Luận án Tiến sĩ Báo chí học: Tương tác của công chúng thế hệ Z với tin tức báo chí trên các ứng dụng di động tại Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA

HỒ CHÍ MINH

HỌC VIỆN BÁO CHÍ VÀ TUYÊN TRUYỀN

NGUYỄN ĐỒNG ANH

TƯƠNG TÁC CỦA CÔNG CHÚNG THẾ HỆ Z

VỚI TIN TỨC BÁO CHÍ TRÊN CÁC

ỨNG DỤNG DI ĐỘNG TẠI VIỆT NAM

LUẬN ÁN TIẾN SĨ BÁO CHÍ HỌC

HÀ NỘI - 2023

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA

HỒ CHÍ MINH

HỌC VIỆN BÁO CHÍ VÀ TUYÊN TRUYỀN

NGUYỄN ĐỒNG ANH

TƯƠNG TÁC CỦA CÔNG CHÚNG THẾ HỆ Z

VỚI TIN TỨC BÁO CHÍ TRÊN CÁC

ỨNG DỤNG DI ĐỘNG TẠI VIỆT NAM

Chuyên ngành

: Báo chí học

Mã số : 9320101

LUẬN ÁN TIẾN SĨ BÁO CHÍ HỌC

Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS,TS. Mai Quỳnh Nam

2. PGS,TS. Đỗ Thị Thu Hằng

HÀ NỘI - 2023

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là kết quả công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các

số liệu, kết quả nêu trong luận án là trung thực, có nguồn gốc rõ ràng và được

trích dẫn đầy đủ theo quy định.

Tác giả luận án

Nguyễn Đồng Anh

MỤC LỤC

MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 TỔNG QUAN ................................................................................................ 19 1. Tình hình nghiên cứu về công chúng thế hệ Z và công chúng báo chí thế hệ Z . 19 2. Tình hình nghiên cứu về tin tức báo chí trên ứng dụng di động ................. 25 3. Tình hình nghiên cứu về tương tác của công chúng thế hệ Z với sản phẩm báo chí truyền thông, tác phẩm báo chí, tin tức báo chí trên nền tảng/ thiết bị di động ................................................................................................... 35 Chương 1. LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ TƯƠNG TÁC CỦA CÔNG CHÚNG THẾ HỆ Z VỚI TIN TỨC TRÊN NỀN TẢNG CÁC ỨNG DỤNG DI ĐỘNG .......................................................................................... 40 1.1. Lý luận và thực tiễn về tin tức báo chí trên nền tảng ứng dụng di động và công chúng thế hệ Z ................................................................................ 40 1.2. Một số vấn đề lý luận về tương tác của công chúng thế hệ Z với tin tức báo chí trên nền tảng các ứng dụng di động ........................................... 54 Chương 2. THỰC TRẠNG TƯƠNG TÁC CÔNG CHÚNG THẾ HỆ Z VỚI TIN TỨC BÁO CHÍ TRÊN CÁC ỨNG DỤNG DI ĐỘNG BÁO MỚI, ZING NEWS VÀ THANHNIÊN NEWS .......................................... 92 2.1. Mô tả mẫu nghiên cứu ............................................................................. 92 2.2. Tần suất và nội dung tương tác của công chúng thế hệ Z với tin tức báo chí trên ứng dụng di động ....................................................................... 99 2.3. Thực trạng các cấp độ và đặc tính tương tác giữa công chúng thế hệ Z với tin tức báo chí trên các ứng dụng di động thuộc diện khảo sát ............. 125 Chương 3. ĐIỀU KIỆN, VẤN ĐỀ ĐẶT RA VÀ GIẢI PHÁP GIA TĂNG TƯƠNG TÁC CỦA CÔNG CHÚNG THẾ HỆ Z VỚI TIN TỨC BÁO CHÍ TRÊN CÁC ỨNG DỤNG DI ĐỘNG TẠI VIỆT NAM .................. 145 3.1. Điều kiện cần đáp ứng cho tương tác của công chúng thế hệ Z với tin tức báo chí trên nền tảng các ứng dụng di động tại Việt Nam .................... 145 3.2. Một số vấn đề đặt ra từ thực trạng tương tác của công chúng thế hệ Z với tin tức báo chí trên các ứng dụng di động hiện nay .............................. 156 3.3. Một số giải pháp gia tăng tương tác của công chúng thế hệ Z với tin tức báo chí trên nền tảng các ứng dụng di động ......................................... 176 KẾT LUẬN .................................................................................................. 198 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 202 PHỤ LỤC .................................................................................................... 220

: Giáo sư

KTTĐPN

: Kinh tế trọng điểm phía Nam

Mobile app hoặc app

Phần mềm ứng dụng trên thiết bị di động, còn được

gọi tắt là ứng dụng di động, hoặc chỉ ứng dụng

MXH

: Mạng xã hội

NCS

: Nghiên cứu sinh

Nxb

: Nhà xuất bản

NTL

: Người trả lời

PGS

Phó giáo sư

TNHH

Trách nhiệm hữu hạn

Tiến sĩ

TTĐC

Truyền thông đại chúng

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

Bảng 1.1. Hành vi trước và sau thế hệ Z .................................................................. 50

Bảng 1.2. Các loại hình tương tác của Thompson năm 1995 ................................... 71

Bảng 2.1. Chi tiêu hàng tháng của NTL cho các thiết bị dùng internet .................... 93

Bảng 2.2. Mức chi tiêu của các nhóm tuổi NTL cho các thiết bị và sử dụng internet .... 94

Bảng 2.3. Địa điểm cập nhật tin tức báo chí trên các ứng dụng Báo Mới, ZingNews

và Thanhniên News của NTL ................................................................................. 103 Bảng 2.4. Tần suất và mức độ cập nhật tin tức báo chí trên các nền tảng khác nhau

của NTL .................................................................................................................. 103

Bảng 2.5. Giá trị trung bình đối với mức độ tiếp nhận tin tức của NTL trên các ứng

dụng tin tức di động ................................................................................................ 105

Bảng 2.6. Tần suất liên hệ, tác động và chịu sự tác động của của NTL đối với các

đối tượng thông qua tin tức báo chí trên ứng dụng di động ................................... 109

Bảng 2.7. Tần suất tương tác của công chúng thế hệ Z với tác giả/nhóm tác giả khi

đọc, nghe, xem tin tức trên nền tảng ứng dụng di động chia theo nhóm tuổi ......... 111

Bảng 2.8. Tần suất tương tác của công chúng thế hệ Z với tòa soạn cơ quan báo chí

khi đọc, nghe, xem tin tức trên nền tảng ứng dụng di động chia theo nhóm tuổi. . 111

Bảng 2.9. Tần suất tương tác của công chúng thế hệ Z với người quản trị nền tảng

ứng dụng khi đọc, nghe, xem tin tức trên nền tảng ứng dụng di động chia theo nhóm

tuổi. ......................................................................................................................... 112

Bảng 2.10. Tần suất tương tác của công chúng thế hệ Z với đối tượng là đồng công

chúng tin tức trên ứng dụng di động khi đọc, nghe, xem tin tức trên nền tảng ứng dụng di động chia theo nhóm tuổi .......................................................................... 113 Bảng 2.11. Tần suất tương tác của công chúng thế hệ Z với nhân vật được phản ánh khi đọc, nghe, xem tin tức trên nền tảng ứng dụng di động chia theo nhóm tuổi. . 114 Bảng 2.12. Tần suất tương tác của công chúng thế hệ Z với nội dung tin tức trên Báo Mới .................................................................................................................. 117 Bảng 2.13. Các tình huống tương tác của công chúng thế hệ Z với tin tức báo chí trên Báo Mới ........................................................................................................... 126 Bảng 2.14. Các tình huống tương tác của công chúng thế hệ Z với tin tức báo chí trên ZingNews ........................................................................................................ 127 Bảng 2.15. Các tình huống tương tác của công chúng thế hệ Z với tin tức báo chí trên Thanhniên News .............................................................................................. 128

DANH MỤC CÁC BẢNG

Bảng 2.16. Các hành vi trao đổi ý nghĩa thông điệp khi công chúng thế hệ Z tương tác với tin tức báo chí trên Báo Mới ....................................................................... 131 Bảng 2.17. Các hành vi trao đổi ý nghĩa thông điệp khi công chúng thế hệ Z tương tác với tin tức báo chí trên ZingNews ..................................................................... 133 Bảng 2.18. Các hành vi trao đổi ý nghĩa thông điệp khi công chúng thế hệ Z tương tác với tin tức báo chí trên Thanhniên News .......................................................... 134 Bảng 2.19. Thực trạng công chúng thế hệ Z bổ sung, chỉnh sửa tin tức báo chí đã đăng tải trên 3 ứng dụng thuộc diện khảo sát ......................................................... 136 Bảng 2.20. Thực trạng tương tác của công chúng thế hệ Z với tòa soạn để gửi tin tức đến tòa soạn để được đăng tải ................................................................................. 137 Bảng 2.21. Mục đích của công chúng thế hệ Z khi tương tác với tin tức báo chí trên các ứng dụng di động .............................................................................................. 139 Bảng 2.22. Đặc tính tương tác của công chúng thế hệ Z với tin tức báo chí trên các ứng dụng di động .................................................................................................... 140 Bảng 2.23. Đặc tính tương tác của công chúng thế hệ Z với tin tức báo chí trên các ứng dụng di động .................................................................................................... 141 Bảng 3.1. Mức độ đáp ứng của tin tức báo chí đối với tương tác của công chúng thế hệ Z ......................................................................................................................... 149 Bảng 3.2. Đánh giá của NTL về điều kiện về ý thức, tinh thần trách nhiệm của công chúng thế hệ Z trong tương tác với tin tức báo chí trên ứng dụng di động ............ 151 Bảng 3.3. Công chúng thế hệ Z tạo nội dung mới chia sẻ trong mục bình luận mạng xã hội - tương quan nhóm tuổi ................................................................................ 154 Bảng 3.4. Tin tức có các yếu tố: nội dung phù hợp với nhu cầu của thế hệ Z ........ 171 Bảng 3.5. Tin tức có các yếu tố: Nội dung phù hợp với thị hiếu thế hệ Z .............. 171

Biểu đồ 2.1. Zing.vn với cột mốc chính thức trở thành báo điện tử số 1 Việt Nam năm 2018 .................................................................................................................. 96 Biểu đồ 2.2. Mức độ thường xuyên đọc báo của NTL ............................................. 99 Biểu đồ 2.3. Mức độ cập nhật tin tức báo chí trên các ứng dụng Báo Mới, ZingNews và Thanhniên News của NTL ................................................................................. 101 Biểu đồ 2.4. Thời điểm cập nhật tin tức báo chí trên các ứng dụng Báo Mới, ZingNews và Thanhniên News của NTL ............................................................... 102 Biểu đồ 2.5. Tình trạng cài và sử dụng ứng dụng tin tức di động của NTL ........... 104 Biểu đồ 2.6. Mức độ tiếp nhận tin tức của NTL trên các ứng dụng tin tức di động ................................................................................................................................ 106 Biểu đồ 2.7. Tần suất tương tác của công chúng thế hệ Z với tin tức báo chí trên các ứng dụng di dộng thuộc diện khảo sát .................................................................... 108 Biểu đồ 2.8. Tần suất tương tác của công chúng thế hệ Z với các đối tượng thông qua tin tức báo chí trên ứng dụng di động - tương quan nhóm tuổi ....................... 110 Biểu đồ 2.9. Tần suất tương tác hàng ngày của công chúng thế hệ Z với nội dung tin tức trên ZingNews ............................................................................................. 119 Biểu đồ 2.10. Tần suất tương tác của công chúng thế hệ Z với nội dung tin tức báo chí trên ứng dụng Thanhniên News ....................................................................... 120 Biểu đồ 2.11. Tần suất tương tác của công chúng thế hệ Z với định dạng tin tức trên Báo Mới .................................................................................................................. 122 Biểu đồ 2.12. Tần suất tương tác của công chúng thế hệ Z với định dạng tin tức trên ZingNews ................................................................................................................ 122 Biểu đồ 2.13. Tần suất tương tác của công chúng thế hệ Z với định dạng tin tức trên Thanhniên News ..................................................................................................... 123 Biểu đồ 2.14. Số NTL được đăng tin tức trên báo, tạp chí và số bài được đăng ......... 138 Biểu đồ 3.1. Ảnh hưởng của các yếu tố của tin tức đến tương tác của công chúng thế hệ Z với tin tức báo chí trên ứng dụng di động ...................................................... 150 Biểu đồ 3.2. Tìm kiếm và nghiên cứu thêm trước khi công chúng thế hệ Z quay lại bình luận ................................................................................................................ 153 Biểu đồ 3.3. Điều kiện về chính trị, pháp lý và kinh tế trong tương tác của công chúng thế hệ Z ........................................................................................................ 154 Biểu đồ 3.4. Mức chi tiêu bình quân hàng tháng của NTL cho thiết bị sử dụng ứng dụng tin tức báo chí chia theo địa bàn cư trú .......................................................... 155

DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ

Hình 1.1. Các hoạt động trực tuyến và ngoại tuyến phổ biến hàng tuần của thế hệ Z

tại Việt Nam .............................................................................................................. 52

Hình 1.2. Các ứng dụng mạng xã hội phổ biến nhất của thế hệ Z tại Việt Nam ..... 53

Hình 2.1. Thống kê truy cập của BaoMoi.Cóm ........................................................ 97

Hình 2.2. Chức năng “bình luận bài viết” của ứng dụng Zing News được mở ra khi

người dùng chạm vào để bình luận và ứng dụng mở ra trường nhập văn bản ......... 97

Hình 2.3. Giao diện ứng dụng Thanh Niên News .................................................... 98

Mô hình 1.1. Phản hồi và tương tác của Raffeli ....................................................... 74

DANH MỤC CÁC HÌNH, MÔ HÌNH

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Nghiên cứu công chúng là một trong những hướng nghiên cứu quan

trọng của truyền thông. Bối cảnh truyền thông số tạo ra những thay đổi có

tính cốt lõi trong hệ thống các loại hình phương tiện truyền thông và cách

thức tiếp cận thông tin của công chúng. Trong đó, thế hệ Z, là nhóm người

sinh sau đầu thế kỷ 21, đang trở thành một đối tượng quan tâm đặc biệt trong

các nghiên cứu công chúng.

Thế hệ Z là thế hệ đã sinh ra và lớn lên trong môi trường số, sử dụng các

thiết bị điện tử và kết nối internet từ nhỏ. Điều này đã tạo ra sự khác biệt rõ

rệt trong cách tiếp cận và sử dụng thông tin so với các thế hệ trước đó. Thế hệ

Z có xu hướng tìm kiếm thông tin trên các nền tảng số và có khả năng tiếp

nhận thông tin từ nhiều nguồn khác nhau.

Chính vì vậy, hiểu về công chúng thời đại số và hành vi của công chúng

trên các nền tảng số trở thành một nhu cầu tất yếu của các cơ quan báo chí,

các nhà cung cấp nội dung cũng như các nhà quản lý thông tin, báo chí tại

Việt Nam. Những nghiên cứu này giúp ta hiểu rõ hơn về các xu hướng tiêu

thụ nội dung của thế hệ Z, cách họ tương tác trên các nền tảng số, nhận biết

được yếu tố ảnh hưởng đến sự tương tác của công chúng và đề xuất các giải

pháp để tăng cường tương tác giữa công chúng và tin tức trên các nền tảng

báo chí, truyền thông số.

Phần mềm ứng dụng trên thiết bị di động (gọi tắt là Ứng dụng di động,

hoặc Ứng dụng; tiếng Anh: Mobile application hoặc Mobile app hoặc app) là

phần mềm được thiết kế để chạy trên điện thoại thông minh, máy tính bảng và

các thiết bị di động. Ứng dụng di động ngày nay chi phối mọi hoạt động của

con người, phục vụ mọi nhu cầu: từ gọi xe, đặt đồ ăn tới nghe nhạc, xem

phim, thanh toán các dịch vụ sinh hoạt… Tổng số ứng dụng di động được

phân phối trên hai nền tảng lớn nhất App store (iOS-Apple) và Play store

(Android - Google) đến năm 2022 là 4,82 triệu ứng dụng, tạo ra doanh thu

hàng năm là 133 tỷ đô la, với mức tăng trưởng 19,1% mỗi năm (theo

“Business of Apps”). Trong đó, riêng nhằm phục vụ nhu cầu tin tức của công

chúng thì cũng có tới hàng trăm ứng dụng của các toà soạn, cơ quan báo chí,

nhà cung cấp nội dung.

Việt Nam là một thị trường tiềm năng bởi chúng ta là một trong số các

quốc gia có tốc độ tăng trưởng internet và sử dụng các thiết bị di động cao

nhất trên thế giới. Hiện nay cả nước có hơn 156 triệu thuê bao điện thoại di

động trong đó lượng người sử dụng điện thoại thông minh chiếm đến 94,6%

[232]. Các thống kê của hãng nghiên cứu WeAreSocial tháng 2 năm 2022 cho

thấy số lượng người truy cập internet qua điện thoại di động tại Việt Nam liên

tục tăng nhanh, vượt qua số lượng người truy cập internet bằng các loại hình

thiết bị khác như máy vi tính để bàn hay xách tay. Đây dần trở thành một thói

quen của công chúng và có thể trở thành một xu hướng tiếp cận mới của các

ngành nghề kinh doanh, trong đó có báo chí, truyền thông tại Việt Nam.

Cùng với sự phát triển của thị trường điện thoại thông minh, các ứng

dụng di động đa nền tảng (có thể chạy trên tất cả các hệ điều hành di động

phổ biến như: iOS của Apple, Android của Google...) ngày càng được cải tiến

đã biến chiếc điện thoại thông minh thành một cổng thông tin đa nhiệm, làm

thay đổi hành vi tiếp nhận thông tin báo chí và tương tác của công chúng. Đây

là cách thức tiếp nhận thông tin nhanh, có tính cá nhân hoá cao và đặc biệt là

luôn di động, phù hợp với xu hướng vận động liên tục của thông tin cũng như

phong cách sống hiện đại của công chúng kỷ nguyên kỹ thuật số.

Sự xuất hiện của các nền tảng và các phần mềm ứng dụng di động làm

xuất hiện loại hình báo chí mới: báo chí di động. Ứng dụng tin tức di động

(app tin tức di động) là phần mềm ứng dụng tin tức được cài đặt trên thiết bị

di động nhằm đáp ứng nhu cầu đọc, nghe, xem và tương tác trực tuyến của

công chúng báo chí truyền thông. Theo tác giả Paula M. Pointdexter của Đại

học Syracuse University trong một nghiên cứu tiến hành tại Mỹ năm 2016

[171, tr.36-38], 37% chủ sở hữu thiết bị di động sử dụng ứng dụng để nhận tin

tức, tiếp theo là 20% sử dụng trình duyệt và 19% tương tác với tin tức trên

Facebook. Ít hơn 1/10 (9%) tham gia sử dụng cảnh báo tin tức nóng hổi, 7%

sử dụng công cụ tìm kiếm và chỉ 4% tương tác với tin tức trên thiết bị di động

của họ thông qua Twitter.

Thế hệ Z là thế hệ sinh ra và lớn lên trong thời đại số hóa (sinh từ 1996),

là thế hệ gắn liền với cách mạng công nghệ thông tin, truyền thông và các các

phương tiện truyền thông, đặc biệt là các phương tiện truyền thông mới; là thế

hệ nòng cốt của xã hội thông tin và là thế hệ đầu tiên của thời đại siêu kết nối.

Công chúng thế hệ Z ngay từ khi sinh ra đã tiếp cận và lớn lên cùng với sự

phát triển của cuộc cách mạng về công nghệ. Công chúng thế hệ Z là công

chúng số, có năng lực tiếp cận, tiếp nhận và tương tác với tất cả các dòng

thông tin trong xã hội hội thông tin. Đây đồng thời là công chúng truyền

thông đa phương tiện, “có thể tương tác với nội dung đa phương tiện ở bất cứ

đâu, bất cứ nơi nào, bất cứ lúc nào, Họ được quyền lựa chọn cao nhất về nội

dung thông qua sự hỗ trợ của các nền tảng hay các ứng dụng kỹ thuật công

nghệ. Nội dung tương tác trong truyền thông đa phương tiện là đa chiều, trực

tiếp (do truyền thông đa phương tiện đáp ứng được tính chất thời gian thực -

real-time” [38, tr.32]. Các phương tiện truyền thông mới như internet, điện

thoại di động đã và đang thể hiện vai trò ngày càng quan trọng đối với cuộc

sống hàng ngày của họ. Nhu cầu thông tin và chia sẻ thông tin thể hiện rõ tính

tương tác của thế hệ Z với tin tức báo chí trên các nền tảng công nghệ số hiện

nay. Xu hướng phát triển các nền tảng di động đã tạo ra những nét đột phá

trong thị trường truyền thông toàn cầu cũng như trong nước.

