Truyền thông Việt Nam 2009 qua một vài lát cắt
Nhìn lại truyền thông trong nước năm 2009, sẽ là
thiếu sót nếu chỉ nhắc tới báo chí “chính thống”
mà bỏ quên một nền truyền thông đầy sôi động
của các blogger.
Nói tới truyền thông Việt Nam những năm qua, không
thể không nhắc tới trào lưu mạng xã hội, chia sẻ dữ
liệu (hình ảnh, âm thanh), diễn đàn... cái đã làm nên
các khái niệm “truyền thông Internet”, “báo chí công
dân”.
Vì vậy, sẽ là thiếu sót nếu nói về những cái vui và
không vui của truyền thông nước nhà mà lại chỉ nhắc
tới báo chí “chính thống” và loại bỏ nền truyền thông
của các blogger Internet (“dân báo”) ra ngoài.
Phần đầu của bài sẽ nói về những cái chưa được,
cũng như những chuyện "kém vui".
Yahoo! 360 đóng cửa
Sự kiện mạng xã hội Yahoo! 360 chấm dứt hoàn toàn
hoạt động vào ngày 13/7/2009 có thể được xem là
một mất mát lớn đối với cộng đồng mạng ở Việt Nam.
Ra đời ngày 29/3/2005 và bùng nổ ở Việt Nam từ nửa
đầu 2006, mặc dù chưa bao giờ lọt vào danh sách
những mạng xã hội nổi tiếng thế giới (như MySpace,
Facebook hay Friendster), nhưng Yahoo! 360 là nơi
thân thiết nhất, “ngôi nhà chung” đối với các blogger
Việt.
Cho đến trước khi sập, Yahoo! 360 chắc chắn là
mạng xã hội được ưa chuộng nhất và phổ biến nhất
Việt Nam. Đây là nơi chứng kiến đủ hỉ, nộ, ái, ố của
cộng đồng blogger Việt: từ hiện tượng hình thành các
“hot blogger” tới tâm lý ngưỡng mộ, tôn sùng những
người nổi tiếng trên mạng, hay phản ứng dữ dội với
các bài viết cực đoan, gây tranh cãi. Và cuối cùng là
phong trào sử dụng blog Yahoo! 360 để phổ biến
những bài viết có nội dung chính trị.
Dù đóng cửa do kết quả hoạt động kinh doanh không
ra lãi của Yahoo hay vì nguyên nhân nào khác thì sự
kiện này vẫn là nỗi buồn lớn với blogger Việt Nam
những người dùng chung thủy nhất của Yahoo.
Bởi vì dù thế nào đi nữa, Yahoo! 360 cũng mang lại
không ít điều tích cực: cổ vũ phong trào viết văn (dẫu
có khi chỉ là vài dòng tâm sự cá nhân), khởi xướng
trào lưu “văn học mạng”, và quan trọng nhất, là cầu
nối cho rất nhiều mối quan hệ xã hội, phong phú và
dân chủ hóa việc cung cấp và xử lý các thông tin.
Trước khi có Yahoo! 360, chưa bao giờ mà cộng
đồng mạng Việt Nam lại liên kết với nhau mạnh mẽ
như thế.
Sau khi Yahoo! 360 đóng cửa, cộng đồng blogger
Việt gần như tan rã, tản mát sử dụng các mạng xã hội
khác nhau: Blogger, Multiply, Wordpress, Youme…
Nhưng dần dần, họ có xu hướng tìm đến với
Facebook, hình thành nên một cộng đồng Facebook
Việt Nam khá đông đảo.
Tuy nhiên, từ khoảng đầu tháng 11, việc truy cập vào
Facebook bắt đầu gặp khó khăn mà không rõ nguyên
nhân. Đa số người dùng cho biết truy cập mạng xã
hội này thường rất chập chờn, dấy nên lo ngại về khả
năng đóng cửa Facebook. Hiện tại, tình trạng này đã
được khắc phục phần nào.
