Những tư tưởng cơ bản của Hegel về logic học với tính cách là logic biện chứng
Thông thường để xây dựng một hệ thống triết học của mình, thì mỗi triết gia đều
phải xuất phát từ điểm xuất phát triết học riêng biệt. Theo Ăngghen, điểm xuất phát
đó là vấn đề cơ bản của triết học mà nó được giải quyết trên lập trường của từng
triết gia. Hegel cho rằng, điểm xuất phát đó có một vị trí vô cùng quan trọng trong
quá trình hình thành nên học thuyết triết học mới. Nó có thể khắc phục được những
hạn chế củacác học thuyết đã có từ trước. Chính vì vậy Hegel đã xác định điểm
xuất phát triết học của ông là sự đồng nhất duy tâm giữa tư duy và tồn tại hay là ý
niệm tuyệt đối. Nói một cách khác Hegel là nhà triết học duy tâm khách quan, nghĩa
là đối với ông tư tưởng của chúng ta không phải là sự phản ánh thế giới hiện thực
khách quan, trái lại những sự vật và hiện tượng trong thế giới là sự thể hiện của ý
niệm tuyệt đối, mà ý niệm này tồn tại trước khi thế giới xuất hiện.
Căn c vào s phát tri n c a ý ni m tuy t đ i mà Hegel đã c u trúc h th ng tri tứ ự ể ủ ệ ệ ố ấ ệ ố ế
h c c a ông thành logic h c, Tri t h c t nhiên và Tri t h c tinh th n. Bài vi t nàyọ ủ ọ ế ọ ự ế ọ ầ ế
mu n đ c p đ n nh ng t t ng c a Hegel v logic h c v i tính cách là logic bi nố ề ậ ế ữ ư ưở ủ ề ọ ớ ệ
ch ng trong h th ng tri t h c Hêghen.ứ ệ ố ế ọ
Theo Hêghen, đ ng nh t gi a t duy và t n t i cũng có nghĩa là nh ng quy lu t c aồ ấ ữ ư ồ ạ ữ ậ ủ
t duy đ c logic h c nghiên c u, th c ch t cũng là nh ng quy lu t c a t n t i (c aư ượ ọ ứ ự ấ ữ ậ ủ ồ ạ ủ
t nhiên, c a l ch s ). Vì v y logic h c là b ph n sinh đ ng nh t c a h th ng tri tự ủ ị ử ậ ọ ộ ậ ộ ấ ủ ệ ố ế
h c Hêghen, b i vì trong đó phép bi n ch ng c a ông đã đ c th hi n m t cáchọ ở ệ ứ ủ ượ ể ệ ộ
đ y đ nh t.ầ ủ ấ
Đ xây d ng logic h c m i v i tính cách làlogic bi n ch ng, Hegel đã nghiên c uể ự ọ ớ ớ ệ ứ ứ
toàn b quá trình phát tri n c a logic hình th c c đi n tr c đây. Tuy không phộ ể ủ ứ ổ ể ướ ủ
nh n ý nghĩa và vai trò c a logic hình th c trong l ch s nh n th c, nh ng Hegel đãậ ủ ứ ị ử ậ ứ ư
ch ra nh ng h n ch c a nó.ỉ ữ ạ ế ủ Theo Hêghen, logic h c tr c ông là khoa h c vọ ướ ọ ề
nh ng hình th c t duy ch quan, vì v y nó ch a đ y đ . ch a đáp ng đ c v i sữ ứ ư ủ ậ ư ầ ủ ư ứ ượ ớ ự
phát tri n c a tri t h c và khoa h c. Trên c s đó Hegel đã sáng t o ra m t hể ủ ế ọ ọ ơ ở ạ ộ ệ
th ng logic h c m i - logic bi n ch ng nh m đem l i cho tri t h c m t ph ngố ọ ớ ệ ứ ằ ạ ế ọ ộ ươ
pháp lu n m i đó là phép bi n ch ng. Phép bi n ch ng c a Hegel là m t trongậ ớ ệ ứ ệ ứ ủ ộ