Lý luận và thực tiễn báo chí truyền thông kỷ nguyên số trên thế giới và ở

Việt Nam đang đặt ra các câu hỏi: Hành vi tương tác của thế hệ Z có đặc

trưng gì, khác gì so với các thế hệ trước đó (thế hệ tĩnh lặng, thế hệ trung tuổi,

thế hệ X, thế hệ Y)? Đặc trưng của tin tức báo chí trên ứng dụng di động là

gì? Tần suất, đặc tính, phương thức tương tác giữa công chúng nói chung và

công chúng thế hệ Z nói riêng với tin tức báo chí trên ứng dụng di động ở

Việt Nam là như thế nào? Những yếu tố nào ảnh hưởng, tác động đến tương

tác của công chúng thế hệ Z với tin tức báo chí trên ứng dụng di động ở Việt

Nam hiện nay? Có sự khác biệt gì về tần suất, đặc tính, phương thức tương

tác giữa công chúng nói chung và công chúng thế hệ Z nói riêng với tin tức

báo chí trên ứng dụng di động và tin tức truyền thống (xuất bản trên báo in,

các chương trình phát thanh, truyền hình và phiên bản báo mạng điện tử trên

màn hình máy tính thông thường)? Tin tức báo chí với tiêu chí như thế nào,

nền tảng ứng dụng động của các cơ quan báo chí cần được thiết kế, xây dựng

với hệ thống điều khiển và chương trình tương tác như thế nào thì góp phần

thúc đẩy gia tăng tương tác giữa công chúng thế hệ Z với tin tức báo chí trên

nền tảng các ứng dụng di động?

Đó chính là lý do để NCS chọn đề tài "Tương tác của công chúng thế

hệ Z với tin tức báo chí trên các ứng dụng di động tại Việt Nam" làm đề tài

luận án tiến sĩ Báo chí học.

2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu

2.1. Mục đích nghiên cứu

Luận án hệ thống hóa những vấn đề lý luận; khảo sát nhằm nhận diện

thực trạng tương tác của công chúng thế hệ Z với tin tức báo chí trên các ứng

dụng di động; từ đó nhận diện xu hướng, đề xuất giải pháp tăng cường tương

tác của công chúng thế hệ Z với tin tức báo chí, phát triển các hệ sinh thái nội

dung, thông tin báo chí tại Việt Nam trong bối cảnh phát triển báo chí đa

phương tiện và đa nền tảng hiện nay.

2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu

Để đạt được mục đích nêu trên, đề tài nghiên cứu tập trung thực hiện

những nhiệm vụ cốt lõi sau đây:

- Một là, hệ thống hoá lý luận về tương tác của công chúng thế hệ Z với

tin tức báo chí trên các ứng dụng di động.

- Hai là, khảo sát thực trạng tương tác giữa công chúng thế hệ Z với tin

tức báo chí ở các cơ quan báo chí và các ứng dụng di động tại Việt Nam

- Ba là, nhận diện xu hướng và đề xuất giải pháp cả về nội dung lẫn phát

triển các ứng dụng tăng cường tương tác của công chúng thế hệ Z với tin tức

báo chí trên ứng dụng di động tại Việt Nam hiện nay.

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

4.1. Đối tượng nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu của đề tài này “Tương tác của công chúng thế hệ

Z với tin tức báo chí trên ứng dụng di động tại Việt Nam”.

4.2. Phạm vi vấn đề nghiên cứu và phạm vi khảo sát

Đề tài tập trung khảo sát, nghiên cứu sự tương tác của nhóm đối tượng

công chúng thế hệ Z với nội dung tin tức báo chí, thông qua: số liệu truy cập,

các phiên bản, giao diện và chức năng tương tác trên các ứng dụng di động là

Báo Mới (Trang tin tức tổng hợp tự động của công ty cổ phần công nghệ EPI

Technologies, thuộc tập đoàn VNG); ZingNews (ứng dụng di động của Tạp

chí Tri thức trực tuyến (ZingNews), thuộc Hội xuất bản Việt Nam) và

Thanhniên News (ứng dụng di động của báo Thanh Niên, thuộc Hội Liên hiệp

Thanh niên Việt Nam). Công chúng thế hệ Z Việt Nam được khảo sát tập

trung ở các tỉnh, thành phố sau: Hà Nội, Tp. Hồ Chí Minh, Quảng Ninh, Cần

Thơ, Đà Nẵng và Đắk Lắk. Khảo sát tiến hành cả ở khu vực thành thị và nông

thôn, hải đảo (Quảng Ninh, Đà Nẵng). Lấy danh sách xã phường của từng

vùng, dùng phần trăm cộng dồn để chọn, mỗi vùng sẽ có cận dưới (tối thiểu)

là 371 trường hợp thì tổng dung lượng mẫu cận dưới là 2.226. Để đảm bảo độ

tin cậy của kết quả nghiên cứu, NCS lựa chọn dung lượng mẫu là 3.600 với

cơ cấu mỗi địa phương 600 mẫu.

4.3. Phạm vi thời gian

Về thời gian khảo sát: Trong khoảng thời gian là từ 1/2021 đến hết tháng

9/2022. Đây là khoảng thời gian mà các nền tảng ứng dụng di động thuộc

diện khảo sát chú trọng đẩy mạnh việc đầu tư vào tin tức di động, các phiên

bản ứng dụng di động liên tục được phát hành và cập nhật. Đặc biệt trong giai

đoạn từ tháng 1 năm 2021 đến hết tháng 7 năm 2021 là giai đoạn tác giả đề tài

được làm việc trực tiếp với đội ngũ quản lý các ứng dụng này và được chia sẻ

những dữ liệu, số liệu của hệ thống về người dùng. Những số liệu thu thập

được có độ chính xác cao do nó được tổng hợp bằng các công cụ đo đếm kỹ

thuật số chính xác nằm trong chính phần mềm quản trị hệ thống của các ứng

dụng, nên có giá trị rất lớn trong việc phân tích, đánh giá của tác giả. Những

số liệu này cũng giúp tác giả định hình được các khu vực có lượng truy cập

lớn nhất của công chúng đối với 3 ứng dụng được khảo sát, để từ đó xây dựng

phương án về chọn mẫu, chọn địa điểm tiến hành khảo sát. Nguyên tắc là phải

có truy cập của công chúng thì mới có thể có các mức độ khác nhau của tương

tác. Chính vì vậy, việc kết hợp giữa lý thuyết của việc chọn mẫu khảo sát với

số liệu đo đếm chính xác của hệ thống thống kê trên nền tảng số chính là một

phương pháp nghiên cứu vừa đảm bảo tính hệ thống, vừa tận dụng những giá

trị ưu việt của công nghệ số.

5. Giả thuyết nghiên cứu và khung phân tích

5.1. Giả thuyết nghiên cứu

1 - Công chúng thế hệ Z có năng lực và điều kiện tiếp cận, tiếp nhận và

tương tác với tin tức báo chí trên ứng dụng di động.

2- Các nền tảng di động tạo ra sự khác biệt về tần suất, mức độ, đặc tính,

phương thức tương tác giữa công chúng thế hệ Z ở Việt Nam với tin tức báo

chí xuất bản trên các nền tảng đó.

3- Cùng với tính xu hướng, chất lượng nội dung và phương thức sản xuất,

phân phối tin tức xuất bản trên nền tảng di động; việc xây dựng và phát triển các

phiên bản ứng dụng với các chức năng cập nhật có ảnh hưởng đến tần suất, mức

độ, đặc tính và phương thức tương tác của công chúng với tin tức báo chí trên

nền tảng di động.

4- Nếu xác định rõ được tần suất, mức độ, đặc tính, phương thức tương

tác giữa công chúng nói chung và công chúng thế hệ Z nói riêng với tin tức

báo chí trên ứng dụng di động ở Việt Nam; Yêu cầu và điều kiện đối với các

cơ quan báo chí trong sáng tạo nội dung, tổ chức sản xuất, phân phối nội dung

tin tức trên các ứng dụng di động, thì có cơ sở xây dựng giải pháp chiến lược

phát triển hệ sinh thái nội dung số phù hợp nhằm phát triển công chúng số nói

chung và công chúng thế hệ Z nói riêng, từ đó có giải pháp tối ưu hoá công

tác quản lý báo chí truyền thông và hoạch định các chính sách quản lý, thúc

đẩy sự phát triển của các cơ quan báo chí hiện nay.

5.2. Khung phân tích

6. Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

6.1. Cơ sở lý thuyết: Luận án tiếp cận mục tiêu và các nội dung nghiên

cứu dựa trên những lý thuyết chính sau đây:

- Lý thuyết báo chí đa nền tảng và truyền thông đa phương tiện

Luận án sử dụng lý thuyết về đặc điểm của tin tức báo chí là các tác

phẩm báo chí và sản phẩm truyền thông đa phương tiện có thành phần cốt lõi

là thông tin báo chí, được các nhà nghiên cứu thuộc Khoa Báo chí (nay là

Viện Báo chí), Học viện Báo chí và Tuyên truyền công bố trong các giáo

trình: Tạ Ngọc Tấn (1993), Cơ sở lý luận báo chí, Nxb Văn hóa - Thông tin,

Hà Nội; Nguyễn Văn Dững (2012), Cơ sở lý luận báo chí, Nxb Lao động,

trong đó nêu rõ đặc điểm của thông tin báo chí, chức năng và nguyên tắc hoạt

động báo chí và tin tức báo chí; Nguyễn Thị Thoa (chủ biên), Nguyễn Thị

Hằng Thu (2011), Tác phẩm báo chí đại cương, Nxb Giáo dục đã xây dựng lý

thuyết các yếu tố nội dung và hình thức của tác phẩm báo chí, trong đó có thể

loại tin tức. Giáo trình Ảnh tin của Vũ Huyền Nga (2016), Nxb Thông tin và

Truyền thông, Hà Nội; Nguyễn Thị Trường Giang (2017), “Phát triển báo

mạng dành cho thiết bị di động - xu hướng tất yếu” [25, tr.77-86].

Tin tức báo chí trên ứng dụng di động là sản phẩm báo chí xuất bản trên

nền tảng di động- là tác phẩm, sản phẩm báo chí di động, được sáng tạo nội

dung và tổ chức sản xuất phân phối như là một sản phẩm truyền thông đa

phương tiện. Đỗ Thị Thu Hằng và cộng sự (2022) tại Viện Báo chí, Học viện

báo chí và Tuyên truyền, trong cuốn Giáo trình Nhập môn Truyền thông đa

phương tiện đã xây dựng khái niệm, đặc điểm, tính chất mô hình truyền thông

đa phương tiện, trong đó nhấn mạnh: “Thông điệp truyền thông đa phương

tiện là nội dung chéo dựa trên các yếu tố đa phương tiện, các chương trình

tương tác, được tạo lập, ứng dụng trong hệ sinh thái số” [38, tr.30]. Theo đó,

sáng tạo nội dung và tổ chức sản xuất sản phẩm truyền thông đa phương tiện

dựa trên 3 yếu tố: nội dung số, công nghệ số và mỹ thuật số. Một trong những

tính chất của Truyền thông đa phương tiện là “tính tương tác”, trong đó nhấn

mạnh: “Truyền thông đa phương tiện có độ mở cao nhất về không gian và

trải nghiệm tương tác”.

- Lý thuyết về tương tác của công chúng với tác phẩm, sản phẩm báo

chí trên nền tảng di động - ứng dụng di động

Luận án sử dụng cơ sở lý thuyết về công chúng báo chí, phát triển công

chúng báo chí, phương pháp nghiên cứu công chúng báo chí; lý thuyết xã hội

học truyền thông và truyền thông đại chúng (TTĐC) nghiên cứu sâu về tương

tác công chúng với tác phẩm - sản phẩm truyền thông

Lý thuyết về tương tác được sử dụng trong luận án bao gồm:

+ Lý thuyết tương tác của Raffaeli

Lý thuyết về tương tác của Rafaeli đưa ra năm 1986 thì tập trung vào vai

trò của công chúng trong quá trình tương tác, thay vì phương tiện truyền

thông hay nội dung của thông điệp. Lý thuyết tương tác này ban đầu giải thích

cách quá trình giao tiếp trên nền tảng web xuất hiện, thông qua các phòng

“chat” (tán gẫu) trực tuyến. Khi công nghệ phát triển, các giao tiếp này không

chỉ xuất hiện trong phòng “chat” trực tuyến mà còn trên các trang web, các

mạng xã hội và nhiều không gian khác trên mạng internet. Lý thuyết tương

tác này tiếp tục được phát triển bởi trước đó hầu hết các lý thuyết truyền

thông đều cho rằng công chúng có vai trò thụ động trong giao tiếp; trong khi

thực tế công nghệ, mạng internet đã giúp công chúng có vai trò chủ động hơn,

thậm chí là tham gia vào cả các chương trình nghị sự, thông qua hành vi

tương tác trên các phương tiện truyền thông.

+ Lý thuyết hiệu ứng của truyền thông tương tác (TIME) của Sundar

Theo lý thuyết này: hình ảnh, văn bản, video, và âm thành đều là các thể

thức trình bày thông tin khác nhau. Khả năng thay đổi thể thức là một đặc tính

sử dụng của truyền thông số, đặc biệt là truyền thông tương tác, nhưng đây

cũng là một đặc tính của các phương tiện truyền thông truyền thống. Lý

thuyết này giải thích cách mà các yếu tố truyền thông tương tác, bao gồm tính

tương tác của công nghệ, tính chất của tin tức và tính tương tác của người

dùng, có thể ảnh hưởng đến hiệu ứng của truyền thông. Theo lý thuyết TIME,

các yếu tố trên có thể ảnh hưởng đến năm mặt của hiệu ứng truyền thông: đó

là chức năng, trải nghiệm, nhận thức, tham gia và chuyển đổi. Chức năng liên

quan đến mục đích của người dùng khi sử dụng ứng dụng di động và cảm giác

họ nhận được từ đó. Trải nghiệm liên quan đến cảm giác thực tế của người

dùng khi sử dụng ứng dụng di động. Nhận thức liên quan đến các quan điểm

của người dùng về tin tức và tương tác của họ với nó. Tham gia liên quan đến

mức độ tương tác của người dùng với nội dung tin tức. Chuyển đổi liên quan

đến mức độ mà người dùng chia sẻ nội dung tin tức với những người khác.

Lý thuyết TIME cho thấy rằng các yếu tố trên có thể ảnh hưởng đến hiệu

ứng của truyền thông và cần được xem xét khi thiết kế nội dung tin tức trên

ứng dụng di động để tạo ra tương tác cao với công chúng thế hệ Z.

+ Lý thuyết xã hội học truyền thông và truyền thông đại chúng (TTĐC)

nghiên cứu sâu về tương tác công chúng với tác phẩm - sản phẩm truyền thông.

Thể hiện trong các công trình nghiên cứu chủ yếu sau đây: Mai Quỳnh

Nam (2001), Đặc điểm và tính chất của giao tiếp đại chúng, công bố trong

cuốn Báo chí - Những điểm nhìn từ thực tiễn, Tập 1, Nxb Văn hóa - Thông

tin, Hà Nội, “Truyền thông đại chúng: Tương tác văn hoá”, trong đó nhấn

mạnh: Tương tác công chúng với các kênh truyền thông đại chúng là “tương

tác gián tiếp thông qua trao đổi và tác động lẫn nhau"; Theo Mai Quỳnh Nam,

“uy tín nguồn tin là yếu tố quan trọng hàng đầu tạo nên các tương tác xã hội,

trong đó có các tương tác văn hoá với công chúng". Ông cho rằng các phương

tiện truyền thông đại chúng là thiết chế cơ bản trong xã hội hiện đại “phải

chuẩn mực, phải duy trì các giá trị, phải tạo dựng khuôn mẫu văn hóa”.

- Lý thuyết về công chúng thế hệ Z và công chúng báo chí thế hệ Z

Luận án sử dụng lý thuyết thế hệ truyền thông (media generations) của

G. Bolin (2017) khi định nghĩa các thế hệ gắn liền với cách mạng công nghệ

thông tin, truyền thông và các các phương tiện truyền thông, đặc biệt là các

phương tiện truyền thông mới. Đỗ Thị Thu Hằng (2013,2015), khi phân tích

vòng đời và đặc điểm tâm lý các thế hệ công chúng báo chí đã phân tích tâm

lý các thế hệ: thế hệ tĩnh lặng, thế hệ trung tuổi, thế hệ X, thế hệ Y, thế hệ Z

với 6 dấu hiệu nhận diện, bao gồm: Năm sinh, Phương tiện truyền thông mới

(với họ); Cái tôi và xã hội; Mối quan hệ với pháp luật; Vai trò với công nghệ;

Giá trị cốt lõi [36, tr.57-57]. Luận án cũng sử dụng lý thuyết về tâm lý tiếp

nhận sản phẩm báo chí của công chúng; trong Giáo trình Tâm lý học báo chí,

chương 2, Tâm lý tiếp nhận sản phẩm báo chí [36, tr.21-68].

Luận án sử dụng lý thuyết về công chúng báo chí với các nghiên cứu của

Mai Quỳnh Nam, Trần Hữu Quang, Trần Bá Dung; lý thuyết về “công chúng

báo chí di dộng” được nhóm tác giả Lê Thu Hà (Chủ biên), Đỗ Thị Thu Hằng,

Nguyễn Thị Bích Yến, Nhạc Phan Linh (Viện Báo chí, Học viện Báo chí và

Tuyên truyền xây dựng năm 2020, trong đó khẳng định: “Công chúng báo chí

là đối tượng mà báo chí (bao gồm báo in, phát thanh, truyền hình, báo mạng

điện tử, báo chí di động) hướng vào để tác động, lôi kéo, thu phục họ vào

phạm vi ảnh hưởng của mình. Đồng thời, công chúng còn tương tác trở lại,

tham gia vào quá trình sáng tạo tác phẩm - phát tán thông tin, giám sát, quyết

định vai trò, vị thế xã hội của tác phẩm báo chí”. Theo lý thuyết này, công

chúng của tin tức báo chí trên ứng dụng di động là công chúng báo chí di

động [29, tr.9-11].

6.2. Các phương pháp nghiên cứu

- Phương pháp nghiên cứu tài liệu:

Được sử dụng với mục đích tìm cơ sở cho việc xây dựng hệ thống lý

thuyết, phân tích thực trạng tin tức báo chí trên các ứng dụng di động, đồng

thời kế thừa những kết quả nghiên cứu sẵn có; làm cơ sở cho việc so sánh,

đánh giá các kết quả khảo sát, tìm ra những giải pháp khoa học cho vấn đề

nghiên cứu.

Các nguồn tài liệu, số liệu liên quan đến luận án, bao gồm các công trình

trong và ngoài nước đã nghiên cứu về công chúng của báo chí, truyền thông,

các báo cáo kinh doanh có số liệu chi tiết về người dùng như tần suất, thói

quen, sở thích người dùng trên các kênh truyền thông, mạng xã hội.

Thông tin khoa học được thu thập qua các tài liệu, sách, báo, tạp chí

và công trình khoa học các cấp, các số liệu, số liệu trực tuyến và cập nhật

của các hãng thống kê, đo lường nội dung số... Ngoài các dữ liệu được chia

sẻ miễn phí trong các báo cáo, thống kê từ nhiều nguồn, tác giả đã tiếp cận

và thuyết phục các nhà quản lý vận hành của các ứng dụng di động để tiếp

cận và sử dụng những số liệu cập nhập, được thống kê từ chính phần mềm

hệ thống quản trị nội dung của các ứng dụng đó. Đây là những số liệu có

độ chính xác tuyệt đối mà các nhà quản lý dùng để xây dựng phương án

kinh doanh, gọi vốn đầu tư… nên có giá trị sử dụng rất cao đối với tác giả

luận án.

- Phương pháp điều tra bằng bảng hỏi (an-két):

Mục tiêu sử dụng phương pháp này là đánh giá thực trạng tiếp cận, tiếp

nhận, tương tác của công chúng thế hệ Z ở 3 nhóm tuổi sinh từ năm 1996 đến

2000; từ 2001-2006 và từ 2007-2012 với tin tức báo chí trên ứng dụng di động.

Địa bàn nghiên cứu thực địa: Đặc trưng địa lý của Việt Nam bao gồm cả

vùng đồng bằng, vùng núi và vùng duyên hải. Tuy nhiên, tương tác giữa công

chúng thế hệ Z với tin tức báo chí cần phụ thuộc môt số điều kiện cần như: có

phương tiện (điện thoại thông minh có kết nối mạng internet; ipad; có mạng

internet; khả năng chi trả cho các dịch vụ…). Kết hợp với số liệu, dữ liệu thực

tế có được từ nội bộ hệ thống quản trị nội dung thuộc 03 cơ quan chủ quản

của 03 ứng dụng được khảo sát về lượng truy cập của người dùng tới 03 ứng

dụng thuộc đó trong 06 tháng (từ tháng 1 đến tháng 7 năm 2021) để xác định

lượng truy cập theo từng vùng miền tại Việt Nam, từ đó xác định các địa điểm

cót truy cập. Tiếp theo, để chọn được mẫu đại diện mang tính khái quát, luận

án sẽ chọn địa bàn nghiên cứu thực địa theo 6 vùng: Đông Bắc Bộ; Đồng

bằng Sông Hồng (Bắc Bộ); Trung Bộ; Tây Nguyên; Đông Nam Bộ; Đồng

bằng sông Cửu Long (Nam Bộ) đảm bảo yếu tố tiên quyết là những nơi có

lượng truy cập ứng dụng từ người dùng (phải có truy cập thì mới có thể có

tương tác).

