VĂN HÓA TRUYỀN THÔNG VÀ TRUYỀN THÔNG CÓ VĂN HÓA
GS. Hà Minh Đức∗∗∗∗
Mỗi dân tộc đều có một nền văn hóa có bản sắc riêng. Không phụ thuộc hẳn
vào số dân và diện tích, giá trị văn hóa được hình thành và phát triển với nhiều
nhân tố, lịch sử nguồn cội dân tộc, dân trí, ngôn ngữ, ý thức thẩm mỹ. Dấu ấn của
dân tộc in đậm nét trong bản sắc văn hóa và chính những giá trị văn hóa góp phần
trực tiếp làm nên sự bền vững của dân tộc.
Văn hóa không tồn tại ở trạng thái đóng kín cho dù phong phú nhưng nếu bị
o bế, cấm vận thì không phát triển được. Kinh nghiệm ở nhiều nước phương Đông
như Nhật Bản, Việt Nam có những triều đại ngăn cấm việc giao lưu với ngoại
bang trong một thời gian dài và kết quả là văn hóa trở nên nghèo nàn, ít màu sắc.
Thời kỳ hiện đại mở ra nhiều khả năng giao lưu quốc tế với nhiều phương thức
hiện đại mà các bức tường ngăn cách thông thường không dễ ngăn cản được. Giao
lưu văn hóa có khả năng bồi đắp, hỗ trợ cho các dân tộc phát triển. Văn hóa nâng
cao đời sống tinh thần. Tuy nhiên, cần cảnh giác chống lại những âm mưu xâm
lăng văn hóa đồng thời từng bước văn hóa bản địa với ngoại lai. Trong nhiệm vụ
giao lưu văn hóa, vai trò truyền thông văn hóa có vị trí quyết định. Trong đời sống
hiện đại có nhiều kênh giao lưu báo chí, truyền thanh, truyền hình, thông tin mạng
Internet.
Dù ở lĩnh vực nào, phạm vi nào cũng cần đến vai trò văn hóa, nhân tố góp
phần nâng cao giá trị của các hoạt động vật chất, tinh thần. Dân tộc Việt Nam ở
vào vị trí thuận lợi cho sự giao lưu văn hóa nhất là văn hóa vùng. Nhà nghiên cứu
âm nhạc Trần Văn Khê nhận xét: “Nước Việt Nam là nơi gặp gỡ của nhiều luồng ∗ Trường Đại học KHXH&NV, ĐHQGHN
văn hóa, là nơi hội tụ của nhiều sắc tộc”. Nhà nghiên cứu Phan Ngọc cũng cho
rằng Việt Nam “ở ngã ba đường của các nền văn hóa”. Trong quá trình tiếp nhận,
Việt hóa những giá trị văn hóa nước ngoài, giáo sư Trần Quốc Vượng nhấn mạnh
khái niệm hỗn dung văn hóa (acculturation), Hoàng Ngọc Hiến với khái niệm giao
hòa văn hóa của, Hữu Ngọc với tương tác văn hóa và Hà Văn Tấn với khái niệm
tiếp biến văn hóa. Tuy có nhiều khái niệm để cùng nói lên một vấn đề mà cái gốc
là phải giữ gìn gốc văn hóa dân tộc trong quá trình giao lưu, tiếp nhận văn hóa
nước ngoài. Nhiệm vụ ấy đặt lên vai của truyền thông văn hóa, nhất là trong thời
kỳ hiện đại. Văn hóa có “địa chỉ”, “hộ tịch” của một dân tộc và đến lượt mình văn
hóa truyền thông có trách nhiệm nặng nề với việc bảo vệ quyền sống thiêng liêng
của dân tộc và nền văn hóa của dân tộc. Cần chú ý mấy nguyên tắc sau:
1. Văn hóa truyền thông phải góp phần bảo vệ quyền lợi thiêng liêng của dân
tộc và bản sắc văn hóa dân tộc
Văn hóa truyền thông Việt Nam quy tụ nhiều phương thức và hoạt động
trong truyền thông đặc biệt trong thời kỳ hiện đại qua hai cuộc chiến tranh bảo vệ
Tổ quốc chống Pháp, chống Mỹ và xây dựng chủ nghĩa xã hội. Những khẩu hiệu
phương châm lớn như “Văn hóa soi đường cho quốc dân đi, kháng chiến hóa và
văn hóa kháng chiến”, “Văn hóa nghệ thuật là một mặt trận, anh chị em văn nghệ
sĩ là chiến sĩ trên mặt trận ấy”, “Không có gì quý hơn độc lập tự do” đã trở thành
máu thịt cho hoạt động văn hóa truyền thông. Đó là những vấn đề thiêng liên của
dân tộc. Từ hàng ngàn năm lịch sử, nhiều áng văn chương, kinh sách đã tôn vinh
lên hàng đầu chủ quyên của dân tộc và mãi mãi những trang văn bất tử ấy tồn tại
với dân tộc từ Nam quốc sơn hà; Bình Ngô đại cáo; cho đến Tuyên ngôn độc lập.
