lao động sơ thẩm số

34/2017/LĐ-ST ngày 27/12/2017 của Tòa án nhân dân thị xã Thuận An, tỉnh Bình

Dương giữa nguyên đơn là bà Ng Th H Nữ với bị đơn là Công ty TNHH NCT với yêu

cầu giải quyết vụ việc đơn phương chấp dứt Hợp đồng lao động, đòi bồi thường và

tiếp nhận trở lại làm việc. Nội dung bản án cho thấy: công ty NCT đã được cơ quan có

thẩm quyền công nhận chấm dứt hoạt động dự án nhà máy sản xuất hàng may mặc của

Công ty. Tại quyết định họp ngày 25/10/2016 của Hội đồng thành viên Công ty thông

qua phương án xử lý các nghĩa vụ phát sinh từ hợp đồng lao động, Công ty xác định

còn sử dụng 180 lao động và sẽ thực hiện các thủ tục cần thiết khác để chấm dứt hợp

đồng lao động chậm nhất đến ngày 15/11/2016 theo quy định của pháp luật về lao

động; cùng ngày, Công ty đã ra thông báo cho người lao động biết Công ty sẽ chấm

dứt hợp đồng lao động với công nhân viên Công ty kể từ ngày 01/11/2016. Công ty đã

ra quyết định và giải quyết các chế độ cho người lao động vào ngày 01/11/2016. Tuy

nhiên, thời điểm ngày 01/11/2016 Công ty chưa thông báo đến cơ quan có thẩm quyền

quản lý việc đăng ký kinh doanh, chưa nộp hồ sơ, con dấu theo quy định tại Điều 204

Luật Doanh nghiệp, chưa được cơ quan có thẩm quyền ban hành quyết định công nhận

việc giải thể nhưng lại tự xác định đã chấm dứt hoạt động để chấm dứt hợp đồng lao

động với người lao động. Hợp đồng lao động giữa bà N và Công ty NCT là hợp đồng

lao động không xác định thời hạn. Theo quy định tại Điểm a Khoản 2 Điều 38 Bộ luật

Lao động thì khi đơn phương chấm dứt hợp đồng lao động với bà N, Công ty phải

thông báo cho bà N biết trước ít nhất 45 ngày. Trong khi đó, Công ty thông báo sẽ

chấm dứt hợp đồng lao động chỉ trước có 06 ngày và thuộc trường hợp đơn phương

chấm dứt hợp đồng lao động trái pháp luật. Trên cơ sở nhận định và lập luận, bản án

tuyên xử: Chấp nhận một phần yêu cầu khởi kiện của nguyên đơn bà Ng Th H N đối với

119

bị đơn Công ty TNHH NCT về việc đơn phương chấm dứt hợp đồng lao động; Buộc

Công ty TNHH NCT bồi thường cho bà Ng Th H N số tiền 79.357.307 đồng; Buộc Công

ty TNHH NCT và bà Ng Th H N có trách nhiệm đóng bảo hiểm xã hội, bảo hiểm y tế,

bảo hiểm thất nghiệp theo quy định của pháp luật tại cơ quan bảo hiểm xã hội thị xã

Thuận An từ ngày 01/11/2016 đến ngày 27/12/2017 theo mức trong hợp đồng lao động đã

ký kết; Không chấp nhận yêu cầu của bà Ng Th H N về việc buộc Công ty TNHH NCT

nhận bà N trở lại làm việc vì lý do công ty đã chấm dứt hoạt động.

Tranh chấp về trợ cấp thôi việc khi chấm dứt hợp đồng lao động cũng là loại

tranh chấp thường xảy ra. Trong một số vụ án, bên sử dụng lao động không hợp tác và

không tham gia tố tụng theo triệu tập của Tòa án gây khó khăn rất nhiều cho việc đánh

giá, thu thập chứng cứ và giải quyết vụ án. Tuy nhiên, Tòa án đã thực hiện tống đạt

văn bản tố tụng và tiến hành giải quyết vụ án đúng quy định của pháp luật để bảo vệ

quyền lợi chính đáng cho người lao động nữ.

Trong các tranh chấp lao động, tranh chấp về xử lý kỷ luật lao động chiếm tỷ lệ

không nhiều nhưng đây lại là loại tranh chấp phức tạp vì ảnh hưởng trực tiếp đến quyền

được lao động của người lao động, trong đó có lao động nữ. Khi có tranh chấp xảy ra,

việc người lao động bị sa thải bị ảnh hưởng rất lớn đến đời sống kinh tế của gia đình và

bản thân họ, việc đột ngột mất việc làm dẫn đến việc người lao động không có thu nhập

để đảm bảo cuộc sống của mình và thực hiện trách nhiệm nuôi dưỡng, chăm sóc người

thân trong gia đình. Bên cạnh đó, việc người lao động bị sa thải cũng làm họ bị ảnh hưởng

lớn về tinh thần và “làm xấu” hồ sơ, quá trình làm việc của họ gây khó khăn cho việc tìm

kiếm việc làm sau này. Do đó, đối với loại tranh chấp này, việc Tòa án xem xét và đánh

giá đầy đủ, toàn diện tài liệu, chứng cứ và áp dụng pháp luật chuẩn xác là cực kỳ quan

trọng nhằm bảo vệ quyền lợi chính đáng của người lao động, giúp họ khôi phục việc làm

hoặc hưởng thụ quyền lợi, giá trị bồi thường thiệt hại do hành vi vi phạm pháp luật của

người sử dụng lao động gây ra. Điều này có thể thấy qua nghiên cứu Bản án lao động sơ

thẩm số 01/2019/LĐ-ST ngày 20/6/2019 của Tòa án nhân dân huyện Trảng Bàng, tỉnh

Tây Ninh giữa nguyên đơn là chị Đặng Thị Ngọc D, sinh năm 1977 với bị đơn là Công

ty TNHH V, địa chỉ: Khu công nghiệp Trảng Bàng, tỉnh Tây Ninh. Nội dung cụ thể

như sau: Ngày 27/02/2019, trong lúc làm việc chung, giữa chị D và chị Trang K N xảy

ra xô xát với nhau (đánh nhau bằng tay, không sử dụng hung khí) làm chị N chỉ bị trầy

xướt ở tay, chị N không điều trị vết thương, cũng không yêu cầu cơ quan pháp luật giải

120

quyết. Sự việc đánh nhau giữa chị N và chị D không được cơ quan pháp luật kết luận

hành vi của chị D là “cố ý gây thương tích cho sức khoẻ người khác”. Do đó, Quyết

định số 001/2019/QĐ-V ngày 07/3/2019 của Công ty TNHH V về kỷ luật lao động

hình thức sa thải đối với chị Đặng Thị Ngọc D với lý do nêu trên là trái pháp luật,

không đúng quy định tại khoản 1 Điều 126 Bộ luật Lao động. Do chị D không đồng ý

tiếp tục làm việc tại Công ty V nữa nên không buộc Công ty phải nhận người lao động

trở lại làm việc mà giải quyết Công ty V phải bồi thường cho chị D 02 tháng tiền

lương để chấm dứt hợp đồng lao động là phù hợp tại khoản 3 Điều 42 của Bộ luật Lao

động. Do xử lý kỷ luật không đúng nên Công ty TNHH V phải có nghĩa vụ bồi thường

cho chị Đặng Thị Ngọc D các khoản theo quy định tại khoản 1, 3 Điều 42 Bộ luật lao

động, tổng cộng là 36.663.520 đồng. Không chấp nhận yêu cầu của chị D đòi Công ty

TNHH V bồi thường thời gian báo trước và bồi thường thêm số tiền 44.629.500 đồng.

Thực tế giải quyết tranh chấp lao động cho thấy, Tòa án rất quan tâm đến việc

bảo vệ quyền lợi của người lao động nói chung và đặc biệt là người lao động nữ, vốn

là đối tượng yếu thế trong mối quan hệ với người sử dụng lao động và thường là đối

tượng dễ bị tổn thương do trình độ, năng lực chuyên môn thấp và hiểu biết pháp luật

còn hạn chế. Đối với các lao động nữ thuộc diện làm công ăn lương thời vụ, không có

hợp đồng lao động thì Tòa án sẽ xem xét, cân nhắc cẩn trọng, đầy đủ các chứng cứ để

bảo vệ quyền lợi cho người lao động, nhất là trong trường hợp họ không được bảo đảm

quyền lợi bằng việc ký kết hợp đồng lao động. Một ví dụ cụ thể cũng cho thấy rõ điều

đó: Bản án số 02/2017/LĐ-ST ngày 22/11/2017 của Tòa án nhân dân huyện Cao

Lãnh, tỉnh Đồng Tháp về tranh chấp đòi tiền lương giữa nguyên đơn là bà Dương Thị

U với bị đơn là ông Lê Ngọc H. Tòa án đã nhận định rằng: Xét thỏa thuận thuê mướn

lao động hai bên không thiết lập văn bản cụ thể nhưng các bên xác định có thỏa thuận

là ông H thuê bà U rửa chén, tô, các vật dụng phục vụ cho việc mua bán thức ăn. Thời

gian thực hiện tính từ tháng 02 năm 2016 (âm lịch), mỗi ngày làm việc từ 01 đến 02

giờ, mức tiền công là 40.000 đồng/ngày. Xét nghĩa vụ lao động của bà U đã thực hiện

cho ông H được ông H thừa nhận trong đó có tháng 9-10 năm 2016 (âm lịch) bà U có

làm việc, công việc như đã thỏa thuận nhưng nghĩa vụ thanh toán tiền công cho người

lao động bà U không thừa nhận, ông H không có chứng cứ để chứng minh đã hoàn tất

thanh toán cho bà U. Mặt khác, khi hòa giải ở thị trấn Mỹ Thọ, ông H thống nhất sẽ

thưởng cho bà U 2.400.000 đồng bằng cách trả dần mỗi tháng 200.000 đồng. Trong

121

khi đó tại phiên tòa ông H trình bày giao kết hợp đồng ông có hứa mỗi năm làm việc

của bà U sẽ thưởng 1.200.000 đồng. Xét thời gian bà U làm công cho ông H chưa đủ

02 năm thì không có lý gì ông H phải thưởng cho bà U số tiền tương ứng với 02 năm

làm việc, phải xác định số tiền bà U tranh chấp đòi ông H trả là tiền lương tháng 9-10

năm 2016 (âm lịch) như bà U trình bày. Từ đó, Tòa án tuyên xử chấp nhận yêu cầu đòi

tiền lương của bà U, buộc ông H có nghĩa vụ trả tiền lương lao động cho bà U là

2.200.000 đồng.

3.2.2. Bảo vệ quyền của phụ nữ thông qua hoạt động tuân thủ các thủ tục tố

tụng xét xử và giám sát các thủ tục tố tụng tiền xét xử của Tòa án

Trong hoạt động xét xử các vụ án hình sự có bị hại là phụ nữ, ngoài hoạt động áp

dụng pháp luật nội dung để giải quyết các vụ án, Tòa án còn đặc biệt chú ý áp dụng các

quy định của pháp luật tố tụng trong quá trình giải quyết vụ án sao cho người phụ nữ được

đảm bảo quyền bất khả xâm phạm về thân thể, quyền được giữ bí mật đời tư…và tránh cho

họ bị ảnh hưởng đến danh dự, nhân phẩm. Đáng chú ý, khi người phụ nữ là bị hại trong

một vụ án hình sự tham gia tố tụng thì Tòa án phải đảm bảo cho họ được bảo vệ cả về thể

chất và tinh thần trong quá trình xét xử, đồng thời, có những biện pháp tránh cho họ bị tổn

thương thêm một lần nữa bởi sự tác động từ các chủ thể tham gia tố tụng hay từ sự thờ ơ,

thiếu nhạy cảm giới của chính các chủ thể tiến hành tố tụng. Hoạt động xét xử của Tòa án

là ở giai đoạn cuối cùng của quá trình tố tụng hình sự, việc người bị hại là phụ nữ có tâm lý

tin tưởng, hợp tác hay không phụ thuộc nhiều vào việc giai đoạn trước đó Điều tra viên hay

Kiểm sát viên thực hiện nhiệm vụ của mình một cách nhạy cảm giới và có trách nhiệm giới

hay không. Các thủ tục cơ bản liên quan đến thủ tục trong bảo vệ QPN như: (i) Tổ chức xét

xử kín. Theo quy định tại Điều 25 Bộ luật tố tụng hình sự thì Tòa án có thể quyết định việc

xét xử kín trong các trường hợp đặc biệt, đó là khi cần giữ bí mật nhà nước, giữ thuần

phong, mỹ tục của dân tộc, bảo vệ người dưới 18 tuổi hay cần giữ bí mật đời tư theo yêu

cầu chính đáng của đương sự. Tuy nhiên, theo quy định tại khoản 1 Điều 4 Bộ luật Tố tụng

hình sự thì bị hại trong vụ án hình sự không phải là “đương sự”. Do đó, khi người bị hại là

phụ nữ có yêu cầu xét xử kín, đặc biệt họ là bị hại trong những vụ án hiếp dâm, bạo hành,

cố ý gây thương tích… có thể ảnh hưởng đến danh dự, nhân phẩm của họ thì Tòa án sẽ

xem xét, quyết định việc tổ chức xét xử kín để giữ bí mật đời tư cho họ; (ii)Tổ chức bảo vệ

người bị hại, cách ly người bị hại. Theo quy định tại Điều 486 BLTTHS thì khi có căn cứ

xác định tính mạng, sức khỏe, tài sản, danh dự, nhân phẩm của người được bảo vệ bị xâm

122

hại hoặc bị đe dọa xâm hại do việc cung cấp chứng cứ, tài liệu, thông tin liên quan đến tội

phạm thì cơ quan, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng quyết định áp dụng những biện

pháp để bảo vệ họ [38]. Việc áp dụng, thay đổi các biện pháp bảo vệ không được làm ảnh

hưởng đến quyền và lợi ích hợp pháp của người được bảo vệ. Tòa án cần phải xem xét áp

dụng biện pháp bảo vệ đảm bảo khôi phục được ý thức về giá trị bản thân của phụ nữ

nhằm khắc phục cảm giác xấu hổ và tội lỗi sau khi bạo lực xảy ra. Khi xét xử, Thẩm phán

cần cân nhắc cách đặt câu hỏi và có nên hỏi trực tiếp nạn nhân là họ có thể kể lại sự việc và

những gì diễn ra với mình bởi người bị hại có thể lo sợ bạo lực tiếp diễn, do bị đe dọa bạo

lực hoặc do rào cản văn hóa ngăn họ nói ra [38]. Để đảm bảo nạn nhân không phải tiếp

xúc với kẻ hiếp dâm, kẻ bạo hành… trong thời gian xét xử thì các Tòa án đã chú ý việc

tổ chức phiên tòa tránh cho họ bị tổn thương tâm lý và ảnh hưởng đến nội dung khai

báo. Có Tòa án thực hiện việc cách ly người bị hại trong phòng khác và chỉ cần vào

phòng xử án để lấy lời khai hoặc có Tòa án sắp xếp chỗ ngồi của nạn nhân xa vị trí của

bị cáo, bị cáo có thể được đưa ra ngoài khi nạn nhân được đưa vào phòng xử án để họ

không nhìn thấy nhau và lời khai được công bố tại Tòa; (iii) Thực hiện tố tụng nhạy cảm

giới đối với bị hại. "Cách tiếp cận nhạy cảm với nạn nhân tại Tòa án cũng quan trọng

như kết quả cuối cùng của vụ án" [47, tr.16]. Đối với những vụ án nội dung liên quan

đến bạo lực trên cơ sở giới thì Tòa án phải đảm bảo rằng những người tiến hành tố tụng,

bị cáo sẽ không hỏi những câu hỏi làm nạn nhân rơi vào tình huống khủng hoảng tinh

thần hoặc bị khó xử, khó trả lời do nhạy cảm giới. Khi phân tích bằng chứng, Thẩm

phán cần nhận thức được tổn thương tâm lý có thể gây ra những cảm giác xấu hổ ghê

gớm và Thẩm phán cần thận trọng, tránh làm nạn nhân xấu hổ thêm bằng cách nói đi nói

lại về những chi tiết của sự việc bị xâm hại [47]. Tòa án cũng có trách nhiệm đảm bảo

rằng quyền bào chữa của bị can, bị cáo không làm ảnh hưởng tới quyền được đối xử

phẩm giá và sự tôn trọng của nạn nhân là phụ nữ và trẻ em gái. Việc Tòa án xét xử các

vụ việc bạo lực phải chú ý lấy phụ nữ, trẻ em bị bạo lực là trung tâm, ưu tiên sự an

toàn và nhu cầu thực tiễn của họ, "sự hài lòng của nạn nhân tỷ lệ thuận với sự nhạy

cảm và ấm áp mà họ nhận được từ các cán bộ, nhân viên của Tòa án" [47,tr.16]; (iv)

Xem xét, đánh giá chứng cứ có liên quan đến việc khám người, thực nghiệm điều tra,

xem xét dấu vết trên thân thể đối với người bị hại, bị cáo là nữ bảo đảm đúng thủ tục

tố tụng chung và những đặc điểm riêng của bị can, bị cáo là phụ nữ. Để đảm bảo

không xâm phạm đến các QPN, Tòa án đều đã tiến hành kiểm tra việc cơ quan điều

123

tra, Viện kiểm sát khi khám xét có tuân thủ đúng quy định của pháp luật hay không, có

xâm phạm đến sức khỏe, danh dự, nhân phẩm của người bị khám xét, thực nghiệm

điều tra, xem xét dấu vết trên thân thể hay không. Cụ thể, Tòa án cần kiểm tra việc

khám xét người của Cơ quan điều tra có tuân thủ các quy định tại Điều 194 BLTTHS

hay không, đặc biệt là quy định "Việc khám xét người phải do người cùng giới thực

hiện và có người khác cùng giới chứng kiến (khoản 2 Điều 194 BLTTHS); Cần phải

kiểm tra việc xem xét dấu vết trên thân thể, thực nghiệm điều tra có thực hiện đúng

quy định tại Điều 203 và Điều 204 BLTTHS hay không, việc xem xét thân thể phải do

người cùng giới tiến hành và phải có người cùng giới chứng kiến, trong trường hợp

cần thiết thì có bác sỹ tham gia [47, tr.16]. Tòa án chứng minh đầy đủ tính chất và mức

độ thiệt hại do hành vi phạm tội gây ra đối với bị hại là phụ nữ (cần chứng minh cả

thiệt hại về vật chất và thiệt hại phi vật chất); Khi bị hại bị xâm phạm tình dục thì Tòa

án xác định đúng độ tuổi của bị hại, chứng minh mối quan hệ giữa bị cáo và bị hại

(Điều 92 BLTTHS) nhằm bảo đảm đúng thủ tục tố tụng chung và những đặc điểm

riêng của bị hại là phụ nữ [47, tr.138]. Tòa án xác định mọi trường hợp giao cấu hoặc

thực hiện hành vi quan hệ tình dục khác với người dưới 13 tuổi là phạm tội hiếp dâm

người dưới 16 tuổi (không phân biệt có sự đồng ý hay không đồng ý của bị hại) [47,

tr.139]. Mặt khác, trong quá trình xét xử, Tòa án thực hiện việc xác minh, thu thập, bổ

sung chứng cứ khi Viện kiểm sát không bổ sung được theo yêu cầu của Tòa án, nghĩa là

vụ án đã được trả để điều tra bổ sung nhưng không thực hiện được, Tòa án tự mình tiến hành

một số hoạt động điều tra và khi đó trách nhiệm hoàn toàn thuộc về Tòa án. Trong trường hợp

này, Tòa án cũng phải chấp hành đúng quy định của pháp luật đối với biện pháp khám người,

khám xét dấu vết trên thân thể bị can, bị hại là nữ thì người khám và người chứng kiến phải là

người cùng giới, trường hợp cần thiết thì có thể mời bác sĩ tham gia.

Ngoài ra, đối với những vụ án hình sự có bị cáo hoặc người bị hại thuộc đối

tượng được trợ giúp pháp lý như nạn nhân trong vụ việc bạo lực gia đình, nạn nhân

của tội phạm mua bán người... thì Tòa án các cấp đã chủ động liên hệ với các Trung

tâm trợ giúp pháp lý để cử người bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của họ. Trong công

tác tổ chức các phiên toà xét xử các vụ án hình sự về các tội xâm hại tình dục đối với phụ

nữ và trẻ em gái được Tòa án cân nhắc cơ bản đảm bảo danh dự, phẩm giá, không gây tác

động tiêu cực đến tâm lý của bị hại là phụ nữ và trẻ em gái. Tại phiên tòa, bên cạnh việc

xét hỏi để làm rõ hành vi phạm tội của bị cáo, xác định sự thật của vụ án, Tòa án còn chú

124

trọng công tác giáo dục pháp luật thông qua việc giải thích pháp luật, phân tích cho các bị

cáo và những người tham dự phiên tòa hiểu rõ về quyền của phụ nữ và trẻ em gái, hậu quả

và những hệ lụy phát sinh từ hành vi xâm phạm phụ nữ và trẻ em gái.

Trong quá trình xét xử các vụ án, các Tòa án đã chủ động phối hợp với các cơ

quan tiến hành tố tụng theo đúng các quy định của pháp luật tố tụng, nhằm đảm bảo

giải quyết tốt vụ án, đặc biệt là các vụ án lớn, trọng điểm được dư luận xã hội quan

tâm. Đồng thời, các Tòa án cũng thực hiện tốt trách nhiệm giải thích, hướng dẫn cho

đương sự biết để họ thực hiện quyền yêu cầu trợ giúp pháp lý thể hiện trong các vụ án

có phụ nữ thuộc diện được trợ giúp pháp lý được xem xét miễn, giảm án phí hoặc có

người đại diện trợ giúp tham gia tố tụng. Đến nay, nhiều Tòa án địa phương đã xây

dựng được quy chế phối hợp giữa các cơ quan tiến hành tố tụng, định kỳ trao đổi,

thống nhất những vấn đề còn có ý kiến khác nhau về đánh giá chứng cứ và áp dụng

pháp luật, nhằm đảm bảo giải quyết tốt vụ án, tránh tình trạng trả hồ sơ yêu cầu điều

tra bổ sung nhiều lần giữa các cơ quan tiến hành tố tụng, đảm bảo việc giải quyết vụ

án trong hạn luật định.

3.2.2. Bảo vệ quyền của phụ nữ thông qua hoạt động của Tòa án trong giáo

dục pháp luật và nhân quyền, phát triển án lệ, tạo điều kiện cho người phụ nữ chủ

động tiếp cận công lý và bảo vệ quyền của mình trong quá trình tố tụng.

Giáo dục pháp luật thông qua hoạt động thực hiện quyền tư pháp là một chức

năng, nhiệm vụ quan trọng của Tòa án. Thông qua hoạt động tư pháp, các quy định

của pháp luật, trong đó có các quy định về quyền con người đến với người dân cụ thể,

dễ hiểu; qua đó nhận thức, hiểu biết về pháp luật và về quyền con người của các tầng

lớp xã hội được nâng lên, tạo sự chuyển biến cơ bản về ý thức tôn trọng quyền con

người và nghiêm chỉnh chấp hành pháp luật trong quần chúng nhân dân. Do vậy, đối

với mục tiêu bảo vệ QPN thì đây là hình thức giáo dục pháp luật và nhân quyền có ý

nghĩa thiết thực và hiệu quả cao.

Ở Việt Nam, trong thời gian qua, hoạt động giáo dục pháp luật và nhân quyền

của Tòa án thể hiện trước hết ở công tác đối thoại, hòa giải trong quá trình tố tụng xét

xử các vụ án dân sự, hành chính. Thông qua công tác hòa giải, đối thoại, chính sách

pháp luật về nhân quyền cũng như những quy định cụ thể của pháp luật về QPN trong

các lĩnh vực dân sự, hôn nhân và gia đình, kinh doanh, thương mại và hành chính được

các Hòa giải viên, Đối thoại viên phổ biến đến các đương sự trong từng vụ án, đi đôi

125

với việc người tiến hành hòa giải, đối thoại còn có thể giải thích, nâng cao nhận thức

pháp luật và nhân quyền cho các bên, giúp việc thi hành pháp luật về quyền con người

được thuận lợi hơn.

Kết quả giáo dục pháp luật cho các đối tượng trong đó có người bị hại và bị

can, bị cáo là phụ nữ được thực hiện đặc biệt hiệu quả thông qua hoạt động xét xử tại

phiên toà. Yêu cầu xét xử công khai là yêu cầu bắt buộc đối với các vụ án (trừ trường

hợp đặc biệt được luật định) đã được các Tòa án thực hiện nghiêm túc. Mặc dù, việc

công khai mới chủ yếu dừng ở việc cho phép mọi người có quyền đến dự phiên toà

được tổ chức công khai, bản án được tuyên công khai mà chưa phổ biến việc công khai

các bản án trên các phương tiện thông tin đại chúng (từ 01/7/2017, Tòa án nhân dân

các cấp đã thực hiện việc công bố các bản án, quyết định của Tòa án mình trên Cổng

thông tin điện tử của Tòa án) nhưng việc tổ chức các phiên tòa rút kinh nghiệm, các

phiên tòa xét xử lưu động tại địa bàn nơi xảy ra vụ án hoặc các địa bàn trọng điểm về

một số loại tội phạm, trong đó có tội phạm xâm hại QPN có thể được xem là một kinh

nghiệm hay trong giáo dục pháp luật và nhân quyền. Tuy vẫn còn có sự tranh luận về

những bất cập nhất định nhưng trên thực tế, hoạt động này đã tác dụng trực tiếp đến

những người tham dự hoặc theo dõi phiên tòa; tạo ra sự quan tâm của đông đảo cộng

đồng dân cư ở địa phương; giúp cho nhân dân hiểu rõ đường lối, chính sách về phụ nữ,

nhớ những quy định pháp luật về quyền mà họ được nghe trực tiếp; nâng cao ý thức

pháp luật và văn hoá nhân quyền của nhân dân trong việc đấu tranh phòng, chống tội

phạm; đề cao tính răn đe (trừng trị) và tính giáo dục, thuyết phục của phiên toà. Bên

cạnh đó, cũng có nhiều ý kiến cho rằng, việc pháp luật Việt Nam không chính thức giao cho

Tòa án và Thẩm phán thẩm quyền giải thích pháp luật cũng phần nào hạn chế kết quả của

giáo dục pháp luật và nhân quyền khi áp dụng pháp luật trong quá trình xét xử [31, tr. 95].

Hoạt động giáo dục pháp luật nhằm nâng cao nhận thức về pháp luật quyền con

người, qua đó giúp bảo vệ các QPN còn được các Tòa án thực hiện thông qua nhiều

hoạt động khác như: (i) Tuyên truyền phổ biến, giáo dục pháp luật và nhân quyền

thông qua hoạt động tiếp công dân, thanh tra, kiểm tra các hoạt động nghiệp vụ. Các

Tòa án đã tích cực thực hiện đổi mới thủ tục hành chính tư pháp theo hướng công khai,

đơn giản, thuận tiện; công khai hóa các thủ tục tiếp nhận hồ sơ, cung cấp tài liệu của

Tòa án theo quy định của pháp luật. Thực hiện nghiêm các quy định về tiếp công dân,

xây dựng nội quy tiếp công dân; cán bộ làm công tác tiếp công dân đã tận tình giải

126

thích các quy định pháp luật có liên quan đến tranh chấp để người dân hiểu, kết hợp

công tác tiếp công dân với việc tuyên truyền, phổ biến pháp luật về nhân quyền cho

người dân; (ii) Tuyên truyền, phổ biến, giáo dục pháp luật thông qua công tác tập

huấn, bồi dưỡng nghiệp vụ, phổ biến các văn bản quy phạm pháp luật mới được ban

hành đến đối tượng là toàn thể các cán bộ, công chức trong hệ thống Tòa án bằng

nhiều hình thức khác nhau như: Hội nghị trực tuyến, giải đáp các vướng mắc, Công

văn quán triệt thực hiện. Từ năm 2018, Tòa án nhân dân tối cao đã tổ chức các hội

nghị tập huấn nghiệp vụ trực tuyến (gần 800 điểm cầu từ Tòa án nhân tối cao đến các

Tòa án nhân dân cấp huyện) cho các công chức giữ chức danh tư pháp trong toàn hệ

thống Tòa án nhân dân, do Chánh án, các Thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao trực tiếp

làm báo cáo viên; đồng thời, cũng đã mời nhiều chuyên gia quốc tế tổ chức tập huấn

trực tuyến theo chuyên đề. Nhờ đó mà đội ngũ những người làm công tác xét xử được

trang bị nhận thức pháp luật đầy đủ hơn, nắm bắt tốt hơn các chính sách, yêu cầu, quy

định mới trong bảo vệ quyền con người nói chung, QPN nói riêng; (iii) Phối hợp với

các cơ quan, bộ, ngành thực hiện công tác tuyên truyền, phổ biến, giáo dục pháp luật.

TAND tối cao đã xây dựng quy chế phối hợp với các cơ quan, tổ chức và thực hiện

việc định kỳ tổ chức họp báo để kịp thời cung cấp thông tin cho các cơ quan truyền

thông đại chúng về tình hình hoạt động của các Tòa án. Công tác phối hợp với các cơ

quan, bộ ngành ở địa phương để tuyên truyền, phổ biến, giáo dục pháp luật cũng được

TAND các cấp chú trọng. Một số Tòa án tỉnh phối hợp với Trung tâm trợ giúp pháp lý

nhà nước thuộc Sở Tư pháp thực hiện tư vấn pháp luật cho người dân, nhất là các đối

tượng thuộc nhóm dễ bị tổn thương, trên tất cả các lĩnh vực: hình sự, dân sự, hôn nhân

và gia đình, hành chính, kinh doanh thương mại và lao động. Một số Chương trình

phối hợp phổ biến, giáo dục pháp luật và hòa giải cơ sở giữa Tòa án nhân dân thành

phố và Sở Tư pháp giai đoạn 2019-2023 đã được ký kết.