Để tính toán kích thước mẫu cho nghiên cứu NCS đã xác định các thông

số sau đây:

• Mức độ tin cậy mong muốn (confidence level): Mức độ tin cậy là xác

suất rằng kết quả nghiên cứu là chính xác. Thông thường, mức độ tin

cậy được sử dụng là 95%.

• Độ lệch chuẩn của biến cố chính (standard deviation): Độ lệch chuẩn

thể hiện mức độ phân tán của các giá trị dữ liệu và sử dụng giá trị phổ

biến là 0.5.

• Sai số (margin of error): Sai số là sai số tối đa mà bạn có thể chấp nhận

trong kết quả khảo sát: sai số được sử dụng là 5%.

• Tỉ lệ của đối tượng trong quần thể (population proportion): Tỉ lệ đối

tượng trong quần thể là tỷ lệ của số lượng đối tượng trong quần thể mà

mình muốn khảo sát. Đây chính là tỉ lệ của thế hệ Z (sinh từ 1996-

2007) trong dân số Việt Nam. Con số này là 27% (khoảng 27-28 triệu

người trong tổng dân số 98,4 triệu người tính đến ngày 1/4/2022 bởi

Tổng cục Thống kê Việt Nam.

Dựa trên các thông số trên và lý thuyết thống kê, phương pháp chọn

mẫu trong nghiên cứu khoa học, NCS tính toán kích thước mẫu theo công

thức như sau:

n = ((Z^2 * p * (1 - p)) / E^2)

• n là kích thước mẫu cần thiết

• Z là giá trị đối ứng tương ứng với mức độ tin cậy mong muốn. Với mức

Trong đó:

• p là tỉ lệ của đối tượng trong quần thể. Tỉ lệ trong nghiên cứu này là

độ tin cậy là 95%, Z tương ứng là 1.96.

• E là sai số cho phép là 5% hoặc 0.05.

0,27 theo như tính toán ở trên

Thay các giá trị vào công thức, ta có:

n = ((1.96^2 * 0.27 * (1 - 0.27)) / (0.05^2)) ≈ 370.77

Để đảm bảo tính đại diện và độ chính xác của kết quả khảo sát, NCS cần

khảo sát ít nhất 371 đối tượng trong quần thể thế hệ Z tại các địa phương lựa

chọn khảo sát. Lấy danh sách xã phường của từng vùng, dùng phần trăm cộng

dồn để chọn, mỗi vùng sẽ có cận dưới (tối thiểu) là 371 trường hợp thì tổng

dung lượng mẫu cận dưới là 2.226 trường hợp được khảo sát. Như vậy, để

đảm bảo độ tin cậy của kết quả nghiên cứu, NCS lựa chọn dung lượng mẫu là

3.600 với cơ cấu mỗi địa phương 600 mẫu: Hà Nội, Tp. Hồ Chí Minh, Quảng

Ninh, Cần Thơ, Đà Nẵng và Đắk Lắk. Khảo sát tiến hành cả ở khu vực thành

thị và nông thôn, miền núi, miền biển (Quảng Ninh, Đà Nẵng).

Kỹ thuật sử dụng trong phân tích nội dung định lượng là phần mềm

SPSS 20

- Phương pháp phỏng vấn

Tiến hành phỏng vấn cá nhân (phỏng vấn sâu) 15 trường hợp, phỏng vấn

18 nhóm, cụ thể như sau:

Phỏng vấn cá nhân (phỏng vấn sâu): 15 trường hợp, bao gồm:

+ Nhóm 1: Các nhà quản lý báo chí bao gồm 4 phỏng vấn sâu ở các cơ

quan báo chí thuộc diện khảo sát, bao gồm: 1 Tổng biên tập, 1 Phó tổng biên

tập phụ trách nội dung (bao gồm cả phân phối nội dung trên các nền tảng), 1

phó Tổng biên tập phụ trách mảng báo chí số/ báo chí đa nền tảng/ báo chí

trên nền tảng di động, 1 phó Tổng biên tập phụ trách kinh doanh - phát hành.

+ Nhóm 2: Các trưởng ban tin tức, Trưởng ban điện tử của các cơ quan

báo chí, nhân viên phụ trách phân phối nội dung tin tức trên các ứng dụng.

Bao gồm 4 phỏng vấn sâu ở các cơ quan báo chí thuộc diện khảo sát.

+ Nhóm 3: Phóng viên thời sự chuyên sản xuất tin tức được đăng tải trên

các ứng dụng, bao gồm 4 phóng viên/ biên tập viên ở các cơ quan báo chí

thuộc diện khảo sát.

+ Nhóm 4: Quản lý và điều hành các ứng dụng di động thuộc diện khảo

sát: phỏng vấn 3 trường hợp ở 3 ứng dụng di động thuộc diện khảo sát.

Phỏng vấn nhóm: 18 nhóm

Với mục tiêu nghiên cứu thực trạng tương tác của công chúng thế hệ Z,

với tin tức báo chí trên 3 ứng dụng di động thuộc diện khảo sát; để tìm kiếm

các dữ liệu định tính về tương tác công chúng thế hệ Z với tin tức báo chí ở

các độ tuổi, các địa phương khác nhau, NCS tiến hành phỏng vấn nhóm 18

nhóm công chúng thế hệ Z sau đây:

6 nhóm công chúng thế hệ Z (theo độ tuổi) sống ở thành thị (Hà Nội: 3

nhóm, Tp Hồ Chí Minh (3 nhóm)

6 nhóm thế hệ Z (theo độ tuổi) sống ở nông thôn (Cần Thơ: 3 nhóm, Đà

Nẵng: 3 nhóm)

6 nhóm thế hệ Z (theo độ tuổi) sống ở miền núi và miền biển (Quảng

Ninh: 3 nhóm; Đắklắk: 3 nhóm)

- Phương pháp phân tích nội dung:

Phân tích nội dung tin tức báo chí trên 3 ứng dụng di động Báo mới;

ZingNews và Thanh Niên vào các tháng 7,8,9/2022. Việc phân tích dựa trên

cơ sở thiết kế bảng mã phân tích tin tức báo chí trên ứng dụng di động

Để đảm bảo tính khách quan và nguyên tắc đạo đức trong nghiên cứu,

các cá nhân tham gia phỏng vấn sâu cũng được để ở tình trạng khuyết danh

khi trình bày kết quả trong luận án. Do luận án sử dụng phần mềm xử lý

thông tin định lượng SPSS, phần mềm xử lý thông tin định tính NVivo có thể

cho ra các phân tích tương quan nhiều chiều. Vì vậy, phần Phụ lục của luận

án được tổ chức theo nguyên tắc lựa chọn những kết quả nghiên cứu đã được

chọn sử dụng trong luận án.

7. Điểm mới của luận án

Đây không phải là luận án tiến sĩ đầu tiên ở Việt Nam nghiên cứu về

báo chí trên nền tảng di động. Nhưng đây là luận án tiến sĩ đầu tiên đưa ra

được một hệ thống lý thuyết và thực tiễn về tính tương tác của các sản

phẩm tin tức báo chí trong môi trường số. Đây cũng là một trong số ít

những luận án nghiên cứu về công chúng thế hệ Z, nhóm công chúng mới

và sẽ quyết định sự thành bại của nhiều sản phẩm thông tin, báo chí hiện

nay cũng như trong tương lai. Luận án bước đầu nghiên cứu nhằm mô tả

tần suất, đặc tính, cấp độ biểu hiện tương tác, điều kiện cần đáp ứng - đặc

biệt là đáp ứng về tin tức báo chí và yêu cầu về các chương trình tương tác

và hệ thống điều khiển của nền tảng ứng dụng di động nhằm đảm bảo và

gia tăng tương tác của công chúng thế hệ Z tại Việt Nam với tin tức báo chí

trên các ứng dụng di động.

Về góc độ lý luận, luận án sử dụng các lý thuyết mới như: Lý thuyết tương

tác của Rafaeli, lý thuyết hiệu ứng truyền thông tương tác (TIME) của Sundar.

Đây là các lý thuyết lần đầu tiên được đưa vào nghiên cứu nhằm phân tích khả

năng cũng như vai trò của sự tương tác giữa công chúng với các sản phẩm tin tức

báo chí trên nền tảng các thiết bị di động. Luận án sử dụng hệ thống lý luận về báo

chí, mô hình truyền thông để làm sâu sắc những vấn đề của báo chí tương tác nói

riêng và báo chí và truyền thông hiện đại nói chung. Kết quả nghiên cứu của luận

án có thể mở ra những góc tiếp cận mới cho các hướng nghiên cứu về báo chí

tương tác cũng như công chúng thế hệ Z ở Việt Nam trong thời gian tới.

Đây cũng là một trong những công trình nghiên cứu đầu tiên đề cập đến

lý luận về tin tức báo chí trên ứng dụng di động nói chung và tác phẩm, sản

phẩm báo chí trên nền tảng ứng dụng di động; với việc xác định nội dung cốt

lõi và định dạng tin tức báo chí di động.

Về tính thực tiễn, đây là công trình áp dụng những phương pháp nghiên

cứu hiện đại, qua đó, kết quả nghiên cứu sẽ đánh giá được hiện trạng của tính

tương tác trong các sản phẩm tin tức báo chí trên các ứng dụng di động. Các ứng

dụng di động ở đây không chỉ là điện thoại di động như một số luận văn, luận án

đã đề cập, mà nó là một hệ sinh thái các phần mềm, ứng dụng có thể vận hành

trên mọi thiết bị di động, bao gồm: điện thoại di động, máy tính bảng cũng như

các thiết bị đeo cá nhân (đồng hồ thông minh…) Những kết quả nghiên cứu của

luận án không chỉ góp phần đánh giá, đề xuất giải pháp nâng cao tính tương tác

và chất lượng của các sản phẩm báo chí trên ứng dụng di động nói riêng, mà còn

có thể trở thành tiền để cho các mô hình tương tác công chúng báo chí - truyền

thông trong môi trường truyền thông số nói chung.

8. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của đề tài

Về lý luận: Luận án tập trung nghiên cứu chuyên sâu về công chúng thế

hệ Z, tương tác của công chúng thế hệ Z với tin tức báo chí trên ứng dụng di

động tại Việt Nam. Nếu nghiên cứu thành công sẽ góp phần phát triển lý luận

tác phẩm, sản phẩm báo chí di động; lý luận về công chúng số, công chúng

báo chí di động và công chúng thế hệ Z, chuyên sâu về tương tác giữa công

chúng thế hệ Z với tin tức báo chí trên các ứng dụng di động tại Việt Nam.

Luận án bao hàm lý luận cơ bản về công chúng của báo chí truyền thông

trong kỷ nguyên kỹ thuật số tại Việt Nam, nêu bật tầm quan trọng của việc

tìm hiểu và khai thác dữ liệu tương tác giữa công chúng thế hệ Z với nội dung

tin tức báo chí trên nền tảng kỹ thuật số; tìm kiếm giải pháp nâng cao vai trò

thông tin, định hướng dư luận xã hội của báo chí truyền thông, cũng như tăng

cường khả năng thông tin, kinh doanh các sản phẩm báo chí truyền thông

trong nước một cách hiệu quả, lâu dài.

Về thực tiễn: Đề tài tập trung nghiên cứu tương tác của nhóm công

chúng thế hệ Z đối với các nội dung tin tức báo chí trên các ứng dụng di động

tại Việt Nam; đánh giá mức độ tương tác, khả năng cá nhân hoá nội dung của

các ứng dụng này dựa trên hành vi của người dùng; đánh giá tác động của

việc ứng dụng công nghệ vào hoạt động báo chí truyền thông kỹ thuật số.

Đề tài cũng tập trung làm rõ các vấn đề thực tiễn của từng nhóm đối

tượng công chúng cụ thể trong môi trường báo chí truyền thông, gắn với mỗi

giai đoạn phát triển của đất nước, đặt trong tổng thể sự vận động, phát triển

của nhân loại, nhằm bổ sung vào nguồn tư liệu có giá trị sử dụng cao đối với

các cơ quan báo chí, truyền thông cũng như các nhóm khách hàng của báo chí

truyền thông hiện đại. Kết quả nghiên cứu của đề tài có thể đưa ra những gợi

mở, giúp các cơ quan báo chí có cách tiếp cận phù hợp và hiệu quả hơn đối

với nhóm công chúng thế hệ Z.

Đây cũng có thể là tài liệu tham khảo tốt cho lĩnh vực đào tạo với tính

thực tiễn cao; có khả năng đáp ứng được những nhu cầu cấp thiết về đổi

mới báo chí, truyền thông trong nước, nhằm đào tạo phóng viên báo chí

nắm vững đòi hỏi của công chúng về thông tin, công nghệ truyền tải, hình

thức truyền tải.

Nghiên cứu của luận án sẽ hỗ trợ các cơ quan quản lý báo chí hoạch định

những chính sách tiếp cận đúng và trúng đối với công chúng báo chí truyền

thông trong kỷ nguyên kỹ thuật số với các xu hướng di động và đa nền tảng.

9. Kết cấu của luận án

Luận án ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo, Phụ lục, luận

án gồm Tổng quan và 3 chương:

Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn về tương tác của công chúng thế hệ

Z với tin tức trên các ứng dụng di động tại Việt Nam

Chương 2: Thực trạng tương tác công chúng thế hệ Z với tin tức báo chí

trên các ứng dụng di động Báo Mới, Zing News và Thanhniên News

Chương 3: Điều kiện, vấn đề đặt ra và giải pháp về tương tác của công

chúng thế hệ Z với tin tức báo chí trên các ứng dụng di động tại Việt Nam.

TỔNG QUAN

1. Tình hình nghiên cứu về công chúng thế hệ Z và công chúng báo

chí thế hệ Z

1.1. Các công trình nghiên cứu công bố trên thế giới

Trong nghiên cứu mới đây nhất của tác giả Goran Bolin, “Các thế hệ

công chúng truyền thông: Danh tính, Trải nghiệm và những thay đổi xã hội”,

do Nhà xuất bản Routledge xuất bản năm 2017, các vấn đề liên quan đến các

thế hệ công chúng trong môi trường truyền thông được nhận diện một cách

tương đối chi tiết. Tác giả nêu ra các vấn đề của truyền thông cũng như vấn đề

của các thế hệ công chúng, bắt đầu từ sau chiến tranh thế giới thứ nhất đến

nay. Các yếu tố: độ tuổi, nhóm công chúng, các thế hệ và bối cảnh truyền

thông cũng được tác giả đề cập. Trong đó, yếu tố quan trọng trong trải nghiệm

truyền thông của các thế hệ là mối quan hệ mật thiết phát triển cùng với đặc

điểm và nội dung trên các phương tiện truyền thông. Theo tác giả, công chúng

phát triển các mối quan hệ cụ thể, đôi khi là đam mê, với các công nghệ

truyền thông như: bản ghi đĩa vinyl, băng nhạc cassette, truyện tranh và các

hình thức truyền thông hiện đã chết hoặc sắp biến mất khác. Điều quan trọng

nhất đối với việc hình thành những trải nghiệm của các thế hệ đó là hiện

tượng gọi là “tiếp xúc mới mẻ”, tức là khoảnh khắc mà tại đó một cá nhân

phải đương đầu với một điều gì đó mới lạ. Trải nghiệm của một thế hệ được

hình thành thông qua tiếp xúc mới và những trải nghiệm này được lưu giữ để

tác động đến tất cả kinh nghiệm sau này. Những khoảnh khắc hình thành

không thể xóa nhòa có liên quan đến các sự kiện lịch sử, thảm họa, chiến

tranh, khủng hoảng.

Cùng với sự nhấn mạnh của tác giả về tầm quan trọng của tiếp xúc mới,

nó dẫn đến việc các công nghệ và nội dung truyền thông mà một người gặp

phải trong những năm đầu đời của họ, có thể sẽ là phương tiện truyền thông

hình thành nên tất cả các trải nghiệm truyền thông tiếp theo. Nghiên cứu này

cũng cho rằng: đó là lý do tại sao hầu hết con người, khi trưởng thành, đều

phát triển một thái độ hoài nghi nhất định đối với những điều mới lạ. Đây là

cách các thế hệ truyền thông được kết nối với các công nghệ truyền thông

hoặc nội dung truyền thông cụ thể. Thế hệ lớn lên cùng với điện ảnh khi

phương tiện điện ảnh ra đời sẽ mang theo trải nghiệm đặc biệt về điện ảnh vì

nó được nhận thức như một hiện tượng vào thời điểm đó, trong bối cảnh công

nghệ, văn hóa và xã hội ở thời điểm đó. Cũng chính điều này sẽ tập hợp

những người có cùng trải nghiệm với nhau trở thành một thế hệ; đồng thời sẽ

tách họ khỏi những người không chia sẻ những kinh nghiệm này, do đó tạo ra

những khoảng cách thế hệ. Quá trình tập hợp những người có cùng trải

nghiệm và định hình nhận thức về bản thân có thể được gọi là 'kết quả của sự

tương tác giữa các đặc điểm bối cảnh và một quá trình hình thành bản sắc văn

hóa theo thời gian. Những nhận định của tác giả Goran Bolin về sự gắn kết

giữa các thế hệ công chúng của truyền thông được chứng minh bằng nhiều

dẫn chứng, minh họa trong cuốn sách “Các thế hệ công chúng truyền thông”.

Tuy nhiên, tác giả chưa phân loại một cách có hệ thống về các độ tuổi, khả

năng tương tác của từng nhóm tuổi cũng như có sự quan tâm nhất định đến

thế hệ công chúng trên nền tảng truyền thông số - hay còn gọi là thế hệ công

chúng Z. Đây chính là điểm mà luận án sẽ đi sâu nghiên cứu.

Đề cập đến những đặc điểm của thế hệ Z, Trung tâm nghiên cứu Pew

(Mỹ) đã công bố nghiên cứu “On the Cusp of Adulthood and Facing an

Uncertain Future: What We Know About Gen Z So Far” (Trên đỉnh cao của

tuổi trưởng thành và đối mặt với một tương lai không chắc chắn: Chúng ta

biết gì về thế hệ Z hiện nay) vào tháng 5/2020. Nghiên cứu đã chỉ ra rằng thế

hệ Z đang trên đà trở thành thế hệ được giáo dục tốt nhất cho đến nay, đồng

thời họ cũng là những cư dân bản địa kỹ thuật số (digital natives), những

người có ít hoặc không có ký ức gì về thế giới trước khi điện thoại thông

minh và Internet ra đời [167].

Năm 2018, McKinsey & Company đã công bố nghiên cứu “‘True Gen’:

Generation Z and its implications for Cómpanies” ('Thế hệ đích thực': Thế hệ

Z và tác động của nó đối với các công ty) [121]. Nghiên cứu đã khẳng định,

thế hệ Z là một thế hệ siêu nhận thức, họ thoải mái với việc thu thập và tham

khảo chéo nhiều nguồn thông tin và tích hợp các trải nghiệm trực tuyến và

ngoại tuyến. Cũng trong nghiên cứu này, thế hệ Z thể hiện sự coi trọng những

cộng đồng trực tuyến bởi nó cho phép những người có hoàn cảnh kinh tế khác

nhau kết nối với nhau xoay quanh những mối quan tâm và lợi ích chung.

Như vậy, thông qua những nghiên cứu, bài báo, sách kể trên, có thể thấy

các nhà nghiên cứu luôn dành sự quan tâm sâu sắc tới các vấn đề liên quan

đến sự phát triển của truyền thông xã hội, mạng xã hội, truyền thông đa

phương tiện, các trang thông tin trực tuyến và mối quan hệ của truyền thông

số với thế hệ Z - thế hệ số hóa. Tuy nhiên chưa có nghiên cứu nào đi sâu

nghiên cứu tác động của một trang thông tin trực tuyến tới hành vi tiếp cận

thông tin của thế hệ Z tại Việt Nam và chỉ ra những xu hướng thông tin dành

cho thế hệ Z trong tương lai.

1.2. Các công trình nghiên cứu công bố tại Việt Nam

Luận án tiến sĩ xã hội học Truyền thông đại chúng và công chúng-

trường hợp thành phố Hồ Chí Minh của Trần Hữu Quang (1998) và Nhu cầu

tiếp nhận thông tin báo chí của Trần Bá Dung (2007) là hai công trình mang

tính đại diện về nghiên cứu công chúng truyền thông tại hai thành phố lớn Hà

Nội và thành phố Hồ Chí Minh.

Vài năm gần đây, nghiên cứu công chúng ở nước ta có nhiều điểm mới.