Xưa đã thế, nay vẫn thế cho đến muôn đời sau. Trong những năm gần đây vấn đề
bảo vệ quyền độc lập thiêng liêng và lãnh thổ đất đai của Tổ quốc vẫn là nhiệm vụ
quan trọng hàng đầu của hoạt động truyền thông và văn hóa truyền thông. Cuốn
sách tập hợp những bài viết chủ quyền chính đáng của Việt Nam ở Trường Sa và
Hoàng Sa, nhiều tư liệu quý, xác đáng từ thời phong kiến trung đại đến thời Pháp
thuộc đề có nhiều văn bản về chủ quyền của dân tộc cho đến 1974 bị Trung Quốc
xâm chiếm bất hợp pháp.
Văn hóa truyền thông còn có nhiệm vụ bảo vệ những giá trị văn hóa của dân
tộc, phê phán khuynh hướng xâm lăng văn hóa kể cả trong lối sống. Nguyễn Trãi
đã từng lên tiếng phê phán tình trạng nước ngoài tìm cách lấn sân về văn hóa và
truyền bá thứ văn hóa xa lạ, thậm chí còn ở trình độ man di, lạc hậu: ““Vô” là lời
cấm chỉ. Tiếng Ngô nói đầu lưỡi, phải dịch rồi mới biết; tiếng Lào nói trong họng;
tiếng Xiêm, Chân Lạp nói trong cổ như tiếng chim quyên; nhưng đều không được
bắt chước để loạn tiếng nói nước nhà. Người Ngô bị chìm đắm đã lâu ở trong
phong tục người Nguyên, bện tóc, răng trắng, áo ngắn có tay dài, mũ, xiêm rực rỡ
như từng lớp lá. Người Minh tuy không phục lại lối ăn mặc cũ của thời Hán, thời
Đường nhưng phong tục vẫn chưa biến đổi. Người Lào lấy vải lông quấn vào
người như áo cà sa nhà Phật. Người Chiêm lấy khăn che đùi mà để lộ hình thể.
Người Xiêm La, người Chân Lạp lấy vải bọc tay và gối như bó thây chết. Các tục
ấy không nên theo để làm loạn phong tục” (Dư địa chí - Nguyễn Trãi toàn tập –
Q.2).
2. Đó là chuyện của ngày qua và ngày hôm nay truyền thống ấy vẫn phải giữ
gìn. Thời kỳ hiện đại các mối quan hệ giao lưu văn hóa phát triển. Mỗi nền văn
hóa dân tộc để có bản sắc riêng. Mỗi chặng đường lịch sử, các hiện tượng văn hóa
đều có giá trị riêng. Từ cây đàn đá đến cây đàn bầu và sau này là các loại đàn vi–
ô–lông; pi–a–nô; đều có giá trị riêng. Nhà nghiên cứu văn hóa dân tộc Pháp bị sốc
khi phát hiện cây đàn đá Việt Nam. Thế giới vẫn lắng nghe đằm thắm và sâu thẳm
tiếng đàn bầu Việt Nam. Thời gian chọn lọc cái gì còn lại đều có cơ sở và giá trị
của nó và có giá trị bền vững. Tại đại hội VIII nghị quyết của Đảng nhấn mạnh
phương châm xây dựng nên văn hóa tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc là định
hướng đúng đắn cho văn hóa, văn nghệ. Mọi thứ phù hoa, bắt chước nước ngoài
với danh nghĩa là hiện đại, đổi mới cũng phải chịu thử thách với thời gian và sự
yêu thích của nhân dân.