Mờ nhạt vai trò của truyền thông phòng chống
thiên tai
Mùa mưa bão 2009 như nhiều năm khác lại tiếp tục
chứng kiến tranh cãi giữa cơ quan khí tượng và
những người “thụ hưởng” dịch vụ dự báo thời tiết.
Người trách Nha khí tượng dự báo sai, người bảo dự
báo thế là đúng. Có cảm giác như cả hai phía đều
“mượn” báo chí để nói rõ lý lẽ của mình; còn báo chí
thì cũng chỉ biết “trải chiếu” cho các bên giãi bày quan
điểm.
Tuy nhiên, nếu công bằng thì phải trách cả những
người được coi là chịu trách nhiệm diễn giải và phổ
biến thông tin thời tiết từ Nha khí tượng tới công
chúng nữa. Đó chính là lực lượng báo chí - truyền
thông.
Có thể thấy lối diễn giải “đều đều” quen thuộc, thiếu
sự nhấn mạnh cần thiết, của các PTV thời tiết trên
sóng TH và phát thanh, đã làm mất tác dụng cảnh
báo của thông tin. Các phóng viên báo viết thì bê
nguyên xi bản tin cơ quan khí tượng cấp, với đầy đủ
từ ngữ kỹ thuật, lên trang. Đến khi thiên tai xảy ra,
gây thiệt hại, dư luận chỉ còn biết phản ứng một cách
cảm tính là trút hết trách nhiệm lên đầu “Ông” khí
tượng.
Tình hình đặt chúng ta trước việc phải "làm đậm
thêm" cả chất lượng dự báo thời tiết lẫn vai trò của
truyền thông phòng chống thiên tai.
Tôn trọng riêng tư chưa thành “luật”
Có một số nguyên tắc làm báo xưa nay vẫn âm thầm
được coi như là "đạo" khi hành nghề, đó là thấu hiểu
số phận của những nhân vật đồng thời tôn trọng đời
sống riêng tư của họ: không chụp hình, không nêu rõ
tên tuổi, quê quán, địa chỉ... của cá nhân có liên quan
tới đương sự nếu điều đó gây bất lợi cho họ. Điều
này đã được "luật hóa" ở nhiều nước có hệ thống quy
tắc và đạo đức báo chí nghiêm ngặt.
Thậm chí, với những cá nhân đặc biệt là trẻ vị thành
niên có liên quan tới pháp đình, danh tính cũng như
thông tin cá nhân và thân nhân đều được bảo toàn ở
mức độ nhất định. Chẳng hạn, một số nước quy định
không chụp hình trong phòng xử án, mà chỉ ghi lại
hình ảnh bằng cách ký họa.
Tuy nhiên, để đảm bảo tính "xác thực" của thông tin,
nhiều tờ của ta báo lâu nay vẫn đưa cả ảnh con cháu
nhân vật lên mặt báo bất chấp mọi ảnh hưởng tiêu
cực có thể xảy đến (chẳng hạn gần đây nhất là
trường hợp sử dụng ảnh của con trai ông Lê Vân –
người đàn ông 7 năm ôm tượng đựng cốt vợ). Những
thông tin về trẻ em phạm tội khi vẫn đang ở tuổi vị
thành niên được "cập nhật" và khai thác cặn kẽ cùng
với những tấm ảnh đồng loạt trưng ngay trang bìa
của các báo.
Chưa có một thống kê hoặc nghiên cứu nào về cả
mặt định tính và định lượng công bố về "tương lai gần
và xa" của những cá nhân đã từng được "lên mặt
báo" theo cách đó. Một đôi lần, người ta có nghe tin
về vụ tự tử nào đó vì có người nhà bị báo chí "phanh
phui" các vụ tham nhũng. Người mang tội thì đã rõ.
Nhưng, người vô tội cũng vô tình mang án tử...
Dân trí đi lên. Nền báo chí phát triển mạnh thêm. Đó
cũng là lúc hạ tầng cơ sở cho nền báo chí phải được
củng cố thêm, mà trước nhất chính là việc hoàn thiện
luật cho báo chí.