Thời gian đầu, chúng ta chỉ dừng lại ở việc tổng kết một số kinh nghiệm hoặc

nêu lên một vài suy nghĩ cá nhân, phương thức đánh giá công chúng chủ yếu

thông qua thư từ, điện thoại… Thời gian qua, phương pháp nghiên cứu công

chúng ở các nước phương Tây từng bước du nhập vào nước ta, nhưng chủ yếu

là hoạt động nghiên cứu công chúng với đại diện là điều tra công chúng, tức

điều tra nghiên cứu về rating và một số bảng hỏi điều tra khá sâu, một mô

hình nghiên cứu công chúng mang tính cấu trúc và hành vi. Tiêu biểu phải kể

đến các nghiên cứu của một số hãng nghiên cứu thị trường và các tổ chức

Quốc tế hoạt động tại Việt Nam như cuốn: “Trăm năm trong thế kỷ 21” của

Kantar Media xuất bản năm 2018 tập trung vào khảo sát một số hành vi mua

sắm của thế hệ Z, hay cuốn “Báo cáo Nghiên cứu Thế hệ trẻ Việt Nam” của

Hội đồng Anh British Council xuất bản tháng 8 năm 2020.

Cuốn sách chuyên khảo “Công chúng Báo chí” của tác giả Lê Thu Hà

chủ biên, xuất bản năm 2020 đưa ra định nghĩa, phân loại, đặc điểm và vai trò

của công chúng báo chí. Ngoài ra, tác giả cũng nhận diện và phân tích công

chúng báo chí ở các khía cạnh: các yếu tố ảnh hưởng đến hoạt động tiếp nhận

báo chí của công chúng, phương pháp tiếp cận các nhóm công chúng báo chí

khác nhau [29, tr.25-90]. Một trong những điểm mới của công trình này là tác

giả đã đưa ra nhiều nhận định về chiến lược phát triển công chúng ở Việt

Nam, kèm theo những yêu cầu, nguyên tắc về chiến lược phát triển công

chúng báo chí, đồng thời đề xuất những khung lý thuyết nghiên cứu chiến

lược phát triển công chúng.

Ở góc độ xã hội học, nghiên cứu về sản phẩm báo chí truyền thông gần

đây thường tập trung vào hướng nghiên cứu công chúng. Người ta nhất trí

rằng, các nhà xã hội học đã có những đóng góp đáng kể trong hoạt động

nghiên cứu truyền thông đại chúng ở nước ta, đặc biệt là các công trình

nghiên cứu của Viện Xã hội học. Cụ thể, nghiên cứu lý thuyết về xã hội học

công chúng có tác giả Mai Quỳnh Nam (Dư luận xã hội -Mấy vấn đề lý luận

và phương pháp nghiên cứu, Tạp chí Xã hội học, số 1/1995, tr.3-8; Truyền

thông đại chúng và dư luận xã hội, Tạp chí Xã hội học, số 1/1996, tr.3-7; Về

vấn đề nghiên cứu hiệu quả truyền thông đại chúng, Tạp chí Xã hội học, số

4/2001, tr.21-25)…, tác giả Trần Hữu Quang (Xã hội học báo chí, Nxb Trẻ

2006), Nguyễn Quý Thanh (Xã hội học về dư luận xã hội, Nxb ĐH Quốc gia

Hà Nội, 2008)... Trong đó, tác giả Mai Quỳnh Nam đã chỉ ra mối quan hệ

giữa truyền thông đại chúng và dư luận xã hội chịu tác động trực tiếp của mối

quan hệ giữa truyền thông và công chúng truyền thông. Ông đưa ra quan điểm

bao quát được sự cần thiết của hoạt động truyền thông. Tác giả Trần Hữu

Quang khẳng định, nghiên cứu về công chúng là một trong 4 lĩnh vực nghiên

cứu xã hội học về truyền thông đại chúng. Đây cũng là một trong những công

trình nghiên cứu báo chí truyền thông đại chúng từ hướng tiếp cận xã hội học

tiêu biểu của Việt Nam.

Hướng nghiên cứu khảo cứu thực nghiệm, xuất hiện nhiều hơn với các

bài viết, công trình nghiên cứu có ý nghĩa. Đó là Mai Quỳnh Nam với hàng

loạt bài viết đăng trên tạp chí Xã hội học từ năm 1995 - 2005 như “Báo thiếu

nhi dân tộc và công chúng thiếu nhi dân tộc” (Tạp chí Xã hội học, số 4/2002,

tr.46-58), “Truyền thông và phát triển nông thôn (Tạp chí Xã hội học, số 3

(83), tr.9-14), Sinh viên Hà Nội với giao tiếp đại chúng (Tạp chí Tâm lý học,

số 12/2003, tr.19-26)… Đây là các công trình nghiên cứu hữu ích về mối quan

hệ qua lại giữa công chúng và cơ quan/nhà truyền thông; cụ thể là nghiên cứu

cách thức tiếp nhận của công chúng, nội dung truyền thông; hiệu quả truyền

thông và kiến nghị của công chúng đối với phương tiện truyền thông đó.

Đỗ Thị Thu Hằng (2013, 2015), khi phân tích vòng đời và đặc điểm tâm

lý các thế hệ công chúng báo chí đã phân tích tâm lý các thế hệ: thế hệ tĩnh

lặng, thế hệ trung tuổi, thế hệ X, thế hệ Y, thế hệ Z với 6 dấu hiệu nhận diện,

bao gồm: Năm sinh, Phương tiện truyền thông mói (với họ); Cái tôi và xã hội;

Mối quan hệ với pháp luật; Vai trò với công nghệ; Giá trị cốt lõi [36, tr.54-

57]. Luận án cũng sử dụng lý thuyết về tâm lý tiếp nhận sản phẩm báo chí của

công chúng; trong Giáo trình Tâm lý học báo chí, chương 2, Tâm lý tiếp nhận

sản phẩm báo chí [36, tr.21-68].

Ngoài lý thuyết về công chúng báo chí với các nghiên cứu của Mai

Quỳnh Nam, Trần Hữu Quang, Trần Bá Dung; Với tuyển tập Báo chí truyền

thông - những góc tiếp cận (Lý thuyết, kỹ năng, đạo đức), năm 2022, tác giả

Trần Bá Dung đề cập đến xu hướng phi đại chúng hóa truyền thông đại

chúng, mô thức tiếp nhận của công chúng báo chí, “truyền thông đa nền tảng -

từ góc nhìn của báo chí Đức” [10, tr.90-98], trong đó nhấn mạnh “bạn đọc

tham gia làm báo - cuộc cách mạng của báo chí và thách thức của nhà báo”.

Tác giả nêu 4 thay đổi của báo New York Times về văn hóa tòa soạn, bao

gồm: (1). Nhịp độ sản xuất tin tức thay đổi; (2). Hoạt động tác nghiệp của

nhà báo thay đổi; (3),. Từ nhà sản xuất báo thành nhà cung cấp nội dung”

(4). cách nhìn với bạn đọc thay đổi. Bạn đọc trở thành trung tâm và là người

quyết định luôn người ta đọc gì [10, tr.96] Theo tác giả, báo chí Đức có “xu

hướng đa kênh, đa nền tảng”.

Tác giả Nguyễn Thị Bích Yến (2012) phân tích chiến lược“Phát triển

công chúng thị trường báo chí như thế nào? Kinh nghiệm của tờ báo Wiener

Zeitung”. Trong đó, tác giả đưa ra ba hướng nghiên cứu: Khái niệm công

chúng truyền thông, thị trường báo chí, công chúng thị trường báo chí; Kinh

nghiệm phát triển công chúng thị trường của báo Wiener Zeitung; Phát triển

công chúng thị trường của báo Wiener Zeitung, một số gợi ý cho Việt Nam

[89]. Đáng chú ý nhất là lý thuyết về “công chúng báo chí di dộng” được

nhóm tác giả Lê Thu Hà (Chủ biên), Đỗ Thị Thu Hằng, Nguyễn Thị Bích

Yến, Nhạc Phan Linh (Viện Báo chí, Học viện Báo chí và Tuyên truyền xây

dựng năm 2020, trong đó khẳng định: “Công chúng báo chí là đối tượng mà

báo chí (bao gồm báo in, phát thanh, truyền hình, báo mạng điện tử, báo chí

di động) hướng vào để tác động, lôi kéo, thu phục họ vào phạm vi ảnh hưởng

của mình. Đồng thời, công chúng còn tương tác trở lại, tham gia vào quá

trình sáng tạo tác phẩm - phát tán thông tin, giám sát, quyết định vai trò, vị

thế xã hội của tác phẩm báo chí”. Theo lý thuyết này, công chúng của tin tức

báo chí trên ứng dụng di động là công chúng báo chí di động [29, tr.9-11]. Đỗ

Thị Thu Hằng (2022) cũng khẳng định đặc tính của công chúng truyền thông

đa phương tiện là “có thể tương tác với nội dung đa phương tiện ở bất cứ đâu,

bất cứ nơi nào, bất cứ lúc nào, Họ được quyền lựa chọn cao nhất về nội dung

thông qua sự hỗ trợ của các nền tảng hay các ứng dụng kỹ thuật công nghệ.

Nội dung tương tác trong truyền thông đa phương tiện là đa chiều, trực tiếp

(do truyền thông đa phương tiện đáp ứng được tính chất thời gian thực real-

time)” [38, tr.32].

Lê Thu Hà (2019), trong bài báo “Gia tăng tính tương tác của công

chúng - tương lai của báo chí" [28, tr.176-182] nhận định về thách thức của

báo chí Việt Nam và thế giới nhằm gia tăng tính tương tác của công chúng

báo chí, trong các dạng thức số hoá báo chí. Tác giả nêu 5 vấn đề cốt yếu đặt

ra với cơ quan báo chí nhằm gia tăng tính tương tác với công chúng, bao gồm:

(1). Cải thiện phương thức và điều kiện tiếp nhận cho công chúng; (2). Nâng

cao chất lượng về nội dung; (3). Đáp ứng thị hiếu tiếp nhận của công chúng;

(đáp ứng nhu cầu tương tác; (5). Tạo dựng lòng tin với công chúng. Đây là

gợi ý quan trọng đối với luận án khi phân tích vấn đề đặt ra và tìm kiếm giải

pháp gia tăng tương tác của công chúng thế hệ Z với tin tức trên ứng dụng di

động ở Việt Nam hiện nay.

2. Tình hình nghiên cứu về tin tức báo chí trên ứng dụng di động

2.1. Các công trình nghiên cứu công bố trên thế giới

Những công trình khoa học này ở những quy mô khác nhau đã tiếp cận,

nghiên cứu những vấn đề ở những góc nhìn khác nhau. Báo chí, truyền thông

và những sản phẩm tin tức báo chí trong thời đại số đã thực sự trở thành vấn

đề được nhiều học giả trên thế giới quan tâm, nghiên cứu. Cuốn sách Truyền

thông đại chúng - những kiến thức cơ bản là cuốn sách được dịch và biên

soạn lại từ cuốn “ABC báo chí” của tác giả người Đức - Claudia Mast (2004).

Mặc dù đây là tài liệu đã được xuất bản từ năm 2004 nhưng vẫn mang ý nghĩa

thực tiễn cao. Nội dung cuốn sách đề cập những vấn đề hết sức cơ bản đối với

những người làm công tác truyền thông đại chúng. Đó là những khái niệm về

thông tin, các phương tiện thông tin, hoạt động thông tin, đối tượng thông tin,

trách nhiệm, nghĩa vụ và đạo đức của nhà báo; nghề nghiệp báo chí và đạo

đức của nhà báo; nghề nghiệp báo chí và hoạt động truyền thông trong cơ chế

thị trường... [50].

Công chúng tiếp nhận sản phẩm báo chí là một trong những nhân tố quan

trọng tác động đến việc lựa chọn nội dung và hình thức của sản phẩm. Những

cuốn sách trên đây đã phân tích những tác động của công chúng đến việc hình

thành nội dung và hình thức của các sản phẩm báo chí và truyền thông. Thực

tế nghiên cứu cho thấy công chúng báo chí đối ngoại có những đặc điểm rất

khác so với công chúng báo chí nói chung.

Ngoài ra, cuốn sách Cơ sở hoạt động sáng tạo của nhà báo của tác giả

G.V.Lazutina (2001) khẳng định rằng hoạt động nghề nghiệp bắt đầu trên cơ sở

kinh nghiệm thu được qua hoạt động nghiệp dư, nghề báo chí cũng phải đi Con

đường như thế. Tác giả đã tổng kết những kinh nghiệm nghề nghiệp thành lý

thuyết, thông qua hình thức đối thoại lý thú giữa tác giả với đồng nghiệp và các

sinh viên. Qua đó phản ánh những quan điểm của quá trình công tác báo chí và

những công cụ của nó, tạo nên phương pháp hoạt động sáng tạo của nhà báo.

Cuốn sách còn đề cập đến mối quan hệ giữa nội dung và hình thức; giữa khách

thể và chủ thể; quan hệ giữa nhà báo với công chúng; và sự tác động lẫn nhau

của những mối quan hệ đó; trách nhiệm và đạo đức của nhà báo. Đó là những

yếu tố quan trọng trong hoạt động sáng tạo của nhà báo [47].

Paul Jones and David Holmes (2011) xuất bản cuốn Key Concepts in

Media and Communications (Các khái niệm chính về truyền thông và giao

tiếp) tại nhà xuất bản Sage Publishing House, Mỹ. Cuốn sách đã khái quát các

khái niệm chính về truyền thông và các nghiên cứu truyền thông, đưa ra một

bản đồ rõ ràng, hữu ích về các lý thuyết, phương pháp và tranh luận quan

trọng. Các bài viết đã nghiên cứu một các nghiêm túc các khái niệm then chốt

và có sự tham chiếu, mô tả bằng các ví dụ, bảng và sơ đồ thích hợp về truyền

thông và giao tiếp [210].

Cuốn sách Hướng dẫn cách viết báo của nhóm tác giả Jean - Luc Martin

- Lagardette (2010) đã tập trung giới thiệu mục tiêu, phương pháp và quy

trình viết một bài báo trong các thể loại báo chí, các kỹ thuật để bài báo hấp

dẫn, lôi cuốn sự chú ý của độc giả… [44].

Cuốn sách Nghề làm báo của tác giả người Pháp Philippe Gaillard (2007)

đã trình bày một số nội dung rất cơ bản của nghề làm báo và các bước cụ thể

trong quy trình sản xuất sản phẩm báo chí. Đó là: cơ cấu tổ chức và hoạt động

tác nghiệp của một doanh nghiệp báo chí (tòa soạn); chức năng, nhiệm vụ của

hãng thông tấn; phương thức thu thập, xử lý, truyền tải thông tin; cách làm

phóng sự và viết tin; biên tập báo chí; trình bày maket và kỹ thuật in ấn...[26].

Sách Media Power in Politics (Sức mạnh của truyền thông trong chính

trị) của Doris A. Graber (2000), phản ánh những thay đổi mới nhất của đời

sống chính trị ở châu Mỹ trong bối cảnh truyền thông châu Mỹ và sự tương

tác giữa các nhà chính trị và các nhà báo. Cuốn sách gồm các lĩnh vực: ảnh

hưởng của các “nhà báo công dân” không chuyên; dự đoán về sự phát triển

truyền thông quốc tế trong tương lai gần; sự thiếu tôn trọng của công chúng

đối với giới truyền thông và hậu quả của điều này lên ảnh hưởng của truyền

thông quốc tế, tác động của truyền thông kiểu cũ và mới vào sự tham gia

chính trường; và, những nỗ lực của các nhà báo vận động hành lang nhằm làm

chệch hướng các luật và quy định về truyền thông [199].

Richard Weast và Lynn H.Turner (2012) trong cuốn Introducing

Communication theory - analysis and application (Giới thiệu lý thuyết truyền

thông - phân tích và ứng dụng) của Nxb McGraw Hill, Mỹ đã tập trung vào

các liên kết giữa lý thuyết truyền thông và kinh nghiệm thực tiễn hàng ngày,

phát hiện những điểm khác biệt giữa lý thuyết và thực tiễn nghề nghiệp. Đây

là các kết quả nghiên cứu rất quan trọng với những người nghiên cứu và thực

hiện công tác chuyên môn [178].

Steensen, Steen và Laura Ahva (2015) đã xuất bản cuốn Theories of

Journalism in a Digital Age: An Exploration and Introduction (Các lý thuyết

về Báo chí trong thời đại số: một cuộc thăm dò và giới thiệu) trong đó nhấn

mạnh việc thời đại số hóa đang thay đổi thực hành báo chí, văn hóa và thể

chế. Những nghiên cứu tập trung trả lời câu hỏi liệu số hóa có mang lại những

thay đổi căn bản hay những biến thể nhỏ đối với báo chí [194].

Nhìn chung, các hướng nghiên cứu về lĩnh vực này trên thế giới đã đề

cập đến báo chí nói chung, tin tức báo chí nói riêng và đi sâu vào các kiến

thức, kỹ năng báo chí trong thời đại số. Đây là nguồn tài liệu tham khảo tốt để

tác giả tiếp cận, phân tích và tham khảo sử dụng cho luận án.

2.2. Các công trình nghiên cứu công bố tại Việt Nam

Lý luận báo chí và hoạt động thực tiễn báo chí ở Việt Nam cho thấy,

Đảng Cộng sản Việt Nam và Nhà nước Việt Nam luôn đánh giá cao vai trò, vị

trí và sức mạnh của báo chí. Đảng CSVN đã khẳng định: “Báo chí vừa là

tiếng nói của Đảng, của Nhà nước, của các đoàn thể, vừa là diễn đàn của

nhân dân” [17]. Lý luận báo chí nhằm nghiên cứu toàn diện các vấn đề trong

sự vận hành của hệ thống báo chí, chính vì vậy các vấn đề lý luận báo chí có

tác động và ảnh hưởng trực tiếp đến hoạt động báo chí: các hình thức, phương

pháp, phương thức, quy chế hoạt động, mối quan hệ giữa báo chí với các hệ

thống xã hội khác...

Năm 1995 tác giả Tạ Ngọc Tấn xuất bản cuốn sách Cơ sở lý luận báo chí

(sách tái bản năm 2005), cuốn sách đã làm sáng rõ các phạm trù, khái niệm cơ

bản, tìm ra những mối quan hệ bên trong, sự vận động qua lại giữa bản thân

báo chí với các tiến trình xã hội, phát hiện ra tính quy luật, cũng như những

phương pháp, nguyên tắc, con đường nhằm tăng cường chất lượng hoạt động

của mỗi nhà báo, mỗi cơ quan báo chí và cả hệ thống các phương tiện thông

tin đại chúng. Chương VII của cuốn sách bàn về vấn đề lao động sáng tạo

trong báo chí, trong đó khẳng định: “Báo chí như một loại hình sáng tạo xuất

hiện trong mối quan hệ trực tiếp với thực tiễn xã hội. Cuộc sống hàng ngày

muôn hình muôn vẻ vừa là nguồn thông tin, nguồn cảm hứng, đối tượng nhận

thức, vừa là phòng thí nghiệm trực tiếp, là nơi tiếp nhận thông tin, thẩm định

các giá trị... của báo chí. Đây là tính chất đặc trưng cho sự phân biệt của sự

phân biệt của lao động sáng tạo báo chí với các loại hình lao động sáng tạo

nghệ thuật khác...” [80, tr.182]. Lao động sáng tạo trong báo chí ngày càng

phong phú về mặt loại hình do sự phát triển mạnh mẽ của các phương tiện

thông tin đại chúng. Tuy nhiên, lao động báo chí cần thiết nhấn mạnh ba loại

hình sáng tạo: lao động tổ chức - quản lý, lao động giao tiếp xã hội và lao

động sáng tạo văn bản tác phẩm.

Tác giả Nguyễn Văn Dững và Đỗ Thị Thu Hằng (2012) biên soạn cuốn

sách “Truyền thông - lý thuyết và kỹ năng cơ bản” nhằm cung cấp những kiến

thức lý thuyết và kỹ năng truyền thông cơ bản nói chung, truyền thông - vận

động xã hội và truyền thông đại chúng... nói riêng, cũng như cung cấp một số

nội dung, khái niệm, kỹ năng, tình huống, cơ chế, chức năng... của một số loại

hoạt động truyền thông; chu trình, việc lập kế hoạch truyền thông, giám sát, đánh

giá, phương pháp sử dụng trong giám sát, đánh giá và các hoạt động để duy trì

hoạt động truyền thông. Tài liệu này tạo lập kiến thức nền tảng và nâng cao kỹ

năng về giao tiếp - truyền thông - vận động xã hội trong hoạt động truyền thông

và báo chí; tăng cường khả năng hội nhập bình đẳng trong phạm vi khu vực và

quốc tế, khả năng hòa nhập với các nhóm công chúng - xã hội [15].