3. Văn hóa truyền thông phải đề cao những giá trị nhân văn của truyền
thống văn hóa Việt Nam trong quá khứ và hiện tại
Văn hóa là cái nôi ấp ủ và phát triển giá trị nhân văn, chuẩn mực cao nhất
của tâm linh, đạo đức, tình cảm... của con người. Một trong những điểm sáng của
chủ nghĩa nhân văn là đề cao trách nhiệm. Thời kỳ lịch sử nào, dân tộc nào mà cải
thiện mà cái gốc được đề cao thì xã hội ấy thanh bình. Người ta thường nhắc tới
Nghiêu Thuấn nhân từ và một thời tốt đẹp khác và đối lập với Kiệt Trụ tàn ác,
hoang dâm. Lịch sử Việt Nam còn nhắc tới với tinh thần trân trọng, cảm phục đức
vua, đức Phật Trần Nhân Tông. Trong thời kỳ hiện đại, Chủ tịch Hồ Chí Minh là
tấm gương sáng vì dân vì nước như lời thơ của Tố Hữu: “Bác ơi tim Bác mênh
mông thế. Ôm cả non sống mọi kiếp người”. Con người khi sinh ra tính bản thiện
như lời thơ của Hồ Chủ tịch:
“Ngủ thì ai cũng như lương thiện
Tỉnh dậy phân ra kẻ dữ hiền
Hiền, dữ phải đâu là tính sẵn
Phần nhiều do giáo dục mà nên”
Trong suốt cuộc đời Người lấy chữ đức, chữ nhân, lòng nhân ái, bao dung để
tự rèn luyện và giảng dạy cho mọi người. Người chủ trương lấy cái tốt làm gương
để loại bỏ cái xấu. Loại sách người tốt việc tốt với hàng trăm, hàng ngàn tám
gương tốt từ em thiếu nhi đến người cáo tuổi, anh công nhân, anh bộ đội đã có tác
dụng giáo dục mọi người. Truyền thống ấy đang được phát huy trong cuộc sống
hôm nay. Phong trào xóa đói giảm nghèo rất nhân ái và có hiệu quả là điểm sáng
của Việt Nam mà thế giới công nhận. Nhường cơm sẻ áo, nối vòng tay lớn trở
thành một đạo lý lớn của dân tộc. Tuy nhiên, bước vào cơ chế thị trường, cuộc
sống cạnh tranh vì lợi ích cá nhân, ích kỷ vì đồng tiền đã phân hóa, gây nhiễu loạn,
suy thoái về đạo đức. Vấn đề thiện và ác thực ra tuy mới mà dường như xã hội nào
cũng phải đối mặt với nó. Trung Hoa cổ đại đã có những ý kiến đối lập giữa Mạnh
Tử thiên về cái thiện và Tuân Tử nhấn mạnh cái ác. Tuân Tử cho rằng lòng hám
lợi dẫn đến sự căm ghét và sự tranh cái cưỡng đoạt vốn như bản tính của con
người. Khổng Tử trong Luận ngữ có bốn điều lỗi: “vô ý, vô tất, vô cố, vô ngã”.
Ông Đoàn Trung còn dịch ý như sau:
“Vô ý, ngài không có ý riêng, không có lòng tư dục
Vô tất, ngài không có kỳ tất, tức ngài tùy cảnh mà sửa đổi
Vô cố, ngài không cố chấp, tức ngài có lòng dung thứ
Vô ngã, ngài chằng có lòng ích kỷ vì mình mà bỏ người”
Học thuyết của Khổng Tử rộng lớn nhiều đạo lý, nguyên tắc và khuôn phép,
có chỗ gò bó nhưng trong phạm vi rèn luyện tu thân Khổng Tử có nhiều ý chân
thực sâu xa về đạo lý làm người.