Hoàn thiện pháp luật, xây dựng và ban hành án lệ là hoạt động thường xuyên

của Tòa án trong thời gian gần đây, có ý nghĩa đặc biệt quan trọng góp phần bảo vệ QPN.

Thể chế hóa quan điểm chiến lược của Đảng về cải cách tư pháp, Hiến pháp năm

2013 quy định: “Tòa án nhân dân tối cao thực hiện việc tổng kết thực tiễn xét xử, bảo

đảm áp dụng thống nhất pháp luật trong cả nước” (Khoản 3 Điều 104). Trên cơ sở đó,

Luật Tổ chức Tòa án nhân dân năm 2014 đã quy định Tòa án nhân dân tối cao có thẩm

quyền “tổng kết thực tiễn xét xử của các Tòa án, bảo đảm áp dụng thống nhất pháp luật

127

trong xét xử” ( Điều 20). Đây là căn cứ pháp lý để Tòa án tham gia vào quá trình hoàn

thiện pháp luật, đề xuất xây dựng pháp luật về quyền của phụ nữ, bảo vệ quyền của

phụ nữ. Hoạt động này được triển khai trên ba phương diện: (i) Xây dựng và hoàn

thiện thể chế. TAND tối cao đã tham gia xây dựng, góp ý xây dựng một loạt các dự án

luật trình Quốc hội như Bộ luật Dân sự, Bộ luật Hình sự, Bộ luật Tố tụng dân sự, Bộ

luật Tố tụng hình sự, Bộ luật Lao động, Luật Bình đẳng giới, Luật Phòng, chống bạo

lực gia đình..., đặc biệt là xây dựng dự án Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Bộ luật

Hình sự năm 2015 với nhiều quy định tiến bộ để bảo vệ quyền của phụ nữ và trẻ em.

Quá trình soạn thảo các dự án luật trên, việc lồng ghép công tác phụ nữ, vấn đề bình

đẳng giới được thể hiện rõ theo hướng đưa những quy định không phân biệt đối xử; đảm

bảo cho giới nam và nữ được bình đẳng; nam, nữ có cơ hội như nhau trong việc tham

gia các quan hệ pháp luật, hưởng và thực hiện các quyền, nghĩa vụ trong quan hệ pháp

luật đó, nhằm bảo đảm bình đẳng giới, tránh sự chênh lệch lớn giữa nam và nữ về vị trí,

vai trò, điều kiện, cơ hội phát huy năng lực và thụ hưởng thành quả của sự phát triển; (ii)

Cụ thể hóa các chủ trương, chính sách liên quan đến công tác phụ nữ, lồng ghép hoạt

động bình đẳng giới vào chương trình hành động của cơ quan TAND. Tòa án nhân

dân tối cao đã thành lập Ban Vì sự tiến bộ của phụ nữ TAND để tham mưu giúp lãnh

đạo TAND tối cao tăng cường lãnh đạo, chỉ đạo phát huy vai trò của các cơ quan, đơn

vị trực thuộc, tổ chức đoàn thể chính trị - xã hội trong cơ quan trong việc thực hiện

pháp luật bình đẳng giới. Bên cạnh đó, TAND tối cao thường xuyên quan tâm, chỉ đạo

Tòa án các cấp tạo điều kiện thực hiện tốt các chính sách như chính sách cán bộ nữ,

công tác giáo dục đào tạo, bồi dưỡng nâng cao trình độ mọi mặt của phụ nữ ngành Tòa

án. Qua đó, góp phần làm cho nhận thức của đội ngũ công chức, người lao động

TAND về bình đẳng giới được nâng lên; phụ nữ được tôn trọng và đối xử bình đẳng

hơn, địa vị của người phụ nữ trong gia đình và ngoài xã hội ngày càng được cải thiện;

(iii) Hướng dẫn áp dụng pháp luật, đề xuất giải pháp hoàn thiện pháp luật. Đây là

hoạt động liên quan đến thẩm quyền đặc trưng của TAND và được thực hiện hiệu quả,

góp phần hoàn thiện nhiều quy định pháp luật. Trường hợp điển hình là sự vướng mắc

và ý kiến của Tòa án về việc áp dụng quy định tại điểm n khoản 1 Điều 51 Bộ luật

Hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017) quy định tình tiết “người phạm tội là

phụ nữ có thai” là một trong những tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự. Thực tiễn

áp dụng pháp luật đã phát sinh hai quan điểm về áp dụng tình tiết giảm nhẹ này, một

128

là, quan điểm cho rằng, “người phạm tội là phụ nữ có thai” là tình tiết giảm nhẹ trách

nhiệm hình sự chỉ áp dụng đối với trường hợp người phạm tội có thai tại thời điểm

thực hiện hành vi phạm tội. Nếu tại thời điểm thực hiện hành vi phạm tội, người phạm

tội không có thai, nhưng đến giai đoạn xét xử vụ án, người phạm tội có thai thì không

áp dụng tình tiết giảm nhẹ này mà có thể xem xét áp dụng thành tình tiết giảm nhẹ tại

khoản 2 Điều 51 BLHS, hai là, quan điểm cho rằng, “người phạm tội là phụ nữ có

thai” là tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự áp dụng được cho cả trường hợp người

phạm tội có thai tại thời điểm thực hiện hành vi phạm tội và cả trong trường hợp tại

thời điểm phạm tội, người phạm tội không có thai, nhưng trong giai đoạn xét xử vụ án

phát hiện người phạm tội đang có thai. Liên quan đến quy định này, về mặt lý luận thì

tình tiết “người phạm tội là phụ nữ có thai” chỉ áp dụng đối với trường hợp người

thực hiện hành vi phạm tội khi đang mang thai, bởi người đang mang thai thường có

những biểu hiện khác thường về tâm lý, tinh thần trong các giai đoạn thai kỳ, vì thế,

tình trạng có thai làm ảnh hưởng đến nhận thức của người phạm tội đối với mức độ

nguy hiểm của hành vi phạm tội và hậu quả gây ra, do đó đương nhiên sẽ được áp

dụng tình tiết giảm nhẹ “người phạm tội là phụ nữ có thai” theo quy định tại điểm

n khoản 1 Điều 51 BLHS. Tuy nhiên, xét về tính khoan hồng, nhân đạo trong việc áp

dụng pháp luật đối với người phạm tội, nhất là đối với người phạm tội là phụ nữ có

thai thì việc áp dụng tình tiết giảm nhẹ “người phạm tội là phụ nữ có thai” đối với

trường hợp sau khi thực hiện hành vi phạm tội, người phạm tội mới có thai là hoàn

toàn phù hợp. Do đó, tại mục 9 phần I Công văn 212/TANDTC-PC ngày 13/09/2019

của TAND tối cao về việc thông báo kết quả giải đáp trực tuyến một số vướng mắc

trong xét xử đã hướng dẫn “Quy định tại điểm n khoản 1 Điều 51 của BLHS không

phân biệt người phạm tội là phụ nữ có thai tại thời điểm phạm tội hay trong quá trình

truy cứu trách nhiệm hình sự. Do đó, trường hợp sau khi bị khởi tố bị cáo mới có thai

thì Tòa án vẫn áp dụng tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự người phạm tội là phụ

nữ có thai đối với bị cáo”. Một ví dụ khác cho thấy vai trò hoàn thiện pháp luật của

TAND khi từ thực tiễn xét xử, TAND tối cao đã đề nghị xem xét bãi bỏ quy định

không cho ủy quyền tham gia tố tụng trong vụ án ly hôn tại Khoản 4 Điều 85 Bộ luật

Tố tụng dân sự 2015: “đối với việc ly hôn đương sự không được ủy quyền cho người

khác thay mặt mình tham gia tố tụng”. Lập luận của Tòa án cho rằng: soi chiếu các

quy định pháp luật về hôn nhân gia đình, pháp luật dân sự và tố tụng dân sự của Việt

129

Nam không có nguyên tắc, quy định nào cấm đương sự ủy quyền trong vụ án ly hôn.

Trong khi đó, có nhiều quy định không đồng bộ với quy định nêu trên15 và cho thấy

pháp luật vẫn cho phép người đại diện cho người phụ nữ là nạn nhân của bạo lực gia

đình tham gia vụ án ly hôn, chỉ có điều chưa nêu rõ là đại diện theo pháp luật hay đại

diện theo ủy quyền. Tính không hợp lý của quy định tại khoản 4 Điều 85 Bộ luật Tố

tụng dân sự 2015 càng thể hiện rõ hơn khi đương sự là phụ nữ bị bạo hành bởi người

chồng, việc buộc họ phải đối diện với người chồng sẽ mang đến rủi ro về tính mạng,

sức khỏe, tinh thần khi họ trực tiếp tham gia tố tụng.

Ở Việt Nam, trong một thời gian dài, việc áp dụng án lệ không được khuyến

khích vì cho rằng Tòa án theo chức năng của mình chỉ có quyền giải quyết những

tranh chấp phát sinh theo quy định của pháp luật chứ không có quyền "sáng tạo pháp

luật". Tuy nhiên, từ tinh thần của Nghị quyết 49/NQ- TW ngày 2/6/2005 của Bộ Chính

trị, Hiến pháp năm 2013 đã hiến định: “Tòa án nhân dân tối cao thực hiện việc tổng

kết thực tiễn xét xử, bảo đảm áp dụng pháp luật thống nhất trong xét xử” (khoản 3

Điều 104) và Luật Tổ chức Tòa án nhân dân năm 2014 đã cụ thể hoá một trong những

nhiệm vụ, quyền hạn của Hội đồng Thẩm phán TAND tối cao: “ Lựa chọn quyết định

giám đốc thẩm của Hội đồng Thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao, bản án, quyết định

đã có hiệu lực pháp luật, có tính chuẩn mực của các Tòa án, tổng kết phát triển thành

án lệ và công bố án lệ để các Tòa án nghiên cứu, áp dụng trong xét xử” (điểm c,

khoản 2, Điều 22). Trên cơ sở đó, đến nay (tính đến tháng 3/2023) TAND tối cao đã

công bố 63 án lệ về các lĩnh vực hình sự, dân sự, kinh doanh thương mại, hôn nhân và

gia đình, lao động, hành chính. Trong các án lệ, hướng giải quyết đều thể hiện sự

“bình đẳng và ưu tiên” cho phụ nữ. Điển hình là Án lệ số 03/2016/AL ngày 06-4-2016

của Tòa dân sự Tòa án nhân dân tối cao về vụ án “Ly hôn” tại Hà Nội với nội dung

như sau:

Vợ chồng anh Nam, chị Hồng được cấp sổ đỏ cho diện tích đất 80m2 từ năm

2001 và làm nhà, sinh sống. Sau này, khi ly hôn, chị Hồng yêu cầu chia tài sản nhà đất

nhưng anh Nam và bố mẹ không đồng ý. Nguồn gốc đất là của bố mẹ anh Nam được

15. Khoản 4 Điều 85 Bộ luật Tố tụng dân sự 2015 có viện dẫn tới Luật hôn nhân gia đình “Trường hợp cha, mẹ, người thân thích khác yêu cầu Tòa án giải quyết ly hôn theo quy định tại khoản 2 Điều 51 của Luật hôn nhân và gia đình thì họ là người đại diện”. Khoản 2 Điều 51 Luật Hôn nhân gia đình năm 2014 quy định: “Cha, mẹ, người thân thích khác có quyền yêu cầu Tòa án giải quyết ly hôn khi một bên vợ, chồng do bị bệnh tâm thần hoặc mắc bệnh khác mà không thể nhận thức, làm chủ được hành vi của mình, đồng thời là nạn nhân của bạo lực gia đình do chồng, vợ của họ gây ra làm ảnh hưởng nghiêm trọng đến tính mạng, sức khỏe, tinh thần của họ”.

130

chính quyền cấp đất giãn dân từ năm năm 1992, sau đó, bố mẹ anh Nam có xây một

căn nhà và cho vợ chồng anh Nam ra đó làm ăn sinh sống chứ không cho đất. Nguyện

vọng của gia đình anh Nam là để mảnh đất này cho em trai anh Nam vì chưa có chỗ ở

và phải chăm sóc mẹ già bị liệt. Khi gia đình được cấp đất giãn dân thì anh Nam

không ở địa phương (anh Nam đi bộ đội chưa về địa phương). Việc sang tên giấy

chứng nhận quyền sử dụng đất là do anh Nam tự động sang tên, bố mẹ không biết. Khi

chị Hồng xin ly hôn, gia đình mới biết anh Nam đã tự động sang tên đất. Vì thế, anh

Nam và bố mẹ đều yêu cầu trả lại đất cho bố mẹ anh Nam.

Bản án sơ thẩm và phúc thẩm đều bác bỏ yêu cầu chia đất của chị Hồng và xác

định quyền sử dụng đất thuộc về bố mẹ chồng chị Hồng.

Quyết định giám đốc thẩm cho rằng việc cấp đất giãn dân là cấp đất cho hộ

đông người, cấp cho cả gia đình nên anh Nam cũng là đối tượng cấp đất. Khi xã tổ

chức kê khai thì các hộ dân đều biết chủ trương này. Bố mẹ anh Nam không đi kê khai

mà anh Nam, người đang quản lý sử dụng đất thực hiện kê khai. Sau này, vợ chồng

anh Nam xây dựng nhà cửa hai lần, gia đình anh Nam đều biết nhưng không phản đối.

Vì vậy, Hội đồng thẩm phán cho rằng từ khi được cấp giấy chứng nhận (2001)

cho đến khi có việc ly hôn của anh Nam, chị Hồng là 8 năm, gia đình bố mẹ anh Nam

không ai có khiếu nại gì về việc cấp đất, xây nhà. Điều đó thể hiện ý chí của bố mẹ và

gia đình anh Nam là đã cho anh Nam và chị Hồng diện tích đất nêu trên.

Với án lệ này, nếu bố mẹ chồng cho vợ chồng người con nhà đất và đã được vợ

chồng người con sử dụng lâu dài, đã được cấp giấy chứng nhận quyền sử dụng đất, đã

xây dựng nhà cửa mà bố mẹ chồng không có bất cứ khiếu nại gì thì được coi là có cơ

sở xác định việc bố mẹ chồng đã cho đất.

Như vậy, dù không có hợp đồng tặng cho, khi giải quyết ly hôn, Tòa án phải xác định là

tài sản chung và người vợ được chia phần tài sản của mình thuộc khối tài sản chung.

Ngoài ra, Tòa án nhân dân tối cao đã tổ chức các hoạt động liên quan như Hội

thảo lấy ý kiến đối với các dự thảo án lệ, nghiên cứu xây dựng tuyển tập án lệ với các

bình luận và vận hành Trang tin điện tử về án lệ với nhiều nội dung phong phú, thu hút

được sự tham gia góp ý, bình luận của nhiều chuyên gia, nhà khoa học. Trên thực tế,

những hướng dẫn giải thích của các án lệ trong thời gian vừa qua đã thể hiện vai trò

quan trọng hỗ trợ cho việc Tòa án các cấp áp dụng luật một cách thống nhất, đồng bộ

trên toàn lãnh thổ. Ngay sau khi án lệ được công bố, các Tòa án đã chủ động nghiên

131

cứu để viện dẫn, áp dụng án lệ khi giải quyết các vụ việc thuộc thẩm quyền của

mình; bảo đảm những vụ việc có tình tiết, sự kiện pháp lý giống nhau phải được giải

quyết như nhau; qua đó bảo đảm áp dụng thống nhất pháp luật trong xét xử tại các Tòa

án. Án lệ đã thực sự đi vào đời sống pháp lý của đất nước, phát huy hiệu quả và được

đón nhận tích cực, góp phần tạo bước ngoặt quan trọng trong cải cách tư pháp, trong

thực hiện vai trò bảo vệ công lý, thực hiện quyền tư pháp của Tòa án nhân dân và

trong xây dựng, hoàn thiện hệ thống pháp luật. Có thể nói, đây là cách thức hữu hiệu

trong bảo vệ quyền con người nói chung, QPN nói riêng thông qua việc ghi nhận cách

hiểu thống nhất về một quyền cụ thể hoặc bổ sung những quyền phái sinh trong cuộc

sống luôn luôn vận động, thay đổi.

Bảo đảm cho phụ nữ chủ động tiếp cận công lý, chủ động bảo vệ quyền của

mình trong quá trình tố tụng là con đường bảo vệ QPN một cách thực chất nhất do

Tòa án thực hiện trong bối cảnh thực trạng tiếp cận công lý chưa cao và tâm lý ngại sử

dụng phương tiện Tòa án để bảo vệ QPN còn tương đối phổ biến ở nước ta. Một

nghiên cứu của UNODC [8] chỉ ra rằng, vào năm 2013, các khó khăn trong quá trình

điều tra và khởi tố các vụ án bạo lực với phụ nữ làm cho tỷ lệ vụ án bạo lực với phụ nữ

được đưa ra xét xử rất thấp so với thực tế với chỉ 8 trong 46 vụ bạo lực gia đình được

đưa ra xét xử tại Tòa án. Đối với tranh chấp dân sự, theo kết quả khảo sát của UNDP

về thực trạng công bằng và bình đẳng dựa trên ý kiến của người dân [22] thì trong tổng

số 1.545 tranh chấp dân sự các loại, số vụ việc được người dân đưa tới Tòa án yêu cầu

giải quyết là 51 (tương đương 3,3% tổng số tranh chấp). Trong số đó 27 vụ việc liên

quan tới đất đai, 14 việc dân sự, 7 trường hợp kiện đòi bồi thường thiệt hại do ô nhiễm,

2 việc tranh chấp kinh tế giữa người dân với nhau và 01 trường hợp về chính sách xã

hội. Cho đến năm 2019, Báo cáo Điều tra quốc gia về bạo lực đối với phụ nữ ở Việt

Nam cho thấy: Bạo lực đối với phụ nữ vẫn bị che giấu, một nửa phụ nữ bị chồng bạo

lực chưa bao giờ kể với bất kỳ ai. Hầu hết phụ nữ (90,4%) bị bạo lực thể xác và/hoặc

tình dục do chồng gây ra không tìm kiếm bất kỳ sự hỗ trợ nào từ các cơ quan chính

quyền16. Tình trạng phụ nữ chủ động tiếp cận công lý, tìm đến Tòa án để yêu cầu bảo

16 Điều tra được Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội phối hợp với Tổng cục Thống kê thực hiện, với sự hỗ trợ kỹ thuật và tài chính của Quỹ Dân số Liên Hợp Quốc (UNFPA) và Bộ Ngoại giao và Thương mại t-xtrây- li-a (DFAT), Đại sứ quán t- xtrây-li-a tại Việt Nam. Mục đích của Điều tra này là để giúp chúng ta hiểu hơn về những điều đã thay đổi và chưa thay đổi kể từ cuộc điều tra lần thứ nhất vào năm 2010, cũng như những việc cần phải thực hiện nhằm thúc đẩy bình đẳng giới và xóa bỏ bạo lực trên cơ sở giới ở Việt Nam. Điều tra năm 2019 gồm ba phần: nghiên cứu định lượng (do Tổng cục Thống kê thực hiện); nghiên cứu định tính (do Trung tâm

132

vệ quyền lợi cho mình là rất thấp, đặc biệt là những phụ nữ nghèo, dân trí thấp, ở khu vực

xa xôi, hẻo lánh. Khi xảy ra tranh chấp, nhiều người lựa chọn “không hành động” hoặc

“không biết phải làm gì”, đối với những người lựa chọn “hành động” khi có tranh chấp

cũng không tìm đến Tòa án như là địa chỉ đầu tiên và tin cậy để yêu cầu giải quyết.

Lý do phụ nữ bị xâm hại quyền trong đó có các hành vi bị xâm hại về tình dục và

bạo hành nhưng lựa chọn không khởi kiện tại Tòa án không phải do họ không biết về

các quyền của mình. Nghiên cứu của UN Women về tiếp cận tư pháp hình sự của phụ

nữ bị bạo lực ở Việt Nam năm 2017 [7] cho thấy: Đa số phụ nữ được khảo sát cho biết

họ hiểu rõ về các quyền của mình và hiểu rằng nhà nước có nghĩa vụ bảo vệ quyền tiếp

cận công lý của họ. Nghiên cứu này cũng chỉ ra rằng: số đông tin rằng hệ thống tư

pháp hình sự phục vụ tất cả mọi người, ít nhất một nửa số người được khảo sát đồng ý

rất rõ ràng rằng hệ thống tư pháp hình sự công bằng, hữu ích và có thể tiếp cận. Nhận

định tích cực trở nên thấp hơn khi họ được hỏi cụ thể về việc liệu hệ thống tư pháp

hình sự có công bằng và bình đẳng hay không đối với những phụ nữ bị bạo lực gia

đình hoặc bạo lực tình dục. Điều này trái ngược với ý kiến của các cán bộ thực hiện tư

pháp hình sự khi họ cho rằng phần lớn nạn nhân không biết về quyền của mình và

thậm chí một số còn cho rằng phụ nữ phải có trách nhiệm chính trong việc bảo vệ

quyền của chính họ. Nghiên cứu cho thấy: một lý do cơ bản ảnh hưởng đến việc phụ

nữ ít tìm đến Tòa án để yêu cầu được bảo vệ quyền lợi là do trình độ và học vấn, hiểu

biết của phụ nữ còn hạn chế. Kết quả khảo sát của UNDP về thực trạng công bằng và

bình đẳng dựa trên ý kiến của người dân [22] cho thấy, trình độ học vấn của người

được phỏng vấn ảnh hưởng tới hiểu biết của họ về các vấn đề xã hội và pháp luật, mà phụ

nữ lại thuộc nhóm yếu thế và vô cùng bất lợi về hiểu biết pháp luật. Cũng phải kể đến tâm

lý ngại khiếu kiện “vô phúc đáo tụng đình” và thói quen tìm đến cơ quan hành pháp hoặc

nhờ quan hệ cá nhân để giải quyết làm ảnh hưởng rất lớn đến khả năng phụ nữ yêu cầu

Tòa án giải quyết tranh chấp. Nhiều người phụ nữ bị bạo hành lựa chọn im lặng là do

không thể tự lập, sống phụ thuộc (nhất là phụ nữ ở nông thôn) và con cái cũng là mấu chốt

mà nhiều người không thể gỡ bỏ để giải thoát cho mình. Thực tế cho thấy, trong quá trình

giải quyết vụ án, nhiều bị hại là phụ nữ rút đơn yêu cầu khởi tố vụ án hình sự vì lo sợ bị

đối tượng bạo hành, trả thù, làm cản trở quá trình điều tra, truy tố, xét xử hoặc có bị hại

không đồng ý làm đơn yêu cầu khởi tố vì mặc cảm, không muốn tham gia vào quá trình tố Sáng kiến Sức khỏe và Dân số -CCIHP thực hiện); và nghiên cứu về thiệt hại kinh tế do bạo lực đối với phụ nữ gây ra (do các chuyên gia quốc tế được UNFPA ủy thác thực hiện).

133

tụng (nhất là trong các vụ án hiếp dâm mà người thực hiện lại là người trong gia đình hoặc

có quan hệ thân thiết, mặc dù có thể có người làm chứng là thành viên trong gia đình).

Ngoài ra còn do những định kiến bao đời đang trói buộc họ, theo đó, người phụ nữ phải

biết nhẫn nhịn, hy sinh, phải chăm lo cho chồng con. Vì vậy, cha mẹ biết con gái bị chồng

hà hiếp, đánh đập, vẫn khuyên con nín nhịn, chịu đựng. Có những người phụ nữ bị chồng

bạo hành cũng chỉ tự trách tại mình không chu toàn. Hàng xóm thấy hành vi bạo lực gia

đình cũng không can thiệp. Thậm chí có những cán bộ đoàn thể, chính quyền, công an,

Tòa án khi giải quyết các vụ bạo lực gia đình cũng cố hòa giải cho bằng được, do tâm lý

muốn giúp cứu vãn cuộc hôn nhân, chứ không quyết liệt xử lý kẻ bạo hành.

Bảo đảm quyền tiếp cận công lý đã được ghi nhận trong Hiến pháp và pháp luật

Việt Nam. Nhìn từ phương diện hoạt động áp dụng pháp luật của Tòa án, có thể dễ

dàng nhận thấy nhiều chuyển biến tích cực thông qua thực tế Tòa án ngày càng dễ tiếp

cận hơn, sự gần gũi giữa Tòa án và đương sự ngày càng rõ hơn không chỉ ở xu hướng

tổ chức Tòa án theo cấp xét xử mà còn và chủ yếu còn ở việc khắc phục những thủ tục

rườm rà, phức tạp, phiền toái, bị trì hoãn…Các thủ tục tư pháp đã được niêm yết công

khai tại trụ sở Tòa án. Các đương sự, đặc biệt là phụ nữ - những người thuộc nhóm dễ

bị tổn thương do yếu thế hoặc bị phân biệt đối xử - đang bị xâm hại quyền, đều được

bảo đảm nhận được sự trợ giúp pháp lý cần thiết. Về cơ bản, các thông tin về quy trình

và kết quả tố tụng đã được thông báo đầy đủ tới các đương sự, thậm chí được công bố

công khai trên các phương tiện thông tin chuyên ngành và đại chúng. Nhìn tổng thể,

các quyền tố tụng của người dân tham gia tố tụng đã được thực hiện đầy đủ. Các Tòa

án đã thực hiện tốt nghĩa vụ thụ lý vụ án để giải quyết, nghĩa vụ hướng dẫn đương sự

hoặc chuyển đơn, yêu cầu của các đương sự có quyền bị xâm hại trong các vụ án dân

sự tới các Tòa án có thẩm quyền và báo cho các bên nếu vụ việc thuộc thẩm quyền giải

quyết của Tòa án khác, bảo đảm vụ việc được giải quyết kịp thời, nhanh chóng, đúng

pháp luật, quyền và lợi ích hợp pháp của bên được bảo vệ.

3.3. Hạn chế và nguyên nhân hạn chế hoạt động của Tòa án trong cơ chế

bảo vệ quyền của phụ nữ ở Việt Nam

3.3.1. Hạn chế

Thứ nhất, bảo vệ quyền của phụ nữ thông qua hoạt động xét xử của Tòa án chưa

thực sự đạt được mục tiêu mong muốn. Tình trạng kết tội oan, sai vẫn chưa hoàn toàn

chấm dứt, số lượng các vụ án bị hủy, sửa ở giai đoạn phúc thẩm và qua thủ tục giám

134

đốc thẩm, tái thẩm vẫn chưa giảm mạnh. Vẫn còn không ít trường hợp người phụ nữ

(cả bị hại và bị can, bị cáo) bị xâm hại quyền nhưng chưa thực sự thoả mãn với phán

quyết của Tòa án, dẫn tới niềm tin vào công lý bị giảm sút, thậm chí đôi khi còn dẫn

tới những hành động tiêu cực.

Trong xét xử các vụ án hình sự, sai sót của các Tòa án khi giải quyết các vụ án có

liên quan đến QPN cần được bảo vệ thường bộc lộ ở việc xem xét, quyết định khung

hình phạt, nhất là đối với việc giải quyết các vụ án xâm hại tình dục mà chứng cứ của

vụ án là dấu vết, kết quả giám định được kiểm tra, xác lập thời gian lâu sau khi gây án

hoặc trong trường hợp phạm tội chưa đạt thì Tòa án thường lúng túng, khó khăn trong

việc định tội và đánh giá đúng tính chất, mức độ vi phạm, dẫn đến tình trạng có vụ án

phải điều tra lại nhiều lần, kéo dài thời gian giải quyết, hoặc đối với các vụ án có

người phạm tội hoặc người bị hại là đối tượng phụ nữ có thai hoặc đang nuôi con nhỏ

dưới 36 tuổi thì Thẩm phán cân nhắc áp dụng các quy định pháp luật về giảm nhẹ hình

phạt và áp dụng tình tiết tăng nặng định khung đôi khi chưa phù hợp, chính xác. Một

số trường hợp phải hủy, sửa án do nguyên nhân chủ quan; một số trường hợp áp dụng

tình tiết giảm nhẹ, tăng nặng, quyết định hình phạt dưới mức thấp nhất của khung hình

phạt, cho hưởng án treo chưa chính xác.

Trong xét xử các vụ án dân sự, hôn nhân gia đình, lao động, hoạt động của Tòa

án cũng bộc lộ không ít bất cập. Số lượng vụ án còn tồn đọng, chưa được xét xử còn

tương đối lớn (12%-13%/ tổng số vụ án được giải quyết). Trong đó, vẫn còn các vụ án

quá thời hạn giải quyết theo quy định của pháp luật, vẫn còn tình trạng bản án, quyết định

của Tòa án phát hành chậm, việc tuyên án không rõ ràng gây khó khăn cho công tác thi

hành án dân sự. Thông thường, những tranh chấp về quyền nhân thân và yêu cầu bồi

thường thiệt hại do phụ nữ bị vi phạm quyền nhân thân được Tòa án giải quyết rất

nhanh chóng, tuy nhiên, thực tế xét xử vẫn cho thấy chế tài áp dụng chưa thoả đáng,

liên quan tới việc đánh giá mức độ nghiêm trọng, ảnh hưởng đối với tâm lý, cuộc sống

nạn nhân nữ mang tính định tính nên Tòa án khó khăn trong việc xác định hậu quả.

Cũng có vụ án tuy Tòa án xác định có hành vi xâm phạm danh dự, nhân phẩm, uy tín

của cá nhân nhưng lại không buộc bên vi phạm phải có trách nhiệm bồi thường thiệt

hại vì cho rằng do không có thiệt hại thực tế xảy ra nên không làm phát sinh trách

nhiệm bồi thường, làm ảnh hưởng đến quyền và lợi ích hợp pháp của người phụ nữ.