nh ng thành t u quí giá nh t c a tri t h c c đi n Đ c nói riêng và l ch s tri t h cữ ự ấ ủ ế ọ ổ ể ứ ị ử ế ọ
tr c Mác nóiướ chung. Tuy nhiên Hegel đã sáng t o logic bi n ch ng trên l p tr ngạ ệ ứ ậ ườ
duy tâm. ông đã xu t phát t c s đ ng nh t gi a t duy và t n t i khi coi nh ngấ ừ ơ ở ồ ấ ữ ư ồ ạ ữ
qui lu t c a t nhiên, c a l ch s cũng là nh ng quy lu t c a t duy. Đ lý gi i đi uậ ủ ự ủ ị ử ữ ậ ủ ư ể ả ề
này, Hegel cho r ng, con ng i có kh năng nh n th c đ c th gi i m t cách tuy tằ ườ ả ậ ứ ượ ế ớ ộ ệ
đ i và đ y đ , nghĩa là t duy con ng i nh n th c đ c th gi i t nhiên và xãố ầ ủ ư ườ ậ ứ ượ ế ớ ự
h i. T đó ông coi t duy là b n ch t c a chúng. Đ ng th i quan ni m c a Hegel vộ ừ ư ả ấ ủ ồ ờ ệ ủ ề
s th ng nh t gi a ch th và khách th không gi ng nh quan ni m c a ch nghĩaự ố ấ ữ ủ ể ể ố ư ệ ủ ủ
duy v t, mà ông coi nó nh là s đ ng nh t hoàn toàn c a chúng. Đi u này có nghĩaậ ư ự ồ ấ ủ ề
là đ i v i Hegel khách th c a t duy không khác bi t v i b n thân t duy. Nh ngố ớ ể ủ ư ệ ớ ả ư ữ
khách th c a t duy th c ch t ch là nh ng quy đ nh c a chính t duy màể ủ ư ự ấ ỉ ữ ị ủ ư
thôi. Theo Hêghen, t duy đây hoàn toàn không đ c xem xét nh là s n ph m đ cư ở ượ ư ả ẩ ặ
bi t c a b óc con ng i, nh là nét đ c thù c a con ng i. Hegel đ ng nh t t duyệ ủ ộ ườ ư ặ ủ ườ ồ ấ ư
v i ho t đ ng c a ý ni m tuy t đ i v i t cách là c s c a m i s v t, hi n t ngớ ạ ộ ủ ệ ệ ố ớ ư ơ ở ủ ọ ự ậ ệ ượ
c a th gi i. H n n a t duy đ ng th i v a là khách th , v a là ch th , nó v a làủ ế ớ ơ ữ ư ồ ờ ừ ể ừ ủ ể ừ
nh ng gì đang t duy, v a là nh ng gì đ c t duy. Tuy nhiên, Hegel cũng th a nh nữ ư ừ ữ ượ ư ừ ậ
c m giác, tr c giác, bi u t ng, mong mu n là nh ng hình th c c a ý th c conả ự ể ượ ố ữ ứ ủ ứ
ng i. Nh ng t t c chúng đ i v i ông ch là nh ng th hi n không đ y đ , làườ ư ấ ả ố ớ ỉ ữ ể ệ ầ ủ
nh ng nét hoa văn bên ngoài c a t duy, t t ng. Vì v y v t ch tữ ủ ư ư ưở ậ ậ ấ theo ông, cũng
thu c v t duy, t t ng mà thôi. Hegel cho r ng, đ i t ng đúng đ n c a tộ ề ư ư ưở ằ ố ượ ắ ủ ư
t ng chính là b n thân t t ng, vì t t ng là chân lý c a m i s v t. Cho nên sưở ả ư ưở ư ưở ủ ọ ự ậ ự
phát tri n cũng c n ph i đ c ti n hànhể ầ ả ượ ế theo nh ng quy lu t c a tữ ậ ủ ư
t ng,ưở theo nh ng quy lu t c a logic h c. Ch nghĩa duy tâm tuy t đ i c a Hegel vìữ ậ ủ ọ ủ ệ ố ủ
v y còn đ c xác đ nh nh là ch nghĩa duy tâm logic. Ý ni m tuy t đ i là t duyậ ượ ị ư ủ ệ ệ ố ư
v t duy, đ ng th i cũng có nghĩa là t nh n th c, là s m r ng nh ng xác đ nhề ư ồ ờ ự ậ ứ ự ở ộ ữ ị
logic v n có đ i v i nó. Nh ng ph m trù là nh ng xác đ nhlogic này, h n n a chúngố ố ớ ữ ạ ữ ị ơ ữ