Đạo lý phong kiến xây dựng mẫu hình người quân tử nhưng trong thực chất
mang nhiều tính lý tưởng, ảo tưởng vì cơ sở xã hội xây dựng trên thể chế bất công,
nhiều biểu hiện vô đạo đức ở chốn vua quan, kẻ giàu có tàn bạo. Xã hội tư bản khi
đồng tiền lên ngôi, cạnh tranh xuất hiện và chay đua theo lợi nhuận thì tội ác phát
triển đến mức có nhà lý luận tư sản cho rằng tội ác là động lực cho sự phát triển
của xã hội. Xã hội Việt Nam từ sau Cách mạng tháng Tám tuy có trải qua hai cuộc
chiến tranh nhưng vẫn ổn định trên cái nền của công bằng dân chủ và bác ái. Hàng
trăm, hàng ngàn tấm gương con người mới sống có đạo lý, tình nghĩa, vị tha. Tuy
nhiên khi xã hội bước vào cơ chế thị trường theo quy luật phát triển thì nhiều vấn
đề thị trường, văn hóa, đạo lý đặt ra. Hiện tượng suy thoái về đạo đức khá trầm
trọng không chỉ ở một bộ phận mà ở toàn xã hội. Đồng chí Lê Khả Phiêu nhận xét
trong bài viết: “Suy thoái về chính trị tư tưởng tổ chức, đạo đức-lối sống là suy thoái về văn hóa”1.
“Những biểu hiện suy thoái về chính trị, suy thoái về văn hóa, phai nhạt lý
tưởng xã hội chủ nghĩa có ở cấp chiến lược”, Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng
1 Bài nói tại Hội thảo về Mối quan hệ giữa tăng trưởng kinh tế và phát triển văn hóa 12-2011
cũng có lần nói về sự sa sút lý tưởng qua những khái niệm “Khó Đảng, Khó
Đoàn”. Đi vào cụ thể trong nhiều bình diện sinh hoạt xã hội là hiện tượng cái xấu,
cái ác nổi lên không thể che đậy, không nên che đậy. Nhớ và liên hệ đến bài thơ
“Ở Lai Tân” của Hồ chủ tịch như có gì tương đồng nhiều mặt với cuộc sống hôm
nay.
“Ban trưởng nhà lao chuyên đánh bạc
Giải người, cảnh trưởng kiếm ăn quanh
Chong đèn, huyện trưởng bàn công việc
Trời đất Lai Tân vẫn thái bình”
(Trích Nhật ký trong tù)
Vấn đề đặt ra cho báo chí truyền thông là nên phản ánh cái xấu, cái ác trong
cuộc sống hiện nay như thế nào? Trong xã hội thời kỳ đổi mới, cái tốt, cái hay vẫn
nổi trội về chính trị, kinh tế với những thành tựu lớn lao. Còn văn hóa, đạo đức lại
như phải gánh chịu mặt trái của kinh tế thị trường. Phản ánh cái xấu, cái ác ở mức
độ nào, nhằm mục đích gì và phương thức giải quyết đó là vấn đề khá cơ bản của
văn hóa truyền thông. Trong khoảng những năm gần đây xuất hiện nhiều tờ báo
khổ lớn như Đang yêu; Hôn nhân và Pháp luật; Pháp luật và Cuộc sống; Cảnh
sát toàn cầu... Các tờ báo trên có sức hấp dẫn với nhiều loại độc giả vì cái lạ, cái
ly kỳ của các câu chuyện như Nữ chúa thơ tình: yêu bằng thơ và ghen cũng bằng
thơ (Pháp luật và Cuộc sống, 12/2011), Gia đình nghệ sĩ Văn Vượng và chuyện
đàn tình run bần bật (Hôn nhân và Pháp luật, 3/2011); Nhà văn Tô Hoài và những
mối tình vào văn chương (Pháp luật và cuộc sống 1/2011); Khuyết cả hai mắt và
đôi tai vẫn trở thành giáo sư giỏi (Pháp luật và cuộc sống 3/2011); Chuyện lạ về
người đàn bà đẻ ra kim loại (Pháp luật và cuộc sống 3/2011); Chuyện tái hôn của