Đặc biệt trong các vụ án hôn nhân gia đình, vướng mắc thường nằm ở phán quyết về

135

việc phân chia tài sản chung do chưa xem xét hợp lý, xác định đầy đủ công sức của

người phụ nữ trong gia đình. Khá nhiều trường hợp sau khi kết hôn phụ nữ chung sống

với gia đình nhà chồng và quá trình chung sống họ có đóng góp công sức để tạo ra

khối tài sản chung của nhà chồng nhưng khi ly hôn thì rất ít trường hợp được chia

bằng hiện vật mà tính thanh toán công sức cho họ bằng tiền là rất khó khăn cho họ tạo

lập chỗ ở mới. Hoặc trường hợp tranh chấp về thừa kế, quyền sử dụng nhà đất, do tài

sản nhà đất thường được đăng ký đứng tên chủ hộ là nam giới hoặc người chồng nên

khi phân chia phụ nữ thường bị thiệt thòi, không được chia bằng hiện vật mà chỉ được

thanh toán công sức, thậm chí, nếu quá trình tố tụng họ không biết đưa ra yêu cầu thì

bị bỏ quên, không được đưa vào tham gia tố tụng và không được xem xét phần công

sức trong khối tài sản chung. Trong việc giải quyết các tranh chấp lao động liên quan

đến lao động nữ, quá trình giải quyết thường kéo dài, thương lượng hoà giải không

thực chất, nặng về hình thức, làm ảnh hưởng đến quyền lợi của phụ nữ và sự ổn định

của quan hệ lao động.

Thứ hai, việc tuân thủ các thủ tục tố tụng xét xử và giám sát thực hiện thủ tục tiền

xét xử theo hướng bảo vệ các QPN của Tòa án còn tồn tại nhiều bất cập.

Trong một số vụ án vẫn có vi phạm trong thủ tục xét xử, tiến hành hỏi đáp, điều

khiển phiên tòa. Chẳng hạn: đối với một số vụ án hiếp dâm, bạo lực đối với phụ nữ,

việc làm rõ hành vi hiếp dâm, bạo lực với phụ nữ, hỏi đáp tại phiên tòa xét xử để làm

rõ các tình tiết của vụ án vẫn còn gây khó khăn cho phụ nữ là nạn nhân của bạo lực.

Việc đặt câu hỏi, xác định chứng cứ nhằm phục hồi và củng cố sự tự chủ, tự trọng và

tôn trọng sự riêng tư của phụ nữ, tránh để nạn nhân bị tổn thương một lần nữa chưa

được thực hiện tốt, cá biệt có trường hợp mà cách đặt câu hỏi, tiến hành xét hỏi của

Thẩm phán làm người bị hại lâm vào tình trạng phải chứng minh đã bị bạo hành, bị

quan hệ tình dục “ngược lại mong muốn” dẫn đến tình trạng bị tổn thương tự trọng và

ảnh hưởng tâm lý của người bị hại, một số nạn nhân là phụ nữ đã phải chịu những vết

thương tinh thần khi phải kể đi kể lại những nỗi đau của mình, bị đặt những câu hỏi

khiến các nạn nhân cảm thấy bị đổ lỗi, bị lộ thông tin cá nhân và nhiều vấn đề khác

liên quan đến nhạy cảm giới. Vi phạm thủ tục tố tụng nhiều khi liên quan đến điều

kiện và trình độ nghiệp vụ của Thẩm phán. Ví dụ: ở một số nơi, Tòa án vẫn còn thiếu

cơ sở vật chất, trang thiết bị, điều kiện, phương tiện làm việc nên không đảm bảo môi

trường xét xử an toàn cho người bị hại, không đảm bảo thực hiện cách ly giữa bị cáo

136

và bị hại làm hạn chế tính hiệu quả của bảo vệ quyền con người, đặc biệt trong những

phiên toà xét xử tội phạm hiếp dâm, bạo hành phụ nữ... Tòa án chưa sắp xếp, bố trí

khoảng cách hợp lý hoặc tạo màn chắn giữa bị cáo và người bị hại, giúp người bị hại

ổn định tâm lý trong quá trình khai báo. Tương tự là việc quyết định tổ chức phiên tòa

xét xử kín để bảo vệ nạn nhân nữ. Thực tế, hầu hết các vụ án xâm hại tình dục (hiếp

dâm, cưỡng dâm, dâm ô…), đặc biệt là những vụ án mà nạn nhân là trẻ em gái, người

chưa thành niên thường được Tòa án xét xử kín, tránh gây áp lực tâm lý cho nạn nhân.

Tuy nhiên, có trường hợp tuy đủ điều kiện xét xử kín nhưng Tòa án vẫn xét xử công

khai do người bị hại không biết quyền lợi của mình để yêu cầu xử kín, thậm chí có

trường hợp người bị hại có yêu cầu nhưng Thẩm phán từ chối xét xử kín làm ảnh

hưởng đến danh dự và phẩm giá, bí mật đời tư của nạn nhân. Trong một số trường hợp,

do tâm lý giới, việc chứng minh lời khai của người bị hại thiếu nhất quán, chứng cứ

dấu vết mờ và mặc dù Bộ luật Tố tụng hình sự đã có quy định tại khoản 1 Điều 88, Điều

108, Điều 252 về việc Tòa án được tiến hành thu thập chứng cứ bằng cách trưng cầu giám

định, tiến hành khám xét, khám nghiệm và các hoạt động điều tra khác nhưng thực tế

hiếm khi Tòa án thực hiện các biện pháp này để làm rõ các tình tiết của vụ án và xác định

cơ sở, căn cứ để xử phạt đối với người vi phạm mà thường lựa chọn phương án trả hồ sơ

cho Viện kiểm sát để điều tra bổ sung dẫn đến kéo dài thời gian xét xử. Trong quá trình

giải quyết vụ án dân sự, Tòa án có thể tiến hành một số biện pháp để thu thập tài liệu,

chứng cứ nhưng cũng có trường hợp do Thẩm phán muốn thiên lệch cho một bên, không

quan tâm đến việc bảo vệ quyền lợi của phụ nữ thì việc tiến hành thu thập, đánh giá tài

liệu, chứng cứ sẽ phiến diện, không khách quan dẫn đến phán quyết sai lệch, quyền lợi

của người phụ nữ không được bảo vệ. Trong việc giải quyết các tranh chấp về lao động,

thủ tục tố tụng dân sự được áp dụng nhưng sự vận dụng các thủ tục về thụ lý và trình tự

giải quyết của Tòa án còn cứng nhắc, nhất là đối với những tranh chấp lao động đặc thù.

Có những trường hợp hi hữu, khi giải quyết các tranh chấp theo thủ tục tố tụng dân sự,

Tòa án còn nhầm lẫn người bị hại, nguyên đơn dân sự, bị đơn dân sự, người có quyền lợi

và nghĩa vụ liên quan, triệu tập không đúng người làm chứng đến phiên toà....

Trong thực tế xét xử, rất nghiêm trọng là tình trạng án oan, sai mà nguyên nhân

là các sai sót, vi phạm tố tụng trong giai đoạn tiền xét xử, nhất là giai đoạn điều tra.

Đôi khi, cơ quan điều tra vì muốn giải quyết nhanh, gọn vụ án đã bỏ qua nhiều chứng

cứ ngoại phạm, đi tìm chứng cứ một cách chủ quan theo hướng buộc tội bị can, bị cáo,

137

cá biệt đã tiến hành ép cung, mớm cung, dùng nhục hình...Theo đó, không ít trường

hợp, Tòa án cũng vi phạm tố tụng công bằng, chỉ dựa vào lời khai của bị can, bị cáo

trước phiên tòa và nương theo các chứng cứ, hồ sơ do cơ quan công tố cung cấp mà

không tôn trọng tố tụng tranh tụng cho dù vẫn còn những mâu thuẫn trong chứng cứ

giữa bên buộc tội và bên bào chữa. Bên cạnh đó, Tòa án còn thiếu sự phối hợp với các

tổ chức như Hội phụ nữ, Đoàn thanh niên và gia đình để kết hợp trong việc bảo vệ, tư

vấn tâm lý, tư vấn pháp luật cho nạn nhân của tội phạm tình dục, bạo hành, xâm phạm

nhân phẩm… trong quá trình giải quyết vụ án nên việc lấy lời khai người bị hại, xác

minh sự thật của Tòa án còn thiếu hiệu quả.

Thứ ba, hiệu quả của hoạt động giáo dục pháp luật, giáo dục nhân quyền thông

qua hoạt động của Tòa án chưa cao. Các kết quả có được trong ý thức tôn trọng, bảo

vệ QPN chủ yếu là do tác động gián tiếp từ kết quả hoạt động xét xử của Tòa án vì vậy

khó lượng hoá và thường không ổn định. Trong khi đó, hoạt động chủ động thực hiện

chức năng tuyên truyền, phổ biến pháp luật của Tòa còn ít nhiều mang tính hình thức;

hình thức tuyên truyền pháp luật, nhất là pháp luật về quyền và bảo vệ QPN chưa đa

dạng, phong phú; chất lượng tuyên truyền, phổ biến, giáo dục pháp luật chưa đạt như

mong muốn; năng lực và kinh nghiệm phổ biến, giáo dục pháp luật của một số cán bộ

còn có mặt hạn chế, chưa đáp ứng được yêu cầu chung; công tác phối hợp giữa TAND

các cấp với cơ quan truyền thông đại chúng đưa tin về các phiên tòa để nhân dân theo

dõi nhằm tuyên truyền phổ biến, giáo dục pháp luật trong nhân dân thông qua phiên

tòa còn ít. Một số thông tin trên các phương tiện thông tin đại chúng chưa phản ánh

đầy đủ nội dung vụ việc làm ảnh hưởng đến công tác tuyên truyền, phổ biến, giáo dục

pháp luật. Kinh phí công tác tuyên truyền, phổ biến, giáo dục pháp luật chưa được Bộ

Tài chính cấp nên không có nguồn kinh phí để tổ chức nhiều hoạt động tuyên truyền,

phổ biến giáo dục pháp luật. Trên thực tế, do khối lượng công việc nhiều và đặc thù

của công tác chuyên môn là cơ quan xét xử nên việc tuyên truyền phổ biến, giáo dục

pháp luật là việc làm thường xuyên thông qua công tác giải quyết, xét xử, vì thế việc

phổ biến, giáo dục pháp luật bằng các hình thức khác còn gặp nhiều khó khăn và chưa

đạt hiệu quả cao. Mặt khác, do hoạt động kiêm nhiệm nên một số thành viên Hội đồng

phối hợp, phổ biến, giáo dục pháp luật TAND chưa thật sự chú trọng đến việc kiểm

tra, nghiên cứu, khảo sát đánh giá cụ thể về nhu cầu tìm hiểu pháp luật của từng nhóm

đối tượng, từng địa bàn để có nội dung, hình thức phổ biến, giáo dục pháp luật phù

138

hợp; chưa kịp thời sơ kết, tổng kết thực tiễn hoạt động của một số mô hình, hình thức

phổ biến, giáo dục pháp luật có hiệu quả để tiếp tục đổi mới, hoàn thiện

Thứ tư, hoạt động xây dựng và ban hành án lệ của TAND tối cao chưa đóng

góp được nhiều cho mục tiêu bảo vệ quyền con người nói chung, QPN nói riêng. Hiện

nay, ở Việt Nam, số lượng án lệ được ban hành chưa nhiều (tính đến tháng 3/2023, số

án lệ được ban hành là 63), chưa thực sự đáp ứng được yêu cầu của thực tiễn xét xử.

Số án lệ được công bố cũng chỉ tập trung vào lĩnh vực luật dân sự và luật kinh doanh,

thương mại, các lĩnh vực pháp luật khác chiếm số lượng ít, đặc biệt rất ít trong lĩnh

vực hình sự so với tổng số vụ án hình sự đưa ra xét xử. Đặc biệt là, kể từ khi án lệ đầu

tiên được Tòa án nhân dân tối cao công bố năm 2016 cho đến nay (tháng 3/2023) đã

có 63 án lệ được công bố nhưng trong đó số lượng án lệ có liên quan đến bảo vệ quyền

của phụ nữ còn rất hạn chế, cụ thể chỉ có một án lệ số 03/2016/AL được công bố ngày

06/4/2016 về vụ án "Ly hôn"17 là trực tiếp bảo vệ quyền về tài sản của phụ nữ với tư

cách là con dâu được hưởng một phần tài sản có nguồn gốc do bố mẹ chồng cho vợ

chồng nhà đất trong thời kỳ hôn nhân. Trong khi thực tế số lượng vụ án các Tòa án

trong toàn quốc xét xử hàng năm là rất lớn, có nhiều vụ án được giải quyết liên quan

đến việc bảo vệ quyền của phụ nữ trong vụ án tranh chấp ly hôn, phụ nữ có thai là

người là bị hại trong vụ án hình sự hay phụ nữ nghỉ thai sản là người bị chấm dứt hợp

đồng lao động…với những tình tiết chưa được pháp luật điều chỉnh hoặc quy định

chưa rõ, còn có cách hiểu khác nhau đặt ra yêu cầu cần tiếp tục tăng cường đề xuất, lựa

chọn và công bố án lệ liên quan đến bảo vệ QPN. Đáng chú ý hơn nữa, quá trình viện

dẫn án lệ trong phán quyết của Tòa án còn nhiều lúng túng. Đa số các Thẩm phán viện

dẫn án lệ trong phần nhận định của bản án, quyết định, nhưng một số Thẩm phán còn

viện dẫn án lệ trong phần quyết định của bản án, quyết định, cá biệt có tình trạng

Thẩm phán giải quyết vụ án theo đường lối xét xử trong án lệ nhưng không viện dẫn

đến án lệ trong bản án, quyết định của mình [20, tr.352]. Việc áp dụng “tình huống

pháp lý tương tự” như trong hướng dẫn tại Khoản 2 Điều 8 Nghị quyết số 04/2019/NQ-

HĐTP của Hội đồng Thẩm phán TAND tối cao còn lúng túng, mang nhiều ý chí chủ

quan của Thẩm phán. Ngoài ra, hiệu lực pháp lý của án lệ còn thấp so với các loại

nguồn pháp luật khác, gây khó khăn cho quá trình áp dụng án lệ nhất là trong trường

hợp vụ án vừa có tập quán, vừa có án lệ hoặc có thể áp dụng tương tự pháp luật.

17. Nội dung cụ thể của Án lệ số 03 đã được nêu rõ ở tiểu mục 3.2.3. của Luận án.

139

Thứ năm, những biện pháp do Tòa án tiến hành nhằm tạo điều kiện cho phụ nữ

chủ động tiếp cận công lý, chủ động bảo vệ các quyền trong tố tụng của mình còn

chưa đủ và thiếu hiệu quả dẫn đến kết quả chưa đáp ứng tốt so với yêu cầu. Trong

nhiều trường hợp, do Thẩm phán thiếu quan tâm, giải thích nên người phụ nữ không

biết đưa ra yêu cầu bảo vệ quyền lợi cho mình. Chẳng hạn: pháp luật tố tụng dân sự

quy định Tòa án chỉ giải quyết trong phạm vi đơn khởi kiện, đơn yêu cầu của đương sự

và trong trường hợp đương sự không thể tự mình thu thập được tài liệu, chứng cứ

chứng minh cho yêu cầu của mình thì Tòa án thu thập tài liệu, chứng cứ theo yêu cầu

của đương sự [38, Điều 5]. Tuy nhiên, do trình độ hiểu biết pháp luật của nhiều phụ nữ

còn hạn chế, điều kiện kinh tế khó khăn không mời được luật sư bảo vệ quyền lợi cho

mình nên nếu Thẩm phán giải quyết vụ án không quan tâm, giải thích cho họ thì tuy

rằng khởi kiện nhưng họ sẽ không biết cách đưa ra yêu cầu hợp pháp và có căn cứ và

cũng không biết đưa ra yêu cầu Tòa án tiến hành thu thập tài liệu, chứng cứ. Trong

trường hợp phụ nữ tham gia tố tụng với tư cách là bị đơn hoặc người có quyền lợi,

nghĩa vụ liên quan thì họ có quyền đưa ra yêu cầu phản tố, yêu cầu độc lập để yêu cầu

Tòa án xem xét quyền lợi của mình, tuy nhiên, thực tế rất nhiều trường hợp phụ nữ

tham gia tố tụng không biết đến quyền này, dẫn đến tình trạng thiệt thòi, không được

xem xét quyền lợi. Cho đến nay, các kết quả khảo sát đều cho thấy, người phụ nữ là

nạn nhân của hành vi xâm hại quyền vẫn bị hạn chế đáng kể trên con đường đi tìm

công lý, đồng thời niềm tin của họ vào sự bảo vệ của Tòa án cũng không phải là một

chỉ số lạc quan. Kết quả khảo sát quy mô lớn của cơ quan Liên Hợp Quốc về Bình

đẳng giới và Trao quyền cho phụ nữ ở Việt Nam [7] thì những người từng bị bạo lực

và những người đã trình báo hoặc cố gắng trình báo bạo lực có vẻ ít thiện cảm với hệ

thống tư pháp hình sự hơn. Đa số nạn nhân được phỏng vấn thể hiện sự không hài lòng

với trải nghiệm của mình với hệ thống tư pháp hình sự và thiếu tin tưởng vào hệ thống.

Một kết quả khảo sát khác của UNODC cho thấy có sự chênh lệch lớn giữa những

người tham gia khảo sát với những người là nạn nhân của bạo lực, một nửa số người

được hỏi rất tin tưởng rằng vụ việc của họ sẽ được đưa ra xử lý tại Tòa án và hình phạt

sẽ đủ nghiêm khắc nhưng đối với người là nạn nhân của bạo lực thì mức độ tin tưởng

này đã giảm xuống còn hơn 10% [8]. Cũng trong khảo sát nói trên, UNODC cho thấy

mức độ tin tưởng, hài lòng với phiên toà và phán quyết của Thẩm phán là khác nhau giữa

các nạn nhân. Có nạn nhân của bạo lực gia đình nói rằng bầu không khí tại phiên tòa là

140

nghiêm túc nhưng cảm thấy rằng hình phạt không đủ nghiêm, còn nạn nhân của bạo lực

gia đình thì nhận thấy hài lòng với các Thẩm phán vì họ được quan tâm và cảm thông.

Tuy nhiên, đối với các nạn nhân bạo lực gia đình đã tham gia tố tụng ly hôn tại Tòa án

cho rằng khi họ giải quyết ly hôn và quyền nuôi con thì các Thẩm phán không chú ý đến

nguyên nhân dẫn đến ly hôn do bạo lực gia đình và thậm chí lờ đi. Một nạn nhân của vụ

án buôn bán người đã tham gia xét xử tại Tòa hình sự cảm thấy được Thẩm phán tôn

trọng và coi hành vi buôn người là một tội phạm thực sự, tuy nhiên nạn nhân này đánh

giá: “Thẩm phán tốt thì tôn trọng tôi, còn Thẩm phán xấu thì không.” Đối với nạn nhân

bạo lực gia đình lại có các trải nghiệm khác nhau tại Tòa án, có nạn nhân cho rằng:

“Thẩm phán nên thông cảm và công bằng hơn”, còn nạn nhân khác đánh giá về sự

nghiêm túc tại phiên tòa: “Việc nói theo kiểu chính thức tại Tòa án làm cho tôi cảm

thấy sợ hãi, tôi cảm giác như mình là tội phạm.” Về mức độ tin tưởng được giữ bí mật

thông tin cá nhân, kết quả khảo sát của UNODC cho thấy 40% người được hỏi rất tin

tưởng rằng Thẩm phán sẽ quan tâm đến việc giữ thông tin riêng tư của họ tuy có nạn nhân

lo ngại rằng có các phóng viên tại phiên tòa nên không biết có bị đưa lên các phương tiện

truyền thông hay không. Như vậy, mặc dù hiện nay xã hội đánh giá khá cao vai trò,

nhiệm vụ bảo vệ QPN của Tòa án nhưng khi người phụ nữ bị xâm phạm quyền chưa

thực sự tin tưởng ở công lý và không tìm kiếm hoặc không lựa chọn khả năng bảo vệ

từ Tòa án thì đó là một trong những minh chứng phản ánh hiệu quả bảo vệ QPN của

Tòa án chưa cao.

3.4.2. Nguyên nhân của hạn chế

Những bất cập nói trên có nhiều nguyên nhân, cả chủ quan và khách quan,

trong đó đáng chú ý là những nguyên nhân sau:

Một là, nguyên nhân từ nhận thức. Mặc dù Đảng và Nhà nước ta đã có những

chủ trương, chính sách hết sức tiến bộ và đúng đắn về tôn trọng, bảo đảm, bảo vệ

quyền con người cũng như ưu tiên giới nữ, tạo điều kiện cho phụ nữ phát triển toàn

diện, đóng góp cho sự phát triển chung của đất nước nhưng trên bình diện toàn xã hội

vẫn tồn tại những sai lệch nhất định trong nhận thức trên cả hai chiều cạnh: (i) Nhận

thức về vị trí, vai trò và tính tất yếu của việc bảo vệ QPN. Từng bị ảnh hưởng bởi tư

tưởng Nho giáo, một bộ phận người dân nước ta vẫn có tư tưởng "trọng nam khinh

nữ", cho rằng, việc phụ nữ chịu thiệt thòi hơn trong gia đình và xã hội dường như là

đương nhiên, phụ nữ cũng không thể thực hiện các công việc xã hội tốt như nam

141

giới… Thậm chí, ngay khi thực hiện thẩm quyền của người "cầm cán cân công lý",

một số Thẩm phán vẫn có thể bị tác động bởi quan niệm xã hội về vấn đề bạo lực đối

với phụ nữ, quan niệm về người đàn ông có quyền "dạy vợ" làm ảnh hưởng đến việc

đánh giá vụ án khách quan, dẫn đến đưa ra phán quyết nương nhẹ với người phạm tội.

Nhiều chuyên gia về quyền con người nhận định: khó khăn và thách thức lớn nhất của

Việt Nam trong việc bảo đảm, bảo vệ QPN vẫn là vấn đề phân biệt đối xử, tư tưởng

"trọng nam, khinh nữ" tồn tại từ ngàn đời nay, hệ thống luật pháp, chính sách của Việt

Nam không thể giúp người dân thay đổi quan niệm ngay trong một sớm một chiều.

Trong quan niệm về giới, 2 yếu tố căn bản đó là "bình đẳng và ưu tiên" vẫn chưa được

nhận thức đầy đủ; (ii) Nhận thức về vai trò và tính độc lập của Tòa án trong bảo vệ

quyền con người. Đề cao tính độc lập và vai trò quan trọng của Tòa án trong tư cách là

"chốt chặn cuối cùng" trong bảo vệ quyền con người dường như không còn là vấn đề

nghi ngờ ở đa số các quốc gia hiện đại. Tuy nhiên, ở Việt Nam, từ tư duy của Đảng và

Nhà nước ta về xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN, đề cao tính độc lập của tư

pháp, khẳng định vị trí đặc biệt quan trọng của tư pháp trong cơ chế bảo vệ QPN đến

việc phổ cập nhận thức đó trong xã hội nói chung, trong hệ thống công quyền nói riêng

vẫn còn khoảng cách đáng kể. Trong một thời gian dài, TAND chỉ được quan niệm là

cơ quan áp dụng pháp luật để trừng trị các hành vi vi phạm pháp luật của người dân

theo hướng "...còn nặng về mặt cưỡng chế và trừng phạt mà nhẹ về bảo đảm quyền lợi

chính đáng của quần chúng". Trong tâm lý e dè, nghi ngại và sợ hãi đó, người dân

không nhìn thấy ở pháp luật và Tòa án là nơi nương tựa có khả năng giúp đỡ, bảo vệ

mình. Việc đến Tòa chỉ là "vô phúc" bởi "chờ được vạ thì má đã sưng". Việc nhận

thức Tòa án là cơ quan thực hiện quyền tư pháp và nhiệm vụ hàng đầu là "bảo vệ công

lý", vượt ra khỏi vai trò của một cơ quan xét xử thuần túy để trở thành một bộ máy

hữu hiệu, một lá chắn vững chắc, một công cụ đắc lực, tin cậy để người dân chủ động

bảo vệ quyền lợi hợp pháp của mình trước hành vi vi phạm, đặc biệt là các hành vi vi

phạm từ phía các cơ quan công quyền và công chức nhà nước.... mới chỉ bén rễ trong

tư duy của dân chúng trong thời gian gần đây và chưa thực sự chắc chắn. Tương tự

như vậy, lâu nay, chúng ta thường quan niệm Tòa án chỉ là cơ quan xét xử, như một

"ngành" chuyên môn như các bộ, ngành khác; TAND tối cao được xem như một cơ

quan "bộ" ở trung ương, các TAND tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương được xem

như một cấp sở, ngành của tỉnh; TAND quận, huyện, thị xã, thành phố thuộc tỉnh được

142

xem như một phòng cấp huyện của chính quyền địa phương; Thẩm phán được nhìn

nhận như một dạng công chức hành chính; nguyên tắc: "Khi xét xử, Thẩm phán và Hội

thẩm nhân dân độc lập, chỉ tuân theo pháp luật" chưa được quán triệt và hiện vẫn còn

có cách hiểu khác nhau... Tính độc lập của Tòa án mới chỉ được cổ suý mạnh mẽ từ

khi đặt vấn đề xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam, đặc biệt là từ Hiến

pháp năm 2013 được ban hành đến nay. Vì vậy, thế đứng của Tòa án trong tư cách là một

thiết chế chuyên biệt và mạnh mẽ để bảo vệ quyền con người nói chung, QPN nói riêng

chưa hoàn toàn chiếm được vị trí toàn năng trong nhận thức của các bộ phận xã hội.

Hai là, nguyên nhân từ pháp luật. Đây là nguyên nhân căn bản dẫn đến những

khó khăn trong áp dụng pháp luật tại Tòa án dẫn đến chất lượng xét xử không cao, bản

chất thực sự của QPN không được bảo vệ. Hạn chế của pháp luật có thể nhận thấy trên

một số phương diện chủ yếu sau: (i) Một số thẩm quyền cơ bản của Tòa án chưa được

ghi nhận. Cho đến nay, trên bình diện tổng thể, chúng ta chưa có thiết chế bảo hiến

độc lập nhưng vai trò giám sát Hiến pháp và pháp luật của Tòa án chưa được xác định

rõ thông qua ghi nhận về quyền phán xử của Tòa án đối với các đạo luật hay hành vi vi

hiến, vi phạm quyền con người. Mặc dù Bộ luật TTHC năm 2015 đã mở rộng thẩm

quyền cho phép Tòa án kiến nghị các cơ quan có thẩm quyền về việc sửa đổi, bổ sung,

hủy bỏ các văn bản quy phạm của hành pháp trái Hiến pháp và pháp luật nhưng thiếu

quy định về quy trình cụ thể nên dường như chỉ mang tính hình thức.Trong khi đó,

thẩm quyền giải thích pháp luật là thẩm quyền thuộc về Tòa án ở đa số các quốc gia

trên thế giới xuất phát từ bản chất của tư pháp là bảo vệ công lý và đặc thù của hoạt

động áp dụng pháp luật trong xét xử nhưng ở Việt Nam, thẩm quyền này vẫn được

giao cho Ủy ban Thường vụ Quốc hội và đang được cơ quan này thực hiện không thực

sự hiệu quả. Gắn với yêu cầu tăng thẩm quyền của Tòa án là những bất cập liên quan

đến quy định của pháp luật về mô hình tố tụng tranh tụng thể hiện tinh thần của

nguyên tắc tranh tụng đã được Hiến pháp năm 2013 ghi nhận, cũng như sự thiếu vắng

một số quy định liên quan đến việc bảo đảm tính độc lập, vô tư, khách quan của Thẩm

phán và Hội thẩm nhân dân. Bên cạnh đó, cũng có ý kiến cho rằng, việc vẫn trao thẩm

quyền giám sát tư pháp của VKSND đối với hoạt động xét xử của Tòa án như hiện nay

đã ảnh hưởng tới tính độc lập của Tòa án và vị trí, khả năng ngang bằng giữa các bên

trong tố tụng tranh tụng; (ii) Pháp luật ghi nhận một số quyền của phụ nữ chưa rõ, khó

thực hiện. Mặc dù chúng ta đã xây dựng hệ thống chính sách, pháp luật tương đối toàn

143

diện và tiến bộ phúc đáp nhu cầu bảo đảm QPN, tạo điều kiện cho phụ nữ phát triển,

tham gia vào đời sống chính trị một cách bình đẳng nhưng pháp luật vẫn còn một số

khoảng trống, bất cập nhất định trong ghi nhận QPN. Một trong những ví dụ điển hình

là một số bất cập của Luật Bình đẳng giới năm 2006 được áp dụng trong nhiều năm

qua. Trong luật này quy định mang tính "ưu tiên" đối với phụ nữ trong một số lĩnh vực

của đời sống gia đình, xã hội, tuy nhiên trên thực tế đang tạo ra rào cản đối với sự

tham gia bình đẳng của phụ nữ vào các hoạt động xã hội18. Trong khi đó, một số quy

định bảo đảm việc bình đẳng giới dưới góc độ của pháp luật nhưng lại chưa đảm bảo

bình đẳng giới thực chất trên thực tế do thiếu các điều kiện bảo đảm. Ngoài ra, có một

số quy định còn mang tính định tính, khó định lượng (tỷ lệ thích đáng nữ đại biểu

Quốc hội; tỷ lệ nữ thích đáng trong bổ nhiệm các chức danh trong cơ quan nhà nước);

quy định nguồn tài chính cho hoạt động bình đẳng giới…; (iii) Một số quy định về thủ

tục xét xử các vụ án liên quan đến bảo vệ QPN của Tòa án chưa phù hợp. Hiến pháp

năm 2013 xác định rõ nguyên tắc bảo đảm quyền an toàn thân thể, danh dự, nhân

phẩm của người tham gia tố tụng nhưng đang có khá nhiều bất cập trong các quy định

về việc áp dụng các biện pháp ngăn chặn (bắt, tạm giữ, tạm giam); về quyền bảo vệ,

không bị tra tấn, bức cung, dùng nhục hình... Tương tự, yêu cầu cụ thể hoá nguyên tắc

bảo đảm quyền xét xử công bằng của người tham gia tố tụng thông qua các quy định

về trình tự, thủ tục tố tụng còn nhiều hạn chế (các quy định về thời hạn tạm giam, về

thời điểm tính thời hạn xét xử, về áp dụng thủ tục rút gọn, về trách nhiệm chứng minh

tội phạm, về quyền im lặng của bị can, bị cáo, về việc áp dụng các biện pháp khẩn cấp

tạm thời trong tố tụng dân sự, về quyền tự quyết định việc khởi tố vụ án của bị hại ...).