Tác giả Nguyễn Văn Dững (2012) với giáo trình Cơ sở lý luận báo chí

góp phần cung cấp cơ sở lý luận - thực tiễn báo chí - truyền thông hiện đại,

nhằm hình thành thế giới quan, phương pháp luận và ý thức tự giác về hoạt

động nghề nghiệp báo chí. Nội dung cuốn sách chủ yếu cung cấp những kiến

thức cơ bản và hệ thống về hệ thống khái niệm cơ bản của lý luận báo chí, như

về khái niệm và đặc điểm báo chí, bản chất hoạt động báo chí, đối tượng, công

chúng và cơ chế tác động của báo chí, về các chức năng và nguyên tắc cơ bản

của hoạt động báo chí, về các chức năng và nguyên tắc cơ bản của hoạt động

báo chí, về chủ thể hoạt động báo chí, vấn đề tự do báo chí... [14, tr.61].

Một cuốn sách khác do Tác giả Nguyễn Văn Dững (2017) chủ biên là

Báo chí truyền thông - những điểm nhìn từ thực tiễn (tập 3). Cuốn sách tập

hợp các bài viết nghiên cứu lý luận chung và kinh nghiệm, thực tiễn về báo

chí truyền thông của những nhà nghiên cứu và nhà báo đang hoạt động báo

chí ở Việt Nam và trên thế giới [16]. Trong cuốn sách này, tác giả Nguyễn

Thị Trường Giang có bài viết Phát triển báo mạng điện tử cho thiết bị di động

- xu hướng tất yếu đã khái quát nhu cầu và thói quen sử dụng thiết bị di động

của công chúng hiện nay. Thiết bị di động hiện nay không chỉ là thiết bị liên

lạc mà đang trở thành một phương tiện truyền thông phổ biến với nhiều tính

năng ưu việt, đã và đang hình thành một xu hướng truyền thông, trở thành

một lĩnh vực nghiên cứu quan trọng của truyền thông trên toàn cầu [16, tr.78].

Cũng trong bài nghiên cứu của mình công bố tại cuốn sách Báo chí

truyền thông - những điểm nhìn từ thực tiễn (tập 3) này, tác giả Đỗ Thị Thu

Hằng đã nhấn mạnh tại sao cần phải xây dựng thương hiệu báo chí trong bài

viết Xây dựng thương hiệu sản phẩm báo chí: Khái niệm, vai trò và các bước

thực hiện. Theo tác giả, thương hiệu báo chí bao gồm thương hiệu của cơ

quan báo chí và thương hiệu của các sản phẩm báo chí. Thực tế cho thấy, cơ

quan báo chí nào làm tốt công tác xây dựng và phát triển thương hiệu sản

phẩm báo chí, cơ quan đó có năng lực cạnh tranh tốt hơn. Chính vì vậy, vai

trò của thương hiệu báo chí thể hiện ở những điểm chính sau: là điều kiện cơ

bản cho chiến lược phát triển công chúng báo chí trong môi trường cạnh

tranh; là điều kiện cơ bản về pháp lý và quản lý cho sự tồn tại và phát triển

của sản phẩm báo chí trong cạnh tranh toàn cầu; góp phần quan trọng trong

việc thúc đẩy các hoạt động đầu tư và hợp tác ở các cơ quan báo chí trong

phạm vi quốc gia và toàn cầu; là tài sản vô hình và rất có giá trị của cơ quan

báo chí. Trong chiến lược phát triển của một cơ quan báo chí, một sản phẩm

báo chí, việc xây dựng thương hiệu luôn là điều kiện bắt buộc và tất yếu. Có

thể nói, các nghiên cứu trên đây chính là những cơ sở để báo chí thế giới nói

chung và các cơ quan báo chí đối ngoại Việt Nam nói riêng có sự thay đổi về

phương thức tiếp cận nhằm mở rộng phạm vi và đối tượng công chúng của

mình [16, tr.95].

Xu thế toàn cầu hóa đang diễn ra trên thế giới đã và đang tác động to lớn

vào sự phát triển của ngành truyền thông nói chung và báo chí nói riêng. Một

mặt, quá trình toàn cầu hóa thông tin báo chí đã mang lại nguồn tin tức phong

phú, đa dạng thỏa mãn nhu cầu thông tin trong xã hội. Mặt khác, nó cũng đặt

ra những vấn đề phức tạp liên quan đến nội dung thông tin để hình thành dư

luận xã hội tích cực phục vụ công cuộc xây dựng và phát triển của mỗi quốc

gia. Trong sự xâm nhập của báo chí toàn cầu qua mạng Internet, vệ tinh và

cáp, việc hiểu về các vấn đề lý luận, các khái niệm, phạm trù cũng như sự vận

hành của hệ thống tin tức báo chí trong môi trường số là rất quan trọng.

Tác giả Đinh Thị Thúy Hằng (2008) với kinh nghiệm nghiên cứu chuyên

sâu về các lý luận phát triển và thực hành của báo chí thế giới đã xuất bản

cuốn sách Báo chí thế giới - xu hướng phát triển. Nội dung cuốn sách nhằm

giới thiệu những lý luận, khái niệm, phạm trù và hoạt động báo chí thế giới

đang được phổ biến tại các trường đại học trên thế giới và trong giới nghiên

cứu báo chí để từ đó đưa ra xu hướng báo chí ở Việt Nam. Theo tác giả, xu

hướng phát triển mạnh mẽ của báo chí thế giới hiện nay là kết hợp nhiều loại

hình báo chí, đó chính là sự hội tụ truyền thông và các cơ quan báo chí của

Việt Nam sẽ theo hướng đa phương tiện [32].

Hiện nay công chúng báo chí hay xu hướng tiếp nhận sản phẩm báo chí

là vấn đề rất được quan tâm ở Việt Nam và trên thế giới. Các nhà nghiên cứu

cho thấy, cần hiểu và nghiên cứu về tâm lý của công chúng mới có thể tiếp cận

được họ một cách có hiệu quả. Cuốn sách chuyên khảo Tâm lý học ứng dụng

trong nghề báo của tác giả Đỗ Thị Thu Hằng (2013) đề cập tới những vấn đề

chung về tâm lý học báo chí, các hướng ứng dụng tâm lý học trong nghề báo.

Đây là vấn đề mà tất cả các nhà báo, các nhà quản lý báo chí, các nhà nghiên cứu

lĩnh vực báo chí truyền thông mọi thời đại luôn quan tâm. Bởi vì khi hiểu được

tâm lý của công chúng, tâm lý của những người làm nghề thì mới có thể tiếp cận

được vấn đề và sáng tạo những tác phẩm báo chí phù hợp với các đối tượng

công chúng khác nhau và công chúng đặc thù có hiệu quả cao [34].

Tác giả Đỗ Thị Thu Hằng (2013) trong cuốn giáo trình Tâm lý học báo

chí đề cập tới những nội dung căn bản nhất của bộ môn khoa học ứng dụng

này. Theo tác giả, những nhà báo, nhà quản lý báo chí cần có kiến thức và khả

năng ứng dụng tâm lý học trong nghề nghiệp và cuộc sống bao gồm: bản chất

của tượng tâm lý người, các xu hướng của tâm lý học hiện đại; kiến thức và

kỹ năng nhận biết các mặt cơ bản trong đời sống tâm lý con người; kiến thức

về các giai đoạn hình thành và phát triển tâm sinh lý trong vòng đời của mỗi

con người; kiến thức về tâm lý sáng tạo và tâm lý học nhân cách; hiểu về hệ

thống các quy luật của quá trình nhận thức nói chung và các vấn đề về tâm lý

tiếp nhận các tác phẩm. sản phẩm báo chí của công chúng; kiến thức và kỹ

năng nghiên cứu công chúng báo chí [35, tr.17].

Năm 2005, Đài Tiếng nói Việt Nam tiếp tục thực hiện đề tài nghiên cứu

khoa học “Một số giải pháp nâng cao hiệu quả công tác điều tra thính giả

của Đài Tiếng nói Việt Nam”. Đề tài này đã tổng kết công tác điều tra thính

giả của Đài từ năm 1989 đến năm 2005 đồng thời tiến hành điều tra 1468

thính giả nhằm xác định nhóm thính giả của chương trình Hệ Thời sự Chính

trị tổng hợp và nhiều nội dung dung tương tự đề tài trên để từ đó đưa ra những

thông tin giúp Đài cải tiến và nâng cao chất lượng chương trình [19].

Có thể khẳng định, việc nghiên cứu về công chúng báo chí là hết sức

quan trọng và được nhiều nhà nghiên cứu dành sự quan tâm nhưng đối với

các cơ quan báo chí thì còn ở mức độ và chưa thực sự thấu đáo. Điều này

chính là một hạn chế trong quy trình sản xuất sản phẩm báo chí cần được

khắc phục. Chúng ta cần hiểu được mong muốn, nhu cầu của công chúng

cũng như thói quen, thái độ tiếp nhận sản phẩm của họ như thế nào thì mới có

thể xây dựng, thay đổi, hoàn thiện sản phẩm để phù hợp.

Trong những năm gần đây, trước yêu cầu hội nhập ngày càng sâu, rộng

cùng với sự phát triển không ngừng của khoa học - công nghệ...việc phát triển

ngày càng nhiều các loại hình báo chí mới như báo điện tử, mạng xã hội, các

chương trình truyền hình thực tế... đang đặt ra nhiều cơ hội và thách thức

trong hoạt động báo chí. Sách Báo chí truyền thông - những vấn đề đương đại

của tác giả Nguyễn Trí Nhiệm (2015) chủ biên đã đề cập đến các vấn đề mang

tính thời đại như: báo chí trong kỷ nguyên di động; sức mạnh của báo mạng

điện tử trong phản biện xã hội; báo chí đối ngoại Việt Nam trong sự nghiệp

xây dựng, bảo vệ và phát triển đất nước; kỹ năng phản biện chính sách của

nhà báo; tương lai của phát thanh trong xã hội truyền thông Việt Nam hiện

đại... [62, tr.54].

Sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ thông tin trong thế kỷ XXI với

những công nghệ như điện toán đám mây, kết nối không dây, kết nối qua

internet đang thúc đẩy truyền thông mới trên nền tảng công nghệ số phát triển

nhanh chóng. Truyền thông mới thoát khỏi giới hạn của các định dạng truyền

thống như sách, báo in, báo nói, báo hình và đã trở thành những những thứ

quen thuộc. Không chỉ đáp ứng tốt các nhu cầu thông tin khác nhau, truyền

thông mới còn góp phần phá vỡ khoảng cách về mặt địa lý và xã hội, làm cho

sự cách trở về mặt địa lý, nhất là biên giới lãnh thổ quốc gia. Cuốn sách Sử

dụng các phương tiện truyền thông mới trong hoạt động ngoại giao kỹ thuật

số hiện nay do tác giả Phạm Minh Sơn (2016) chủ biên, đã tập trung nghiên

cứu, xác định rõ và hệ thống hóa khái niệm ngoại giao kỹ thuật số, phương

tiện truyền thông mới và các khái niệm có liên quan. Làm rõ một số lý thuyết

làm nền tảng cho hoạt động ngoại giao kỹ thuật số, đồng thời chỉ ra mối liên

hệ khăng khít giữa hiệu quả hoạt động ngoại giao với việc chủ động, tích cực

sử dụng hợp lý các phương tiện truyền thông mới trong công tác đối ngoại.

Trên cơ sở đó phân tích hoạt động ngoại giao gắn với việc sử dụng phương

tiện truyền thông mới. Vai trò to lớn của việc sử dụng các phương tiện truyền

thông mới trong hoạt động ngoại giao kỹ thuật số có thể nhận thấy qua một số

điểm cơ bản: một là, tạo môi trường thuận lợi để quảng bá, tuyên truyền về

chính sách đối ngoại; hai là, tạo điều kiện thuận lợi cho việc giao tiếp, tương

tác giữa người truyền tin với người tiếp nhận thông tin; ba là, giúp quảng bá

hình ảnh đất nước, con người của quốc gia một cách hiệu quả. Sự phát triển

nhanh chóng của công nghệ thông tin, báo điện tử và các phương tiện truyền

thông mới đã đem lại những thay đổi về quan niệm và phương thức hoạt động

của các hãng tin, các tờ báo, đài truyền hình... đồng thời cũng tạo ra những

thay đổi trong thói quen tìm kiếm và tiếp cận thông tin của công chúng. Các

cơ quan báo chí đối ngoại của Việt Nam cần nhận thức được vai trò của các

phương tiện truyền thông mới để đề ra những chiến lược và triển khai linh

hoạt trong quy trình sản xuất sản phẩm báo chí nhằm tiếp cận tốt hơn với

công chúng của mình [77].

Cuốn sách "Tác nghiệp báo chí trong môi trường truyền thông hiện đại"

của tác giả Nguyễn Thành Lợi (2014) đã giới thiệu những nét khái quát nhất

về các vấn đề khá mới mẻ đang được nghiên cứu rộng rãi trên thế giới nhiều

năm - nhiều thập kỷ qua như truyền thông xã hội, các lý thuyết truyền thông,

hội tụ truyền thông, tòa soạn hội tụ, đồng thời trình bày đặc điểm và những kỹ

năng cần thiết đối với "nhà báo đa năng" trong môi trường hội tụ truyền

thông. Tác giả đã giới thiệu những kỹ năng cơ bản trong viết báo đa phương

tiện, thông qua cách viết ngắn gọn, dễ hiểu, với những ví dụ minh họa sinh

động của các hãng truyền thông nổi tiếng trên thế giới, đồng thời làm rõ cách

thức xây dựng kế hoạch truyền thông cho một chủ đề cụ thể, phương thức sử

dụng đa phương tiện, thông tin đồ họa cho báo chí hiện đại [48].

Đề cập đến vấn đề công nghệ số và mạng Internet đã khiến “môi trường

sinh thái” của các phương tiện truyền thông truyền thống thay đổi mạnh mẽ

và hội tụ truyền thông đang trở thành xu thế phát triển tất yếu của báo chí,

truyền thông hiện đại, tác giả Nguyễn Thành Lợi đã có bài viết “Một số vấn

đề đặt ra đối với báo chí trong môi trường hội tụ truyền thông” (2016) đăng

trên Tạp chí Người làm báo (tháng 7/2016). Trong bài viết, tác giả đã nêu

hàm ý của hội tụ truyền thông, mô hình lý thuyết của hội tụ truyền thông, hội

tụ kỹ thuật và hội tụ kinh tế. Đây là những vấn đề có tác động to lớn tới báo

chí Việt Nam nói chung và khiến cho quy trình sản xuất sản phẩm báo chí sẽ

có nhiều thay đổi. Nổi bật như khả năng tiếp cận thông tin của công chúng trở

nên phong phú và đa dạng, mạng xã hội ra đời khiến con người dễ dàng tạo ra

sự liên kết rộng rãi trên toàn cầu. Các cơ quan báo chí truyền thông cần nắm

bắt được xu thế này để không bỏ qua việc tiếp cận đối tượng công chúng của

mình [49].

Những năm qua, báo chí và truyền thông ở Việt Nam phát triển nhanh

chóng và mạnh mẽ. Một số tác giả, nhà nghiên cứu đã đi sâu làm rõ các vấn

đề cụ thể như lý luận về báo chí, bản chất hoạt động báo chí, vấn đề quản lý

báo chí và công chúng báo chí... Có thể thấy, các nhà nghiên cứu cơ bản đã đề

cập đến các vấn đề báo chí, truyền thông nói chung, đây là những tư liệu quý

báu, góp phần làm rõ thực trạng báo chí truyền thông hiện nay. Tuy nhiên

những nghiên cứu về ứng dụng tin tức trên nền tảng di động vẫn còn ở mức

độ hạn chế. Luận án đã tham khảo một cách có hệ thống về lý thuyết và

những đúc kết từ thực tiễn để nhằm phần nào kế thừa nền tảng tri thức cũng

như phát triển trong nghiên cứu này.

3. Tình hình nghiên cứu về tương tác của công chúng thế hệ Z với

sản phẩm báo chí truyền thông, tác phẩm báo chí, tin tức báo chí trên

nền tảng/ thiết bị di động

3.1. Các công trình nghiên cứu công bố trên thế giới về tương tác của

công chúng thế hệ Z với sản phẩm báo chí truyền thông, tác phẩm báo chí,

tin tức báo chí trên nền tảng/ thiết bị di động

Tính “tương tác” tồn tại như một từ thông dụng và một khái niệm quen

thuộc trong các lý thuyết truyền thông.

+ Lý thuyết tương tác của Raffaeli

Lý thuyết về tương tác của Rafaeli đưa ra năm 1986 thì tập trung vào

vai trò của công chúng trong quá trình tương tác, thay vì phương tiện truyền

thông hay nội dung của thông điệp. Lý thuyết tương tác này ban đầu giải thích

cách quá trình giao tiếp trên nền tảng web xuất hiện, thông qua các phòng

“chat” (tán gẫu) trực tuyến. Khi công nghệ phát triển, các giao tiếp này không

chỉ xuất hiện trong phòng “chat” trực tuyến mà còn trên các trang web, các

mạng xã hội và nhiều không gian khác trên mạng internet.

+ Lý thuyết hiệu ứng của truyền thông tương tác (TIME) của Sundar

Theo lý thuyết này: hình ảnh, văn bản, video, và âm thành đều là các thể

thức trình bày thông tin khác nhau. Khả năng thay đổi thể thức là một đặc tính

sử dụng của truyền thông số, đặc biệt là truyền thông tương tác, nhưng đây

cũng là một đặc tính của các phương tiện truyền thông truyền thống. Dựa vào

lý thuyết này, nghiên cứu sinh có thể phân tích thể thức, tính chủ thể, tính

tương tác và tính điều hướng của các ứng dụng di động, qua đó đánh giá quá

trình mà loại hình phương tiện truyền thông tương tác này tác động lên thái

độ, nhận thức và hành vi của công chúng thế hệ Z.

Trong nghiên cứu “Các phương tiện truyền thông đại chúng và khái niệm

tương tác: nhìn từ các diễn đàn trực tuyến và thư điện tử của bạn đọc” [179]

đăng trên tạp chí Sage Journal ngày 1 tháng 3 năm 2000, tác giả Tanjev

Schultz cho rằng: tương tác đã trở thành một từ thông dụng và buồn tẻ. Thuật

ngữ này bị lạm dụng và thổi phồng quá mức đến mức người ta bắt đầu nghi

ngờ rằng nó có rất ít giá trị trong thực tế. Tác giả này cho rằng thực tế thì

tương tác là một khái niệm quan trọng của kỷ nguyên truyền thông mới nhưng

chưa được hiểu một cách cơ bản, cặn kẽ. Trong nghiên cứu này, Schultz tìm

hiểu quá trình tương tác của các nhà báo tờ New York Times với thành viên

các diễn đàn trực tuyến của tờ báo này để tìm ra các tiềm năng cũng như vấn

đề hạn chế của giao tiếp thông qua hình thức tương tác này. Tuy nhiên, đây

cũng là một công trình nghiên cứu đáng quan tâm bởi nó là công trình đầu

tiên đề cập trực tiếp đến tương tác của công chúng với báo chí trên nền tảng

trực tuyến.

3.2. Các công trình nghiên cứu công bố tại Việt Nam

Đỗ Thị Thu Hằng (2013,2015), khi phân tích vòng đời và đặc điểm tâm

lý các thế hệ công chúng báo chí đã phân tích tâm lý các thế hệ: thế hệ tĩnh

lặng, thế hệ trung tuổi, thế hệ X, thế hệ Y, thế hệ Z với 6 dấu hiệu nhận diện,

bao gồm: Năm sinh, Phương tiện truyền thông mói (với họ); Cái tôi và xã hội;

Mối quan hệ với pháp luật; Vai trò với công nghệ; Giá trị cốt lõi [36, tr.54-

57]. Đề tài cũng sử dụng lý thuyết về tâm lý tiếp nhận sản phẩm báo chí của

công chúng; trong Giáo trình Tâm lý học báo chí, chương 2, Tâm lý tiếp nhận

sản phẩm báo chí [36, tr.21-68].

Từ góc độ thực tiễn tác nghiệp, nhiều bài báo khoa học đã đề cập đến

tương tác và tính tương tác của tác phẩm, sản phẩm báo chí, truyền thông.

Tiêu biểu như:

Bài báo “Báo điện tử cần phát huy tính tương tác trên các Fanpage” của

tác giả Doãn Thị Thuận (2021) đăng trên tạp chí Người Làm Báo cho rằng:

MXH là loại hình có tính tương tác cao nhất trong các loại hình truyền thông:

tương tác giữa người dùng với nhau, tương tác giữa nhà cung nội dung

(Content provider) với bạn đọc, tương tác giữa doanh nghiệp với người dùng,

tương tác giữa Chính phủ với người dân, tương tác giữa người nổi tiếng với

người hâm mộ [84]… Tác giả đặt ra một vấn đề lớn trong việc quản lý hoạt

động tương tác, phản hồi của bạn đọc. Trước sự phát triển mạnh mẽ của khoa

học công nghệ, việc quản lý và định hướng hoạt động tương tác trên báo điện

tử đặt ra nhiều thách thức mới. Cần phải có cái nhìn khách quan và đúng đắn

để quản lý và định hướng hoạt động tương tác trên báo điện tử.