ông trưởng tạp chí Playboy ở tuổi 85; Chuyện ngoại tình của hoàng hậu có dung
nhan ma chê quỷ hờn; Chuyện cô vợ trẻ được cưng chiều nhất của Bin-la-den; Nữ
giám đốc sập bẫy của siêu lừa...Ngoài những chuyện lạ, li kỳ các tờ báo trên cũng
giới thiệu đời tư của các nhân vật thành danh như: Những câu chuyện nhỏ về cuộc
đời Trung tướng Đổng Sĩ Nguyên; Chuyện gia đình vị anh hùng trời xanh Phạm
Tuân (Đang yêu); rồi Chuyện tình bất tử của giáo sư Nguyễn Tài Cẩn và nữ giáo
sư Nga Nonna Stankevich, Chuyện tình của trung tướng Cư và phó giáo sư Đặng
Thị Hạnh...
Và tiếp theo là vô vàn bi kịch, thảm kịch được báo chí phơi bày đến nản lòng
và xót xa cho thân phận con người2
Thực chất hiện tượng cái xấu, cái ác có nơi lộng hành và sự ngăn cấm không
có hiệu quả. Vấn đề là ở chỗ con người luôn ở thế bất an, khó tự bảo vệ mình và
trong nhiều trường hợp bị sỉ nhục, hành hạ. Tình trạng như đã xảy ra về hiện
tượng người trông trẻ hành hạ trẻ em ba, bốn tuổi, rồi hai nữ sinh viên ngây thơ
nhận quà rong chơi với kẻ du đãng bị vợ hắn bắt về hành hạ, cắt tóc, đánh vào mặt
bắt mút chim con cái mình, chuyện trả thù người vị thành niên bắt ăn phân người...
Tàn ác vượt xa những chuyện ngày xưa. Alexandre Dumas viết truyện Những tội
ác trứ danh kể đã nặng nề, cay đắng, cứa vào lương tâm con người nhưng ngày
nay các hiện tượng trứ danh không thua kém nếu không nói là nặng nề hơn. Từ đó
đặt ra một vấn đề nên hay không nên miêu tả, phản ánh cái xấu, cái ác như các
hoạt động văn hóa truyền thông hiện nay hay hạn chế hơn qua một số tờ báo. Cần
nhắc lại chuyện đã qua về trường hợp Đống rác cũ của Nguyễn Công Hoan. Trong
một cuộc họp tại Viện Văn học trong thời kỳ chống Mỹ, nhà văn Nguyễn Công
Hoan tâm sự: “Ngày nay cuộc sống tốt đẹp lên nhiều, thanh niên không biết đo là
một điều tốt đẹp của xã hội mới, tôi muốn kể lại cái xấu của xã hội cũ để càng yêu
2 Các bài như: Người con rể xuống tay hại bố vợ; Vụ án hổ dữ vẫn ăn thịt con; Nỗi sợ hãi của người đàn bà sát hại chồng (Cảnh sát toàn cầu 5/5/2011); Cái chết mang tên lá ngón và bộ mặt người đàn bà ngoại tình (Hôn nhân và Pháp luật 3/2011); Chuyện đâm vợ cũ rồi tự sát (Hôn nhân và Pháp luật); Chuyện ba nghịch tử thi nhau bạo hành một mẹ già (Hôn nhân và Pháp luật, 16/03/2011), Chuyện trả nợ casino bằng nội tạng ở miền Tây Nam Bộ; Bi kịch của người mẹ trẻ ném con xuống sông (Hôn nhân và Pháp luật (3/2011); Thân gái nõn nường đi giết đàn ông (Tuổi trẻ và Đời sống 12/2011; Ma men nhập xác đến huynh đệ cũng tương tàn bằng ba phát súng (Đời sống và Pháp luật 12/2011); Bi kịch con hạ thủ cha ở Hà Nội (Hôn nhân và Pháp luật 24/12/2011); Chuyện bắt tên sát thủ giết hại cả gia đình để cướp tài sản (Pháp luật và Cuộc sống); Phỏng vấn kẻ giải quyết mâu thuẫn trong vũ trường bằng súng (Pháp luật và cuộc sống 12/2011). Chỉ trong khoảng năm 2011 đã có bao nhiêu vụ án giết người mà một số tờ báo chọn đăng.