Ngoài ra, phải kể đến sự thiếu vắng đáng kể các quy định về thủ tục liên quan đến

quyền tiếp cận công lý và thực hiện các yêu cầu về trợ giúp pháp lý của người dân.

Ba là, nguyên nhân từ trình độ, năng lực, trách nhiệm của đội ngũ Thẩm phán.

Đây là nguyên nhân quan trọng hàng đầu dẫn đến những hạn chế trong quá trình áp

dụng pháp luật, trực tiếp tác động đến hiệu quả bảo vệ QPN. Xét về số lượng, đội ngũ

Thẩm phán hiện nay vẫn còn thiếu, nhất là khối Tòa án cấp huyện, dẫn đến tình trạng 18 Ví dụ: quy định "Các doanh nghiệp sử dụng nhiều lao động nữ được ưu đãi về thuế và tài chính theo quy định của pháp luật" (điểm a khoản 2 Điều 12) là một biện pháp thúc đẩy bình đẳng giới trong lĩnh vực kinh tế nhưng trong thực tiễn hầu hết các doanh nghiệp sử dụng nhiều lao động nữ không được hưởng lợi. Nguyên nhân là do các quy trình, thủ tục để được hưởng các chính sách ưu đãi về thuế đối với doanh nghiệp khá phức tạp, số tiền được giảm thuế chưa bù đắp được các chi phí khi áp dụng các ưu đãi dành cho lao động nữ, vì vậy, các doanh nghiệp thường ngại hoặc không muốn tiếp cận với chính sách ưu đãi này. Trong khi chính sách hỗ trợ và bảo vệ người sử dụng lao động nữ còn thiếu và chưa cụ thể thì các chính sách hiện hành bảo vệ lao động nữ lại tương đối đầy đủ, do đó chưa khuyến khích được doanh nghiệp sử dụng lao động nữ.

144

quá tải về công việc khiến cho số vụ án tồn đọng vẫn còn nhiều, chưa được giải quyết

dứt điểm hoặc do sức ép công việc đã dẫn đến những sai sót không đáng có về nghiệp

vụ hoặc không có điều kiện quy hoạch, bồi dưỡng nâng cao trình độ. Xét về chất

lượng, số Thẩm phán được bổ nhiệm lần đầu đều có trình độ đại học luật và đều trải

qua đào tạo nghiệp vụ xét xử nhưng thường ít có điều kiện bồi dưỡng nâng cao nghiệp

vụ trong suốt quá trình công tác. Hơn nữa, vấn đề nằm chủ yếu ở kỹ năng, đạo đức và

trách nhiệm của đội ngũ Thẩm phán. Trong khi đa số Thẩm phán đều có nhận thức

đúng đắn và thực hiện đầy đủ về trách nhiệm của mình trong bảo vệ quyền con người,

có kỹ năng tốt trong áp dụng pháp luật thì vẫn còn không ít các Thẩm phán thiếu bản

lĩnh, có phẩm chất và kỹ năng yếu kém, cố tình dây dưa, kéo dài vụ án, gây khó dễ cho

đương sự để nhũng nhiễu, vòi vĩnh, thậm chí làm sai lệch bản chất của vụ án...Đặc

biệt, như đã nói ở trên, trong các vụ án có liên quan đến QPN, việc thiếu kỹ năng giải

quyết vụ án tại phiên toà, không chú ý đến khía cạnh nhạy cảm giới nên đôi khi đã dẫn

đến tình trạng “tổn thương thêm” cho phụ nữ. Những thiếu hụt về trình độ, năng lực,

trách nhiệm của đội ngũ Thẩm phán đã dẫn đến một số sai sót phổ biến trong thực tiễn

xét xử để bảo vệ QPN như: vi phạm nguyên tắc tố tụng tranh tụng; sai lầm trong việc

định tội danh; sai lầm trong việc phán đoán về tình tiết của vụ án hoặc căn cứ chứng

cứ, thu thập chứng cứ; sai lầm trong định khung hình phạt, áp dụng tình tiết tăng nặng,

tình tiết giảm nhẹ; xác định sai quan hệ tranh chấp, xác định không đúng tư cách người

tham gia tố tụng hoặc triệu tập thiếu người tham gia tố tụng; xác định bồi thường và

chi phí cho phụ nữ là nạn nhân thiếu chính xác; vi phạm thủ tục xét xử...Bên cạnh đội

ngũ Thẩm phán, năng lực và trách nhiệm của Hội thẩm nhân dân trong xét xử các vụ

án hình sự cũng là yếu tố ảnh hưởng đến hiệu quả bảo vệ QPN bằng con đường Tòa

án. Rất phổ biến hiện nay là tình trạng các Hội thẩm nhân dân tham gia phiên toà

nhưng thụ động, nương theo quan điểm của Thẩm phán trong xét hỏi cũng như nghị

án. Có không ít Hội thẩm nhân dân tham gia xét hỏi một cách chủ động nhưng câu hỏi

đưa ra gây hoang mang, bất ổn tâm lý cho đương sự trong vụ án.

Bốn là, các nguyên nhân khác. Vị thế của Tòa án trong cơ chế bảo vệ QPN

chưa đạt như mong muốn còn do nhiều nguyên nhân khác với các mức độ tác động

khác nhau như: trình độ văn hoá nhân quyền chưa cao; ý thức pháp luật của các bộ

phận xã hội trong đó có phụ nữ và những người thực thi công quyền chưa tốt; mức độ

hiểu biết và xử lý các vấn đề xã hội của phụ nữ, đặc biệt là nhóm phụ nữ ở vùng sâu,

145

vùng xa, phụ nữ là người dân tộc thiểu số...còn thấp; tâm lý truyền thống với quan

niệm hạ thấp vai trò người phụ nữ còn phổ biến; nguồn lực vật chất phục vụ hoạt động

xét xử của Tòa án còn hạn chế (trụ sở, trang thiết bị cho hoạt động của Tòa án, chế độ

lương bổng, đãi ngộ đối với Thẩm phán); khả năng thi hành các phán quyết của Tòa án

còn yếu kém nhất định; mức độ phối hợp giữa các thiết chế tham gia tố tụng cũng như

các thiết chế tham gia cơ chế bảo vệ QPN ở Việt Nam chưa thực sự chặt chẽ.

146

KẾT LUẬN CHƯƠNG 3

Với mục tiêu xác lập căn cứ thực tiễn cho việc đề xuất các giải pháp nâng cao vai

trò của Tòa án trong cơ chế bảo vệ QPN ở Việt Nam, chương 3 của luận án đã tập

trung làm sáng tỏ cơ sở pháp lý và thực tiễn hoạt động của Tòa án trong bảo vệ QPN ở

Việt Nam hiện nay. Theo đó, luận án đã thể hiện những luận điểm và ý kiến đánh giá

chính như sau:

Thứ nhất, hệ thống pháp luật liên quan đến bảo vệ QPN bằng con đường Tòa án

ở Việt Nam đã tương đối đầy đủ, tiệm cận theo hướng tương thích với pháp luật quốc

tế và cơ bản phù hợp với chủ trương, đường lối, chính sách của Đảng và Nhà nước ta

cũng như các điều kiện thực tế ở Việt Nam.

Thứ hai, thực tiễn hoạt động xét xử và giải quyết các tranh chấp của Tòa án nhằm

bảo vệ QPN đã đạt được những kết quả rất đáng khích lệ. Các QPN bị xâm hại đã cơ

bản được giải quyết theo hướng bảo vệ QPN, niềm tin của phụ nữ vào vai trò của Tòa

án tăng lên, phụ nữ ngày càng quan tâm hơn đến việc bảo vệ các quyền của mình và

chủ động trong tiếp cận công lý, thực hiện quyền yêu cầu Tòa án xem xét, giải quyết

để khôi phục các quyền và lợi ích hợp pháp của bản thân. Trên bình diện chung toàn

xã hội, người phụ nữ ngày càng có nhiều cơ hội hơn để tham gia vào đời sống chính trị

- kinh tế - xã hội.

Thứ ba, bên cạnh những ưu điểm, hoạt động bảo vệ QPN bằng con đường Tòa án

cũng bộc lộ những hạn chế nhất định trên nhiều lĩnh vực gắn với các chức năng, nhiệm

vụ đặc thù của Tòa án: lĩnh vực xét xử, lĩnh vực giáo dục pháp luật và nhân quyền;

lĩnh vực tham gia xây dựng pháp luật và phát triển án lệ; lĩnh vực tuân thủ và giám sát

các quy trình tố tụng xét xử và tiền xét xử, lĩnh vực tạo lập các điều kiện cần thiết để

bảo đảm quyền tiếp cận công lý của phụ nữ. Nguyên nhân của hạn chế nêu trên có

nhiều nhưng lý do cơ bản nhất thuộc về những bất cập trong nhận thức; trong hệ thống

pháp luật thực định; trong năng lực, trình độ, phẩm chất của đội ngũ Thẩm phán.

Kết quả nghiên cứu tại chương 3 của luận án đã cơ bản đáp ứng được mục tiêu

đặt ra và là căn cứ rất quan trọng, mang tính chất tiền đề thực tiễn cho việc luận án đưa

ra các đề xuất nhằm nâng cao vai trò của Tòa án trong cơ chế bảo vệ QPN ở Việt Nam

hiện nay.

147

Chương 4

PHƯƠNG HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP BẢO ĐẢM TÒA ÁN

TRONG CƠ CHẾ BẢO VỆ QUYỀN CỦA PHỤ NỮ Ở VIỆT NAM HIỆN NAY

4.1. Phương hướng bảo đảm Tòa án trong cơ chế bảo vệ quyền của phụ nữ

ở Việt Nam hiện nay

4.1.1. Bảo đảm Tòa án trong cơ chế bảo vệ quyền của phụ nữ ở Việt Nam

hiện nay phải dựa trên nền tảng đề cao giá trị của quyền tư pháp và tính độc lập

của Tòa án

Tiếp tục đẩy mạnh việc xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội

chủ nghĩa dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản, bảo đảm Nhà nước ta thực sự là Nhà

nước của dân, do dân, vì dân là một trong những nhiệm vụ trọng tâm và phương

hướng hành động của Đảng và Nhà nước ta trong giai đoạn hiện nay. Là một bộ

phận, một nội dung của quyền lực nhà nước, quyền tư pháp cần được chú ý và tổ

chức thực hiện trên "đường ray" tư tưởng và phạm vi nhiệm vụ đó. Quyền tư pháp

được tổ chức thực hiện cùng với cải cách việc tổ chức thực hiện quyền lực nhằm xây

dựng một Nhà nước mạnh, hiện đại, hiệu lực, hiệu quả, có năng lực và khả năng đưa

đất nước tiến nhanh đến mục tiêu "dân giàu, nước mạnh, xã hội dân chủ, công bằng,

văn minh". Quyền tư pháp có vai trò và vị trí ngày càng cao trong nhà nước pháp

quyền và cùng với quá trình xây dựng và hoàn thiện nhà nước pháp quyền. Nhà nước

pháp quyền đòi hỏi và tạo điều kiện cho công lý được thực thi và ngự trị. Cùng với

đó pháp luật và lẽ phải được tôn trọng, công bằng; bình đẳng được bảo vệ, đạo lý và

những giá trị tốt đẹp của dân tộc được duy trì và phát huy. Nếu phát huy được đúng

vai trò của nó thì quyền tư pháp không chỉ làm cho tính pháp quyền của nhà nước

pháp quyền, tính pháp quyền của quyền lực nhà nước trở thành thực tế mà còn góp

phần xây dựng và tạo nên một xã hội có trật tự, có kỷ cương, an toàn và hòa bình.

Giá trị của quyền tư pháp trong bảo vệ công lý, bảo vệ quyền con người chỉ có

được nếu tính độc lập của Toà án - cơ quan thực hiện quyền tư pháp - được đảm bảo.

Không thể nói là việc bảo vệ quyền con người được thực hiện tốt khi mà Tòa án bị phụ

thuộc vào các nhánh quyền lực khác, đặc biệt là các cơ quan hành pháp. Thực tế cho

thấy, các vi phạm quyền con người từ phía công quyền thường là các vi phạm của các

cơ quan hành chính nhà nước. Trong trường hợp Tòa án chịu sự chi phối của các cơ

148

quan hành chính Nhà nước thông qua các công việc như bổ nhiệm Thẩm phán, cung

cấp ngân sách hoạt động... thì đương nhiên hoạt động của Tòa khó lòng mà độc lập và

vì thế phán quyết của Tòa cũng khó có thể công minh và đảm bảo được sự tôn trọng

quyền con người. Việc duy trì và thực hiện tính độc lập của tư pháp trong hoạt động

xét xử của Tòa án là yêu cầu cần thiết để đạt được mục đích của tư pháp và để thực

hiện đúng chức năng của nó trong xã hội có dân chủ, tự do, bình đẳng. Trong nền dân chủ

pháp quyền, hoạt động độc lập xét xử của Tòa án trong một chừng mực nhất định còn là

thước đo đánh giá nền dân chủ và thể hiện tính văn minh của một xã hội công bằng.

Sự độc lập của Tòa án không chỉ đơn thuần diễn ra trong hoạt động xét xử theo

nguyên tắc hiến định “Thẩm phán, Hội thẩm xét xử độc lập và chỉ tuân theo pháp luật;

nghiêm cấm cơ quan, tổ chức, cá nhân can thiệp vào việc xét xử của Thẩm phán, Hội

thẩm” (Khoản 2, Điều 103, Hiến pháp 2013) mà còn thể hiện sự độc lập về vị thế, vai

trò, vị trí trong cơ chế quyền lực nhà nước; độc lập về quyền năng; độc lập của chủ thể

thực hiện hoạt động xét xử; độc lập về phương thức thực hiện quyền trong tố tụng tư

pháp; độc lập trong việc đưa ra phán quyết (bản án, quyết định); độc lập về thẩm

quyền và tổ chức của Tòa án trong mối quan hệ với các thiết chế chính trị và thiết chế

nhà nước khác; độc lập cả trong quản lý hành chính, nhân sự hệ thống Tòa án ; độc lập

giữa Tòa án cấp thấp hơn với Tòa án cấp cao hơn … Nói cách khác, độc lập về tổ chức

và độc lập về hoạt động. Đương nhiên, độc lập của Tòa án phải dựa trên cơ sở của

pháp luật, được đảm bảo trong các đạo luật cơ bản của Nhà nước, đồng thời phải đặt

trong sự phối hợp và kiểm soát chặt chẽ giữa các cơ quan nhà nước trong cơ cấu quyền

lực nhà nước thống nhất.

4.1.2. Bảo đảm Tòa án trong cơ chế bảo vệ quyền của phụ nữ ở Việt Nam

hiện nay phải theo hướng mở rộng thẩm quyền của hệ thống Tòa án

Yêu cầu xây dựng Nhà nước pháp quyền và kinh nghiệm tổ chức thực hiện

quyền lực tư pháp ở đa số các quốc gia trên thế giới cho thấy để nâng cao hiệu quả bảo

vệ quyền con người thông qua con đường Tòa án thì cần trả lại cho Tòa án những

thẩm quyền vốn thuộc về đặc trưng của tư pháp. Tư pháp chỉ thực sự trở thành một bộ

phận quyền lực quan trọng, chế ước được quyền lực lập pháp và quyền lực hành pháp

khi Tòa án có thẩm quyền giám sát Hiến pháp và pháp luật. Trong hoạt động quyền

lực, sự giám sát này là hết sức cần thiết bởi lẽ với chức năng được giao, các cơ quan

lập pháp và hành pháp là những thiết chế có nguy cơ vi phạm Hiến pháp, xâm hại các

149

quyền con người và Tòa án phải là chốt chặn để ngăn ngừa điều đó xảy ra. Thực tế ở

nước ta trong thời gian qua, các vi phạm quyền con người trong hoạt động hành pháp

rất phổ biến, chủ yếu dưới hình thức ban hành các văn bản pháp quy trái Hiến pháp,

can thiệp thô bạo quyền con người. Từ một chiều cạnh khác, quyền giải thích pháp luật

là thẩm quyền đặc trưng của Tòa án, thể hiện bản chất của hoạt động quyền lực trong

lĩnh vực tư pháp để bảo vệ quyền con người trên cơ sở nguyên tắc bình đẳng, công

khai, khách quan, độc lập, tuân theo pháp luật. Giải thích pháp luật thuộc thẩm quyền

của Tòa án cũng là cách thức để kiểm soát hoạt động lập pháp và hành pháp. Mặt

khác, trên thực tế, đa số các nhu cầu giải thích pháp luật đều phát sinh và gắn liền với

một vụ việc cụ thể, tức là gắn với việc giải quyết một tranh chấp cụ thể - điều diễn ra

chủ yếu ở Tòa án, vì vậy đương nhiên hoạt động giải thích pháp luật là nhu cầu tự thân

của hoạt động xét xử.

Với các phân tích trên, việc mở rộng thẩm quyền của Tòa án trong giai đoạn

hiện nay cần đi theo một số hướng chủ đạo sau: Trao cho Tòa án thẩm quyền giám sát

Hiến pháp và pháp luật; Trao cho Tòa án thẩm quyền giải thích pháp luật; Mở rộng

thẩm quyền của Tòa án trong việc xét xử các vi phạm hành chính liên quan đến quyền

con người, quyền công dân, Tòa án có thẩm quyền giải quyết khiếu kiện của cá nhân,

tổ chức đối với quyết định, hành vi của cơ quan nhà nước, người có thẩm quyền từ

cấp Chính phủ trở xuống nếu quyết định, hành vi đó xâm phạm tới lợi ích của cá

nhân, tổ chức; Tiến dần tới bảo đảm việc hạn chế quyền con người của đương sự, bị

can, bị cáo…trong hoạt động tố tụng được thực hiện bởi phán quyết của Tòa án.

Đi đôi với mở rộng một số thẩm quyền cho Tòa án, cũng cần đặt vấn đề thu hẹp

hoặc bỏ một số nhiệm vụ của Tòa án không còn phù hợp như: bỏ một số nhiệm vụ của

Tòa án đối với những việc thuộc chức năng buộc tội của cơ quan công tố (nhất là

nhiệm vụ của Hội đồng xét xử ra quyết định khởi tố vụ án hình sự tại phiên tòa, nhiệm

vụ trả hồ sơ để điều tra bổ sung của Thẩm phán chủ tọa phiên tòa, Hội đồng xét xử...);

hạn chế thẩm quyền thu thập chứng cứ của Tòa án.

4.1.3. Bảo đảm Toà án trong cơ chế bảo vệ quyền của phụ nữ ở Việt Nam

hiện nay phải hướng tới mục tiêu các quyền của phụ nữ bị xâm hại đều được xét xử

công bằng, theo thủ tục tố tụng chặt chẽ

Quyền được xét xử công bằng được khởi phát từ quyền cá nhân được yêu cầu

Tòa án bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình. Điểm giống nhau của quyền yêu

cầu Tòa án bảo vệ với các quyền khác là ở chỗ quyền này đã được trao sẵn cho các chủ

150

thể khi sinh ra (đối với cá nhân) hoặc khi thành lập (đối với cơ quan, tổ chức có tư

cách pháp nhân). Tuy nhiên, điểm khác nhau giữa quyền yêu cầu Tòa án bảo vệ so với

các quyền khác là ở chỗ quyền này chỉ có thể sử dụng với điều kiện là có hành vi xâm

phạm tới quyền. Quyền yêu cầu Tòa án bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp là năng lực

pháp luật tố tụng dân sự của người phụ nữ và mọi chủ thể đều được bình đẳng về

quyền. Trên cơ sở yêu cầu của người có quyền và lợi ích hợp pháp bị xâm hại. Tòa án

phải tiến hành phiên toà xét xử đảm bảo tính công khai, công bằng. Nói cách khác,

Tòa án phải thực hiện hoạt động xét xử bằng cách bảo đảm một loạt các quyền cụ thể:

Quyền được tranh tụng công khai, bình đẳng về mọi vấn đề liên quan đến vụ án;

Quyền bình đẳng trước Tòa án và được xét xử bởi Tòa án độc lập, không thiên vị,

công khai; Quyền bào chữa; Quyền im lặng; Quyền được suy đoán vô tội; Quyền được

xét xử theo thủ tục riêng của người chưa thành niên; Quyền kháng cáo; Quyền được

bồi thường khi bị kết án oan; Quyền không bị xét xử hai lần về cùng một tội danh;

Không bị truy cứu hình sự vì lý do không thực hiện được nghĩa vụ hợp đồng; Quyền

không bị coi là có tội nếu hành vi không cấu thành tội phạm theo pháp luật vào thời

điểm thực hiện hành vi; Không áp dụng hồi tố... Trong quá trình xét xử, Tòa án có

trách nhiệm bảo đảm những quyền con người kể trên nhất là khi áp dụng các biện pháp

ngăn chặn, biện pháp cưỡng chế trong quá trình xét xử của Tòa án.

Tư pháp không những phải thi hành công lý mà còn phải làm cho dân chúng

thấy rằng công lý được thi hành. Điều này gắn với yêu cầu phải quy định và tuân thủ

những thủ tục tố tụng chặt chẽ trong hoạt động tư pháp. Pháp luật tố tụng phải bảo

đảm cho đương sự khả năng tốt nhất để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của họ trước

Tòa án. Đồng thời, cần thiết lập nghĩa vụ đối ứng của các đương sự cũng như trách

nhiệm của Tòa án, các cơ quan, tổ chức hữu quan trong việc bảo đảm thực hiện quyền

tố tụng của đương sự. Cần căn cứ theo tính chất của từng giai đoạn tố tụng để xác định

nghĩa vụ, trách nhiệm đối ứng của các chủ thể theo hướng hỗ trợ, tạo mọi điều kiện

thuận lợi nhất để quyền tố tụng của đương sự được thực hiện trên thực tế.

4.2. Giải pháp bảo đảm Tòa án trong cơ chế bảo vệ quyền của phụ nữ ở

Việt Nam hiện nay

4.2.1. Đổi mới mô hình tổng thể về tổ chức và hoạt động của Toà án nhân dân

Sau khi Nghị quyết 49/ NQ- TW của Bộ Chính trị được ban hành với chủ

trương đẩy mạnh cải cách tư pháp, hoàn thiện tổ chức và hoạt động của TAND, tổ

chức hệ thống Tòa án theo thẩm quyền xét xử, không phụ thuộc vào đơn vị hành

151

chính... đã diễn ra quá trình tích cực tìm kiếm các phương án đổi mới mô hình tổ chức

và hoạt động của TAND theo tinh thần NQ 49. Nhiều phương án đã được xác lập. Tuy

nhiên, quy định của Hiến pháp năm 2013 và Luật Tổ chức Toà án nhân dân năm 2014

đã không dẫn đến những thay đổi cơ bản trong mô hình tổ chức TAND. Đã đến lúc

cần phải nhìn nhận lại vị trí, vai trò của quyền tư pháp và của Tòa án để trên cơ sở đó,

đổi mới căn bản mô hình tổ chức và hoạt động của hệ thống TAND ở nước ta.

Về tổ chức, cần thay đổi tư duy, chuyển mạnh mẽ sang mô hình tổ chức Tòa án

theo thẩm quyền xét xử, không phụ thuộc vào đơn vị hành chính. Tòa án nhân dân sơ

thẩm khu vực xét xử sơ thẩm hầu hết các vụ, việc thuộc thẩm quyền của Tòa án (như

Tòa án nhân dân cấp huyện hiện nay) và từng bước mở rộng thẩm quyền xét xử các

khiếu kiện hành chính. Tòa án nhân dân sơ thẩm khu vực thành lập ở một hoặc một

số đơn vị hành chính cấp huyện trong cùng một đơn vị hành chính cấp tỉnh. Tòa án

nhân dân cấp trung xét xử phúc thẩm các bản án, quyết định sơ thẩm của toà án nhân

dân sơ thẩm khu vực có kháng cáo, kháng nghị và xét xử sơ thẩm một số vụ án

không thuộc thẩm quyền của Tòa án nhân dân sơ thẩm khu vực thuộc địa hạt của

tỉnh; không thực hiện nhiệm vụ giám đốc thẩm, tái thẩm. Mỗi đơn vị hành chính cấp

tỉnh có một Tòa án nhân dân cấp trung như hiện nay. Tòa án nhân dân cấp cao xét

xử phúc thẩm các bản án, quyết định sơ thẩm của Tòa án nhân dân cấp tỉnh có kháng

cáo, kháng nghị và giám đốc thẩm, tái thẩm các bản án, quyết định của Tòa án cấp

dưới đã có hiệu lực pháp luật nhưng bị kháng nghị. Thành lập thêm các Tòa án nhân

dân cấp cao khác ngoài 3 Tòa án nhân dân cấp cao tại ba khu vực Hà Nội, Đà Nẵng

và thành phố Hồ Chí Minh. Tòa án nhân dân tối cao xét xử giám đốc thẩm, tái thẩm,

tổng kết kinh nghiệm xét xử, hướng dẫn áp dụng thống nhất pháp luật; được tổ chức

tinh gọn, với số lượng Thẩm phán từ 13 - 17 người, là những chuyên gia đầu ngành

về pháp luật, có kinh nghiệm xét xử và có uy tín cao trong xã hội.

Việc tổ chức Tòa án theo thẩm quyền xét xử, không phụ thuộc vào đơn vị hành

chính có tính ưu việt hơn hẳn mô hình TAND theo đơn vị hành chính là cần thiết và

phù hợp với giai đoạn hiện nay, bởi vì: (i) Góp phần nâng cao vị trí, vai trò của

TAND, khắc phục được quan niệm TAND thuộc hệ thống cơ quan hành chính trong

phạm vi cấp tỉnh, cấp huyện, bảo đảm hơn tính độc lập, khách quan và tuân theo pháp

luật trong hoạt động tố tụng. Tạo điều kiện để chuyên môn hóa hoạt động của TAND ở

cấp cơ sở, từng bước khắc phục tình trạng án oan, sai, quá hạn luật định. Đồng thời,

152

tiến tới mục tiêu việc xét xử, giải quyết án chủ yếu được thực hiện ở cấp sơ thẩm;

giảm dần số lượng án bị kháng cáo, kháng nghị theo thủ tục phúc thẩm, giám đốc

thẩm, tránh lãng phí thời gian và công sức của nhân dân; tạo điều kiện thuận lợi và

nâng cao niềm tin của nhân dân đối với cơ quan tư pháp, hoạt động tư pháp; (ii) Góp

phần thu gọn đầu mối các cơ quan TAND, tạo điều kiện để Nhà nước tập trung nguồn

lực đầu tư để xây dựng cơ sở vật chất, trang thiết bị làm việc cho các cơ quan này; bảo

đảm việc đầu tư có hiệu quả, tiết kiệm. Tạo điều kiện tăng cường biên chế, nâng cao

chất lượng cán bộ, phân công nhiệm vụ chuyên sâu theo từng lĩnh vực cho Thẩm phán,

kiểm sát viên; (iii) Bảo đảm cho TAND sơ thẩm khu vực có đủ điều kiện, năng lực

xem xét, giải quyết hầu hết các loại vụ việc có yếu tố nước ngoài theo trình tự sơ thẩm,

phù hợp với xu hướng chung của các nước trên thế giới, đáp ứng yêu cầu hội nhập

quốc tế. Tạo điều kiện cho TAND cấp trung tập trung giải quyết, xét xử theo trình tự

phúc thẩm; TAND cấp cao giám đốc thẩm, tái thẩm các bản án, quyết định đã có hiệu

lực pháp luật bị kháng nghị; TANDTC tổng kết kinh nghiệm xét xử, hướng dẫn áp

dụng thống nhất pháp luật đạt hiệu quả.

Đi đôi với mô hình tổ chức TAND 4 cấp nêu trên, cần nghiên cứu thành lập các

Tòa án rút gọn, Tòa án giản lược để xét xử các vụ án hình sự ít nghiêm trọng, các tranh

chấp có giá trị không lớn với cơ chế lãnh đạo, quản lý phù hợp; cải cách chế định Hội

thẩm nhân dân để tăng tính dân chủ, tính nhân dân trong hoạt động xét xử.