Trong bài viết “Nghiên cứu, ứng dụng truyền thông xã hội và mạng xã

hội trong bối cảnh phát triển xã hội thông tin ở Việt Nam”, PGS,TS. Đỗ

Thị Thu Hằng đã chỉ ra xu hướng phát triển tất yếu của mạng xã hội đối

với việc truyền và nhận thông tin [37]. Tác giả cho rằng với sự phát triển

không ngừng và ngày càng đột phá của trí tuệ nhân tạo, các nền tảng mạng

xã hội ngày càng thông minh hơn và mang lại nhiều tiện ích hơn cho người

sử dụng. Nhiều người dân đã tìm kiếm và tiếp cận thông tin trên mạng xã

hội thay cho việc truy cập vào một trang báo mạng điện tử hay cầm một tờ

báo giấy. Có thể thấy, sự phát triển của mạng xã hội có tác động lớn đến

các cơ quan báo chí - truyền thông, làm thay đổi phương thức, kênh tương

tác với công chúng. Có thể nói, mạng xã hội đã trở thành cánh tay nối dài

của báo chí.

Trong bài báo Xây dựng mô hình và hệ sinh thái truyền thông đa phương

tiện ở các cơ quan báo chí hiện nay. (Đăng tại: Báo chí truyền thông - Những

điểm nhìn từ thực tiễn Tập 5, Đỗ Thị Thu Hằng (Chủ biên), Nxb Thông tin và

Truyền thông, Hà Nội, tr. 45-62), tác giả Đỗ Thị Thu Hằng đã phân tích chủ

thể truyền thông đa phương tiện, khẳng định “chủ thể truyền thông đa phương

tiện có thể là người, máy/robot hoặc sự phối hợp của tất cả các cá thể ấy. Việc

“đổi vai” giữa hai nhóm nguồn phát và đối tượng tiếp nhận thông điệp truyền

thông đa phương tiện dẫn tới sự đan chéo trong các chủ thể truyền thông đa

phương tiện (...). Các chủ thể truyền thông đa phương tiện đều có quyền tạo

và xuất bản nội dung, tương tác với công chúng thông qua các bình luận hay

live chat. Ứng dụng chatbot - thành quả của trí tuệ nhân tạo cho phép

robot/máy tính trở thành chủ thể truyền thông đa phương tiện, vừa có chức

năng nhận thông điệp, phân tích thông điệp, xây dựng nội dung và tạo tương

tác với công chúng" [39, tr.39-40].

Nhận xét chung:

Các nghiên cứu về công chúng báo chí nói chung và tương tác giữa công

chúng báo chí với tác phẩm báo chí ở các loại hình báo chí khác nhau đã được

nhiều nhà nghiên cứu trong nước và quốc tế đề cập tới.

Các nhà xã hội học truyền thông đại chúng cũng có nhiều công trình

nghiên cứu về các nhóm công chúng với phân khúc về địa bàn sinh sống, giới

tính, độ tuổi. Nghiên cứu để nhận diện công chúng thế hệ Z, thế hệ công

chúng lớn lên cùng sự phát triển của xã hội thông tin, cách mạng công nghiệp

4.0 thì vẫn chưa nhiều, các nghiên cứu về dặc tính của nhóm công chúng này

trong tương tác với tin tức báo chí trên ứng dụng di động thì theo quan sát của

NCS cho đến nay vẫn là một khoảng trống cần có những khảo cứu, thực

nghiệm. Đó chính là lý do để NCS chọn nghiên cứu đề tài luận án.

Chương 1

LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ TƯƠNG TÁC CỦA CÔNG CHÚNG THẾ

HỆ Z VỚI TIN TỨC TRÊN NỀN TẢNG CÁC ỨNG DỤNG DI ĐỘNG

1.1. Lý luận và thực tiễn về tin tức báo chí trên nền tảng ứng dụng di

động và công chúng thế hệ Z

1.1.1. Tin tức báo chí trên ứng dụng di động

1.1.1.1. Tin tức báo chí

Có 3 cách tiếp cận khái niệm tin tức: Với nghĩa rộng nhất: Tin tức chính

là thông tin mà báo chí đem đến cho công chúng. Theo nghĩa hẹp hơn, Tin tức

báo chí là nhóm thể loại (cách thức biểu đạt thông tin). Hẹp hơn nữa: nhóm

thể loại báo chí lấy thông tin là phương thức căn bản (nhóm thể loại thông

tấn). Theo nghĩa hẹp nhất, tin tức được nhìn nhận đồng nghĩa với thể loại Tin.

Trong luận án này, NCS tiếp cận khái niệm tin tức như sau: Tin tức báo

chí là tác phẩm báo chí lấy thông tin báo chí làm nội dung cốt lõi sử dụng

thông tin báo chí như là phương thức căn bản nhằm chuyển tải thông điệp tới

công chúng.

Đặc điểm của tin tức báo chí:

- Phản ánh sự kiện có thật, mới, mang tính thời sự, có ý nghĩa xã hội và

được công chúng quan tâm. Một tin tức phải đáp ứng 3 điều kiện: (1) tính thời

sự (mới) (2) có ý nghĩa xã hội và (3) được công chúng quan tâm. Nếu thiếu

một điều kiện thì đó không phải là một tin tức của báo chí.

- Tin tức báo chí chỉ phản ánh những sự kiện cụ thể, Đó là những sự kiện

có thật, mới xảy ra, đang xảy ra, sắp xảy ra…

- Tin tức báo chí tiếp cận công chúng và mang đến những giá trị ý nghĩa:

sự kiện xảy ra ở địa điểm, thời gian, không gian cụ thể, có ý nghĩa cụ thể theo

quan điểm nhất định.

- Tin tức báo chí phản ánh về những vấn đề của đời sống. Trong bất cứ

sự kiện tiêu biểu nào mà tin tức phản ánh cũng chứa đựng những vấn đề.

(Tuy nhiên, nếu đó là vấn đề cần phải được tiếp tục phản ánh chi tiết, kỹ

càng theo xu hướng phát triển của sự kiện thì sẽ có một số thể loại khác như

phóng sự, bình luận, điều tra...tiếp tục thông tin bằng những hình thức khác).

Tin tức báo chí trên ứng dụng di động là tác phẩm, sản phẩm báo chí

trên ứng dụng di động lấy thông tin báo chí làm nội dung cốt lõi, được thể

hiện dưới hình thức một tác phẩm báo chí lấy thông tin báo chí làm nội dung

cốt lõi sử dụng thông tin báo chí như là phương thức căn bản nhằm chuyển

tải thông điệp tới công chúng; được xuất bản và phát hành trên nền tảng ứng

dụng di động. Tin tức báo chí trên ứng dụng di động là tin tức báo chí trên

nền tảng di động, có đặc tính của tác phẩm, sản phẩm báo chí đa nền tảng .

Tin tức báo chí mang đặc điểm cơ bản và bản chất của hoạt động báo chí,

bao gồm: tính thời sự, tính công khai; tính nhanh nhạy, kịp thời; hướng tới

đáp ứng nhu cầu của công chúng báo chí; tính mục đích; tính định kỳ; tính đa

dạng, phong phú, nhiều chiều; tính dễ nhớ, dễ hiểu, dễ làm theo; tính tương

tác. Đây là những đặc điểm của thông tin báo chí, là nội dung cốt lõi của tin

tức báo chí.

Một số định dạng tin tức báo chí trên ứng dụng di động:

Trên báo chí hiện nay đang sử dụng một số dạng tin tức phổ biến như:

Tin vắn, Tin ngắn, Tin tường thuật, Tin tổng hợp, Ảnh tin, Tin kèm ảnh

(video). Trên ứng dụng di động, tin tức báo chí thể hiện ở 7 định dạng cơ bản,

bao gồm: Tin vắn, Tin ngắn, Tin đồ hoạ Infographic, Tin sâu, Mutex, Podcast,

Gói tin tức (dạng tin tổng hợp).

Tin vắn

Có nhiệm vụ thông báo một cách ngắn gọn nhất về sự kiện với độ dài chỉ

khoảng từ 30 đến 60 chữ (tương đương với thời lượng từ 10 đến 20 giây khi

đọc trên phát thanh, truyền hình). Trên các ứng dụng di động, dạng tin này

thường được thể hiện dưới hình thức của một câu tiêu đề hoặc mào đầu… Tin

vắn có nhiệm vụ thông báo vắn tắt về những sự việc, sự kiện xảy ra từng phút,

từng giây mỗi hàng ngày hàng giờ trong đời sống. Do dung lượng rất ngắn

nên thông thường nó chỉ có thể trả lời bốn câu hỏi: Chuyện gì? Ở đâu? Khi

nào? Ai? Toàn bộ nội dung của một Tin vắn có thể chỉ gói gọn trong một

hoặc hai câu văn. Tin vắn không chứa đựng những thông tin mang tính bình

luận. Nó có thể có hoặc không cần có đầu đề (tít). Tin vắn thường được thể

hiện dưới hình thức ngắn gọn nhất và thể hiện khả năng nắm bắt sự kiện và

diễn tả một cách chính xác những điều cơ bản của sự kiện đó trong một khuôn

khổ tiết kiệm lời nhất. Nó thường sử dụng mô hình tháp ngược (là mô hình

mà những chi tiết quan trọng nhất được đặt trước, thứ tự của các chi tiết

thông tin được sắp xếp theo thứ tự giảm dần)

Tin ngắn

Tin ngắn có độ dài lớn hơn Tin vắn. Nó có thể dao động từ trên 60 chữ

đến 100 chữ (tương đương với thời lượng từ 20 đến 30 giây khi đọc trên phát

thanh, truyền hình hoặc nền tảng số). So với Tin vắn, Tin ngắn có thể thông

báo tương đối trọn vẹn về một sự kiện bằng cách trả lời đầy đủ những câu hỏi

cơ bản của tác phẩm báo chí (6W + 1H). Đây là dạng tin tức phổ biến nhất

trên báo chí. Ở cuối một Tin ngắn, có thể có thêm một lời bình (bàn). Tuy

nhiên, người ta chỉ dùng lời bình (bàn) trong trường hợp phản ánh một sự

kiện phức tạp, chưa rõ bản chất của thông tin và có thể gây ra những cách

hiểu không đúng cho công chúng.Nó cũng thường được viết ra theo mô hình

Hình tháp ngược.

Tin sâu

Tin sâu (hay còn gọi là feature news) là một loại tin tức có độ dài và nội

dung phức tạp hơn so với tin thời sự thông thường. Tin sâu thông báo trọn vẹn

và kỹ càng về một sự kiện bằng cách trả lời đầy đủ những câu hỏi cơ bản của

tác phẩm báo chí (6W + 1H). Tin sâu thường sử dụng phong cách viết tường

thuật, mô tả chi tiết về một sự kiện, một vấn đề hay một chủ đề cụ thể, đồng thời

thường đi sâu vào tình tiết, các góc nhìn khác nhau và thậm chí còn có thể đưa ra

phân tích, nhận định của tác giả. Tin sâu có tính chất tương đối ổn định về thời

gian xuất bản và thường được đăng trên các trang báo chí, tạp chí hoặc website

chuyên về báo chí dài. Tin sâu có độ dài hơn về dung lượng và thời lượng. Nó có

thể dài tới 180 - 200 chữ (hoặc thời lượng khoảng một phút trên sóng phát thanh,

truyền hình). Tin sâu có thể đồng thời có thêm phương thức “tường thuật), sử

dụng thủ pháp phân tích, so sánh… trích phỏng vấn nhân vật để người đọc có

được hiểu biết sâu hơn về sự kiện, ý nghĩa của sự kiện, vấn đề.

Tin đồ hoạ Infographic

Tin đồ hoạ Infographic là loại tin tức được trình bày dưới dạng hình ảnh

hoặc đồ họa, với mục đích truyền tải thông tin một cách trực quan và dễ

hiểu. Infographic thường sử dụng các biểu đồ, đồ thị, hình ảnh và văn bản

ngắn gọn để giải thích một chủ đề, một quy trình hay một sự kiện cụ thể.

Infographic thường được sử dụng trên các ứng dụng di động và trang web

báo chí để thu hút sự chú ý của độc giả và truyền tải thông tin một cách

nhanh chóng và hiệu quả.

Tin Mutex

Mutex hay Mutex Clip là một công nghệ và một định dạng đóng gói tin

tức mới: Mute là câm (yên lặng) và Text là chữ. Đây là loại video không cần

bật âm thanh vẫn có thể truyền tải nội dung qua những dòng chữ, sự biến hóa

của những nguồn tư liệu. Mutex Clip là các clip sử dụng text (chữ viết) làm

trọng tâm để truyền tải dễ dàng thông điệp. Mutex Clip được sử dụng để tạo

nên độ lan tỏa (Viral) cao nhờ sử dụng các xu hướng (trend) để tạo chia sẻ tự

nhiên trên các kênh truyền thông Social như Facebook, Instagram, Zalo…

Podcast

Tin tức dạng Podcast trên ứng dụng di động của các cơ quan báo chí là

những tin tức báo chí tiếp cận công chúng dưới dạng âm thanh. Được hiểu

như một chương trình radio với một chủ đề cụ thể bao gồm nhiều tập được

xuất bản liên tục, định kỳ. Podcasts thường có độ dài và chủ đề khác nhau, từ

chính trị, kinh doanh, khoa học, giáo dục cho đến thể thao và giải trí.

Một trong những đặc điểm của Podcast là tính tiện lợi và linh hoạt, người

dùng có thể tải về và nghe bất cứ lúc nào và ở bất cứ đâu mà không cần kết nối

mạng. Bên cạnh đó, Podcast còn cho phép người dùng tùy chỉnh và lựa chọn nội

dung mà họ muốn nghe, đáp ứng nhu cầu thông tin đa dạng của công chúng.

Podcasts cũng được các cơ quan báo chí sử dụng để tiếp cận công chúng

dưới dạng âm thanh, giúp thu hút và giữ chân người dùng trên các ứng dụng

di động của mình. Bên cạnh các bản tin, phóng sự, chương trình thể thao,

Podcast còn cung cấp các nội dung độc đáo như trò chuyện, phỏng vấn,

truyện kể, tâm sự, mang đến trải nghiệm nghe thú vị và tạo sự gắn kết giữa cơ

quan truyền thông và công chúng.

Gói tin tức tổng hợp

Giáo trình dạy báo chí trường đại học Berkeley, Mỹ định nghĩa: một gói

tin tức đa phương tiện là sự kết hợp của văn bản, hình ảnh tĩnh, video clip, âm

thanh, đồ họa và tương tác được trình bày trên một trang web trong một định

dạng phi tuyến tính trong đó các thông tin trong mỗi phương tiện là hoàn

chỉnh, không dư thừa.

Về mặt hình thức, gói tin tức đa phương tiện được trình bày dưới định

dạng phi tuyến tính nghĩa là thay vì độc giả chỉ có thể đọc một câu chuyện

duy nhất với cấu trúc cứng nhắc, thì họ có thể tùy ý chọn đọc những nội dung

trong gói tin mà mình quan tâm. Các thông tin trong mỗi phương tiện là

không dư thừa nghĩa là thay vì bài báo chỉ được tạo thành bởi một phần văn

bản cộng với một video/audio với nội dung tương tự phần văn bản, thì ở đây

các phần khác nhau của câu chuyện ấy sẽ được kể bằng những phương tiện

truyền thông khác nhau, tạo ra sự mới mẻ, hấp dẫn trong quá trình tiếp nhận

thông tin của độc giả.

Gói tin tức phi tuyến tính thường có một lớp vỏ cung cấp thông tin nền

và các đường dẫn liên kết. Khi chạm vào lớp vỏ và thực hiện các click chuột

vào các đường link liên kết, độc giả có thể điều hướng đến những nội dung

mà mình quan tâm. Lớp vỏ này có thể bao gồm cơ sở dữ liệu, dòng thời

gian, hộp thông tin, các tin tức liên quan, liên kết đến các nguồn tin khác và

các diễn đàn trực tuyến. Thông tin lớp vỏ cho người đọc thấy được bối cảnh

của câu chuyện và sự kết nối của nó với những câu chuyện khác về cùng

một chủ đề.

Gói tin tức phi tuyến tính vẫn được chia thành nhiều phần nhưng công

chúng không phải bắt buộc đi lần lượt từ nội dung này đến nội dung khác

để hiểu nội dung của toàn bộ gói tin. Công chúng có thể lựa chọn những

phần thông tin mình muốn xem để click vào. Gói tin tức phi tuyến tính

được trình bày khoa học, giống như một trang báo bình thường, chỉ khác là

toàn bộ nội dung trong trang web đó đều hướng về cùng một chủ đề. Một

gói tin tức đa phương tiện có thể do một nhà báo tự thực hiện, hoặc cũng có

thể là sản phẩm của biên tập viên sau khi phân công phóng viên đi làm tin

và ráp nối từ các phần tin tức của nhiều phóng viên làm về cùng một chủ

đề. Không phải đề tài nào cũng thích hợp để làm một gói tin tức đa phương

tiện. Chủ đề tốt cho một gói tin tức là một chủ đề đa chiều, có nhiều khía

cạnh khai thác.

Gói tin tức đa phương tiện đang ngày càng được công chúng đón nhận,

ưa chuộng bởi sự tiện ích của nó mang lại. Trước đây, với những sự kiện

phức tạp, người đọc để có thể hiểu sâu và bao quát về sự kiện sẽ phải đọc

nhiều bài báo khác nhau của một hoặc nhiều tờ báo mạng điện tử, khiến họ

vừa tốn thời gian, vừa không thực sự nắm bắt được hết các tin tức trong sự

kiện. Nhưng với gói tin tức đa phương tiện, người đọc hoàn toàn có thể tóm

gọn các nội dung chính, các góc nhìn đa chiều của sự kiện mà mình quan tâm.

Nhận biết tin tức trên ứng dụng di động

Tin tức báo chí trên ứng dụng di động là tin tức báo chí trên nền tảng di

động, có đặc tính của tác phẩm, sản phẩm báo chí. Tin tức báo chí trên ứng

dụng di động là tác phẩm, sản phẩm báo chí trên nền tảng di động lấy thông

tin báo chí làm nội dung cốt lõi, được thể hiện dưới hình thức một tác phẩm

báo chí hoặc sản phẩm truyền thông đa phương tiện và được phát hành trên

nền tảng ứng dụng di động, với những đặc tính khác biệt về hình thức xuất

hiện và cách thức công chúng tiếp nhận

Đối với nhà báo khi cung cấp thông tin thì câu hỏi thường trực của người

viết tin là: Viết cho ai? Viết về sự việc, sự kiện gì? Xảy ra ở đâu? Xảy ra khi

nào? Xảy ra như thế nào? Tại sao nó lại xảy ra? Kết quả của sự việc, sự kiện

đó ra sao? Một tin tức báo chí đơn giản nhất cũng phải trả lời được các câu

hỏi: Chuyện gì xảy ra? Xảy ra ở đâu? Xảy ra khi nào? Ai và những ai có liên

quan?. Tin tức thông báo điểm đầu và điểm cuối của sự kiện. Đó chính là

những cái mới xuất hiện, mới mất đi, những cái mới đột biến, xảy ra rất

nhanh. Tin tức tiếp cận công chúng bằng sự kiện, có số liệu cụ thể, trực tiếp.

Nó thuyết phục công chúng bằng sự thật. Ngôn ngữ của tin thể hiện rõ tính

chất thông báo. Do đó, nó thường đơn giản, trực tiếp, cụ thể, không có tính

hình tượng, không giàu cảm xúc và cũng hầu như không có sự trau chuốt về

câu chữ (như ngôn ngữ trong Phóng sự, bài phản ánh…). Mào đầu (Đoạn mở

đầu hoặc câu văn mở đầu) của tin tức thường tóm tắt toàn bộ nội dung tin, thông

báo ngay lập tức được điều quan trọng nhất, bản chất nhất của sự kiện mới.

Đoạn này thường ngắn gọn nhưng chứa đựng được những chi tiết, số liệu, tính

chất… quan trọng nhất của tin (như: nguồn tin, thời gian xảy ra sự kiện, địa

điểm, người trong cuộc, sự kiện gì...). Thân tin nêu lên được các chi tiết, số liệu

bổ sung nhằm làm sáng tỏ những điều đã được nêu ở phần mào đầu.

1.1.1.2. Ứng dụng di động

Phần mềm ứng dụng trên thiết bị di động (gọi tắt là Ứng dụng di động,

hoặc Ứng dụng; tiếng Anh: Mobile application hoặc Mobile app hoặc app) là

khái niệm của khoa học máy tính và công nghệ truyền thông. Phần mềm ứng

dụng trên thiết bị di động là các ứng dụng được thiết kế để hoạt động trên các

thiết bị di động như điện thoại thông minh, máy tính bảng, đồng hồ thông minh,

v.v. Các ứng dụng này có thể được tải xuống từ các cửa hàng ứng dụng như App

Store hoặc Google Play và được cài đặt trực tiếp trên thiết bị di động của người

dùng. Phần mềm ứng dụng trên thiết bị di động thường được thiết kế để cung

cấp các tính năng hoặc dịch vụ đặc biệt cho người dùng, bao gồm cả truy cập

vào nội dung trên mạng, trò chuyện, trò chơi, phương tiện truyền thông, v.v.