* * *
Những cái “được” của nền truyền thông Việt Nam
năm qua
Một năm dồi dào “phản biện chính sách”
Có thể nói năm 2009 là một năm báo chí bám khá sát
đời sống xã hội, theo cùng người dân và phản ánh
tâm tư, nguyện vọng của người dân trong nhiều sự
kiện lớn.
Không thể phủ nhận rằng, chính nhờ sự tích cực đưa
tin bài, đóng góp ý kiến phản biện của báo chí, mà
chủ trương khai thác bauxite ở Tây Nguyên thu hút
sự chú ý của toàn xã hội, đưa đến việc Bộ Chính trị ra
quyết định : “Tiếp thu các ý kiến đúng đắn của các
đồng chí nguyên lãnh đạo cấp cao của Ðảng và Nhà
nước, các nhà khoa học, Ban Cán sự đảng Chính
phủ chỉ đạo rà soát, điều chỉnh quy hoạch cho phù
hợp...”.
Cũng nhờ sự tham gia của báo chí mà tin tức về tình
hình Biển Đông những động thái của Trung Quốc và
các bên liên quan, quan hệ quốc tế trong khu vực…
mới đến được với đông đảo công luận trong và ngoài
nước.
Nổi bật là vai trò “phản biện chính sách” của báo chí:
Nửa đầu năm, những tin bài phản ánh kịp thời đã
khiến chính quyền TP Hà Nội phải xem lại chủ trương
“tiến sĩ hóa thành ủy”. Cuối năm, dự thảo về Quy chế
quản lý lưu học sinh cũng được rất đông lưu học sinh
Việt Nam quan tâm, góp phần làm cho nhà quản lý đã
phải cân nhắc kỹ và có những điểm chỉnh sửa hợp lý
khi ra quyết định.
Phát hiện những điều bất thường
Cùng với cộng đồng mạng (báo chí công dân), báo
chí chính thống đã phát hiện việc trao giải thưởng còn
nhiều khuất tất cho Vedan Việt Nam. Đó là giải
thưởng “Top 100 sản phẩm an toàn vì sức khỏe cộng
đồng năm 2009”, và nơi nhận công ty CP hữu hạn
Vedan là doanh nghiệp dính vào vụ bê bối “xả nước
giết sông Thị Vải” hồi năm 2008.
Trước sức ép của dư luận, Ban Tổ chức đã buộc phải
xem lại mọi việc. Kết cục là giải thưởng bị thu hồi
(trước đó, Vedan cũng đã chủ động trả lại giải).
Cuối năm, kết quả kiểm toán về Tổng Công ty Đầu tư
và Kinh doanh Vốn Nhà nước (SCIC) được công bố
trên báo chí khiến nhiều người sửng sốt: Lương của
một số lãnh đạo SCIC lên tới gần 1 tỷ đồng/năm. Mức
này có vẻ không thỏa đáng, khi một trong những địa
chỉ nhận vốn của SCIC là công ty CP Jestar Pacific bị
thua lỗ nặng.
Khi phản ánh những chuyện “bê bối” lương thưởng ở
SCIC, báo chí cũng đã trực tiếp nêu lên vấn đề cần
làm rõ: hiệu quả hoạt động và sự minh bạch trong
khối DNNN đến đâu?
Lời kết
Còn rất nhiều điều mà truyền thông Việt Nam đã làm
tốt trong năm qua, cũng như còn cả những cái “chưa
được” do nguyên nhân chủ quan hay khách quan nào
đó mà khuôn khổ một bài viết không thể nêu hết
được.
“Những gì đã qua sẽ còn lại trong chúng ta” nhìn lại
tất cả những điều ấy chỉ để mỗi năm, báo chí “chính
thống” cũng như cộng đồng Internet ở Việt Nam sẽ
ngày càng phát triển hơn về số lượng và chất lượng,
để góp phần xây dựng một “xã hội truyền thông” lành
mạnh, đa dạng và minh bạch.