Gắn với yêu cầu tư pháp độc lập và đề xuất về mô hình đổi mới TAND nêu trên,

cũng cần sớm nghiên cứu thành lập thiết chế Hội đồng tư pháp quốc gia để thực hiện

chức năng quản lý về nhân sự, cơ sở vật chất của Tòa án, giám sát việc thực thi công

vụ của Thẩm phán và khen thưởng, kỷ luật đối với Thẩm phán nhằm giúp giải phóng

các công việc về quản lý hành chính Tòa án khỏi TANDTC, tạo điều kiện thuận lợi để

TANDTC chuyên tâm vào chức năng, nhiệm vụ chủ chốt của cơ quan thực hiện quyền

tư pháp. Hội đồng Tư pháp quốc gia ở Việt Nam có thể do Quốc hội thành lập và

không thuộc hệ thống cơ quan lập pháp, hành pháp hay tư pháp nhưng có quan hệ mật

thiết với các thiết chế này. Chủ tịch Hội đồng Tư pháp quốc gia là Chủ tịch nước.Việc

thành lập Hội đồng Tư pháp quốc gia ở nước ta cần đảm bảo một số nguyên tắc: (i)

Không làm xáo trộn, ảnh hưởng đến hoạt động bình thường của Tòa án. Hội đồng Tư

pháp quốc gia là thiết chế độc lập với TAND; là đầu mối phối hợp giữa các cơ quan

thực hiện quyền lập pháp, hành pháp với Tòa án trong việc bảo đảm các điều kiện hoạt

153

động cho TAND; (ii) Bộ máy giúp việc gọn nhẹ, hiệu quả. Các thành viên của Hội

đồng chủ yếu là kiêm nhiệm, trừ bộ phận chuyên trách. Bộ máy giúp việc được tổ

chức hợp lý, gọn nhẹ trong hoạt động sẽ ứng dụng triệt để công nghệ thông tin để bảo

đảm kịp thời, hiện đại và tiết kiệm chi phí; (iii) Hoạt động của Hội đồng Tư pháp quốc

gia phải đảm bảo để TAND thực hiện có hiệu quả các nguyên tắc cơ bản của hoạt động

xét xử (nguyên tắc độc lập và chỉ tuân theo pháp luật, hai cấp xét xử, xét xử tập thể và

quyết định theo đa số...). Hội đồng phải được tổ chức theo nguyên tắc tập thể, khách

quan, không thể can thiệp vào hoạt động xét xử. Các nhiệm vụ cụ thể của Hội đồng Tư

pháp quốc gia được tổ chức tách bạch với hoạt động chuyên môn của Tòa án; (iv) Kế

thừa các chế định về quản lý Tòa án. Việc tổ chức Hội đồng Tư pháp quốc gia phải kế

thừa và phát huy những kết quả, kinh nghiệm, khắc phục những bất cập, tồn tại của

công tác quản lý Tòa án trong những năm qua.

Tất nhiên, phương án nêu trên cần được thực hiện theo lộ trình. Từ nay đến năm

2030, cần giữ nguyên hệ thống tổ chức TAND như hiện nay, đồng thời từng bước

tăng thẩm quyền cho TAND cấp huyện để xét xử sơ thẩm hầu hết các vụ, việc thuộc

thẩm quyền của Tòa án, mở rộng thẩm quyền của Tòa án trong việc xét xử các vi

phạm hành chính liên quan đến quyền con người, quyền công dân; việc xử lý các vi

phạm pháp luật bằng chế tài nhà nước, giải quyết các tranh chấp bằng quyền lực nhà

nước đều thuộc thẩm quyền của Tòa án; xây dựng Tòa án điện tử tiến tới Tòa án số ở

Việt Nam nhằm chuyển một phần hoạt động của Tòa án từ không gian thực lên không

gian số, tiến hành trên nền tảng số một số hoạt động không trực tiếp gắn với hoạt động

xét xử tại phiên toà. Từ năm 2030, khẩn trương triển khai hiện thực hoá mô hình tổ

chức hệ thống Tòa án theo thẩm quyền xét xử, đổi mới tổ chức Đảng lãnh đạo Tòa án

theo mô hình mới, thiết lập Hội đồng tư pháp Quốc gia.

Về hoạt động, quan trọng nhất hiện nay là đưa mô hình tố tụng tranh tụng vào

hoạt động thực chất. Mô hình này có ưu điểm rất căn bản, là một quy trình tố tụng thể

hiện tính công bằng cao, đặc biệt là trong giai đoạn xét xử. Điều này được thể hiện qua

vai trò bình đẳng giữa bên buộc tội và bên gỡ tội, giữa công tố viên và luật sư. Với sự

công bằng của quy trình tố tụng, mô hình tranh tụng thể hiện ở mức độ cao hơn sự tôn

trọng quyền cơ bản của công dân, quyền được suy đoán vô tội của người dân được tôn

trọng hơn so với các mô hình tố tụng hình sự khác. Tuy nhiên, mô hình tố tụng tranh

tụng cũng có những nhược điểm nhất định như: (i) Người có nhiệm vụ xét xử - thành

154

viên đoàn Bồi thẩm - tham gia một cách thụ động vào phiên tòa và là người không

chuyên nghiệp; (ii) Việc quá đề cao sự đối tụng giữa các lợi ích cá nhân đã không phản

ánh được hết tầm quan trọng của việc bảo vệ lợi ích công cộng trong các vụ án hình

sự; (iii) Gây nên bất công cho những người nghèo không có điều kiện để thuê luật sư

giỏi; (iv) Không kiểm soát được thời gian xét xử.

Những ưu điểm và nhược điểm của mô hình tố tụng tranh tụng đặt ra yêu cầu

phải lựa chọn mức độ áp dụng. Trên thế giới cũng có nhiều sự thừa nhận ở các mức độ

khác nhau. Với điều kiện cụ thể ở Việt Nam, ở tương lai gần nên có sự kết hợp giữa tố

tụng thẩm vấn và tố tụng tranh tụng (mô hình trộn lẫn) nhưng với điều kiện phải đảm

bảo để tranh tụng thực chất, khắc phục tính hình thức như hiện nay. Trên thực tế, áp

dụng mô hình trộn lẫn sẽ cho phép khắc phục những hạn chế của cả mô hình thẩm vấn

và mô hình tranh tụng, đồng thời cũng phù hợp với khả năng và năng lực của lực

lượng cán bộ trong các cơ quan tiến hành tố tụng, điều kiện về cơ sở vật chất, trang

thiết bị của các cơ quan tiến hành tố tụng và khả năng đáp ứng của đội ngũ luật sư và

hỗ trợ tư pháp ở nước ta hiện nay. Ở tương lai xa hơn, đến năm 2045, cần chuyển hẳn

sang áp dụng mô hình tranh tụng.

4.2.2. Hoàn thiện các quy định pháp luật liên quan đến hoạt động của Tòa án

trong cơ chế bảo vệ quyền của phụ nữ ở Việt Nam

Trước hết, cần hoàn thiện các quy định pháp luật nội dung.

Rà soát để đảm bảo tính thống nhất, khắc phục sự chồng chéo, mâu thuẫn trong

các văn bản liên quan đến bảo vệ QPN là nhiệm vụ đầu tiên cần làm để đạt mục đích

hoàn thiện pháp luật nội dung. Các văn bản liên quan có khá nhiều như: Bộ luật Hình

sự, Bộ luật Tố tụng hình sự, Bộ luật Dân sự, Bộ luật Tố tụng dân sự, Bộ Luật Lao

động, Bộ luật Tố tụng hành chính, Luật xử lý vi phạm hành chính, Luật Bình đẳng

giới, Luật Hôn nhân gia đình,…

Trên cơ sở rà soát, gắn trực diện với các QPN cần được bảo vệ, trước mắt cần

tập trung bổ sung, chỉnh sửa một số quy định sau:

- Quy định cụ thể về quyền yêu cầu khởi tố của bị hại là phụ nữ. Trong số các tội

danh mà bị hại có quyền yêu cầu khởi tố, có những tội danh mà hầu hết bị hại là phụ nữ

(qui định tại khoản 1 các Điều 134, 135, 136, 138, 139, 141, 143, 155, 156 và 226 của Bộ

luật Hình sự) nhưng thực tế nhiều phụ nữ không biết đến qui định này và khó có khả năng

để thực hiện quyền của mình. Do đó, để khắc phục trở ngại cho phụ nữ trong tiếp cận công

155

lý, trong thời gian tới Bộ luật Hình sự và Bộ luật Tố tụng hình sự cần được rà soát và sửa

đổi, bổ sung một số quy định bao hàm những dự liệu về các tình huống xử lý đối với tội

hiếp dâm, bạo lực đối với phụ nữ là những tội xâm phạm nghiêm trọng đến sức khỏe, nhân

phẩm của phụ nữ sao cho họ được bảo đảm và tạo điều kiện tốt nhất để thực hiện quyền

yêu cầu được bảo vệ của mình.

- Quy định về xử lý hình sự đối với hành vi bạo lực gia đình. Hiện nay, quy

định của Bộ luật Hình sự về khung hình phạt đối với một số tội liên quan đến những

hành vi bạo lực trong gia đình là chưa nghiêm, chưa đủ để mang tính răn đe và không

có sự khác biệt giữa người thực hiện hành vi là thành viên gia đình hay không phải

thành viên gia đình mà những hành vi này nếu đặt trong quan hệ gia đình thì nó càng

mang tính chất nguy hiểm nhiều hơn và cần phải có sự trừng trị nghiêm khắc hơn. Do

đó, cần quy định mức hình phạt đối với các hành vi bạo lực gia đình cao hơn và cần bổ

sung thêm các tình tiết định khung như: "phạm tội đối với vợ, chồng, con cái" và "gây tổn

hại sức khỏe cho các thành viên trong gia đình" vào các tội danh giết người (Điều 93), tội

cố ý gây thương tích (Điều 104) mới có tác dụng ngăn chặn tình trạng bạo lực trong gia

đình hiện nay ở Việt Nam. Căn cứ để xử lý hình sự đối với hành vi bạo lực gia đình gây

thương tích cho thành viên trong gia đình thì không nhất thiết phải có tỷ lệ thương tật là

11% mà chỉ cần quy định đã bị xử phạt hành chính mà còn tái phạm là đủ.

- Quy định cụ thể, rõ ràng hơn về các hành vi bạo lực gia đình để khắc phục

tính chung chung thể hiện trong Luật Phòng chống bạo lực gia đình. Theo đó, cần sửa

đổi, bổ sung quy định tại Khoản 1 Điều 2 Luật này theo hướng phân loại hành vi bạo

lực gia đình để có cơ sở xác định tội phạm và truy cứu trách nhiệm hình sự đối với tội

bạo lực gia đình hiệu quả hơn. Cụ thể, cần phân loại như sau: Bạo lực thân thể là hành

vi ngược đãi, đánh đập thành viên gia đình, làm tổn thương tới sức khỏe, tính mạng

của họ; Bạo lực về tình dục là bất kỳ hành vi nào mang tính chất cưỡng ép trong các

quan hệ tình dục giữa các thành viên gia đình, kể cả việc cưỡng ép sinh con và cần bổ

sung các hành vi bạo lực tình dục trong quan hệ vợ chồng như là hành vi ép buộc

mang thai, sinh sớm, sinh dày, sinh nhiều con, ép buộc lựa chọn giới tính của thai nhi,

ngăn cản không cho sử dụng biện pháp tránh thai...; Bạo lực về tinh thần là những lời

nói, thái độ, hành vi làm tổn thương tới danh dự, nhân phẩm, tâm lý của thành viên gia

đình; Bạo lực về mặt xã hội gồm việc cắt đứt các mối quan hệ giữa người phụ nữ với

người thân trong gia đình và bạn bè; Bạo lực về kinh tế là hành vi xâm phạm tới các

156

quyền lợi về kinh tế của thành viên gia đình (quyền tự do lao động, tự do kinh doanh,

quyền sở hữu tài sản…).

- Quy định theo hướng “ưu tiên” cho phụ nữ trong thực hiện quyền trực tiếp nuôi

con khi ly hôn. Tại khoản 2 Điều 81 Luật Hôn nhân và gia đình quy định trường hợp

khi ly hôn, vợ chồng không thỏa thuận được về người trực tiếp nuôi con (con từ đủ 07

tuổi trở lên) thì Tòa án quyết định giao con cho một bên trực tiếp nuôi căn cứ vào

“quyền lợi về mọi mặt của con”. Để có căn cứ rõ ràng áp dụng quy định này thì Luật

cần quy định cụ thể điều kiện cũng như quyền lợi về mọi mặt của con là gì? Trường

hợp người phụ nữ có nhu cầu được trực tiếp nuôi con, tuy họ là người có thu nhập và

điều kiện chỗ ở kém hơn chồng nhưng vẫn đảm bảo quyền lợi về mọi mặt của con thì

cần “ưu tiên” giao cho người mẹ được nuôi con để bảo vệ quyền làm mẹ của người

phụ nữ. Ngoài ra, cần quy định thống nhất và đồng bộ trong các văn bản quy phạm pháp

luật về trách nhiệm khai báo thu nhập, tài sản của cá nhân, về việc xác định giá trị tài

sản đang hình thành, sẽ hình thành trong tương lai…nhằm có cơ sở đảm bảo quyền tài

sản của người phụ nữ trong các quan hệ hôn nhân gia đình khi bị xâm hại.

- Hoàn thiện quy định của pháp luật về quyền hạn kiến nghị của Tòa án khi phát

hiện văn bản trái pháp luật: Quyền hạn kiến nghị của Tòa án khi phát hiện văn bản trái

pháp luật được quy định tại Điều 221 Bộ luật Tố tụng dân sự, Điều 265 Bộ luật Tố

tụng hình sự, Điều 112 Luật Tố tụng hành chính và khoản 1 Điều 12 Luật Ban hành

văn bản quy phạm pháp luật hiện nay còn chưa thống nhất, chồng chéo và chưa rõ

ràng. Do đó, cần có hướng dẫn, giải đáp hoặc sửa đổi, bổ sung quy định tại Điều 265

Bộ luật Tố tụng hình sự về việc xem xét, trả lời Tòa án về kết quả xử lý văn bản pháp

luật bị kiến nghị được triển khai thống nhất và cụ thể trong thực tế.

- Bên cạnh việc hoàn thiện các quy định pháp luật về quyền của phụ nữ trong

các văn bản quy phạm pháp thì việc xây dựng và ban hành án lệ có nội dung về bảo vệ

QPN cũng không kém phần quan trọng nhằm lấp dần các “lỗ hổng” còn tồn tại của

pháp luật và đảm bảo hiệu quả hoạt động của Tòa án bảo vệ QPN. Trong thời gian vừa

qua TAND tối cao chưa công bố được án lệ nào liên quan đến việc áp dụng về QPN và

bảo vệ QPN. Để tiếp tục hoàn thiện pháp luật về bảo vệ QPN thì đối với trường hợp

các vụ án xét xử hành vi hoặc tranh chấp nhằm bảo vệ QPN mà có tình huống pháp

luật chưa dự liệu hoặc chưa kịp điều chỉnh có chứa đựng lập luận, phán quyết đáp ứng

các tiêu chí lựa chọn án lệ cần được TAND tối cao xem xét, lựa chọn để phát triển

157

thành án lệ. Đặc biệt, cần tổng kết hoạt động xét xử, ban hành án lệ về việc xác định

mức bồi thường và chi phí cho phụ nữ là nạn nhân trong một số vụ án hình sự xâm phạm

quyền của phụ nữ như tội hiếp dâm, buôn bán người, bạo lực...Theo đó, cũng cần có hướng

dẫn cụ thể cho Thẩm phán cách xác định “thiệt hại về danh dự của nạn nhân” để đảm bảo

người bị hại được nhận khoản bồi thường danh dự hợp lý, được thanh toán đầy đủ các

khoản chi phí đi lại, điều trị thậm chí cả khoản chi phí về tổn thất tinh thần.

Hai là, hoàn thiện các quy định pháp luật thủ tục.

Các quy định thủ tục liên quan đến hoạt động xét xử của Tòa án cần sửa đổi, bổ

sung, hoàn thiện có khá nhiều. Đặt trong yêu cầu bảo vệ QPN trong xét xử, luận án tập

trung đề xuất việc sửa đổi, bổ sung pháp luật tố tụng theo một số hướng sau:

- Hoàn thiện cơ chế tố tụng tư pháp bảo vệ quyền con người, cụ thể: Xác định

rõ 06 quyền của người bị buộc tội bao gồm: quyền được biết, được trình bày, được

bào chữa, được đề nghị, được khiếu nại, tố cáo; Cụ thể hóa hơn nữa các quyền của

người bị buộc tội được biết, được trình bày, được bào chữa, được đề nghị, được

khiếu nại, tố cáo; Luật sư bình đẳng với Kiểm sát viên thực hành quyền công tố; Bổ

sung thêm cơ chế giám sát chống bức cung, nhục hình; Thu hẹp đối tượng người có

thẩm quyền áp dụng biện pháp hạn chế quyền con người (bắt, tạm giữ, tạm giam,

khám xét, áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh...). Trong đó, để bảo đảm quyền và lợi

ích hợp pháp cho phụ nữ, Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 nên được sửa đổi, bổ sung tại

khoản 1 Điều 117 là đối với phụ nữ có thai hoặc đang nuôi con dưới 36 tháng tuổi mà

có nơi cư trú và lý lịch rõ ràng thì không tạm giữ, trừ trường hợp xét thấy việc không

tạm giữ có nguy cơ gây nguy hiểm nghiêm trọng cho xã hội. Theo đó, chỉ Thẩm phán

mới có quyền áp dụng, phê chuẩn, hủy bỏ các biện pháp này; Ban hành quy định pháp

luật về quay phim, chụp ảnh tại phiên tòa; Nghiên cứu phân định một cách hợp lý và

khoa học về địa vị pháp lý của chủ thể tố tụng. Quy định chức năng tố tụng theo từng

chủ thể buộc tội, chủ thể gỡ tội, Tòa án và xác định địa vị tố tụng của các chủ thể

tương ứng với chức năng đó mà không phân chia thành cơ quan tiến hành tố tụng,

người tiến hành tố tụng, người tham gia tố tụng; Bảo đảm quyền tranh tụng của các

bên. Bảo đảm quyền của bị cáo không buộc phải khai báo về tội trạng của mình. Bảo

đảm thực hiện quyền im lặng và không coi sự im lặng như là thái độ thiếu thiện chí

của người bị tạm giữ, bị can, bị cáo; quyền được thông báo việc buộc tội và chứng cứ

buộc tội; quyền được thu thập chứng cứ, chứng minh, được xét hỏi, đối chất với người

158

làm chứng, người bị hại và người tham gia tố tụng khác trong quá trình điều tra cũng như

tại phiên tòa…; Bảo đảm tôn trọng quyền tự quyết, tự thoả thuận của đương sự, người

khởi kiện, bỏ việc tham gia của Viện kiểm sát trong tố tụng dân sự; Cụ thể hoá căn cứ áp

dụng biện pháp bắt, tạm giữ, tạm giam, trong đó việc tạm giữ, tạm giam chỉ có thể áp

dụng đối với người có căn cứ rõ ràng cho rằng có thể tiếp tục phạm tội, trốn tránh hoặc

cản trở điều tra, truy tố, xét xử, không lấy tính chất nghiêm trọng của tội phạm làm căn cứ

để tạm giữ, tạm giam; Quy định chi tiết, cụ thể về việc thực hiện các biện pháp điều tra

đặc biệt (Chương XVI BLTTHS) để bảo quyền bất khả xâm phạm về chỗ ở, đời sống

riêng tư, bí mật cá nhân, bí mật gia đình, an toàn và bí mật thư tín, điện thoại, điện tín của

cá nhân; Cụ thể hóa các hành vi bị coi là vi phạm nghiêm trọng thủ tục tố tụng; Bảo đảm

sự tôn trọng quyền tự quyết, tự thoả thuận của đương sự, người khởi kiện và Tòa án luôn

đóng vai trò thúc đẩy, tạo điều kiện cho họ tự bảo vệ; Tiếp tục hoàn thiện cơ chế pháp lý

về hòa giải, đối thoại để tách biệt với hoạt động tố tụng, tạo thuận lợi và khuyến khích

chuyển vụ án đang giải quyết trong thủ tục tố tụng sang hòa giải, đối thoại tại Tòa án; Cụ

thể hóa và bổ sung biện pháp thay thế hạn chế quyền con người.

- Hoàn thiện các quy định về chứng cứ, theo đó cần: Quy định chặt chẽ mọi

chứng cứ phải được làm rõ tại phiên tòa. Các chủ thể liên quan đến cung cấp chứng cứ

(điều tra viên, Kiểm sát viên, giám định viên, người làm chứng, nguyên đơn dân sự, bị

đơn dân sự…) bắt buộc phải có mặt tại phiên tòa để giải trình về chứng cứ; Quy định

loại trừ chứng cứ, thủ tục loại trừ chứng cứ, phạm vi xác định chứng cứ không hợp

pháp. Tòa án không xem xét các chứng cứ mới tại phiên tòa mới được giao nộp nếu

không phải sự kiện bất khả kháng hoặc làm thay đổi bản chất của vụ án; Thực hiện

nguyên tắc “còn nghi vấn là không phạm tội”; Hoàn thiện quy tắc chứng minh trong tố

tụng, trách nhiệm chứng minh thuộc về đương sự, cơ quan công tố, hạn chế việc Tòa

án thực hiện thu thập tài liệu, chứng cứ, về lâu dài, cần bỏ quy định về Tòa án thu thập

chứng cứ trong trường hợp cần thiết.

- Hoàn thiện các quy định về chủ thể tham gia tố tụng là Viện Kiểm sát theo

hướng: Bỏ quy định Hội đồng xét xử có quyền khởi tố vụ án, tạm đình chỉ vụ án và

kiến nghị với Viện kiểm sát cấp trên khi thấy việc rút quyết định truy tố không có căn

cứ; trả hồ sơ để điều tra bổ sung... vì đây là trách nhiệm của cơ quan công tố đối với

việc bảo vệ cáo trạng của mình, nếu chưa đủ chứng cứ để chứng minh tội phạm thì

Tòa án xem xét tuyên không có tội. Bỏ quy định cho phép Kiểm sát viên phát biểu về

159

việc giải quyết vụ án trong các phiên toà dân sự đối với một số trường hợp vì hoạt

động này sẽ làm mất đi bản chất của tranh chấp dân sự “việc dân sự cốt ở đôi bên”,

cũng như nguyên tắc “quyền tự định đoạt của đương sự”, sẽ làm cho phán quyết của

Tòa án bị hoài nghi, khiếu kiện có thể không có điểm dừng.

- Hoàn thiện một số quy định về tổ chức phiên toà, trong đó có quy định về việc

tổ chức xét xử kín ( Đoạn 2, Điều 25 Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015). Trên thực tế,

các vụ án có nạn nhân là phụ nữ, đặc biệt là các vụ án xâm hại tình dục (hiếp dâm,

cưỡng dâm, dâm ô...), nạn nhân thường có tâm lý e ngại và có yêu cầu xét xử kín.

Trong những trường hợp đó, nếu Thẩm phán từ chối tổ chức xét xử kín vì lý do luật

không quy định cụ thể thì có thể sẽ dẫn tới làm lộ bí mật đời tư, ảnh hưởng nặng nề tới

danh dự, phẩm giá và tâm lý của nạn nhân nữ. Vì vậy, cần bổ sung thêm các trường

hợp phải tổ chức xét xử kín nếu có yêu cầu chính đáng của đương sự như sau: “... Tòa

án xét xử công khai, mọi người đều có quyền tham dự phiên tòa, trừ trường hợp do Bộ luật

này qui định. Trường hợp đặc biệt cần giữ bí mật nhà nước, thuần phong, mỹ tục của dân

tộc, bảo vệ người dưới 18 tuổi hoặc để giữ bí mật đời tư theo yêu cầu chính đáng của

đương sự, bị hại thì Tòa án có thể xét xử kín nhưng phải tuyên án công khai”. Ngoài ra,

trong thực tiễn xét xử, cần mở rộng thêm trong trường hợp xét xử vụ án có ảnh hưởng

đến danh dự, nhân phẩm của phụ nữ thì Tòa án có thể tổ chức phiên tòa xét xử kín mà

không nhất thiết phải có yêu cầu của đương sự. Đồng thời, đối với đối tượng phụ nữ là

nạn nhân của bạo lực, pháp luật tố tụng cần được bổ sung những quy định về thủ tục

xét xử, tiến hành hỏi đáp, điều khiển phiên tòa... nhằm tạo môi trường xét xử thân

thiện, không bị áp lực để tránh làm nạn nhân bị tổn thương lần nữa. Bên cạnh đó, pháp

luật cũng cần quy định cụ thể về việc bố trí, sắp xếp phòng xét xử nhằm đảm bảo an

toàn, hỗ trợ phụ nữ là nạn nhân nhằm cách ly bị cáo và người bị hại. Đối với các vụ án

về xâm hại tình dục phụ nữ cần được giải quyết theo thủ tục rút gọn hoặc giảm thời hạn

giải quyết vụ án để bảo đảm việc giải quyết vụ án được nhanh chóng và kịp thời, tránh

được những thương tổn về tâm lý và tinh thần cho phụ nữ khi phải tham gia một quá trình

tố tụng quá dài, đồng thời, cần bổ sung cụ thể hơn nữa các quyền của nạn nhân trong quá

trình tố tụng hình sự (các biện pháp đặc biệt để tạo điều kiện cho nạn nhân cung cấp lời

khai, quyền được trao đổi với cán bộ nữ...).

- Hoàn thiện một số quy định về thủ tục xét xử tại phiên tòa, tập trung ở việc

cần quy định rõ hơn về trình tự xét hỏi, bảo đảm nguyên tắc tranh tụng được áp dụng

160

thực chất trong xét xử. Theo đó cần sửa đổi quy định tại Điều 307 của Bộ luật Tố tụng

hình sự năm 2015, cho phép Kiểm sát viên hỏi trước rồi đến người bào chữa, Hội đồng

xét xử chỉ đặt câu hỏi về các nội dung cần làm rõ nhằm nâng cao trách nhiệm của

Kiểm sát viên đối với việc buộc tội qua sự chủ động và tích cực xét hỏi để chứng

minh, bảo vệ cáo trạng của mình. Đồng thời cần nghiên cứu phương án quy định để

xác định địa vị pháp lý của người bào chữa không phải là người tham gia tố tụng mà là

chủ thể độc lập, bình đẳng với bên buộc tội.

4.2.3. Nâng cao trình độ, năng lực, phẩm chất, trách nhiệm của đội ngũ

Thẩm phán và Hội thẩm nhân dân theo hướng chuyên nghiệp, trí tuệ, bản lĩnh,

nhân ái, tận tụy và công tâm

Tiền đề cho việc nâng cao trình độ, năng lực, phẩm chất, trách nhiệm của đội

ngũ Thẩm phán và Hội thẩm nhân dân xuất phát từ chính những đòi hỏi của pháp luật

về tiêu chuẩn của Thẩm phán và Hội thẩm nhân dân. Liên quan đến vấn đề này, hiện

có ba yêu cầu đặt ra: (i) Cần bổ sung yêu cầu khách quan, độc lập là một tiêu chuẩn

của Thẩm phán. Tại Điều 67 Luật Tổ chức Tòa án nhân dân năm 2014 tuy có quy định

tiêu chuẩn Thẩm phán là người “có phẩm chất đạo đức tốt, có bản lĩnh chính trị vững

vàng, có tinh thần dũng cảm và kiên quyết bảo vệ công lý” nhưng quy định này không

phản ánh rõ nét yêu cầu hướng tới sự độc lập của cá nhân Thẩm phán. Thẩm phán là

một nghề đòi hỏi sự dũng cảm bảo vệ công lý, để đạt được điều đó, họ phải độc lập.