còn th hi n s phát tri n c a ý ni m tuy t đ i.ề ệ ự ể ủ ệ ệ ố Theo Hêghen, nh ng ph m trùữ ạ
không ph i là s ph n ánh th gi i hi n th c khách quan, mà là nh ng khái ni mả ự ả ế ớ ệ ự ữ ệ
thu n túy.ầ
Trong "Khoa h clogic" Hegel đã th hi n t t ng v Th ng đ có tr c khi thọ ể ệ ư ưở ề ượ ế ướ ế
gi i và con ng i xu t hi n. Đây là tính qui lu t c a ý ni m tuy t đ i t n t i tr cớ ườ ấ ệ ậ ủ ệ ệ ố ồ ạ ướ
b n thân th gi i và nh là thu c tính siêu nhiên nào đó c a th n thánh. Theoả ế ớ ư ộ ủ ầ
Ăngghen, trong C đ c giáo th gi i đ c sáng t o m t cách đ n gi n b i Th ngơ ố ế ớ ượ ạ ộ ơ ả ở ượ
đ , còn trong tri t h c Hegel thì s sáng t o này có hình th c ph c t p và khó hi uế ế ọ ự ạ ứ ứ ạ ể
h n.ơ Theo Hêghen, logic h c "th hi n Chúa trong b n ch t vĩnh h ng c a Đ c chúaọ ể ệ ả ấ ằ ủ ứ
tr c khi sáng t o ra gi i t nhiên và các tinh th n h u h n" t c là nh ng con ng iướ ạ ớ ự ầ ữ ạ ứ ữ ườ
c th .ụ ể
Nh đã nêu trên, nh ng ph m trù trong tri t h c Hegel không ph i là s ph n ánhư ữ ạ ế ọ ả ự ả
th gi i khách quan, nh ng đi u đó không có nghĩa là chúng hoàn toàn không ch aế ớ ư ề ứ
đ ng m t n i dung gì c . Trái l i, nh ng ph m trù c a Hegel còn có ý nghĩa b n thự ộ ộ ả ạ ữ ạ ủ ả ể
lu n. M t trong nh ng s khác bi t gi a tri t h c Hegel và Cant cũng chính là ậ ộ ữ ự ệ ữ ế ọ ơ ở
đi m này.ể Theo Cant , nh ng ph m trù không có m i liên h nào v i th gi i hi nơ ữ ạ ố ệ ớ ế ớ ệ
th c khách quan, chúng là s n ph m c a ý th c con ng i. Vì v y, nh ng ph m trùự ả ẩ ủ ứ ườ ậ ữ ạ
t chúng không ch a đ ng n i dung khách quan. Còn Hegel thì nh ng ph mự ứ ự ộ ở ữ ạ
trùlogic không ph i là cái gì khác h n là nh ng tr u t ng đ c tách ra t b n thânả ơ ữ ừ ượ ượ ừ ả
hi n th c, cho nên chúng có n i dung sinh đ ng, phong phú, t đó t o nên n i dungệ ự ộ ộ ừ ạ ộ
sâu s c c a Khoa h clogic. Tuy nhiên d i góc đ duy tâm Hegel đã đánh giá nh ngắ ủ ọ ướ ộ ữ
ph m trù cao h n th gi i khách quan, khi ông coi chúng là nh ng t m v i m c, cònạ ơ ế ớ ữ ấ ả ộ
m i hi n t ng, quá trình c a th gi i ch là nh ng hoa văn đ c trang trí trênọ ệ ượ ủ ế ớ ỉ ữ ượ
nh ng t m v i này.ữ ấ ả
Theo Hêghen, ý ni m tuy t đ i là b n ch t c a t nhiên cũng nh c a tinh th n. T tệ ệ ố ả ấ ủ ự ư ủ ầ ấ
c m i s v t ch là chân lý ch ng nào trong chúng đ u th hi n ý ni m này. Các sả ọ ự ậ ỉ ừ ề ể ệ ệ ự
v t t nó là nh t th i, t n cùng không ph i là chân lý. Ch có ý ni m tuy t đ i t nậ ự ấ ờ ậ ả ỉ ệ ệ ố ồ
t i nh là h th ng c a nh ng ph m trù là vĩnh vi n, là c s c a m i v t, m iạ ư ệ ố ủ ữ ạ ễ ơ ở ủ ọ ậ ọ
hi n t ng c a th gi i. Hegel cho r ng, th gi i khách quan là logic h c ng d ng,ệ ượ ủ ế ớ ằ ế ớ ọ ứ ụ