Ứng dụng di động phát triển rực rỡ nhất trong giai đoạn 2010 đến nay,

khi các công nghệ di động và mạng internet ngày càng phát triển, giúp cho

ứng dụng di động trở thành công cụ không thể thiếu trong cuộc sống hàng

ngày của chúng ta. Ngày nay, chúng mang đến các giải pháp cho cuộc sống

người dùng, tăng tính trải nghiệm cá nhân với sự trợ giúp từ trí tuệ nhân tạo.

* Ứng dụng tin tức di động

Trước khi phát minh ra ứng dụng tin tức trên điện thoại di động, tin tức

được truy cập bằng cách đọc báo và tạp chí tin tức, xem TV, nghe đài hoặc

nhấp vào các câu chuyện tin tức trên máy tính để bàn và máy tính xách tay.

Với sự phát triển của các ứng dụng và thiết bị di động thông minh, tin tức có

thể được truy cập bằng đầu ngón tay của một người. Bằng cách chạm, cuộn và

vuốt màn hình của thiết bị cầm trên tay, bạn có thể đọc, xem, nghe, tương tác

và chia sẻ tin tức. Là một sự đổi mới, các ứng dụng tin tức không chỉ là một ý

tưởng mới, chúng cũng là một nền tảng mới để truy cập tin tức. Và để sử

dụng sự đổi mới này để truy cập tin tức trên màn hình di động, cần có một

hành vi mới và khác biệt kết hợp thao tác chạm ngón tay, cuộn và vuốt.

Nhưng trước khi có thể truy cập tin tức từ ứng dụng tin tức, chủ sở hữu

thiết bị di động thường phải tìm kiếm ứng dụng trong các chợ ứng dụng (App

store) và tải xuống. Khi tìm kiếm chung về các ứng dụng tin tức đã thấy có

hơn 23.000 ứng dụng, đại diện cho tin tức từ khắp nơi trên thế giới. Một số

ứng dụng tin tức miễn phí, nhiều ứng dụng phải trả phí.

App tin tức là các ứng dụng đọc báo online được phát triển để sử dụng

trên các thiết bị di động như smartphone, máy tính bảng,… Bởi vì các thiết bị

này luôn được mọi người mang theo bên mình nên các app tin tức sẽ càng hữu

ích và tiện lợi hơn.

Như vậy: Ứng dụng tin tức di động là một phần mềm được thiết kế để

cung cấp tin tức, thông tin và các nội dung liên quan đến các sự kiện nóng hổi

trên các thiết bị di động như điện thoại thông minh hoặc máy tính bảng, nhằm

đáp ứng nhu cầu đọc, nghe, xem và tương tác trực tuyến của công chúng báo

chí truyền thông.

1.1.2. Công chúng thế hệ Z với tin tức báo chí trên ứng dụng di động

1.1.2.1. Tổng quan về công chúng thế hệ Z

i) Công chúng báo chí: khái niệm và các hướng tiếp cận

Trong nghiên cứu “Nhu cầu tiếp nhận thông tin báo chí của công chúng

Hà Nội”, tác giả Trần Bá Dung cũng đã chỉ ra rằng, việc nghiên cứu công

chúng báo chí ở Việt Nam đã được thực hiện trên ba bình diện: Xã hội học;

Tâm lý học; Báo chí học, với các tác giả đáng chú ý như Mai Quỳnh Nam

(1997, 2000, 2001), Trần Hữu Quang (1998), Tạ Ngọc Tấn (2001), Đỗ Thị

Thu Hằng (2001), Viện Tâm lý học (2002), Nguyễn Văn Dững (2002), Đài

Tiếng nói Việt Nam (2003)... Các tác giả đều thống nhất rằng: “công chúng

báo chí (là khái niệm rộng và được hiểu theo nhiều cách khác nhau) chính là

một bộ phận của công chúng truyền thông” [9]. “Công chúng là quần thể cư

dân mà cơ quan báo chí hướng vào để tác động (và trực tiếp hay gián tiếp chịu

sự tác động của báo chí), nhằm lôi kéo thu phục họ vào phạm vi ảnh hưởng

của mình” [12, tr.23]. Định nghĩa trong tác phẩm Báo Phát thanh năm 2002

thì cho rằng: “Công chúng báo chí nói chung có thể được hiểu là những người

tiếp nhận và được các sản phẩm báo chí tác động hoặc hướng vào để tác

động”, “Có công chúng tiềm năng và công chúng thực tế, công chúng trực

tiếp và công chúng gián tiếp” [63, tr.95-96].

Cách nhìn nhận của tác giả Trần Bá Dung (2008), là nếu những người đọc

báo chỉ để giải trí, thư giãn, xem quảng cáo... vẫn được coi là công chúng báo in

thì những games, chat users, netizens (công dân mạng)... cũng có thể coi là công

chúng báo điện tử. Từ đó, tác giả đề xuất: “Công chúng báo chí là những nhóm

lớn dân cư, không đồng nhất trong xã hội, được báo chí hướng vào để tác động

hoặc chịu ảnh hưởng, tác động của báo chí và có tác động trở lại, giám sát, đánh

giá, quyết định hiệu quả hoạt động của cơ quan báo chí” [9, tr.29].

Như vậy, ngoài ba bình diện xã hội học, tâm lý học, báo chí học, chưa có

tác giả nào hoàn toàn nghiên cứu công chúng báo chí từ góc độ kinh tế, nhưng

các tác giả đều công nhận rằng “công chúng báo chí là khái niệm rộng và

được hiểu theo nhiều cách khác nhau”. Có nghĩa là sẽ có nhiều khái niệm

mới, cách hiểu mới về công chúng báo chí (tiếp theo) được phát hiện và được

chấp nhận ở những mức độ, khía cạnh khác nhau.

Sự xuất hiện các nền tảng báo chí mới dẫn tới sự xuất hiện của báo chí

trên nền tảng di động và các nền tảng khác, ví dụ trên mạng xã hội. Công

chúng báo chí trên nền tảng di động và công chúng truyền thông xã hội có đặc

điểm khác biệt trong quá trình tiếp nhận.

ii) Công chúng thế hệ Z - từ góc nhìn lý thuyết thế hệ truyền thông

Khái niệm công chúng thế hệ Z

Để xây dựng khái niệm thế hệ Z, cần xác định các dấu hiệu bản chất của

thế hệ Z. Tác giả Đỗ Thị Thu Hằng (2013, 2015), khi phân tích vòng đời và

đặc điểm tâm lý các thế hệ công chúng báo chí đã phân tích tâm lý các thế hệ:

thế hệ tĩnh lặng, thế hệ trung tuổi, thế hệ X, thế hệ Y, thế hệ Z với 6 dấu hiệu

nhận diện, bao gồm: Năm sinh, Phương tiện truyền thông mới (với họ); Cái

tôi và xã hội; Mối quan hệ với pháp luật; Vai trò với công nghệ; Giá trị cốt lõi

[36, tr.54-57]. Đề tài cũng sử dụng lý thuyết về tâm lý tiếp nhận sản phẩm báo

chí của công chúng; trong Giáo trình Tâm lý học báo chí, chương 2, Tâm lý

tiếp nhận sản phẩm báo chí [36, tr.21-68].

Thế hệ Z (Generation Z, Gen Z) được xác định theo nhóm tuổi bắt đầu

sau năm 1995, với cột mốc: Ngôn ngữ JAVA được tạo ra để phát triển ứng

dụng độc lập với nền tảng, được sử dụng rộng rãi để phát triển các ứng dụng

đa phương tiện [38]. Với cột mốc này, nhiều học giả cho rằng khung tuổi của

công chúng thế hệ Z là nhóm người sinh ra trong khoảng từ năm 1996 đến

năm 2005. Một số nghiên cứu khác nhận định rằng thuật ngữ được dùng để

chỉ nhóm người được sinh ra vào khoảng thời gian từ 1997 đến 2012. T.

Koulopoulos và D. Kelsen cho rằng, thế hệ Z “Coi các vật thể có hành vi, có

tính cách”, và theo hai tác giả này “do sự nổi lên của các thế hệ vi mô, việc

xem xét những gì sau thế hệ Z là vô nghĩa. Không có hậu thế hệ Z, không có

thế hệ 2.0, không có thế hệ AA, không có thế hệ Alpha. Thế hệ Z là thế hệ cuối

cùng được đặt tên. Thế hệ Z không bị giới hạn bởi nhân khẩu học” [45, tr.29].

Chính vì vậy, luận án này khảo sát công chúng thế hệ Z là những người sinh

ra từ năm 1996 đến năm 2012, được chia thành 3 nhóm tuổi: 1996-2000;

2001-2006; 2007-2012.

Tựu trung lại, thế hệ Z là thế hệ sinh ra và lớn lên trong thời đại số hóa,

là thế hệ gắn liền với cách mạng công nghệ thông tin, truyền thông và các các

phương tiện truyền thông, đặc biệt là các phương tiện truyền thông mới; là thế

hệ nòng cốt của xã hội thông tin và là thế hệ đầu tiên của thời đại siêu kết nối.

Các dấu hiệu nhận diện công chúng thế hệ Z

Koulopoulos và D. Kelsen đã phân tích và so sánh hành vi trước và sau

thế hệ Z, làm cơ sở cho nhận diện thế hệ Z như sau:

Trước thế hệ Z

Chuyển sang thế hệ Z

Truy cập Internet

Một đặc ân

Quyền con người

Ảnh hưởng

Mua được

Kiếm được

IP/ Bằng sáng chế

Người tạo ra giá trị

Rào cản

Tránh được

Được cập nhận

Thất bại

nền tảng cho sự tham gia

Trò chơi

Trò chơi không có giá trị gia tăng

Tính không chắc chắn

Chuẩn bị cho

Dự đoán được

Đích đến

Một hành trình

Nghỉ hưu

Sự xa xỉ

Sự cần thiết

Sự kết nối

Bảng 1.1. Hành vi trước và sau thế hệ Z

Nguồn: T. Koulopoulos, D. Kelsen (2016), Thế hệ Z, Bản dịch tiếng Việt

của Dương Hương, Best Book và Alpha Book xuất bản năm 2019 [45, tr.32].

Một số đặc điểm của công chúng thế hệ Z, bao gồm:

- Công chúng thế hệ Z là thế hệ sinh ra và lớn lên trong thời đại số hóa,

là thế hệ gắn liền với cách mạng công nghệ thông tin, truyền thông và các các

phương tiện truyền thông, đặc biệt là các phương tiện truyền thông mới.

- Công chúng thế hệ Z có năng lực tiếp cận, tiếp nhận và tương tác với

tất cả các dòng thông tin trong xã hội hội thông tin.

- Công chúng thế hệ Z là thế hệ nòng cốt của xã hội thông tin và là thế hệ

đầu tiên của thời đại siêu kết nối.

1.1.2.2. Công chúng thế hệ Z trên thế giới và ở Việt Nam

Trên thế giới, tương tác với tin tức qua một nghiên cứu khảo sát năm

2018 cho thấy, 31.9% công chúng Z tại Mỹ chọn Twitter là nguồn tin chính,

23,2% chọn các ứng dụng tin tức là nguồn tin yêu thích. Theo Summer Beal,

sinh viên tốt nghiệp Đại học East Stroudsburg University tại Mỹ vào năm

2018 thì công chúng Z muốn lướt nhanh qua các tin chính trên điện thoại di

động, trước khi đọc toàn bộ câu chuyện, chính vì vậy - các ứng dụng như The

Skim (ứng dụng đọc tin tức dành riêng cho thế hệ Z) hay Twitter truyền tải

được tin tức theo dạng này nên rất được công chúng Z ưa thích. Một nguyên

tắc mới được đưa ra năm 2017 bởi tạp chí Forbes là “thế hệ Z chỉ có tối đa 8

giây cho các thông điệp truyền thông”. Chính vì nguyên tắc này, hãng truyền

hình FOX của Mỹ mới đây đã cho ra mắt các đoạn quảng cáo chỉ kéo dài 6

giây, nhắm vào đối tượng công chúng Z. Các nền tảng truyền thông mạng xã

hội lớn như Facebook, Instagram, Snapchat cũng đang có những biện pháp

tương tự, dựa trên cùng một nguyên tắc. Bởi vì đây là thế hệ của emoji (biểu

tượng cảm xúc), hashtag (thẻ siêu dữ liệu) nên để có thể giao tiếp và thuyết

phục họ thì cần phải truyền tải được thông điệp quan trọng, bức tranh toàn

cảnh trong càng ít từ ngữ càng tốt [125].

Tại Mỹ, khảo sát công chúng thế hệ Z của công ty truyền thông Hawk

Communications, vận hành bởi sinh viên Đại học Montclair University cho

thấy “Facebook không có tương lai” [129] đối với nhóm công chúng Z. Chỉ

có 7% người được hỏi “thích” mạng xã hội Facebook, so sánh với con số 45%

của Instagram, Twitter và Snapchat (47%) [154]. Khi được hỏi về mục đích

sử dụng mạng xã hội Facebook, 81% số người được hỏi cho rằng họ chỉ còn

dùng để theo dõi gia đình và bạn bè. Amanda PeaCock, sinh viên sẽ tốt

nghiệp Đại học vào năm 2021 của trường Montclair State University chia sẻ

rằng cô chỉ còn dùng Facebook để kết nối với những người lớn tuổi hơn, ở thế

hệ cũ, còn lại thì chủ yếu dùng Instagram, Twitter và Snapchat cho mọi nhu

cầu giao tiếp xã hội khác. Cô cũng cho rằng Facebook sẽ không còn phổ biến,

thậm chí là biến mất khi mà những em nhỏ tuổi thuộc thế hệ Z ngày nay (sinh

năm 2005) bước chân vào Đại học, và khi đó thì Facebook sẽ chỉ còn được sử

dụng bởi những người “già”. Trong số 50 sinh viên thuộc thế hệ Z của trường

Đại học Rutgers University, Mỹ mà tác giả Mark Beal phỏng vấn năm 2019

thì chỉ còn 03 người sử dụng mạng xã hội Facebook [101].

Đặc điểm dễ nhận thấy nhất của nhóm công chúng thế hệ Z tại Việt Nam

- lần đầu tiên có sự tương đồng gần như tuyệt đối với thế hệ Z trên thế giới là:

sinh ra trong kỷ nguyên số, dễ dàng tiếp cận một cách nhanh chóng và toàn

diện với thông tin cũng như các công nghệ mới nhất.

Hình 1.1. Các hoạt động trực tuyến và ngoại tuyến phổ biến hàng tuần

của thế hệ Z tại Việt Nam

Qua một khảo sát với 710 em thuộc độ tuổi từ 15-23 của Decision Lab

Việt Nam, thì các hoạt động phổ biến hàng tuần của nhóm công chúng này là:

đọc tin tức qua mạng xã hội Facebook (79%), nghe nhạc trực tuyến qua ứng

dụng Spotify (74%), sử dụng các công cụ như Messenger, Whatsapp để nhắn

tin, tán gẫu (71%), tìm kiếm và xem video trên Youtube (68%), chơi trò chơi,

xem phim và truyền hình trực tuyến (61-62%). Trong khi đó, chỉ có 42%

trong số được hỏi tham gia các hoạt động “ngoại tuyến” như gặp gỡ trực tiếp

hay thăm hỏi bạn bè, cà phê tán gẫu.

Một khảo sát khác cho thấy, hình thức kết bạn và duy trì trạng thái kết

bạn phổ biến nhất của thế hệ Z hiện nay là qua các ứng dụng tin nhắn (Chat

apps). Có tới 50% số bạn trẻ được hỏi cho rằng họ cảm thấy thoải mái nhất

khi trò chuyện với bạn bè qua các ứng dụng chat, nhắn tin trực tuyến; trong

khi đó chỉ có 30% cảm thấy thoải mái khi nói chuyện trực tiếp mặt đối mặt;

và cũng chỉ có 9% công chúng Z còn sử dụng các cuộc gọi điện thoại truyền

thống để nói chuyện hay làm quen, kết bạn.

Hình 1.2. Các ứng dụng mạng xã hội phổ biến nhất của thế hệ Z

tại Việt Nam

Sự phổ biến của các ứng dụng như Youtube, Instagram, TikTok và

Pinterest đối với công chúng thế hệ Z cho thấy đây là một thế hệ “nghe-nhìn”.

Và một trong những cách để tiếp cận nhóm công chúng này là tạo ra những

nội dung giàu hình ảnh, âm nhạc dễ nhớ, kèm theo những dòng “#hashtag”

(thẻ siêu dữ liệu) cực kỳ ngắn gọn.

Ngôn ngữ riêng của thế hệ Z hiện nay là “Emoji” - hay còn gọi là những

hình ảnh đồ hoạ miêu tả tâm trạng, cảm xúc. Đây thậm chí đã trở thành một

thứ ngôn ngữ toàn cầu của thế hệ Z bởi tần suất sử dụng, mức độ dễ hiểu và

sự phổ biến của chúng.

Như vậy có thể thấy, thế hệ Z tại Việt Nam có những điểm tương đồng

với thế hệ Z trên thế giới, đó là một thế hệ “nghe-nhìn” (audio-visual), có

ngôn ngữ riêng (emoji), có cách giao tiếp riêng - sử dụng chủ yếu các ứng

dụng trên thiết bị di động (điện thoại, máy tính bảng). Thói quen, sở thích và

sự lựa chọn công nghệ số của thế hệ Z ở mỗi quốc gia có sự khác nhau: thế hệ

Z ở Mỹ và Châu Âu ưa chuộng Twitter và Snapchat; thế hệ Z ở Đông Nam Á

thích Instagram, trong khi sự lựa chọn phổ biến của công chúng Z ở Việt Nam

vẫn là Facebook, Zalo - cùng với sự trỗi dậy của nền tảng Tiktok.

1.2. Một số vấn đề lý luận về tương tác của công chúng thế hệ Z với

tin tức báo chí trên nền tảng các ứng dụng di động

1.2.1. Khái niệm, loại hình và mô hình tương tác của công chúng thế

hệ Z với tin tức báo chí trên nền tảng các ứng dụng di động

1.2.1.1. Khái niệm tương tác của công chúng thế hệ Z với tin tức báo chí

trên nền tảng các ứng dụng di động

Từ điển tiếng Anh Oxford định nghĩa "Tương tác" trong các phương tiện

truyền thông mới là việc "cho phép luồng thông tin hai chiều giữa máy tính

(hoặc các thiết bị điện tử khác) và người dùng, thông qua việc phản hồi thông

tin đầu vào của người dùng" [166]. Định nghĩa của từ điển Oxford rất rộng,

cho phép người ta giả định rằng mọi chương trình máy tính hoặc trang web

đều có tính tương tác; nếu người dùng tạo ra ảnh hưởng đối với luồng thông

tin thì đó là tương tác. Tuy nhiên, định nghĩa về tính tương tác trong các

phương tiện truyền thông mới này hiện đang gặp nhiều tranh cãi của các nhà

thiết kế đồ hoạ, các nghệ sĩ cũng như người dùng phương tiện truyền thông

mới. Khi xem xét nguồn gốc của thuật ngữ “tương tác", chúng ta cần phải

nghiên cứu hai ngành khoa học quan trọng là: xã hội học và khoa học máy

tính. Khoa học truyền thông bắt đầu đề cập đến thuật ngữ này vào cuối những

năm 1980 khi các công nghệ máy tính mới trở nên ngày càng phù hợp với

việc phân phối và tái cấu trúc nội dung truyền thông đại chúng [110, tr.217].

* Khái niệm tương tác

- Khái niệm tương tác tiếp cận từ xã hội học truyền thông

Nguồn gốc của thuật ngữ "tương tác" có liên quan chặt chẽ tới “sự tương

tác", đóng vai trò trung tâm trong bối cảnh của lý thuyết hành động xã hội. Ở

đây, tương tác có nghĩa là các hành động của con người nhằm vào nhau, từ đó

trở thành quan hệ giữa hai hay nhiều con người [102, tr.30-55]. Khía cạnh

trung tâm của tương tác là định hướng và nhận thức lẫn nhau của các đối tác

tương tác [156, tr.463-476]. Theo nghĩa logic xã hội học: “tương tác” đề cập

đến giao tiếp giữa các cá nhân, bất kể là thông qua mặt đối mặt hay thông qua

các phương tiện kỹ thuật. Theo tác giả Mai Quỳnh Nam (2001), với hai công

trình nghiên cứu là Đặc điểm và tính chất của giao tiếp đại chúng, công bố

trong cuốn Báo chí - Những điểm nhìn từ thực tiễn, Tập 1, Nxb Văn hóa -

Thông tin, Hà Nội; và “Truyền thông đại chúng: Tương tác văn hoá”, trong

đó nhấn mạnh: Tương tác công chúng với các kênh truyền thông đại chúng là

“tương tác gián tiếp thông qua trao đổi và tác động lẫn nhau"; Theo tác giả

Mai Quỳnh Nam, “uy tín nguồn tin là yếu tố quan trọng hàng đầu tạo nên các

tương tác xã hội, trong đó có các tương tác văn hoá với công chúng". Ông

cho rằng các phương tiện truyền thông đại chúng là thiết chế cơ bản trong xã

hội hiện đại “phải chuẩn mực, phải duy trì các giá trị, phải tạo dựng khuôn

mẫu văn hoá, tham gia hoạt động tổ chức và kiểm soát xã hội" [58, tr.23-26].