Thẩm phán phải tự xác định khách quan, độc lập trong xét xử vụ án, chỉ dựa trên pháp

luật và sự thực khách quan. Về bản chất, không có một sự độc lập về tổ chức nào riêng

lẻ có thể bảo đảm sự độc lập của ngành tư pháp nếu mỗi Thẩm phán không tự nhận thức

và khẳng định sự độc lập của mình từ những áp lực này. Hơn bao giờ hết, dù Thẩm phán

là người có trình độ, năng lực giỏi, nhưng thiếu sự khách quan, độc lập, thì chỉ một sự

thiên lệch nhỏ của Thẩm phán cũng có thể làm thay đổi kết quả bản án. Trong thực tiễn,

vẫn còn tồn tại “hoạt động xét xử của Tòa án ở các địa phương, không nơi nào là không

có sự tác động nhưng sự tác động rất khó chứng minh, chủ yếu chỉ là một cái vỗ vai,

một lời nói nhỏ” [11]. Những tác động này, nếu không từ những cán bộ, công chức từ

nhánh quyền lực khác của chính quyền địa phương hay ngành lập pháp, hành pháp, từ

các tổ chức chính trị - xã hội, thì còn là của đồng nghiệp và cấp trên của họ, hay thậm

chí là từ đương sự hoặc bị can, bị cáo theo con đường hối lộ hoặc thân quen nể nang. Do

đó, cần coi yêu cầu khách quan, độc lập như một tiêu chuẩn của Thẩm phán. Ngoài ra,

161

để đảm bảo cho tiêu chuẩn này được hiện thực hoá, pháp luật cần bổ sung, chỉnh sửa

hàng loạt các quy định liên quan (theo khuyến nghị của Liên Hợp Quốc) như: bảo đảm

nhiệm kỳ của Thẩm phán, phương thức bổ nhiệm Thẩm phán, bảo đảm tài chính của Tòa

án và thu nhập của Thẩm phán, quy định về những quyền và nghĩa vụ bảo đảm quá trình

xét xử công bằng và đưa ra quyết định hợp lý…Đồng thời cần kiên quyết chấm dứt tình

trạng “ thỉnh thị án”, “ báo cáo án” trong thực tế. Để có sự công bằng trong xét xử và nâng

cao năng lực và tính chịu trách nhiệm của Thẩm phán, cần đảm bảo cho Thẩm phán đủ

điều kiện tự mình quyết định và chịu trách nhiệm về phán quyết do mình đưa ra. Xét xử

công khai đi đôi với cơ chế chịu sự giám sát của các tổ chức xã hội và các phương tiện

thông tin đại chúng sẽ đóng vai trò áp lực để đội ngũ Thẩm phán quan tâm tới việc tự

nâng cao trình độ, năng lực, phẩm chất, trách nhiệm của mình trong hoạt động xét xử;

(ii) Cần hoàn thiện cơ chế bảo đảm quyền uy tư pháp và cơ chế giám sát liêm chính tư

pháp. Đối với các vụ án bị hủy, sửa đang trong quá trình tố tụng xem xét lại thì không

thanh tra, kiểm tra, không báo cáo trước cơ quan dân cử, không xử lý trách nhiệm

Thẩm phán nếu đã tuân thủ đầy đủ quy trình tố tụng hoặc không vi phạm do lỗi chủ

quan. Quy định rõ căn cứ truy cứu trách nhiệm hình sự đối với hành vi không thi hành

bản án, quyết định của Tòa án, coi thường quyền uy tư pháp. Cơ chế giám sát liêm

chính tư pháp cần hoàn thiện theo hướng: (1) Cải tiến, tăng cường kiểm tra, giám sát;

(2) Xây dựng chế độ xử lý trách nhiệm đối với sai phạm; (3) Ban hành quy định về

quan hệ của Thẩm phán đối với người tiến hành tố tụng, người tham gia tố tụng, đặc

biệt là Luật sư; (4) Nghiên cứu, xây dựng Luật Thẩm phán; (5) Hình sự hóa các hành

vi chống lại Tòa án (như vi phạm trật tự phiên tòa, nhục mạ, đe dọa, theo dõi, quấy

nhiễu Thẩm phán...), Bộ luật Hình sự cần quy định về tội “Cản trở xét xử”, “Phỉ báng

Tòa án”; (iii) Xác định rõ địa vị pháp lý cũng như hoạt động thực thi quyền và nghĩa

vụ của Hội thẩm. Cần sớm xây dựng một đạo luật độc lập về Hội thẩm nhằm khắc phục

tình trạng các quy định của pháp luật về Hội thẩm hiện nay còn nằm rải rác trong

nhiều văn bản pháp luật với hiệu lực pháp lý khác nhau, lĩnh vực điều chỉnh khác nhau

gây khó khăn trong việc áp dụng; Đổi mới chức năng, nhiệm vụ của Hội thẩm trong

Hội đồng xét xử theo hướng: Hội thẩm chỉ tham gia xác định sự thật vụ án, không

tham gia vào việc áp dụng pháp luật; Đổi mới về tiêu chuẩn Hội thẩm, quy định người

được bầu làm Hội thẩm phải từ đủ 27 tuổi trở lên (tương đương độ tuổi có thể được bổ

nhiệm làm Thẩm phán), người trên 60 tuổi có quyền từ chối làm Hội thẩm. Không quy

162

định tiêu chuẩn “có kiến thức pháp luật” là tiêu chuẩn bắt buộc đối với Hội thẩm,

đồng thời với việc quy định bổ sung tiêu chuẩn “có kiến thức chuyên môn về kinh tế,

tài chính-ngân hàng, chứng khoán, sở hữu trí tuệ, công nghệ thông tin, tài nguyên -

môi trường, xây dựng cơ bản…., lao động, gia đình và người chưa thành niên” đối với

một tỷ lệ nhất định để mở rộng diện Hội thẩm tham gia xét xử các vụ án có chuyên

môn đặc thù tương ứng, đặc biệt đối với các vụ án về lao động, hôn nhân - gia đình, vụ

án có người dưới 18 tuổi tham gia tố tụng thì Hội thẩm được lựa chọn để tham gia Hội

đồng xét xử phải là người hiểu biết về tâm lý của người dưới 18 tuổi, là người làm công

tác giáo dục, cán bộ Hội Phụ nữ, cán bộ Công đoàn, cán bộ Đoàn thanh niên cộng sản

Hồ Chí Minh…; Xây dựng bộ quy tắc đạo đức của Hội thẩm trên cơ sở các nguyên tắc

đạo đức cơ bản như: Độc lập; Chính trực, liêm chính; Khách quan; Đúng mực.

Nâng cao trình độ, năng lực, phẩm chất, trách nhiệm của đội ngũ Thẩm phán

phụ thuộc chủ yếu vào ý thức và những nỗ lực rèn luyện của mỗi cá nhân Thẩm phán.

Đặc biệt, đối với các vụ án có liên quan đến bảo vệ QPN là nạn nhân hoặc là bị can, bị

cáo càng đòi hỏi Thẩm phán phải có ý thức trách nhiệm trong việc xem xét đầy đủ,

toàn diện vụ án nhằm đánh giá đúng đắn, đưa ra phán quyết công minh bảo vệ các

quyền sinh sản của phụ nữ, các quyền nhân thân và tài sản với tư cách là nhóm dễ bị

tổn thương, các quyền về kinh tế, lao động mà họ được hưởng... Bên cạnh đó,Thẩm

phán cũng cần có kỹ năng tiến hành hoạt động tố tụng bằng các biện pháp lấy lời khai,

kiểm tra chứng cứ, xét hỏi… phù hợp với đối tượng phụ nữ là nạn nhân và phụ nữ dân

tộc thiểu số, thuộc đối tượng hạn chế về trình độ, hiểu biết pháp luật… để giúp họ

không bị tổn thương, bị phân biệt đối xử và thiệt thòi do không biết cách đưa ra yêu

cầu giải quyết. Ngoài ra, không chỉ cần có trình độ chuyên môn vững vàng, có kỹ năng

thuần thục mà người Thẩm phán còn cần có trái tim biết cảm thông, thấu hiểu tâm tư,

nguyện vọng của người phụ nữ để ra phán quyết “thấu tình đạt lý”, đảm bảo tốt nhất

QPN nhằm bù đắp những tổn thương, thiệt thòi, mất mát cho họ. Đứng trước những

yêu cầu đó, cần tăng cường công tác đào tạo, bồi dưỡng nâng cao ý thức chính trị, đạo

đức, trình độ chuyên môn nghiệp vụ của Thẩm phán theo hướng: Mở đa dạng các hình

thức bồi dưỡng nâng cao ý thức chính trị, tinh thần nhân quyền, nhận thức về giới và

nhậy cảm giới; Tăng cường đào tạo, chuyên môn hóa trình độ của Thẩm phán đối với

một số lĩnh vực có tính đặc thù như hôn nhân gia đình, lao động, bình đẳng giới,

thương mại đầu tư, các vụ việc có yếu tố nước ngoài... Đổi mới cơ chế bồi dưỡng, tập

163

huấn đối với Thẩm phán; lấy nhu cầu thực tế làm định hướng bồi dưỡng, tập huấn;

phân cấp, phân loại tập huấn đối với đội ngũ Thẩm phán với mục tiêu nâng cao khả

năng chủ trì việc xét xử, điều hành phiên tòa tranh tụng, năng lực áp dụng pháp luật và

kỹ năng soạn thảo văn bản tố tụng, bản án và quyết định của Tòa án. Xây dựng chiến

lược đào tạo Thẩm phán tham gia học tập tại các Học viện lớn của các nước có nền tư

pháp tiên tiến, hiện đại; hình thành hệ thống giáo trình bồi dưỡng nghiệp vụ chuyên

sâu và đa dạng với chương trình phù hợp; Tăng cường đào tạo ứng dụng công nghệ

thông tin trong hoạt động xét xử đáp ứng với yêu cầu thực tiễn đi đôi với nâng cao,

hoàn thiện trình độ ngoại ngữ theo lộ trình đáp ứng hội nhập quốc tế. Tương tự, cần

tăng cường đào tạo, bồi dưỡng kỹ năng, nghiệp vụ xét xử cho Hội thẩm theo hướng: xây

dựng Chương trình, Kế hoạch và tài liệu đào tạo, bồi dưỡng kỹ năng, nghiệp vụ xét xử

cho Hội thẩm thống nhất trên phạm vi toàn quốc; tổ chức tập huấn, bồi dưỡng thường

xuyên và theo chuyên đề cho Hội thẩm theo quy định và nhu cầu thực tế; tăng cường tổ

chức các phiên tòa rút kinh nghiệm với sự tham gia của Hội thẩm tại phiên họp rút kinh

nghiệm ngay sau khi kết thúc phiên tòa. Thông qua các nội dung rút kinh nghiệm sau

phiên tòa, sẽ giúp cho Hội thẩm có thể tích lũy kiến thức, kinh nghiệm, học hỏi nâng cao

về kỹ năng, trình độ nghiệp vụ trong công tác giải quyết, xét xử các loại vụ án.

Trình độ, năng lực, phẩm chất, trách nhiệm của đội ngũ Thẩm phán cũng phụ

thuộc nhất định vào đầu vào và các chế độ chính sách áp dụng đối với Thẩm phán. Trong

giai đoạn hiện nay, TAND các cấp cần đổi mới hoạt động tuyển dụng và đề xuất bổ nhiệm

Thẩm phán theo hướng tuân thủ chặt chẽ quy trình tuyển dụng công chức ngành Toà án,

mở rộng nguồn để bổ nhiệm Thẩm phán (không chỉ giới hạn trong số cán bộ, công chức

Tòa án mà cần hướng tới những chuyên gia pháp lý trong các lĩnh vực chuyên biệt như

nhân quyền, giới, sở hữu trí tuệ, phá sản, môi trường, thương mại quốc tế…). Ở tầm tổng

thể hơn, cần xây dựng phương án đổi mới quy trình bổ nhiệm, thẩm quyền bổ nhiệm đối

với từng ngạch Thẩm phán; Thẩm phán tối cao do Quốc hội bầu và phải tuyên thệ trước

Hiến pháp; Thẩm phán TAND tối cao được bổ nhiệm đến 70 tuổi; các Thẩm phán khác

được bổ nhiệm đến 65 tuổi. Ngoài ra, cũng cần triển khai xây dựng và thực thi cơ chế

đánh giá Thẩm phán một cách khoa học, hợp lý, khách quan, công bằng, quy định chất

lượng xét xử là cơ sở quan trọng trong việc nâng ngạch, bậc Thẩm phán.

Chế độ chính sách đối với đội ngũ Thẩm phán cần có sự thay đổi. Thẩm phán

không chỉ là nghề tiềm ẩn nhiều nguy hiểm mà còn là nghề dễ có nhiều cám dỗ, dẫn đến

164

làm thay đổi sự thật của bản án. Vì vậy, cần xuất phát từ nhận thức coi Thẩm phán là

một nghề nghiệp đặc thù để tiến tới xây dựng chế độ về tiền lương và các phúc lợi xã

hội, bảo hiểm nghề nghiệp, khen thưởng, vinh danh của Thẩm phán riêng biệt, đảm

bảo nhu cầu chính đáng về vật chất của Thẩm phán phù hợp với trọng trách mà họ được

giao. Hiện nay, bảng lương chuyên môn, nghiệp vụ Tòa án tương đương với bảng lương

công chức hành chính; chế độ tiền lương, chế độ đãi ngộ đối với các chức danh tư pháp

chưa phù hợp. Tình trạng đó cần được thay đổi theo hướng quy định một cách toàn

diện về chế độ tiền lương, phụ cấp lương, chế độ bảo hiểm xã hội, bảo hiểm y tế và các

chế độ, chính sách khác thể hiện tính đặc thù và không dựa trên bậc lương của công

chức hành chính; có chính sách đãi ngộ về nhà ở công vụ, xe công vụ và thuế đối với

Thẩm phán khi thực nhiệm vụ biệt phái; Hoàn thiện chế độ khen thưởng, vinh danh

Thẩm phán; quy định rõ tiêu chuẩn, điều kiện và thủ tục khen thưởng, vinh danh đối

với Thẩm phán, nâng cao niềm tự hào nghề nghiệp của Thẩm phán; Xác định rõ khung

lương đối với từng chức danh; việc bổ nhiệm vào ngạch công chức phải gắn với vị trí

việc làm và cơ cấu ngạch công chức.... Ngoài ra, để nâng cao trình độ, năng lực, phẩm

chất, trách nhiệm của đội ngũ Thẩm phán TAND các cấp cũng cần thường xuyên động

viên, theo dõi, khen thưởng kịp thời đi đôi với đôn đốc, xử lý nhằm khắc phục tình

trạng vẫn còn một số Thẩm phán chây ỳ hoặc do non kém mà kéo dài thời gian xét xử,

để hồ sơ tồn đọng quá thời hạn giải quyết theo quy định của pháp luật.

4.2.4. Đẩy mạnh hoạt động giáo dục pháp luật, giáo dục nhân quyền, giáo dục

giới nhằm nâng cao khả năng tiếp cận công lý của phụ nữ và thái độ tôn trọng, bảo vệ

quyền của phụ nữ của các tầng lớp xã hội

Để phụ nữ được thụ hưởng đầy đủ các quyền của mình trong đời sống xã hội

thì trước hết, người phụ nữ phải nhận thức rõ, hiểu biết về quyền của mình được pháp

luật quy định và bảo vệ như thế nào? họ có thể tìm đến đâu để yêu cầu bảo vệ quyền

của họ khi bị xâm hại? họ phải làm gì để tự bảo vệ quyền của mình và tránh không

xâm hại đến quyền của người khác? Nhìn rộng hơn, QPN chỉ được bảo vệ thực sự khi

văn hoá pháp luật và văn hoá nhân quyền của xã hội đạt được ở trình độ cao. Điều này,

đến lượt nó lại được quyết định bởi chất lượng của hoạt động giáo dục pháp luật, giáo

dục nhân quyền, giáo dục về giới.

Như đã phân tích tại Chương 3, thực trạng nhận thức về pháp luật, trực tiếp là

pháp luật về quyền con người nói chung, pháp luật về QPN nói riêng ở Việt Nam hiện

165

nay đang ở mức độ không cao. Trong khi đó nền tảng giáo dục pháp luật và giáo dục

nhân quyền ở nước ta chưa vững, cách thức giáo dục quyền con người chưa thực sự

đúng hướng và hiệu quả. Giáo dục pháp luật và nhân quyền được ấn định tương đối

cứng nhắc ở khâu giáo dục trong trường học nên chưa thực sự đa dạng hoá các hình

thức tuyên truyền, phổ biến thông tin pháp luật và nhân quyền đến các bộ phận xã hội,

đặc biệt ở vùng sâu, vùng xa, vùng dân tộc ít người.

Trong bối cảnh đó, Đảng và Nhà nước ta đã có nhiều động thái để đẩy mạnh

hoạt động giáo dục pháp luật và giáo dục nhân quyền. Gần đây nhất, để tiếp tục thực

hiện Chỉ thị số 32-CT/TW của Ban Bí thư về Tăng cường sự lãnh đạo của Đảng trong

công tác phổ biến, giáo dục pháp luật, nâng cao ý thức chấp hành pháp luật của cán bộ,

nhân dân (ban hành ngày 9/12/2003), Chính phủ và các địa phương đã xây dựng và

đôn đốc thực hiện các Kế hoạch triển khai công tác giáo dục pháp luật. Tương tự, vào

tháng 9/2017, Thủ tướng Chính phủ đã phê duyệt Đề án đưa nội dung quyền con người

vào chương trình giáo dục trong hệ thống giáo dục quốc dân từ bậc mầm non đến đại

học với mục tiêu của Đề án là đến năm 2025, 100% các cơ sở giáo dục trong hệ thống

giáo dục quốc dân tổ chức giáo dục quyền con người.

Theo hướng đó, hoạt động giáo dục pháp luật, giáo dục quyền con người và

giáo dục giới cần được quan tâm đổi mới cả về hình thức, nội dung và phương pháp

tiến hành. Về hình thức, ngoài việc nâng cao chất lượng giáo dục trong hệ thống giáo

dục quốc dân, cần đặc biệt coi trọng các hình thức tuyên truyền, phổ biến, thông tin đa

dạng về pháp luật và về nhân quyền được thực hiện bởi các cơ quan nhà nước và các

chủ thể xã hội (hội nghị, hội thảo, tọa đàm phổ biến kiến thức, các hoạt động trợ giúp

pháp lý, các phương tiện thông tin đại chính, sinh hoạt của các câu lạc bộ, hội,

nhóm...). Về nội dung, cần đảm bảo các văn bản pháp luật mới, trước hết là các văn

bản có liên quan đến quyền con người cần cập nhật, được phổ biến sâu rộng và rõ

ràng; các tri thức pháp luật cơ bản cũng như các kỹ năng vận dụng pháp luật để bảo vệ

quyền cần được trang bị đầy đủ và trước hết cho đội ngũ công quyền, trong đó cần đặc

biệt chú ý cung cấp những tri thức mới liên quan đến nguyên tắc cơ bản của bảo đảm

và bảo vệ quyền con người như tính phụ thuộc, không thể chia cắt và tính phổ biến của

nhân quyền; duy trì sự đánh giá khác nhau, và các quan điểm trái ngược về sự phân

biệt đối xử dựa trên chủng tộc, giới tính, ngôn ngữ, tôn giáo, chính trị hoặc quan điểm

khác, quốc gia, dân tộc, hoặc nguồn gốc xã hội, thể chất hay điều kiện tinh thần và các

166

cơ sở khác; sử dụng sự phân tích về tính quy luật và phát triển của các vấn đề nhân

quyền; gắn giáo dục với điều kiện bối cảnh văn hóa khác nhau và có tính đến sự phát

triển về mặt xã hội, lịch sử ở mỗi quốc gia... Về phương pháp, cần tăng cường áp dụng

kiến thức và các kỹ năng sử dụng các văn kiện nhân quyền quốc tế, khu vực, quốc

gia… với các thông tin về cơ chế bảo vệ nhân quyền; sử dụng phương pháp giáo dục

theo nhóm và giải quyết tình huống cụ thế để có thể hình thành mạng lưới giáo dục

nhân quyền mang tính hạt nhân và khép kín; trong đó đối tượng được giáo dục có thể

trở thành chủ thể giáo dục quyền con người trong tình huống và môi trường khác hoặc

chủ thể giáo dục đối với đối tượng khác tùy thuộc vào hoàn cảnh cụ thể.

Trong giáo dục pháp luật và nhân quyền, thay đổi nhận thức của người dân về

vai trò bảo vệ quyền con người của Tòa án, từ đó nâng cao khả năng tiếp cận công lý

của con người nói chung, người phụ nữ nói riêng đòi hỏi sự tác động từ nhiều phía.

Trong đó, vai trò tác động từ Tòa án là rất quan trọng. Tòa án có thể tác động tích cực

nhất thông qua kết quả giải quyết các vụ án trên thực tế. Khi nhận thấy Tòa án có

những phán quyết đúng đắn, thực sự đứng về lẽ phải, công lý, người dân sẽ tin tưởng

Tòa án còn ngược lại, họ sẽ mất niềm tin vào công lý, không lựa chọn bảo vệ quyền

của mình bằng con đường Tòa án, thậm chí chấp nhận quyền bị xâm hại hoặc tác động

tiêu cực đến Tòa án theo kiểu "chạy chọt" để hi vọng quyền của mình được bảo vệ. Vì

vậy, cần đặt trọng trách một cách rõ ràng và cần có quyết tâm cao trong việc bảo đảm

vai trò của Tòa án trong giáo dục pháp luật và nhân quyền.

4.2.5. Đa dạng hoá các thiết chế bảo vệ quyền con người và thực hiện sự phối hợp

chặt chẽ giữa Tòa án và các thiết chế khác trong cơ chế bảo vệ quyền của phụ nữ

Quyền cơ bản của con người phải được hiến định và có cơ chế thích hợp để bảo

vệ quyền tránh khỏi mọi hành vi vi phạm, trước hết là những hành vi của công quyền.

Xử lý yêu cầu này và đứng trên cơ sở các nguyên tắc pháp quyền, đa số các quốc gia

trên thế giới đã xây dựng thiết chế bảo hiến độc lập với các mô hình biến thể khác

nhau nhưng cơ bản đều hoạt động theo cơ chế tài phán. Biểu hiện rõ nét nhất của thẩm

quyền bảo vệ các quyền cơ bản của con người trong hoạt động của các cơ quan tài

phán hiến pháp trên thế giới là ở quy định về thẩm quyền giải quyết các khiếu kiện

hiến pháp của công dân khi họ cho rằng quyền cơ bản, hiến định của họ bị xâm hại bởi

hành vi hoặc văn bản của các cơ quan nhà nước, công chức nhà nước. Vì vậy, cơ quan

tài phán hiến pháp có vai trò đặc biệt quan trọng trong việc bảo vệ quyền con người. Ở

167

Việt Nam hiện nay, nhu cầu thiết lập cơ quan này đang đặt ra một cách cấp bách. Liên

quan đến vấn đề này, có nhiều phương án được đề xuất. Khi xây dựng Hiến pháp năm

2013, cũng đã có phương án thiết kế đưa vào Hiến pháp quy định về Hội đồng Hiến

pháp với chức năng tư vấn cho các cơ quan Đảng, Nhà nước, công dân về các vấn đề

Hiến pháp. Tuy nhiên phương án đó đã không được hiện thực hoá, thay vào đó là quy

định tại Khoản 2 Điều 119 mở ra khả năng luật hoá các cơ chế bảo hiến hiện hành.

Đến nay, việc lựa chọn mô hình bảo hiến chuyên biệt nào là vấn đề cần cân nhắc kỹ

bởi mô hình nào cũng có những ưu điểm và hạn chế nhất định. Nhiều ý kiến nghiêng

về phương án thiết kế Hội đồng Hiến pháp do Chủ tịch nước làm Chủ tịch Hội đồng và

các thành viên được lựa chọn đảm bảo sự khách quan và cân đối sức ảnh hưởng đến

các phạm vi quyền lực, có thẩm quyền giám sát tính hợp hiến của các đạo luật, các văn

bản và quyết định của cơ quan hành chính. Đã đến lúc cần hiện thực hoá phương án

này. Sớm nhất đến năm 2030, Hội đồng Hiến pháp cần được ra đời.

Theo khuyến nghị của Liên Hợp Quốc, để quyền con người nói chung, QPN nói

riêng được bảo đảm và bảo vệ, các quốc gia cần thiết lập Cơ quan nhân quyền Quốc

gia. Các nguyên tắc Paris về quy chế và chức năng của các cơ quan quốc gia về thúc

đẩy và bảo vệ quyền con người đã liệt kê một loạt các chức năng, nhiệm vụ, thẩm

quyền và trách nhiệm của cơ quan này như sau: (i) Đệ trình các khuyến nghị, đề xuất

và báo cáo về các vấn đề liên quan đến nhân quyền lên Chính phủ, Quốc hội hoặc các

cơ quan có thẩm quyền khác của Nhà nước; (ii) Thúc đẩy, bảo đảm sự hài hòa của

pháp luật quốc gia đối với các chuẩn mực nhân quyền quốc tế; (iii) Nhận và xem xét

đơn khiếu nại, tố cáo của cá nhân, công dân về các vụ vi phạm quyền con người; (iv)

Khuyến khích việc phê chuẩn, gia nhập và thực hiện các điều ước quốc tế về quyền

con người; (v) Thúc đẩy nhận thức chung về nhân quyền thông qua việc phổ biến

thông tin, giáo dục, tuyên truyền và thực hiện các chương trình nghiên cứu nhằm nâng

cao nhận thức của công chúng về quyền con người; (vi) Hợp tác với cơ quan nhân

quyền của Liên Hợp Quốc, tổ chức nhân quyền của quốc gia khác và các tổ chức nhân

quyền phi chính phủ. Đồng thời, các nguyên tắc Paris cũng bao gồm các hướng dẫn

chi tiết về thành phần của các cơ quan nhân quyền quốc gia và việc bổ nhiệm các

thành viên, đảm bảo tính độc lập và phương pháp hoạt động. Theo đó, tiêu chuẩn

chung của cơ quan nhân quyền quốc gia bao gồm: (i) Độc lập, được đảm bảo bằng

Hiến pháp hoặc đạo luật; (ii) Độc lập với chính phủ; (iii) Thành viên đa dạng; (iv) Có

168

nhiệm vụ rộng dựa trên các tiêu chuẩn nhân quyền phổ biến; (v) Có quyền hạn tối

thiểu trong việc điều tra vi phạm nhân quyền; (vi) Có nguồn tài chính đủ cho hoạt

động độc lập [55]. Trên thực tế, đây là một cơ chế rất hữu hiệu trong bảo vệ quyền con

người đã được minh chứng ở nhiều quốc gia. Vì vậy, trong tương lai gần, muộn nhất

đến năm 2030, Việt Nam cần thành lập Cơ quan nhân quyền quốc gia để đảm bảo việc

giám sát, thúc đẩy các chương trình hành động vì quyền con người, cũng như tiến

hành các hoạt động nghiên cứu, thẩm tra, xây dựng các các chương trình hoạt động về

quyền con người; kiểm tra và khuyến nghị về sự xâm phạm các tiêu chuẩn quyền con

người với Nhà nước.

Bảo vệ QPN bằng con đường Tòa án có đạt được hiệu quả cao hay không còn

phụ thuộc nhất định vào mối quan hệ phối hợp giữa Tòa án và các thiết chế khác trong

cơ chế bảo vệ QPN ở Việt Nam hiện nay. Sự phối hợp đó thể hiện trước hết giữa các

thiết chế tham gia tố tụng tư pháp: cơ quan Điều tra, cơ quan Kiểm sát, cơ quan Thi

hành án để đảm bảo cho phán quyết của Tòa án được chính xác, công minh và có hiệu

lực thực tế. Theo đó, mối quan hệ giữa các cơ quan Tòa án, Kiểm sát, Điều tra vẫn nên

cơ bản giữ như hiện nay nhưng đảm bảo sự kiểm soát lẫn nhau theo hướng đề cao hơn

vai trò, vị trí trung tâm của Tòa án, phù hợp với việc mở rộng phạm vi của quyền tư

pháp. Các cơ quan Kiểm sát, Điều tra thuộc hành pháp; Tòa án thuộc tư pháp. Vai trò,

trách nhiệm của công tố được xác định rõ hơn, công tố gắn với điều tra, công tố chỉ

đạo hoạt động điều tra. Viện kiểm sát có thể kiểm sát hoạt động xét xử chủ yếu thông

qua việc kháng nghị, yêu cầu, kiến nghị sau khi kết thúc phiên tòa, để hạn chế tối đa

tác động vào tính độc lập trong xét xử của Tòa án. Trong khi đó, vai trò của cơ quan

Thi hành án trong việc đảm bảo hiệu lực thực tế các phán quyết của Tòa án cần được

đổi mới theo hướng thực hiện thống nhất một đầu mối cơ quan thi hành án hình sự và

dân sự. Từng bước thực hiện xã hội hóa một số hoạt động thi hành án hình sự. Tạo môi

trường, hỗ trợ về cơ chế, chính sách cho Thừa phát lại phát triển, tiến tới tổ chức Thừa

phát lại sẽ đảm nhận nhiều phần việc trong hoạt động THADS. Bên cạnh đó, sự phối

hợp giữa Tòa án và các cơ quan quyền lực nhà nước khác như Quốc hội, Chính phủ,

Chính quyền địa phương, cũng như tổ chức Đảng, các tổ chức chính trị - xã hội (đặc

biệt là Hội Liên hiệp phụ nữ Việt Nam các cấp), tổ chức xã hội ...cần có những cải tiến

nhất định theo hướng lấy Tòa án là thiết chế trung tâm trong bảo vệ QPN, các thiết chế

khác hỗ trợ cho hoạt động của Tòa án đạt hiệu quả cao.

169

4.2.6. Các giải pháp khác

4.2.6.1. Đảm bảo sự lãnh đạo của Đảng đối với tổ chức, hoạt động của Tòa án

Về nguyên tắc chung, Đảng lãnh đạo cơ quan tư pháp và tiến trình cải cách tư

pháp. Vì vậy tăng cường sự lãnh đạo của Đảng là giải pháp đặc biệt để đảm bảo nâng

cao vai trò của Tòa án trong bảo vệ QPN bằng việc yêu cầu Tòa án thực hiện đầy đủ

các chủ trương, chiến lược của Đảng về quyền con người và phát triển con người.

Đảng lãnh đạo về chính trị, tư tưởng và tổ chức thông qua việc đề ra chiến lược, chủ

trương, chính sách và công tác cán bộ. Đảng lãnh đạo nhưng bảo đảm tôn trọng

nguyên tắc độc lập và chỉ tuân theo pháp luật của quyền tư pháp, không can thiệp vào

quá trình tố tụng giải quyết vụ việc cụ thể làm ảnh hưởng đến công bằng tư pháp.

Trong bối cảnh cải cách tư pháp hiện nay, cần xác định rõ hơn nhiệm vụ, quyền hạn và

nội dung, phương thức lãnh đạo của các cấp ủy, tổ chức đảng đối với các cơ quan tư

pháp và hoạt động tư pháp; không để xảy ra tình trạng cấp ủy đảng buông lỏng lãnh

đạo hoặc can thiệp không đúng vào hoạt động tư pháp; tăng cường kiểm tra việc thực

hiện cơ chế lãnh đạo của cấp ủy đảng trong việc chỉ đạo giải quyết những vụ việc quan

trọng, phức tạp. Cùng với lộ trình đổi mới mô hình tổ chức TAND, cần tiếp tục nghiên

cứu xây dựng mô hình tổ chức đảng phù hợp với mô hình tổ chức hệ thống các cơ

quan tư pháp. Tăng cường năng lực, hiệu quả công tác của Ban Chỉ đạo Cải cách tư

pháp Trung ương, Ban Nội chính Trung ương và Ban Nội chính các tỉnh ủy, thành ủy.

Tăng cường hơn nữa lãnh đạo, chỉ đạo của Bộ Chính trị, Ban Bí thư trong công tác xây

dựng chính sách, pháp luật về công tác tư pháp, kịp thời đề ra những định hướng lớn,

những giải pháp cụ thể cho việc hoàn thiện các dự án Luật về công tác tư pháp trước

khi trình Quốc Hội thông qua.