còn logic h c là h c thuy t v ý ni m tuy t đ i, là "h th ng các ph m trù c a tọ ọ ế ề ệ ệ ố ệ ố ạ ủ ư
duy, trong đó s đ i l p gi a tính khách quan và ch quan b tri t tiêu”. Hegel nh nự ố ậ ữ ủ ị ệ ấ
m nh r ng, nh ng ph m trù th c ch t là nh ng khái ni m mà t duy thông th ngạ ằ ữ ạ ự ấ ữ ệ ư ườ
cũng th ng s d ng chúng. Trong t duy thông th ng nh ng ph m trù hoà nh pưở ử ụ ư ườ ữ ạ ậ
v i n i dung c a tr c quan hay là c a bi u t ng, vì v yớ ộ ủ ự ủ ể ượ ậ theo Hêghen, v th c ch tề ự ấ
chúng là không rõ ràng. Đ làm rõ nh ng ph m trù đó nhi m v c a khoa h c logicể ữ ạ ệ ụ ủ ọ
là ph i gi i phóng chúng kh i m i n i dung c a c m giác, kinh nghi m. Hegel đ ngả ả ỏ ọ ộ ủ ả ệ ồ
nh t khoa h c logic v ilogic h c duy tâm.logic h c này s d ng nh ng k t qu phátấ ọ ớ ọ ọ ử ụ ữ ế ả
tri n c a nh ng khoa h c t nhiên.ể ủ ữ ọ ự TheoHêghen, nh ng khoa h c này có nhi m vữ ọ ệ ụ
chu n b tài li u chologic h c nh m phát hi n nh ng quy lu t, nh ng kháiẩ ị ệ ọ ằ ệ ữ ậ ữ
ni mệ chung logic h c duy tâm c a Hegel đã coi nh ng khoa h c này d i nh ng hìnhọ ủ ữ ọ ướ ữ
th c khác nhau và đ t đ u n vàoứ ặ ấ ấ chúng. Nó ch ra r ng nh ng quy lu t và nh ngỉ ằ ữ ậ ữ
khái ni m c a các khoa h c t nhiên là s th hi n không đ y đ c a nh ng ph mệ ủ ọ ự ự ể ệ ầ ủ ủ ữ ạ
trù lý tính thu n tuý.ầ
Tác ph m ch y u c a Hegel là Khoa h clogicẩ ủ ế ủ ọ đ c g i là Đ i logic và logic h cượ ọ ạ ọ
ph n đ u c a Bách khoa toàn th các khoa h c tri t h cầ ầ ủ ư ọ ế ọ hay còn g i là Ti ulogicọ ể
đ u nghiên c u nh ng ph m trùlogic nh là h th ng phát tri n, g n li n và th ngề ứ ữ ạ ư ệ ố ể ắ ề ố
nh t v i nhau. Chính trong Khoa h c logicấ ớ ọ cũng nh logic h c Hegel đã trình bày m tư ọ ộ
cách đ y đ và sâu s c phép bi n ch ng trên c s duy tâm.Theoầ ủ ắ ệ ứ ơ ở Mác, phép bi nệ
ch ng c a Hegel (hay nh chính Hegel g i là ph ng pháp tuy t đ i) là s tr uứ ủ ư ọ ươ ệ ố ự ừ
t ng c a v n đ ng, tr u t ng c a phát tri n c a th gi i hi n th c khách quan.ượ ủ ậ ộ ừ ượ ủ ể ủ ế ớ ệ ự
Phép bi n ch ng này đ c Hegel hình dung nh là s v n đ ng d i hình th c c cệ ứ ượ ư ự ậ ộ ướ ứ ự
kỳ tr u t ng, s v n đ ng c a lý tính thu n tuý.ừ ượ ự ậ ộ ủ ầ
Trong logic h c Hegel đã trình bày qui lu t ph đ nh c a ph đ nh nh là m t trongọ ậ ủ ị ủ ủ ị ư ộ
nh ng quy lu t quan tr ng nh t c a phép bi n ch ng. Hegel đã đ ng nh t quy lu tữ ậ ọ ấ ủ ệ ứ ồ ấ ậ
này v i tam đo n th c: chính đ - ph n đ - h p đ . T đó ông đã xây d ng nên hớ ạ ứ ề ả ề ợ ề ừ ự ệ
th ng tri t h c cũng nh t ng ph n trong h th ng đó. M i m t ph m trù c a phépố ế ọ ư ừ ầ ệ ố ỗ ộ ạ ủ