- Khái niệm tương tác từ góc nhìn khoa học máy tính

Khoa học máy tính đã áp dụng thuật ngữ này và chuyển nó sang việc sử

dụng các hệ thống máy tính của con người. Tương tác giữa con người với

máy tính (Human-Computer-Interaction) là một lĩnh vực nghiên cứu xem xét

cấu trúc của giao diện người dùng nhằm cải thiện và tạo điều kiện thuận lợi

cho cuộc đối thoại giữa con người và máy móc [120, tr.59-68]. Mục tiêu

nghiên cứu chính của “Tương tác giữa con người với máy tính” (HCI) là khả

năng sử dụng của phần cứng và phần mềm để giao tiếp [141]. Khi máy tính cá

nhân được đưa vào từng hộ gia đình, việc cải tiến và tạo điều kiện thuận lợi

cho cuộc đối thoại giữa con người và máy móc trở thành trọng tâm. Tương tác

diễn ra trong cái gọi là “chuỗi phản ứng”; trình tự mà hành động của một

người dẫn đến phản ứng của người khác. Vì các tương tác như vậy có thể xảy

ra thông qua các phương tiện giao tiếp kỹ thuật như điện thoại hoặc máy tính

nối mạng, nên sự hiện diện vật lý của các đối tác tương tác dường như không

còn là một tiêu chí thiết yếu nữa [156, tr.467]. Theo khoa học máy tính: thuật

ngữ "tương tác" được sử dụng trong ngữ cảnh giao tiếp giữa con người với

máy móc. Chính vì vậy, giao tiếp giữa các cá nhân thông qua hệ thống máy vi

tính có thể được coi là sự chồng chéo giữa cả hai lĩnh vực nghiên cứu. Đối

thoại thuần túy giữa con người và máy móc được xem xét theo quan điểm

“Tương tác giữa con người với máy tính” không được coi là giao tiếp từ quan

điểm xã hội học. Ngược lại, giao tiếp trực tiếp giữa các cá nhân lại không

được quan tâm trong trong khoa học máy tính.

Một trong những nỗ lực đầu tiên nhằm thống nhất định nghĩa khái niệm

giữa các lĩnh vực đã coi tính tương tác là một dạng phản hồi thứ ba có chủ đích.

Nếu coi việc một tác nhân nói là hành động khởi điểm, việc phản hồi lại đối với

tác nhân đó sẽ là phản ứng đáp trả, những hành động giao tiếp chỉ được coi là

tương tác nếu như thông điệp thứ ba đề cập đến các thông điệp trước đó và "chỉ

có thể hiểu được và có ý nghĩa khi có sự liên hệ đó" [187, tr.110-135].

Định nghĩa này hữu ích vì tính tương tác được coi là một tập hợp các

hành động và không phụ thuộc vào phương tiện. Sự linh hoạt ấy đã tạo tiền đề

cho việc nghiên cứu tính tương tác với tư cách là một khái niệm đang thay đổi

nhanh chóng và năng động trong truyền thông. Steuer (1992) [142, tr.73-93]

đã mô tả tính tương tác là mức độ mà người dùng có thể sửa đổi hình thức và

nội dung trong thời gian thực. Theo quan điểm này, khả năng điều chỉnh nội

dung chính là điều khiến phương tiện truyền thông tương tác trở nên khác biệt

so với phương tiện truyền thông truyền thống như sách bao hay phim ảnh.

Steuer coi tương tác là một phần của cấu trúc công nghệ. Theo đó, mức độ

tương tác của nội dung nào đó phụ thuộc vào tốc độ phản hồi của phương tiện

đối với đầu vào, số lượng thuộc tính có thể được điều chỉnh và cách bộ điều

khiển chuyển đổi hoặc sắp xếp các hành động vào môi trường kỹ thuật số.

Downes và McMillan (2000) [136, tr.157-179] đã liệt kê sáu khía cạnh khác

nhau của tính tương tác: giao tiếp hai chiều, thời gian linh hoạt, cảm quan

không gian, nhận thức về quyền kiểm soát, nhận thức về tính phản hồi trong

giao tiếp và các mục tiêu nhằm truyền tin thay vì thuyết phục. Cần lưu ý rằng

những khía cạnh này bao gồm nhiều thành tố thiết yếu trong định nghĩa của

Rafaeli, trong đó có cả khả năng phản hồi, nhưng chúng còn mở ra các phạm

trù bao quát hơn như là các khía cạnh về thông điệp và về người tham gia, tập

trung nhiều hơn đến nhận thức của người tham gia về các thành tố tạo nên

tính tương tác [185, tr.355-383].

Liu và Shrum (2002) cho rằng các định nghĩa trước đây về tính tương tác

đã được chia ra thành các loại là giữa người dùng với người dùng, người dùng

với máy móc và người dùng với tin nhắn. Họ cố gắng kết hợp ba khía cạnh

này thành một định nghĩa duy nhất trong đó tính tương tác là “mức độ mà hai

hoặc nhiều bên giao tiếp có thể phản ứng lại với nhau thông qua phương tiện

giao tiếp, và mức độ đồng nhất của những ảnh hưởng đó” Nhóm tác giả đưa

ra ba yếu tố cần thiết để phân loại tương tác là: kiểm soát chủ động (cách

người dùng có thể tự nguyện tác động lên trải nghiệm của họ), giao tiếp hai

chiều (mức độ hiệu quả trong phản ứng của “người kia”) và tính đồng bộ

(mức độ tương tác diễn ra đồng thời) [212, tr.55].

Sự trùng lặp về khái niệm của các đặc tính sử dụng trong lý thuyết TIME

có thể phần nào được hạn chế bằng cách xem xét chúng trong tương quan với

ba tiêu chí này. Cũng theo Liu và Shrum, tính tương tác về cơ bản là khả năng

thực hiện thay đổi (kiểm soát chủ động), nhận phản hồi dựa trên những thay

đổi đó (giao tiếp hai chiều) với một quá trình xảy ra gần như đồng thời (tính

đồng bộ). Nhiều tín hiệu trực quan cho thể thức và tính điều hướng mà

Sundar và các đồng nghiệp đưa ra đều hướng đến một trong ba tiêu chí đó,

đặc biệt là khía cạnh kiểm soát chủ động. Trải nghiệm với các trang web, các

đường link và khả năng điều hướng theo thời gian sẽ mang lại kỳ vọng trang

web sẽ phản hồi lại mỗi khi người dùng tác động lên nội dung. Đặc tính tương

tác của TIME cần thoả mãn cả ba tiêu chí trên để thay đổi nội dung trong thời

gian thực và đặc tính chủ thể cũng tương tự với tiêu chí kiểm soát chủ động

Trên lý thuyết, các đặc tính sử dụng của TIME có thể hoạt động độc lập.

Đây là một điểm quan trọng để phân biệt giữa các đặc tính và ba khía cạnh về

kiểm soát chủ động, giao tiếp hai chiều và tính đồng bộ, do các khía cạnh này

không thể tồn tại độc lập. Một tiêu chí sẽ chỉ có thể xuất hiện nếu như hai tiêu

chí còn lại đồng hành cùng với nó, nếu không thì phương tiện truyền thông sẽ

không còn tính tương tác. Khả năng kiểm soát chủ động sẽ trở nên vô nghĩa

nếu không có phản hồi, cũng như không thể có phản hồi mà thiếu đi đầu vào

chủ động ban đầu. Nếu tính đồng bộ thấp, thời gian diễn ra đầu vào và phản

hồi cách nhau quá lâu, thì việc thiếu phản hồi trong thời gian dài sẽ khiến

người ta cảm thấy như thể họ không còn quyền kiểm soát.

* Khái niệm tương tác của công chúng thế hệ Z với tin tức báo chí trên

nền tảng các ứng dụng di động

Khoa học truyền thông tập trung vào truyền thông đại chúng liên kết cả

hai quan điểm nêu trên. Ban đầu, các nghiên cứu về hiệu ứng truyền thông và

sử dụng các phương tiện truyền thông tập trung vào sự tiếp xúc của con người

đối với các phương tiện thông tin đại chúng, coi người nhận là một “khán giả

chủ động, tích cực”. Cách tiếp cận xem xét việc sử dụng các phương tiện

thông tin đại chúng của người nhận theo nhu cầu của họ [118, tr.509-523];

[160, tr.635-654], gần với quan điểm của khoa học máy tính vì nó phân tích

tương tác giữa người nhận và phương tiện kỹ thuật cùng với nội dung tương

ứng. Tuy nhiên, vì nguồn cung cấp nội dung cũng như phương tiện truyền tải

nội dung đó luôn được tạo ra bởi con người, nhằm cố gắng thu hút người khác

làm khán giả của họ, nên phương tiện giao tiếp mặc nhiên coi đây là giao tiếp,

tương tác giữa con người với nhau. Trong khi cách hiểu của xã hội học về

“tương tác” luôn bao hàm giao tiếp hai chiều, thì giao tiếp truyền thông đại

chúng lại diễn ra một chiều, từ người tạo ra thông điệp - thông qua các thiết bị

kỹ thuật để đến người nhận [126, tr.32].

Trong khi các nghiên cứu về việc sử dụng phương tiện truyền thông

thường tập trung vào quá trình lựa chọn và tiếp nhận thông điệp của từng cá

nhân, thì những thông tin phản hồi của khán giả đến người sáng tạo nội dung lại

ít khi là đối tượng của các nghiên cứu thực nghiệm. Có rất ít nghiên cứu đề cập

đến vấn đề kênh phản hồi của các phương tiện truyền thông truyền thống. Nhưng

trong số nghiên cứu ít ỏi đó thì phải kể đến các nghiên cứu cho thấy sự tương tác

nhất định giữa người nhận và người tạo ra thông điệp: Bierig và Dim- mick

(1979) [132, tr.92-96], Orians (1991) [208]: đã kiểm tra hồ sơ của người nghe

gọi vào các đài phát thanh; Davies và Rarick (1964) [134, tr.108-109], Grey và

Brown (1970) [150, tr.450-456] đã kiểm tra thư tín gửi cho các biên tập viên báo

in; Gans (1977) [137, tr.86-91], McGuire và Leroy (1977) [104, tr.79-85] nghiên

cứu về các bức thư gửi cho các biên tập viên Đài truyền hình.

Trong các nghiên cứu về các phương tiện truyền thông mới, truyền thông

số và truyền thông đa phương tiện, “tương tác” được phân tích theo chiều

hướng mới. Sự tương tác mang một hình thức khác, với mục tiêu không chỉ

dành cho một hành động và một kết quả, hoặc là sự kiểm soát theo thời gian

thực đối với các đối tượng, mà là sự tác động qua lại giữa các đối tượng và

người dùng. Tương tác trong nghệ thuật truyền thông mới đặt người dùng

(người xem, người hưởng thụ tác phẩm) vào vai trò tích cực hơn; "người

xem" sẽ chịu trách nhiệm về nội dung thông qua hành động của họ. Hoặc hiểu

một cách đơn giản hơn: "trải nghiệm tương tác” là khác nhau đối với từng

người dùng khác nhau, vì mỗi người dùng sẽ phản hồi mảnh ghép theo một

cách khác nhau. Khái niệm tương tác trong phương tiện truyền thông mới: đó

là tương tác trong giao tiếp truyền thông. Khả năng giao tiếp tức thì và liên

tục với người khác qua mạng internet, thông qua các ứng dụng nhắn tin nhanh

hoặc ứng dụng điện thoại là một khía cạnh khác của tính tương tác trên

phương tiện truyền thông mới. Hình thức tương tác trên phương tiện truyền

thông mới này được sử dụng phổ biến nhất hiện nay và là một ví dụ tốt nhất

về tính tương tác trong bối cảnh công nghệ truyền thông số. Nó cũng phù hợp

với mọi định nghĩa và không tạo ra tranh cãi. Sự tương tác này là khả năng

chuyển giao thông tin từ người này sang người khác thông qua việc sử dụng

các thiết bị điện tử phản hồi trực tiếp và luôn tương ứng với các hành động

của người dùng.

Nền tảng (khuôn khổ) phân tích tính tương tác

Trong khi xem xét các quan điểm không đồng nhất hiện có, (ví dụ: tính

tương tác là tiêu chí của hệ thống kỹ thuật, quy trình, người dùng…), tác giả

Oliver Quiring và Wolfgang Schweiger coi tương tác chỉ là một quá trình giao

tiếp giữa con người với nhau thông qua các phương tiện kỹ thuật, bao gồm

các cấp độ khác nhau [164, tr.147-167]. Mặt khác, tác giả cũng phân biệt sự

trao đổi ý nghĩa và hành vi có thể quan sát được đối với những người hoặc hệ

thống khác nhau. Tuy nhiên, theo quan điểm của nhóm tác giả này thì việc

trao đổi ý nghĩa chỉ diễn ra giữa con người với nhau. Việc trao đổi ý nghĩa

giữa con người và máy móc là không thể xảy ra.

Các hành động trong sự tương tác xảy ra bất cứ khi nào con người tương

tác một cách có ý thức với các thiết bị hoặc hệ thống truyền thông khác nhau.

Các hành động trong giao tiếp liên cá nhân là: trò chuyện, nét mặt, cử chỉ và

các ngôn ngữ cơ thể. Còn các hành động điển hình trong bối cảnh tương tác

sử dụng phương tiện là: lựa chọn và điều khiển thông qua nhấp chuột, duyệt/

cuộn, điều hướng qua bàn phím, cần điều khiển hoặc vô lăng, nhập văn bản

hoặc nhập bằng giọng nói, chạm tay vào màn hình cảm ứng. Hệ thống các

phương tiện truyền thông tương tác phản ứng với hành động của người dùng,

hiển thị kết quả tìm kiếm, chuyển email hoặc hiển thị các thử thách mới trong

trò chơi máy tính…

Các kịch bản dẫn đến sự khác biệt này

1. Khi giao tiếp mặt đối mặt, sự trao đổi ý nghĩa và hành động thường

trùng hợp. Bạn tương tác với người mà bạn trao đổi thông điệp cũng như ý nghĩa

của thông điệp đó, bất kể bạn giao tiếp với một người hay nhiều người. Vì điều

kiện về phương tiện kỹ thuật không được ứng dụng trong trường hợp này, giao

tiếp mặt đối mặt không đáp ứng tiêu chí quan trọng của "tính tương tác".

2. Khi hai hoặc nhiều người giao tiếp thông qua các hệ thống kỹ thuật,

việc trao đổi ý nghĩa và hành động sẽ tan rã vì các đối tác truyền thông đề cập

đến ý nghĩa của nhau nhưng lại tương tác với hệ thống kỹ thuật như một

phương tiện giao tiếp [149, tr.477-493]. Trong một kịch bản giao tiếp như

vậy, tất cả các điều kiện cho tương tác đều được đáp ứng. Chúng tôi gọi đây

là loại tương tác giữa người dùng và người dùng. Ví dụ phổ biến nhất cho

tương tác giữa người dùng và người dùng là email. Tin nhắn tức thì (một biến

thể hiện đại của phòng trò chuyện “chat") cho phép tỷ lệ trao đổi tin nhắn

thậm chí còn cao hơn. Tương tác giữa người dùng với người dùng không nhất

thiết phải giới hạn ở hai người dùng (giao tiếp 'một với một'), nhưng có thể

cho phép nhiều người dùng giao tiếp (giao tiếp 'một với nhiều' hoặc 'nhiều với

nhiều'; ví dụ: danh sách gửi thư, nhóm tin hoặc diễn đàn trực tuyến).

3. Thuật ngữ tương tác giữa người dùng - hệ thống mô tả một bối cảnh

giao tiếp trong đó con người tương tác với một hệ thống phương tiện truyền

thông, hệ thống này trình bày nội dung và có thể phản ứng khi người dùng

nhập lệnh hoặc nội dung vào nhưng không đồng nghĩa với giao tiếp thực do

hệ thống kỹ thuật này không có khả năng chủ động xây dựng ý nghĩa của

thông điệp. Ngược lại với Goertz, tác giả luận án không coi hệ thống như một

đối tác giao tiếp mà là một đối tượng tham chiếu cho hành động của người

dùng. Tuy nhiên, thông tin liên lạc giữa các cá nhân thực sự tạo cơ sở cho

việc cải tiến các hệ thống đó và nội dung của chúng. Bắt chước giao tiếp giữa

các cá nhân là một trong những mục tiêu chính của các nhà phát triển phần

mềm và phương tiện tương tác [201, tr.743]. Trong nhiều thập kỷ, nghiên cứu

trí tuệ nhân tạo đã được tôn vinh cho lý tưởng của nhà toán học Alan Turing,

người có mục đích là phát triển một hệ thống máy tính có khả năng giao tiếp

với con người một cách giống con người [91, tr.433-460].

Vì hệ thống phương tiện kỹ thuật không có khả năng trao đổi ý nghĩa,

tương tác giữa người dùng và hệ thống ấy có loại trừ hoàn toàn việc truyền tải

ý nghĩa không? Câu trả lời là không. Mọi hệ thống phương tiện và nội dung

của nó luôn được con người phát triển và nâng cấp. Hai vai trò quan trọng

phải được phân biệt trong bối cảnh này, đó là: nhà phát triển nội dung và nhà

phát triển kỹ thuật (phần cứng lẫn phần mềm).

Từ góc nhìn công nghệ số và mỹ thuật số, có thể thấy tính tương tác liên

quan đến mối quan hệ "nguyên nhân và kết quả" đối với người dùng; người

dùng thực hiện một hành động trên một số loại thiết bị đầu vào và kết quả là

một hành động khác sẽ xảy ra. Đây là một số ví dụ phổ biến về mức độ của

nguyên nhân và kết quả trong tương tác:

Rollovers - khi người dùng di chuột qua một đối tượng (được hình ảnh

hóa bằng đồ hoạ) trên nền website nhất định: thì đối tượng đó phản hồi tương

ứng. Các hiệu ứng thường thấy như: thay đổi màu sắc, hình dạng, hiệu ứng đồ

hoạ động…

Các trang web động - người dùng có thể tương tác theo nhiều cách khác

nhau với nội dung của trang web; người dùng có một mối quan hệ dạng tác

động và hệ quả với nội dung của trang web. Nói cách khác, nội dung trang

web hiển thị và thay đổi hiển thị dựa trên các thao tác của người dùng.

Trò chơi điện tử - người chơi có thể điều khiển hành động của nhân vật

trên màn hình thông qua việc nhập dữ liệu từ bàn phím hoặc điều khiển tay

cầm (joystick - một dạng con trỏ chuột và bàn phím kết hợp).

Siêu văn bản - người dùng nhấp chuột vào một đoạn văn bản (có đường

dẫn liên kết/ links ẩn) và kết quả là được đưa đến một vị trí khác trên web

hoặc đưa đến một trang web khác.

Thiết bị đầu vào (bàn phím, chuột, tay cầm trò chơi…) - hình thức tương tác

rõ ràng nhất khi mọi hành động của người dùng đối với các thiết bị đầu vào được

sao chép trực tiếp vào trong chương trình mà người dùng đang sử dụng, tạo nên

các kết quả, hiệu ứng trong nội dung và hiển thị của chương trình đó.

1.2.1.2. Phần mềm ứng dụng trên thiết bị di động: (gọi tắt là Ứng dụng di

động, hoặc Ứng dụng; tiếng Anh: Mobile application hoặc Mobile app hoặc app)

Đây là khái niệm của khoa học máy tính và công nghệ truyền thông. Ứng

dụng tin tức di động (app tin tức di động) là phần mềm ứng dụng tin tức

được cài đặt trên thiết bị di động nhằm đáp ứng nhu cầu đọc, nghe, xem và

tương tác trực tuyến của công chúng báo chí truyền thông. Ứng dụng di

động là sản phẩm công nghệ được ứng dụng mạnh trong xuất bản tin tức

trên hệ sinh thái internet hiện nay.

Trong khoa học máy tính, các phương tiện truyền thông sở dĩ có đặc tính

nêu trên là vì các phương tiện truyền thông mới, thông qua các chương trình

tương tác đã có tính tương tác. Tính tương tác được coi là một tập hợp các

hành động và không phụ thuộc vào phương tiện. Sự linh hoạt ấy đã tạo tiền đề

cho việc nghiên cứu tính tương tác với tư cách là một khái niệm đang thay đổi

nhanh chóng và năng động trong truyền thông. Steuer (1992) [142, tr.73-93]

đã mô tả tính tương tác là mức độ mà người dùng có thể sửa đổi hình thức và

nội dung trong thời gian thực. Theo quan điểm này, khả năng điều chỉnh nội

dung chính là điều khiến phương tiện truyền thông tương tác trở nên khác biệt

so với phương tiện truyền thông truyền thống như sách bao hay phim ảnh.

Steuer Cói tương tác là một phần của cấu trúc công nghệ. Theo đó, mức độ