4.2.6.2. Đảm bảo vai trò giám sát của các cơ quan đại diện và phát huy quyền

làm chủ của nhân dân đối với hoạt động của Tòa án

Trên cơ sở mở rộng khái niệm đại diện19, cần tiếp tục đổi mới, nâng cao hiệu

lực, hiệu quả hoạt động giám sát của Quốc hội, Hội đồng nhân dân các cấp đối với

hoạt động của các Tòa án theo hướng tăng cường giám sát giải quyết các vụ khiếu nại,

tố cáo cụ thể xâm hại nghiêm trọng các quyền con người, quyền công dân; giám sát

19 Tính đại diện cần được nhìn nhận rộng hơn không gian quyền lực công. Đứng trên nguyên lý chủ quyền nhân dân thì Đảng chính trị cầm quyền và các tổ chức chính trị - xã hội, các tổ chức xã hội đều mang tính chất đại diện của người dân, đóng vai trò là các thiết chế ngoài nhà nước để thực hành dân chủ đại diện. Do vậy, mở rộng cách nhìn nhận về „ đại diện“ và chính thức hoá cách nhìn nhận đó thực chất là thừa nhận vai trò của mọi thiết chế do người dân tự giác và tự nguyện lập ra đều có vị thế quan trọng trong cơ cấu thực hiện quyền lực dân chủ.

170

việc chấp hành pháp luật của các chức danh tư pháp; giám sát công tác chống tham

nhũng, tiêu cực trong hoạt động tư pháp; giám sát việc thực hiện các kiến nghị sau

giám sát; xác định rõ trách nhiệm của các đối tượng được giám sát trong việc thực hiện

các kết luận giám sát; có chế tài xử lý đối với cơ quan, tổ chức, cá nhân vi phạm; nâng

cao chất lượng chất vấn và trả lời chất vấn đối với hoạt động của các cơ quan tư pháp

tại các kỳ họp Quốc hội, Hội đồng nhân dân; tăng cường và nâng cao hiệu lực giám sát

việc chấp hành pháp luật của các cơ quan tư pháp; ...Đồng thời, tiếp tục hoàn thiện cơ

chế giám sát của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và Nhân dân đối với các Tòa án và hoạt

động xét xử của Tòa án; Phát huy hơn nữa vai trò, trách nhiệm của báo chí trong việc

thông tin, tuyên truyền, giám sát hoạt động của các cơ quan tư pháp; Áp dụng hiệu quả

cơ chế nhân dân tham gia xét xử tại Tòa án theo hướng đã phân tích ở trên (Xây dựng

một đạo luật độc lập về Hội thẩm, trong đó xác định rõ tiêu chuẩn và thẩm quyền của Hội

thẩm nhân dân; Đổi mới cơ chế quản lý Hội thẩm theo hướng giao cho Hội đồng nhân dân

và Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam cùng cấp xây dựng quy chế phối hợp và tổ chức

thực hiện tốt hơn việc quản lý, giám sát đối với Hội thẩm. Ban hành quy định lựa chọn

ngẫu nhiên Hội thẩm từ Danh sách Hội thẩm để tham gia xét xử các vụ án…). Cho

đến trước năm 2030 cần cải cách chế định Hội thẩm theo hướng giảm số lượng Hội

thẩm trong các vụ án dân sự, hành chính; không tham gia các vụ án giản lược. Đến sau

năm 2030, cần chuyển sang chế độ Hội thẩm đoàn, chỉ tham gia vào các vụ án hình sự

có khung hình phạt tù. Bỏ chế độ bầu Hội thẩm và thay bằng chọn ngẫu nhiên từ danh

sách cử tri.

4.2.6.3. Đảm bảo cơ sở vật chất cho hoạt động của hệ thống Tòa án

Bảo đảm điều kiện vật chất cho hoạt động tư pháp là một trong những nhiệm vụ

quan trọng mà Nghị quyết số 49-NQ/TW ngày 02/6/2005 của Bộ Chính trị “Về Chiến

lược cải cách tư pháp đến năm 2020” đã đề ra. Triển khai thực hiện Nghị quyết số 49-

NQ/TW, trong những năm qua cơ sở vật chất phục vụ hoạt động của Tòa án nhân dân

được quan tâm cải thiện đáng kể. Tuy nhiên, việc đổi mới cơ chế phân bổ ngân sách,

đầu tư cơ sở vật chất và phương tiện làm việc cho Tòa án nhân dân vẫn còn chậm và

chưa tương xứng với vị trí, vai trò của Tòa án với tư cách là cơ quan xét xử của nước

Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, thực hiện quyền tư pháp. Chính vì vậy, Kết luận

số 84-KL/TW ngày 29/7/2020 về tổng kết 15 năm thực hiện Nghị quyết số 49-NQ/TW

của Bộ Chính trị khóa IX về Chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020 đã xác định:

171

“Tiếp tục quán triệt và thực hiện các quan điểm, định hướng cải cách tư pháp nêu

trong Nghị quyết 49 của Bộ Chính trị… Bảo đảm cơ sở vật chất, phương tiện và kinh

phí phù hợp với tính chất đặc thù của hoạt động tư pháp”.Trên tinh thần này, cần tăng

cường cơ sở vật chất của hệ thống Tòa án theo hướng đồng bộ, hiện đại, xứng đáng

với vị thế của cơ quan nắm quyền tư pháp; Xây dựng hệ thống tài chính chuyên biệt,

bảo đảm nguồn lực tài chính đáp ứng yêu cầu công tác của Tòa án; Xây dựng Tòa án

điện tử. Những việc cụ thể cần làm ngay bao gồm: (i) Xây dựng và triển khai Đề án

tổng thể về cải tạo, mở rộng trụ sở và trang bị nội thất phòng xử án đảm bảo khang

trang, hiện đại. Trên cơ sở đó, tạo điều kiện cho các Tòa án bố trí, sắp xếp phòng xét

xử đảm bảo an toàn, hỗ trợ phụ nữ là nạn nhân của hành vi hiếp dâm, bạo lực. Đối với

Tòa gia đình và người chưa thành niên, cần được trang bị thêm màn chắn hoặc phòng

cách ly cho nạn nhân để đảm bảo cách ly với kẻ phạm tội; (ii) Trang bị đầy đủ thiết bị

công nghệ thông tin phục vụ hoạt động xét xử và lưu trữ hồ sơ tại TAND các cấp. Các

phòng xử cần được trang bị thêm màn hình chiếu để khi cần thiết có thể sử dụng trình

chiếu chứng cứ mà không cần nạn nhân phải trực tiếp trình bày, giúp người bị hại ổn

định tâm lý trong quá trình khai báo, giảm khả năng kiểm soát và ảnh hưởng của bị

cáo đối với nạn nhân; (iii) Đổi mới cơ chế phân bổ ngân sách để Tòa án chủ động và

độc lập trong triển khai các hoạt động xét xử, đi đôi với thiết lập cơ chế cho phép Tòa

án sử dụng nguồn ngân sách địa phương hỗ trợ và nguồn kinh phí hợp pháp khác (cho

phép TAND được sử dụng nguồn thu từ án phí, lệ phí Tòa án và nguồn thu từ các vụ

án hình sự trong một số năm để tạo nguồn kinh phí đẩy nhanh tiến độ tái đầu tư cơ sở

vật chất, phương tiện làm việc, mua sắm, sửa chữa thường xuyên, sửa chữa lớn tài

sản… của TAND các cấp); (iv) Đẩy nhanh các công việc chuẩn bị cho sự ra đời của

Tòa án điện tử và thực hiện chuyển đổi số các hoạt động tố tụng, đi đôi với việc kết

nối với các nền tảng số khác phục vụ cho hoạt động xét xử của Tòa án.

4.2.6.4. Đảm bảo hiệu quả trợ giúp pháp lý đối với phụ nữ và trẻ em gái

Phụ nữ và trẻ em gái là đối tượng thuộc nhóm xã hội yếu thế, dễ bị tổn thương

nên theo pháp luật Việt Nam, họ được quyền nhận trợ giúp pháp lý đặc biệt khi họ là

nạn nhân trong vụ việc bạo lực gia đình có khó khăn về tài chính. Hệ thống trợ giúp

pháp lý ở Việt Nam hiện nay có hai loại hình tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý, đó là:

1/Tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý của nhà nước và 2/Các tổ chức tham gia trợ giúp

pháp lý. Để họ có đủ điều kiện và khả năng tiếp cận công lý, thực hiện quyền yêu cầu

172

Tòa án bảo vệ quyền của mình, họ cần nhận được sự trợ giúp pháp lý thực sự hiệu quả.

Trong bối cảnh cụ thể ở Việt Nam hiện nay, để nâng cao hiệu quả trong hoạt động trợ

giúp pháp lý cho phụ nữ và trẻ em gái bị bạo lực gia đình trong thời gian tới, trách

nhiệm đặt ra trước hết đối với các Trung tâm Trợ giúp pháp lý Nhà nước. Theo đó, các

Trung tâm trợ giúp pháp lý Nhà nước cần triển khai, thực hiện tốt một số giải pháp

như sau: Một là cập nhật đầy đủ, chính xác hồ sơ yêu cầu trợ giúp pháp lý của phụ nữ

và trẻ em gái bị bạo lực gia đình để có căn cứ trợ giúp kịp thời và hiệu quả. Hai là tăng

cường công tác truyền thông trợ giúp pháp lý cho phụ nữ và trẻ em gái bị bạo lực gia

đình để họ biết được các quy định pháp luật, từ đó bảo vệ tốt hơn quyền, lợi ích hợp

pháp của mình. Ba là thường xuyên tổ chức các lớp tập huấn, bồi dưỡng chuyên sâu để

nâng cao trình độ, kỹ năng trợ giúp pháp lý cho các Trợ giúp viên pháp lý, chuyên viên

của Trung tâm về phòng, chống bạo lực đối với phụ nữ và trẻ em gái. Bốn là tăng

cường sự phối hợp, giữ mối quan hệ giữa Trung tâm trợ giúp pháp lý với các cơ quan,

đơn vị và địa phương về công tác điều phối dịch vụ thiết yếu như dịch vụ y tế, giáo

dục và đào tạo công ăn việc làm, hỗ trợ về kinh tế cho phụ nữ và trẻ em gái bị bạo lực

gia đình, qua đó góp phần đảm bảo sự bình yên, an toàn cho phụ nữ và trẻ em gái, góp

phần bảo đảm quyền con người, quyền công dân được quy định trong Hiến pháp và

pháp luật.

4.2.6.5. Tăng cường hợp tác quốc tế trong tố tụng hình sự và tố tụng dân sự nhằm

bảo đảm quyền con người của phụ nữ Việt Nam

Để bảo đảm QPN, Việt Nam cần tăng cường các hoạt động đàm phán, ký kết

Hiệp định tương trợ tư pháp với các nước trên thế giới hơn nữa, trong đó ưu tiên đàm

phán, ký kết Hiệp định tương trợ tư pháp với các nước thành viên ASEAN và Trung

Quốc. Bên cạnh việc củng cố, tăng cường và thiết lập hợp tác dẫn độ giữa Việt Nam

với các nước trên thế giới, đặc biệt là các nước có quan hệ truyền thống, các nước có

chung biên giới và các nước thành viên của ASEAN để ký kết các Hiệp định tương trợ

tư pháp. Việt Nam cần củng cố, tăng cường quan hệ hợp tác với các cơ quan, tổ chức

quốc tế có chức năng phòng, chống tội phạm trong khu vực và trên thế giới như

Aseanpol, Interpol, UNODC cũng như các cơ quan tư pháp, cơ quan bảo vệ pháp luật

của các quốc gia trong khu vực và thế giới. Về nội dung hợp tác, cần chú trọng đến các

lĩnh vực như: Trao đổi thông tin, cơ sở dữ liệu liên quan đến tình hình tội phạm; truy nã

tội phạm; chuyển giao các yêu cầu ủy thác tư pháp về hình sự; tư vấn, hoạch định chính

173

sách, pháp luật; trao đổi kinh nghiệm, chuyên môn nghiệp vụ; đào tạo cán bộ giữa Cảnh

sát Việt Nam với Aseanpol, Interpol, UNODC cũng như giữa các cơ quan tư pháp của

Việt Nam với các cơ quan tư pháp của các nước trong khu vực và thế giới. Về hình

thức hợp tác, thông qua các kỳ họp, các diễn đàn, hội nghị, hội thảo quốc tế về tổng kết

hoặc triển khai chương trình hành động đấu tranh phòng, chống tội phạm, tương trợ tư

pháp về hình sự, dẫn độ... do Đại hội đồng Aseanpol, Interpol, UNODC hoặc do các cơ

quan tư pháp của các nước phối hợp tổ chức. Bên cạnh đó, cần rà soát tổng thể các

Hiệp định tương trợ tư pháp mà Việt Nam đã ký trước khi có Luật Tương trợ tư pháp

năm 2007 để tiến hành đàm phán sửa đổi, bổ sung hoặc ký kết các Hiệp định tương trợ

tư pháp với các nước liên quan. Việc tạo ra một khuôn khổ pháp lý chung giữa các

quốc gia trong đấu tranh chống loại tội phạm mua bán người, xâm hại tình dục phụ nữ

và trẻ em là biện pháp ưu tiên hàng đầu. Vì vậy: (1) Cần đẩy mạnh ký hiệp định song

phương hoặc đa phương về tương trợ tư pháp về hình sự, về dẫn độ tội phạm với các

nước trong khu vực, trong đó nhấn mạnh đến việc hợp tác đấu tranh chống tội phạm du

lịch tình dục; (2), Tổ chức các đoàn khảo sát, các cuộc hội thảo trao đổi kinh nghiệm

đấu tranh phòng chống tội phạm này giữa các chuyên gia của các quốc gia trong khu

vực và quốc tế; (3) Có cơ chế hợp tác chặt chẽ giữa các quốc gia với các tổ chức chống

tội phạm quốc tế và khu vực như: Interpol, Aseanpol..., nhằm khai thác tối đa lợi thế

của các tổ chức này trong việc phối hợp để truy tìm tội phạm.

174

KẾT LUẬN CHƯƠNG 4

Hướng tới đề xuất các giải pháp bảo đảm Tòa án trong cơ chế bảo vệ QPN ở

Việt Nam hiện nay, Chương 4 của luận án đã đạt được mục tiêu đề ra.

Phân tích bối cảnh và yêu cầu cụ thể hiện nay, Chương 4 đã xác định các

phương hướng mà hoạt động bảo vệ QPN của Tòa án cần triển khai thực hiện. Ba

hướng chính được luận án tập trung đề xuất và luận giải bao gồm: Bảo đảm Tòa án

trong cơ chế bảo vệ quyền của phụ nữ ở Việt Nam hiện nay phải dựa trên nền tảng đề

cao giá trị của quyền tư pháp và tính độc lập của Tòa án; Bảo đảm Tòa án trong cơ chế

bảo vệ quyền của phụ nữ ở Việt Nam hiện nay phải theo hướng mở rộng thẩm quyền

của hệ thống Tòa án; Bảo đảm Tòa án trong cơ chế bảo vệ quyền của phụ nữ ở Việt

Nam hiện nay phải đảm bảo các quyền của phụ nữ bị xâm hại đều được xét xử công

bằng, theo thủ tục tố tụng chặt chẽ.

Trên cơ sở các phương hướng đã xác định, luận án đề xuất 06 nhóm giải pháp

với nhiều giải pháp cụ thể, bao gồm: Đổi mới mô hình tổng thể về tổ chức và hoạt

động của Tòa án nhân dân; Hoàn thiện các quy định pháp luật liên quan đến hoạt động

của Tòa án trong cơ chế bảo vệ quyền của phụ nữ ở Việt Nam; Nâng cao trình độ,

năng lực, phẩm chất, trách nhiệm của đội ngũ Thẩm phán và Hội thẩm nhân dân theo

hướng chuyên nghiệp, trí tuệ, bản lĩnh, nhân ái, tận tụy và công tâm; Đẩy mạnh hoạt

động giáo dục pháp luật, giáo dục nhân quyền, giáo dục giới nhằm nâng cao khả năng tiếp

cận công lý của phụ nữ và thái độ tôn trọng, bảo vệ quyền của phụ nữ của các tầng lớp xã

hội; Đa dạng hoá các thiết chế bảo vệ quyền con người và thực hiện sự phối hợp chặt

chẽ giữa Tòa án và các thiết chế khác trong cơ chế bảo vệ quyền của phụ nữ. Trong số

các giải pháp đó, luận án đặc biệt nhấn mạnh nhu cầu và kiến nghị các biện pháp cụ

thể trong hoàn thiện pháp luật, xây dựng đội ngũ Thẩm phán, giáo dục pháp luật và

nhân quyền nhằm tạo ra những thay đổi mang tính chất đột phá trong hoạt động của

Tòa án bảo vệ quyền con người nói chung, QPN nói riêng ở Việt Nam. Ngoài ra, luận

án cũng đề cập một số giải pháp khác, tuy không trực diện nhưng có vai trò tác động

quan trọng tới hiệu quả bảo vệ QPN bằng con đường Tòa án.

Các ý kiến được đề xuất tại Chương 4 của luận án là kết quả của sự luận chứng

các khía cạnh lý luận và thực tiễn đã được làm sáng tỏ tại Chương 2 và Chương 3 của

luận án. Vì vậy, có thể khẳng định tính có căn cứ khoa học của các đề xuất, qua đó thể

hiện tính khả thi và giá trị ứng dụng của các giải pháp.

175

KẾT LUẬN

Nghiên cứu về chủ đề “Tòa án trong cơ chế bảo vệ quyền của phụ nữ ở Việt Nam

hiện nay” được coi là vấn đề mang tính truyền thống và nhận được sự chú ý đặc biệt

trong hầu hết các nền khoa học pháp luật của các nước. Ngày nay, cùng với sự phát

triển của xã hội, các hành vi xâm phạm quyền con người nói chung và QPN nói riêng

với tính chất ngày càng phức tạp và tinh vi hơn. Từ đó, vai trò của Tòa án trong việc

bảo vệ QPN hiện nay là hết sức quan trọng. Việc áp dụng pháp luật như thế nào là

đúng, là chính xác, đảm bảo công bằng, khách quan trong việc giải quyết các vụ án

liên quan đến QPN đòi hỏi sự thấu tình đạt lý đang được xã hội quan tâm.

Vì thế, đề tài “Tòa án trong cơ chế bảo vệ quyền của phụ nữ ở Việt Nam hiện

nay” là một công trình nghiên cứu công phu và toàn diện về các vấn đề lý luận, thực tiễn

gắn với việc bảo vệ QPN bằng con đường Tòa án. Theo đó, những vấn đề sau đây đã

được luận án đề cập, giải quyết:

Thứ nhất, luận án đã tổng quan một cách hệ thống và toàn diện về các vấn đề liên

quan đến Tòa án trong cơ chế bảo vệ QPN. Với nguồn tài liệu nước ngoài và trong

nước đa dạng, phong phú, nhưng trong phạm vi nghiên cứu, tác giả đã chọn lọc các

công trình công bố tiêu biểu. Qua đó, đã chỉ ra những thành tựu trong nghiên cứu mà

luận án kế thừa, tiếp tục phát triển đồng thời cũng chỉ ra những vấn đề còn bỏ ngỏ và

cần được giải quyết sâu hơn.

Thứ hai, luận án đã phân tích và làm sáng tỏ những vấn đề lý luận về Tòa án

trong cơ chế bảo vệ QPN. Thông qua việc phân tích các quan điểm về khoa học về

QPN, cơ chế bảo vệ QPN, nội dung cấu thành và phân loại cơ chế bảo vệ QPN, luận

án đi sâu lập luận và đưa ra khái niệm, xác định các đặc trưng, nhận diện vai trò của

Tòa án trong cơ chế bảo vệ QPN ở Việt Nam. Đặc biệt, luận án nhấn mạnh đến

phương thức bảo vệ QPN bằng Tòa án, chỉ ra và phân tích khả năng ảnh hưởng của một

số yếu tố đến hoạt động Tòa án trong cơ chế bảo vệ QPN.

Thứ ba, luận án đã làm rõ chức năng, thẩm quyền của Tòa án trong bảo vệ QPN

ở Việt Nam và làm rõ cơ sở pháp lý để Tòa án tiến hành hoạt động bảo vệ QPN ở Việt

Nam. Luận án đã dành dung lượng chủ yếu của Chương 3 để làm rõ thực trạng Tòa án

trong cơ chế bảo vệ QPN ở Việt Nam, chỉ ra những ưu điểm, hạn chế và các nguyên

nhân của hạn chế trong hoạt động bảo vệ QPN của Tòa án ở Việt Nam.

176

Thứ tư, trên cơ sở lý luận và thực tiễn đã được làm sáng tỏ, luận án đã đưa ra 03

phương hướng và đề xuất 06 nhóm giải pháp, trong đó điểm nhấn dành cho những giải

pháp liên quan đến đổi mới mô hình tổng thể về tổ chức và hoạt động của TAND; hoàn

thiện các quy định nội dung và quy định thủ tục gắn với hoạt động bảo vệ QPN của Tòa

án; nâng cao năng lực, phẩm chất của đội ngũ Thẩm phán và Hội thẩm nhân dân…

"Tòa án trong cơ chế bảo vệ quyền của phụ nữ ở Việt Nam hiện nay" là chủ đề khá

rộng và còn một số vấn đề khác cần phải đào sâu hơn như: mối quan hệ giữa Tòa án với

các yếu tố khác trong cơ chế bảo vệ QPN; các tiêu chí đánh giá vị thế của Tòa án trong

việc bảo vệ QPN… Tuy nhiên, trong phạm vi của luận án này, tác giả chỉ đề cập đến một

số nội dung cơ bản về Tòa án trong cơ chế bảo vệ QPN ở Việt Nam. Các vấn đề khác, tác

giả sẽ tiếp tục hoàn thiện trong quá trình nghiên cứu khoa học của mình./.

177

DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ

1. Phạm Thị Bích Phượng (2014), Một số vấn đề về thừa kế thế vị trong trường hợp

con riêng với bố dượng, mẹ kế, Tạp chí Tòa án nhân dân số 8

2. Phạm Thị Bích Phượng (2018), Chế độ thi hành án phạt tù đối với việc bảo vệ

quyền của phụ nữ theo quy định của pháp luật Việt Nam, Kỷ yếu hội thảo khoa học

3. Phạm Thị Bích Phượng (2019), Giáo trình Đạo đức nghề nghiệp và quy tắc ứng xử

của Thẩm phán , Giáo trình học viện Tòa Án

4. Phạm Thị Bích Phượng (2019), Giáo trình hoạt động Tòa gia đình và người chưa

thành niên tại Việt Nam , Giáo trình học viện Tòa Án

5. Phạm Thị Bích Phượng (2020), Quyền của phụ nữ và vai trò của Tòa án trong bảo vệ

quyển của phụ nữ ở Việt Nam hiện nay , Tạp chí Nhân lực khoa học xã hội, số 6

6. Phạm Thị Bích Phượng (2020), Một số ý kiến về bảo vệ quyền của phụ nữ trong giải

quyết các vụ án dân sự của tòa án , Tạp chí Tòa án nhân dân số 16

178

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO

Tài liệu tiếng Việt

1. Bách khoa thư (1996), Những nền văn minh thế giới, Nxb. Hồng Đức.

2. Britanica, Bách khoa toàn thư mới (2008), Đảm bảo quyền của phụ nữ trong quá

trình hội nhập và phát triển ở Việt Nam hiện nay: Một số phân tích tổng quan

3. Nguyễn Ngọc Chí (chủ biên) (2013), Giáo trình luật tố tụng hình sự, NXB.

Đại học Quốc gia, Hà Nội.

4. Nguyễn Ngọc Chí (chủ biên) (2015), Quyền con người trong lĩnh vực Tư pháp

hình sự, Nhà xuất bản Hồng Đức, Hà Nội.

5. Cơ quan Liên Hợp Quốc về Bình đẳng giới và Trao quyền cho phụ nữ (UN

Women) Cơ quan Phòng chống ma túy và Tội phạm của Liên Hợp Quốc

(UNODC) ( 2013), báo cáo: "Đánh giá tình hình phụ nữ trong hệ thống tư pháp hình

sự Việt Nam”

6. Cơ quan Liên Hợp Quốc về Bình đẳng giới và Trao quyền cho Phụ nữ (2016),

Thực tiễn và số liệu về phụ nữ và nam giới ở Việt Nam 2010-2015.

7. Cơ quan Liên Hợp Quốc về Bình đẳng giới và Trao quyền cho phụ nữ (2017),

Tiếp cận tư pháp hình sự của phụ nữ bị bạo lực ở Việt Nam: Báo cáo nghiên cứu

nhận thức của phụ nữ về công lý.

8. Cơ quan Phòng chống Ma túy và Tội phạm của Liên Hợp Quốc (2013), Đánh giá

tình hình phụ nữ trong hệ thống tư pháp hình sự Việt Nam.

9. Nguyễn Chí Dũng (2010), "Cơ chế pháp lý giám sát hoạt động tư pháp và các

yếu tố cấu thành", Tạp chí nghiên cứu lập pháp. Số 107, tháng 9/2007.

10. Đảng Cộng sản Việt Nam (2005), Nghị quyết số 49-NQ/TW của Bộ Chính trị

ngày 02/6/2005 về chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020.

11. Đảng Cộng sản Việt Nam (2005), Nghị quyết số 48-NQ/TW ngày 24/5/2005 của

Bộ Chính trị về Chiến lược xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam

đến năm 2010, định hướng đến năm 2020.

12. Đảng Cộng sản Việt Nam (2007), Chỉ tiêu 1 Nghị quyết số 11/NQ-TW ngày

27/4/2007 của Bộ Chính trị về Công tác phụ nữ thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp

hóa, hiện đại hóa đất nước.

179

13. Đảng Cộng sản Việt Nam (2007), Chỉ tiêu 2 Nghị quyết số 11/NQ-TW ngày

27/4/2007 của Bộ Chính trị về Công tác phụ nữ thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp

hóa, hiện đại hóa đất nước.

14. Đại hội đồng Liên Hợp Quốc (1979), Công ước của Liên Hợp Quốc về xóa bỏ tất

cả các hình thức phân biệt đối xử chống lại phụ nữ”(Convention on the

Elimination of all forms of Discrimination against Women)

15. Đại hội đồng Liên Hợp Quốc (1984), công ước chống tra tấn và các hình thức

trừng phạt hay đối xử tàn ác, vô nhân đạo hoặc hạ thấp nhân phẩm,

16. Nguyễn Huy Đẩu (1962), Luật Dân sự - Tố tụng Việt Nam, xuất bản dưới sự bảo

trợ của Bộ Tư pháp, Sài Gòn.

17. Vũ Công Giao - Đinh Ngọc Thắng (2018), Bảo đảm quyền con người trong hoạt

động tố tụng, Nxb. Đại học quốc gia Hà Nội, Hà Nội.

18. Nguyễn Thị Thu Hà (2017), Cơ chế bảo đảm quyền con người, quyền cơ bản của

công dân trong tố tụng dân sự theo yêu cầu của cải cách tư pháp và thi hành

Hiến pháp năm 2013 - Đề tài khoa học cấp cơ sở, Trường Đại học Luật Hà Nội.

19. Trần Thu Hạnh (2018), "Bảo đảm quyền con người trong hoạt động xét xử vụ án

hình sự theo Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015", Tạp chí Khoa học ĐHQGHN:

Luật học, Tập 34. Số 3 (2018) 54-59.

20. Học viện Toà án (2018), Giáo trình Những vấn đề chung về nghề Thẩm phán,

Nxb. Tư pháp, Hà Nội

21. Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh (2004), Xây dựng thể chế kinh tế thị

trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam, Kỷ yếu Hội thảo khoa học, Hà Nội

22. Hội Luật gia Việt Nam và Trung tâm Nghiên cứu Phát triển và Hỗ trợ Cộng đồng

(2013), Chỉ số Công lý - Thực trạng công bằng và bình đẳng dựa trên ý kiến của

người dân.

23. Nguyễn Quốc Hưng (1957), Hình sự Tố tụng, Nxb. Nhà sách Khai Trí Sài Gòn,

Sài Gòn

24. Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội (2011), Giáo trình lý luận và pháp luật về

quyền con người, Nxb. Đại học Quốc gia Hà Nội, Hà Nội.

25. Khoa Luật Đại học quốc gia Hà Nội (2004), Cải cách tư pháp ở Việt Nam trong

giai đoạn xây dựng nhà nước pháp quyền, Nxb. Đại học Quốc gia Hà Nội

180

26. Khiếu nại số 263/1987, Vụ Gonzalez del Rio kiện Peru (Các quan điểm được

thông qua ngày 28/10/1992), trong Tài liệu của Liên Hợp Quốc. GAOR, A/48/40

(tập II), trang 20, đoạn 5.

27. Khiếu nại số 387/1989, Vụ Arvo O.Karttunen kiện Phần Lan (các quan điểm

được thông qua ngày 23/10/1992), trong tài liệu của Liên hiệp quốc.GAOR,

A/48/40 (tập II), trang 120, đoạn 7.2

28. Trần Thị Hồng Lê ( 2016), Những vấn đề lý luận và thực tiễn về bảo vệ quyền

của phụ nữ bằng pháp luật hình sự ở Việt Nam, Luận án Tiến sĩ, Khoa Luật, Đại học

Quốc gia.

29. Nguyễn Lân (2002), Từ điển từ và ngữ Hán Việt, Nxb. Văn học, Hà Nội.

30. Nguyễn Văn Luật (2005), Bảo hộ quyền sở hữu công nghiệp đối với nhãn hiệu

hàng hóa.