bi n ch ng đ c Hegel s p x p đ c hình th c chính đ . Chính đ này trong quáệ ứ ượ ắ ế ượ ứ ề ề
trình v n đ ng, phát tri n tr thành ph n đ và sau đó chúng hoà nh p vào khái ni mậ ộ ể ở ả ề ậ ệ
cao nh t là h p đ . H p đ không ph i là quay tr l i m t cách đ n gi n v chínhấ ợ ề ợ ề ả ở ạ ộ ơ ả ề
đ , mà là giai đo n phát tri n cao h n b i y u t ph đ nh. Quy lu t ph đ nh c aề ạ ể ơ ở ế ố ủ ị ậ ủ ị ủ
ph đ nh v ch ra khuynh h ng c a s phát tri n t th p cho đ n cao.ủ ị ạ ướ ủ ự ể ừ ấ ế Theo Hegel
m t ph đ nh th hi n trong m i m t ph m trù, khái ni m là c s , đi u ki n c aặ ủ ị ể ệ ỗ ộ ạ ệ ơ ở ề ệ ủ
quá trình phát tri n. đây Hegel đã v ch ra mâu thu n là nguyên nhân làm cho ph mề Ở ạ ẫ ạ
trù, khái ni m chuy n t giai đo n này đ n giai đo nệ ể ừ ạ ế ạ
khác. Trong Khoa h clogicHegel đã nh n m nh mâu thu n là ngu n g c c a m iọ ấ ạ ẫ ồ ố ủ ọ
v n đ ng và s c s ng. Ch vì m tậ ộ ứ ố ỉ ộ cái gì đó có mâu thu n trong b n thân mình màẫ ở ả
nó đ c v n đ ng, có m ch đ p và ho t đ ng.ượ ậ ộ ạ ậ ạ ộ
Khi đ t ra nh ng c s c a phép bi n ch ng Hegel cho r ng, ph ng pháp này xu tặ ữ ơ ở ủ ệ ứ ằ ươ ấ
phát t s v n đ ng, phát tri n c a nh ng mâu thu n đ c di n ra trong nh ng kháiừ ự ậ ộ ể ủ ữ ẫ ượ ễ ữ
ni m. S v n đ ng c a m t kh ng đ nh đ n m t ph đ nh và vi c xem xét s th ngệ ự ậ ộ ủ ặ ẳ ị ế ặ ủ ị ệ ự ố
nh t c a chúng là b n ch t c a nh n th c tr u t ng, nh n th c bi n ch ng. Nh nấ ủ ả ấ ủ ậ ứ ừ ượ ậ ứ ệ ứ ậ
th c này đ c Hegel đ i l p l i v i nh n th c lý trí,logic hình th c.ứ ượ ố ậ ạ ớ ậ ứ ứ
Nh v y c u trúclogic c a Hegel mang tính ch t tr u t ng thu n tuý. Hegel đã xemư ậ ấ ủ ấ ừ ượ ầ
xét h th ng nh ng ph m trùlogic phát tri n nh là s đ tiên nghi m c a s phátệ ố ữ ạ ể ư ơ ồ ệ ủ ự
tri n th gi i. M c dù v i l i t duy có tính ch t t bi n, tr u t ng c a Hêghen,ể ế ớ ặ ớ ố ư ấ ư ệ ừ ượ ủ
nh ng nh ng ph m trù logic h c c a ông suy cho cùng cũng đ c rút ra t th gi iư ữ ạ ọ ủ ượ ừ ế ớ
hi n th c khách quan. Cho nên trong Bút ký tri t h cệ ự ế ọ Lênin đã ch ra r ng, Hegel đãỉ ằ
ph ng đoán m t cách thiên tài v phép bi n ch ng c a nh ng s v t, hi n t ng,ỏ ộ ề ệ ứ ủ ữ ự ậ ệ ượ
th gi i t nhiên trong phép bi n ch ng c a nh ng khái ni m. S kh ng đ nh này đãế ớ ự ệ ứ ủ ữ ệ ự ẳ ị
đ c th hi n trong s phát tri n c a nh ng khái ni m trong logic h cượ ể ệ ự ể ủ ữ ệ ọ
Hêghen. Chính Mác cũng cho r ng, Hegel trong s trình bày m t cách t bi n, tr uằ ự ộ ư ệ ừ
t ng th ng l i đ a ra đ c m t s trình bày hi n th c bao g m chính các s v t.ượ ườ ạ ư ượ ộ ự ệ ự ồ ự ậ
Chính nh ng quan đi m này t o nên giá tr to l n c a phép bi n ch ng c a Hêghen,ữ ể ạ ị ớ ủ ệ ứ ủ