31. Chu Thị Ngọc, (2017), Tòa án trong việc bảo đảm thực hiện quyền con người ở

Việt Nam hiện nay, Luận án tiến sĩ, Hà Nội

32. Hoàng Phê (1998), Từ điển tiếng Việt, Nxb. Đà Nẵng

33. Quốc hội (2013), Hiến pháp năm 2013.

34. Quốc hội (2013), Luật Đất đai năm 2013.

35. Quốc hội (2014), Luật hôn nhân và gia đình năm 2014.

36. Quốc hội (2015), Bộ luật Dân sự năm 2015.

37. Quốc hội (2015), Bộ luật Hình sự năm 2015.

38. Quốc hội (2015), Bộ luật Tố tụng hình sự 2015

39. Lý Văn Quyền (2011), "Tình hình tội phạm do nữ giới thực hiện ở Việt Nam hiện

nay", Tạp chí Luật học. Số 3/2011.

40. Lê Thị Quý, Giáo trình Xã hội học về giới, Nxb Giáo dục Việt Nam, H.2010.

41. Thông tin công tác tư tưởng lý luận số 5/2005,

42. Tòa án nhân dân tối cao (2009-2013), Báo cáo tổng kết ngành Tòa án năm 2009,

2010, 2011, 2012, 2013.

43. Tòa án nhân dân tối cao (2015-2019), Báo cáo tổng kết công tác ngành Tòa án

nhân dân năm 2015 đến năm 2019.

44. Tòa án nhân dân tối cao (2015 - 2017), Báo cáo tổng kết công tác ngành Tòa án

nhân dân năm 2015, 2016, 2017.

45. Tòa án nhân dân tối cao (2016-2017), Báo cáo tổng kết ngành Tòa án năm 2016, 2017.

181

46. Tòa án nhân dân tối cao (2019), Báo cáo tổng kết công tác ngành Tòa án nhân

dân năm 2019.

47. Tòa án nhân dân tối cao (2023), Sổ tay Thẩm phán năm 2023

48. Tổng cục Thống kê (2010), Kết quả nghiên cứu quốc gia về Bạo lực gia đình với

phụ nữ tại Việt Nam.

49. Tổng cục Thống kê (2018-2019), Báo cáo thống kê tăng trưởng GDP năm 2018

và 2019

50. Trung tâm nghiên cứu quyền con người và quyền công dân - Khoa Luật Đại học

Quốc gia Hà Nội (2011), Luật quốc tế về quyền của các nhóm người dễ bị tổn

thương, Nxb. Lao động xã hội, Hà Nội.

51. Trường Đại học Luật Hà Nội (2004), Giáo trình lý luận nhà nước và pháp luật,

Nxb. Công an nhân dân, Hà Nội.

52. Trường Đại học Luật Hà Nội (2013), Giáo trình Luật Sở hữu trí tuệ (2013), Nxb.

Công an nhân dân, Hà Nội.

53. Trường Đại học Luật Hà Nội (2015), Giáo trình Lý luận nhà nước và pháp luật,

Nxb Công an nhân dân, Hà Nội

54. Tuyên bố Viên (1993), Tuyên bố Viên và Chương trình hành động Hội nghị thế

giới về quyền con người lần thứ II tổ chức ở Viên năm 1993.

55. Đào Trí Úc (chủ biên) (2000), Hệ thống tư pháp và cải cách tư pháp ở Việt Nam

hiện nay, Nxb. KHXH, Hà Nội

56. Đào Trí Úc - Vũ Công Giao ( đồng chủ biên) (2014), Cải cách tư pháp vì một

nền tư pháp liêm chính, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, Hà Nội

57. Viện kiểm sát nhân dân tối cao (2008-2011), Báo cáo ngành Kiểm sát các năm

2008 đến năm 2011

58. Viện Raoul Wallenberg, Tập hợp các văn kiện về quyền con người, Nxb

Martinus Nijhoff, 1997

59. Viện ngôn ngữ học (1998), Từ điển Tiếng Việt, Nxb Đà Nẵng

60. Võ Khánh Vinh (2003), Lợi ích xã hội và pháp luật, Nxb. Công an nhân dân

61. Võ Khánh Vinh (chủ biên), (2011), Cơ chế bảo đảm và bảo vệ quyền con người,

NXB Khoa học xã hội, Hà Nội

62. Nguyễn Như Ý (chủ biên) (1999), Đại từ điển tiếng Việt, Nxb Văn hoá thông tin

Tài liệu tiếng nước ngoài

182

63. Charlotte Bunch and Samantha Frost (2000), "Women’s human rights: An

introduction", Inter International Encyclopedia of Women: Global Women’s

Issues and Knowledge.

64. Charlotte Bunch & Samantha Frost (2000), Giới thiệu về các quyền con người

của phụ nữ.

65. Goldstein (1982), "Early Feminist Themes in French Utopian Socialism: The St.-

Simonians and Fourier", Journal of the History of Ideas. vol.43, No. 1.

66. Dutch feminist pioneer Mina Kruseman in a letter to Alexandre Dumas - in:

"Maria Grever, Strijd tegen de stilte", ISBN 90-6550-395-1

67. Edwin Cameron (1990), Judicial Accountability in South Africa (Trách nhiệm tư

pháp ở Nam Phi), South African Journal on Human Rights, Vol.6 (2).

68. Johanna Naber (1994), "Dutch feminist pioneer Mina Kruseman in a letter to

Alexandre Dumas - in: Maria Grever, Strijd tegen de stilte", ISBN 90-6550-395-1.

69. Josef Thesing (2006), Nhà nước pháp quyền, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội.

70. Karen Offen (1987), "Les origines des mots 'feminisme' et 'feministe", Revue

d'histoire moderne et contemporaine. July-September 1987,

71. Kamla Bhasin (2003), What is Patriarchy?

72. Nancy Cott (1987), "The Grounding of Modern Feminism", New Haven: Yale

University Press. 13-5

73. Fran P Hosken (1981), "Towards a Definition of Women's Rights", Human

Rights Quarterly. Vol. 3, No. 2. (May, 1981)

74. United Nations (2006), Human Rights: Question and Answers, New York and

Geneva

Tài liệu trên Webssite

75. Báo Vietnamnet, 4 vụ dâm ô trẻ em gây rúng động cả nước, truy cập ngày

22/11/2020, tại trang web https://vietnamnet.vn/vn/doi-song/gia-dinh/4-vu-dam-

o-tre-em-gay-rung-dong-ca-nuoc-518113.html]

76. Báo điện tử Đảng cộng sản Việt Nam, Sắp xếp lại cơ cấu tổ chức ngành Tòa án,

truy cập ngày 3/12/2020, tại trang web https://dangcongsan.vn/xay-dung-

dang/sap-xep-lai-co-cau-to-chuc-nganh-toa-an-530804.html.

77. Cổng thông tin điện tử Hội nông dân Việt Nam, Khi bạo lực gia đình trở thành

tội ác- Những giọt nước mắt muộn màng, truy cập ngày 24/11/2020,

183

http://www.hoinongdan.org.vn/sitepages/news/1145/105257/khi-bao-luc-gia-

dinh-tro-thanh-toi-ac-nhung-giot-nuoc-mat-muon-mang

78. Chuẩn mực quốc tế về bảo đảm quyền con người, truy cập ngày 23/11/2020, tại

trang web https://vksndtc.gov.vn/tin-tuc/chuan-muc-quoc-te-ve-bao-dam-quyen-

con-nguoi-cua-p-t7852.html

79. GS.TS Nguyễn Đăng Dung, Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội, Tòa án thực

hiện quyền tư pháp, bảo vệ công lý, Tạp chí Tổ chức nhà nước, truy cập

ngày25/02/2022,https://tcnn.vn/news/detail/18696/Toa_an_thuc_hien_quyen_tu_

phap_bao_ve_cong_ly all.html.

80. Mai Đan, Tỷ lệ lao động nữ tại Việt Nam thuộc nhóm cao nhất thế giới, truy cập

ngày 27/11/2020, tại trang web http://thoibaotaichinhvietnam.vn/pages/xa-

hoi/2018-01-23/ty-le-lao-dong-nu-tai-viet-nam-thuoc-nhom-cao-nhat-the-gioi-

52996.aspx

81. (1985)2.S.C.R Valiente kiện Nữ hoàng 673, http://wwwlexum.umontreal.ca/csc-

scc/en/pub/1985/vol2/html/1985scr2_0673.html

82. Lê Nga Y án chung thân bà Trần Thúy Liễu đốt chồng, truy cập ngày 28/11/2020.

83. Thuật ngữ, truy cập ngày 27/11/2020, tại trang web

https://sotaydoanhtri.com/thuat-ngu/institution-24276/.

Báo thanh niên, Rủ bạn đi tạt a xít vào mặt người tình, truy cập ngày 21/11/2020,

tại trang web https://thanhnien.vn/thoi-su/ru-ban-di-tat-a-xit-vao-mat-nguoi-tinh-

836776.html.

84. Lưu Văn Quảng Bàn về cơ chế kiểm soát quyền lực nhà nước ở Việt Nam hiện nay, truy

cập ngày 20/11/2020, tại trang web https://www.tapchicongsan.org.vn/web/guest/nghien-

cu/-/2018/817167/ban-ve-co-che-kiem-soat-quyen-luc-nha-nuoc-o-viet-nam-hien-nay.aspx.

85. Mai Thoa, Tòa án nhân dân đã triển khai hiệu quả 14 giải pháp nâng cao chất

lượng xét xử, truy cập ngày 7/12/2020, tại trang web https://congly.vn/tand-da-

trien-khai-hieu-qua-14-giai-phap-nang-cao-chat-luong-xet-xu-10275.html.

86. Phan Thị Việt Thu, Thực trạng và giải pháp phòng, chống tội phạm buôn bán

phụ nữ và trẻ em, truy cập ngày 29/11/2020, tại trang web

https://thongtinphapluatdansu.edu.vn/2008/01/13/1241-5/.

87. Báo Tuổi trẻ, Phận gái nơi nhà chứa xứ người, truy cập ngày 30/11/2020, tại trang web

https://maivang.nld.com.vn/phong-su-ky-su/phan-gai-noi-nha-chua-xu-nguoi-100518.htm.

184

88. Tuổi trẻ, Xét xử đường dây mua bán ma túy trên sông Sài Gòn, truy cập ngày

2/12/2020, tại trang web https://tuoitre.vn/xet-xu-duong-day-mua-ban-ma-tuy-

tren-song-sai-gon-62513.htm.

89. Phạm Minh Tuyên, Phòng ngừa người dưới 18 tuổi phạm tội thông qua hoạt

động xét xử của Tòa án – Hạn chế và kiến nghị, truy cập ngày 21/11/2020, tại

trang web https://tapchitoaan.vn/bai-viet/phap-luat/phong-ngua-nguoi-duoi-18-

tuoi-pham-toi-thong-qua-hoat-dong-xet-xu-cua-toa-an-han-che-.

90. Báo vnexpress.net, Huỳnh Thị Huyền Như chiếm đoạt 4.000 tỷ như thế nào, truy

cập ngày 2/12/2020, tại trang web https://vnexpress.net/huynh-thi-huyen-nhu-

chiem-doat-4-000-ty-nhu-the-nao-2898021.html.

91. Cẩm Thi, Tự tử vì bị tung ảnh nhạy cảm, truy cập ngày 23/11/2020, tại trang web

https://kiemsat.vn/tu-tu-vi-bi-tung-clip-nhay-cam-bao-dong-he-luy-tu-mat-trai-

cua-mang-xa-hoi-49271.html.

92. Tứ Quý, Bị cáo 77 tuổi được giảm án từ 3 năm xuống còn 18 tháng tù treo trong

vụ án dâm ô trẻ em ở Vũng Tàu, truy cập ngày 25/11/2020, tại trang web

https://kenh14.vn/xet-xu-phuc-tham-vu-an-dam-o-tre-em-o-vung-tau-bi-cao-77-

tuoi-chong-gay-den-toa-20180511085907799.chn.

93. Nguyên tắc bình đẳng trong quan hệ pháp luật dân sự, truy cập ngày 30/11/2020,

tại trang web https://danluat.thuvienphapluat.vn/nguyen-tac-binh-dang-trong-

quan-he-phap-luat-dan-su-172376.aspx.

94. M.Phượng, Bảo mẫu hành hạ trẻ mầm non phạm tội gì?, truy cập ngày 1/12/2020,

tại trang web https://vietnamnet.vn/vn/thoi-su/bao-mau-hanh-ha-tre-mam-non-

pham-toi-gi-154294.html.

95. Hà Thị Hiên Phụ nữ phạm tội, nguyên nhân và giải pháp phòng ngừa, truy cập

ngày 1/12/2020, tại trang web http://vksbacgiang.gov.vn/baiviet/70/4158.

96. Bảo vệ pháp luật, Người phụ nữ bị lừa bán làm gái mại dâm tố cáo, thủ phạm

đang đi tù bị khởi tố thêm tội danh, truy cập ngày 20/11/2020, tại trang

https://baovephapluat.vn/phap-dinh/cau-chuyen-phap-luat/nguoi-phu-nu-bi-lua-

ban-lam-gai-mai-dam-to-cao-thu-pham-dang-di-tu-bi-khoi-to-them-toi-danh-

76930.html.

185

97. Pháp luật, "Người đẹp" Bồ Thị Kim Thoa lĩnh án tử vì ma túy, truy cập ngày

1/12/2020, tại trang web https://anninhthudo.vn/nguoi-dep-bo-thi-kim-thoa-linh-

an-tu-vi-ma-tuy-post338342.antd.

98. Tòa án nhân dân là thiết chế cơ bản có chức năng bảo vệ công lý, truy cập ngày

24/11/2020, tại trang web https://tapchitoaan.vn/bai-viet/an-le/toa-an-nhan-dan-

la-thiet-che-co-ban-co-chuc-nang-bao-ve-cong-ly.

99. Sáu tháng tù cho bảo mẫu dán băng keo vào miệng trẻ, truy cập ngày 5/10/2021,

tại trang web https://tienphong.vn/36-thang-tu-cho-bao-mau-dan-bang-keo-vao-

mieng-tre-post125441.tpo.

100. T.Nhung (VNN), Quá khứ buồn của kiều nữ ném con chồng xuống sông, truy cập

ngày 29/11/2020, tại trang web https://plo.vn/xa-hoi/qua-khu-buon-cua-kieu-nu-

nem-con-chong-xuong-song-480215.html.

101. Cơ chế bảo vệ quyền con người bằng Tòa án, truy cập ngày 20/11/2020, tại trang

web http://vusta.vn/chitiet/hop-tac-doi-tac/Co-che-bao-ve-quyen-con-nguoi-bang-

toa-an-608.

102. Mỹ Anh, Kiến nghị tăng nặng hình phạt đối với các tội danh xâm hại trẻ em, truy

cập ngày 4/10/2021, tại trang web https://dangcongsan.vn/phap-luat/kien-nghi-

tang-nang-hinh-phat-doi-voi-cac-toi-danh-xam-hai-tre-em-555787.html.

103. Nguyễn Thị Thu Hà và Vũ Hoàng Anh, Nguyên tắc “quyền yêu cầu Tòa án bảo

vệ quyền và lợi ích hợp pháp của đương sự”, truy cập ngày 4/12/2020, tại trang

web http://lapphap.vn/Pages/TinTuc/210579/Nguyen-tac--quyen-yeu-cau-toa-an-

bao-ve-quyen-va-loi-ich-hop-phap-cua-duong-su-.html.

104. Mai Châu, Đời tư người nổi tiếng bị kẻ xấu đánh cắp thông tin, phơi bày, truy cập

ngày 21/11/2020, tại trang web https://laodong.vn/van-hoa-giai-tri/doi-tu-nguoi-

noi-tieng-bi-ke-xau-danh-cap-thong-tin-phoi-bay-khong-tha-thu-cho-hanh-vi-vi-

pham-dao-duc-775338.ldo.

105. Tài chính, Tổng cục Hải quan ban hành Kế hoạch nâng cao hiệu quả công tác

phòng, chống, kiểm soát ma túy, truy cập ngày 2/12/2020, tại trang web

http://tapchitaichinh.vn/Chuyen-dong-tai-chinh/tong-cuc-hai-quan-ban-hanh-ke-

hoach-nang-cao-hieu-qua-cong-tac-phong-chong-kiem-soat-ma-tuy-328382.html.

186

106. Báo nhân dân, Bắt một đối tượng trong đường dây mua bán phụ nữ ra nước

ngoài, truy cập ngày 29/11/2020, tại trang web https://nhandan.com.vn/thoi-su-

phap-luat/

107. An ninh thủ đô, Nữ sinh giết người tình trên xe Lexus muốn làm lại từ đầu, truy

cập ngày 29/11/2020, tại trang web https://vnexpress.net/nu-sinh-giet-nguoi-tinh-

tren-xe-lexus-muon-lam-lai-tu-dau-2920630.html.

108. Sài Gòn, Sự nham hiểm của Trương Thị Thu Vân, truy cập ngày 1/12/2020, tại trang

web https://www.sggp.org.vn/su-nham-hiem-cua-truong-thi-thu-van-352232.html.

109. Nguyễn Hồng Hải, Quyền con người về hôn nhân gia đình trong pháp luật Việt

Nam hiện hành, truy cập ngày 20/11/2020, tại trang web

https://thongtinphapluatdansu.edu.vn/2009/05/20/2927/.

110. Cù Hiền, Yêu bạn gái nhí, nam sinh đối diện tội hiếp dâm trẻ em, truy cập ngày

21/11/2020, tại trang web https://plo.vn/phap-luat/yeu-ban-gai-nhi-nam-sinh-doi-

dien-toi-hiep-dam-tre-em-914443.html.

111. Vnexpress.net, Những phán quyết làm nên tên tuổi nữ Thẩm phán Mỹ, đăng trên

ngày 22/9/2020, truy cập ngày 03/3/2022, https://vnexpress.net/nhung-phan-

quyet-lam-nen-ten-tuoi-nu-tham-phan-my-4165255.html

187

PHỤ LỤC

Chi tiết thống kê từng tội để diễn giải cho bảng tại trang 100, 102,103

Bảng thống kê số liệu xét xử Tội giết người từ năm 2018 đến năm 2022

Tội giết người (Điều 123 Vụ Bị cáo Bị cáo là nữ Bị hại là nữ

BLHS)

Năm 2018 1328 2152 27 65

Năm 2019 1281 2127 23 79

Năm 2020 1382 2310 21 63

Năm 2021 1421 2450 22 47

Năm 2022 1801 3202 30 34

Tổng 7.213 12.241 123 288

Nguồn: Tòa án Nhân dân tối cao (Số bị cáo nữ, bị hại nữ được Tòa án địa

phương thống kê theo phần mềm thống kê)

Bảng thống kê số liệu xét xử Tội cố ý gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe người khác từ năm 2018 đến năm 2022

Vụ Bị cáo Bị cáo Bị hại Tội cố ý gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức

là nữ là nữ khỏe người khác (Điều 134 BLHS)

5764 9159 118 165 Năm 2018

5550 8798 111 120 Năm 2019

5262 8684 133 116 Năm 2020

5429 9553 112 96 Năm 2021

5802 10838 129 99 Năm 2022

Tổng 27.807 47.032 603 596

Nguồn: Tòa án Nhân dân tối cao (Số bị cáo nữ, bị hại nữ được Tòa án địa

phương thống kê theo phần mềm thống kê)

188

Bảng thống kê số liệu xét xử Tội hiếp dâm từ năm 2018 đến năm 2022

Vụ Bị cáo Bị cáo Bị hại Tội hiếp dâm (Điều 141 BLHS)

là nữ là nữ

Năm 2018 181 0 57 163

Năm 2019 195 0 59 171

Năm 2020 178 1 64 162

Năm 2021 217 0 70 196

Năm 2022 233 2 68 179

3 318 Tổng 871 1.004

Nguồn: Tòa án Nhân dân tối cao (Số bị cáo nữ, bị hại nữ được Tòa án địa

phương thống kê theo phần mềm thống kê)

Bảng thống kê số liệu xét xử Tội mua bán người từ năm 2018 đến năm 2022

Vụ Tội mua bán người (Điều 150 BLHS)

Năm 2018 Năm 2019 Năm 2020 Năm 2021 Năm 2022 Bị hại là nữ 21 18 23 30 44

Bị cáo Bị cáo là nữ 7 5 17 18 22 69 65 61 79 116 149 470 136 29 31 55 67 88 270 Tổng Nguồn: Tòa án Nhân dân tối cao (Số bị cáo nữ, bị hại nữ được Tòa án địa

phương thống kê theo phần mềm thống kê)

Bảng thống kê số liệu xét xử Tội mua bán người dưới 16 tuổi

từ năm 2018 đến năm 2022

Vụ Bị cáo

Tội mua bán người dưới 16 tuổi (Điều 151 BLHS) Năm 2018 Năm 2019 Năm 2020 Năm 2021 Năm 2022

31 23 32 33 31 150 Bị cáo là nữ 14 6 15 12 15 62 Bị hại là nữ 7 15 11 23 21 77 89 48 59 69 62 327 Tổng

Nguồn: Tòa án Nhân dân tối cao (Số bị cáo nữ, bị hại nữ được Tòa án địa

phương thống kê theo phần mềm thống kê)

189

Bảng thống kê số liệu xét xử Tội làm nhục người khác từ năm 2018 đến năm 2022

Vụ Bị cáo Bị cáo Bị hại Tội làm nhục người khác (Điều 155 BLHS)

là nữ là nữ

Năm 2018 33 64 7 5

Năm 2019 57 124 34 9

Năm 2020 71 97 23 16

Năm 2021 71 97 15 18

Năm 2022 85 113 28 29

77 317 495 107 Tổng

Nguồn: Tòa án Nhân dân tối cao (Số bị cáo nữ, bị hại nữ được Tòa án địa

phương thống kê theo phần mềm thống kê)

190

Luận án Tiến sĩ Luật học: Tòa án trong cơ chế bảo vệ quyền của phụ nữ ở Việt Nam hiện nay

HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

PHẠM THỊ BÍCH PHƯỢNG

TÒA ÁN TRONG CƠ CHẾ BẢO VỆ QUYỀN

CỦA PHỤ NỮ Ở VIỆT NAM HIỆN NAY

LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC

HÀ NỘI, 2023

HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

PHẠM THỊ BÍCH PHƯỢNG

TÒA ÁN TRONG CƠ CHẾ BẢO VỆ QUYỀN

CỦA PHỤ NỮ Ở VIỆT NAM HIỆN NAY

Ngành: Luật Hiến pháp và Luật Hành chính

Mã số : 9.38.01.02

LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC

GS.TS. THÁI VĨNH THẮNG

HÀ NỘI, 2023

LỜI CAM ĐOAN

TÁC GIẢ LUẬN ÁN

Phạm Thị Bích Phượng

Chi tiết thống kê từng tội để diễn giải cho bảng tại trang 100, 102,103

Bảng thống kê số liệu xét xử Tội giết người từ năm 2018 đến năm 2022

Bảng thống kê số liệu xét xử Tội cố ý gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe người khác từ năm 2018 đến năm 2022

Bảng thống kê số liệu xét xử Tội hiếp dâm từ năm 2018 đến năm 2022

Bảng thống kê số liệu xét xử Tội mua bán người từ năm 2018 đến năm 2022

Bảng thống kê số liệu xét xử Tội mua bán người dưới 16 tuổi

từ năm 2018 đến năm 2022

Bảng thống kê số liệu xét xử Tội làm nhục người khác từ năm 2018 đến năm 2022

Có thể bạn quan tâm

Tóm tắt Luận án Tiến sĩ: Cơ sở lý luận và thực tiễn kiểm sát việc giải quyết các vụ án kinh doanh, thương mại về tranh chấp hợp đồng tín dụng theo thủ tục giám đốc thẩm của Viện kiểm sát nhân dân ở Việt Nam

Luận án Tiến sĩ: Cơ sở lý luận và thực tiễn kiểm sát việc giải quyết các vụ án kinh doanh, thương mại về tranh chấp hợp đồng tín dụng theo thủ tục giám đốc thẩm của Viện kiểm sát nhân dân ở Việt Nam

Tóm tắt Luận án Tiến sĩ: Chất lượng công chức quản lý nhà nước về kinh tế cấp huyện ở thành phố Hà Nội

Luận án Tiến sĩ: Chất lượng công chức quản lý nhà nước về kinh tế cấp huyện ở thành phố Hà Nội

Luận án Tiến sĩ: Xây dựng đội ngũ giảng viên trẻ theo tư tưởng Hồ Chí Minh ở các trường sĩ quan quân đội hiện nay

Tóm tắt Luận án Tiến sĩ: Xây dựng đội ngũ giảng viên trẻ theo tư tưởng Hồ Chí Minh ở các trường sĩ quan quân đội hiện nay

Tóm tắt Luận án Tiến sĩ: Các điều kiện thúc đẩy sự ra đời tiền kỹ thuật số (CBDC) của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam

Luận án Tiến sĩ: Các điều kiện thúc đẩy sự ra đời tiền kỹ thuật số (CBDC) của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam

Tóm tắt Luận án Tiến sĩ: Xây dựng lối sống cho sinh viên các trường đại học ở Đồng bằng sông Cửu Long hiện nay theo tư tưởng Hồ Chí Minh

Luận án Tiến sĩ: Xây dựng lối sống cho sinh viên các trường đại học ở Đồng bằng sông Cửu Long hiện nay theo tư tưởng Hồ Chí Minh

Tóm tắt Luận án Tiến sĩ: Hoàn thiện pháp luật về quyền thành lập tổ chức của người lao động tại doanh nghiệp ở Việt Nam

Luận án Tiến sĩ: Hoàn thiện pháp luật về quyền thành lập tổ chức của người lao động tại doanh nghiệp ở Việt Nam

Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu đặc điểm lâm sàng, cận lâm sàng và kết quả điều trị ở bệnh nhân tổn thương mạn tính động mạch đùi - khoeo bằng phương pháp can thiệp nội mạch qua da

Luận án Tiến sĩ: Biến đổi sinh kế của người Sán Dìu huyện Sơn Dương, tỉnh Tuyên Quang

Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu hình ảnh cộng hưởng từ sức căng khuếch tán, tưới máu thận ghép và mối quan hệ với lâm sàng và siêu âm Doppler

Luận án Tiến sĩ: Phát triển suy luận và thái độ thống kê cho sinh viên sư phạm toán qua dạy học thống kê

Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu lựa chọn dung dịch lôi cuốn sử dụng trong công nghệ màng thẩm thấu chuyển tiếp để xử lý nước nhiễm mặn thành nước sinh hoạt

Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu phương pháp nâng cao độ chính xác phát hiện và nhận dạng tiếng Việt trong ảnh căn cước công dân và ảnh ngoại cảnh

Luận án Tiến sĩ: Biến đổi của hát Xoan tại các làng Xoan gốc tỉnh Phú Thọ (qua nghiên cứu trường hợp làng Xoan Phù Đức và An Thái)

Luận án Tiến sĩ: Bồi dưỡng năng lực thực hành cho học sinh qua sử dụng thí nghiệm tự tạo trong dạy học chương “Từ trường” Vật lí 12 trung học phổ thông CHDCND Lào

Tài liêu mới

Luận án Tiến sĩ: Ảnh hưởng của nhân sinh quan Phật giáo đến đời sống tinh thần của người dân Quảng Ninh hiện nay

Luận án Tiến sĩ: Trí tuệ cảm xúc của Tăng Ni sinh Học viện Phật giáo Việt Nam

Tóm tắt Luận án Tiến sĩ: Trí tuệ cảm xúc của Tăng Ni sinh Học viện Phật giáo Việt Nam

Luận án Tiến sĩ: Thích ứng nghề nghiệp của giáo viên tiểu học mới vào nghề tại vùng Đông Nam Bộ

Tóm tắt Luận án Tiến sĩ: Thích ứng nghề nghiệp của giáo viên tiểu học mới vào nghề tại vùng Đông Nam Bộ

Luận án Tiến sĩ: Đam mê nghề nghiệp của giáo viên trung học cơ sở

Tóm tắt Luận án Tiến sĩ: Đam mê nghề nghiệp của giáo viên trung học cơ sở

Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu thành phần hóa học và hoạt tính sinh học của loài gai kim (Barleria prionitis L.) thuộc họ Ô rô (Acanthaceae) ở Lào

Luận án Tiến sĩ: Ý niệm 家 (nhà) trong tiếng Trung (có liên hệ với Tiếng Việt)

Tóm tắt Luận án Tiến sĩ: Ý niệm 家 (nhà) trong tiếng Trung (có liên hệ với Tiếng Việt)

Luận án Tiến sĩ: Dạy học chủ đề phương trình, bất phương trình ở trường trung học phổ thông nước CHDCND Lào theo quan điểm hoạt động

Tóm tắt Luận án Tiến sĩ: Dạy học chủ đề phương trình, bất phương trình ở trường trung học phổ thông nước CHDCND Lào theo quan điểm hoạt động

Tóm tắt Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu thành phần hóa học và hoạt tính sinh học của loài gai kim (Barleria prionitis L.) thuộc họ Ô rô (Acanthaceae) ở Lào

Luận án Tiến sĩ: Phát triển năng lực đánh giá công nghệ cho học sinh trong dạy học môn Công nghệ 11 ở trường trung học phổ thông

Luận án Tiến sĩ: Giáo dục nhận thức xã hội cho trẻ rối loạn phổ tự kỷ 5-6 tuổi thông qua hoạt động trải nghiệm ở trường mầm non hòa nhập

AI tóm tắt

Giới thiệu tài liệu

Đối tượng sử dụng

Từ khoá chính

Nội dung tóm tắt

Giới thiệu

Về chúng tôi

Việc làm

Quảng cáo

Liên hệ

Chính sách

Thoả thuận sử dụng

Chính sách bảo mật

Chính sách hoàn tiền

DMCA