mến chế độ mới hơn”. Ý định tốt đẹp là thế nhưng Đống rác cũ đã bị phê phán
nặng nề. Nguyên nhân là do tác giả miêu tả quá kỹ, quá nhiều cái xấu, cái tầm
thường tạo nên những phản cảm đặc biệt chi tiết Albert Thừa phục thù viên quản
đốc bằng cách gói một cục phân tươi và nấp ở cổng nhà máy chờ buổi sáng viên
quản đốc đi làm, Thừa chạy ra nhét thẳng vào miệng. Một độc giả phàn nàn “cuốn
sách tả “bẩn” quá, đọc đoạn này xong tôi phải bỏ cơm”. Thực ra Đống rác cũ có
nhiều ưu điểm ở chỗ vạch trần xã hội cũ nhưng đống rác ông vun quá to lại nhiều
chất ô uế làm ô nhiễm người đọc. Nên chăng phải chú ý đến giới hạn khi tả cái
xấu, cái ác, chú ý đến sự tiếp nhận của độc giả, nhất là lớp thanh niên. Một vấn đề
đặt ra nữa là trang viết về cái xấu, cái ác không nên buông lỏng, xuôi dòng theo
diễn biến của sự việc mà phải kiềm chế, ngăn chặn xu hướng đồng lõa và tha hóa
trước cái xấu.
Bước vào nền kinh tế thị trường xu hướng cạnh tranh phát triển về nhiều mặt.
Riêng về văn hóa có hiện tượng chạy theo sự hưởng thụ vật chất cũng phát triển về
nhiều mặt. Người có tiền được thoải mái hưởng thụ, người có chức quyền được
hâm mộ, vây quanh bằng nhiều hình thức chiều chuộng, con người dễ bị tha hóa,
quên trách nhiệm... Ở một quận một tỉnh miền Nam, quan toà xử một vụ ở chùa
bán dâm lại bị bắt vì mua dâm ở một quận khác. Kiểm lâm có nhiều tấm gương
quên mình bảo vệ lợi ích của nhà nước nhưng cũng có một phân số thành lâm tặc,
rồi thủ kho mở khóa cho kẻ gian vào trộm cướp. Ở ngành nào cũng có khả năng
nảy sinh và đồng lõa với cái xấu. Phó Thủ tướng Nguyễn Thiện Nhân, khi làm Bộ
trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo đã đề xuất từ ngữ nói không với tiêu cực, nói
không với thành tích và hiện nay từ ngữ đó đã sinh sôi nảy nở để chống lại các thứ
xấu xa, tiêu cực khác. Ngành giao thông với lái xe thì nói không với rượu bia,
ngành y tế nói không với phong bì, với thanh niên thì nói không với thuốc lá, rồi
nói không với học thêm, cơ quan nhà nước thì nói không với tham nhũng, chuyện
thi cử thì nói không với quay cóp...
Cái xấu, cái ác phải tránh nhưng khó khăn chính là đầu mối ở sự ham muốn
hưởng thụ. Ngày xưa Tú Xương chỉ nêu lên ba thứ hấp dẫn: “Một trà, một rượu,
một đàn bà. Ba cái lăng nhăng nó hại ta”. Bây giờ thì không phải ba mà là gấp
nhiều nhiều lần, chỉ riêng rượu đã có sâm-panh; cô-nhắc; Jôn; Uýt-xki; Hen-net-
xy; Mao đài; rượu rắn hổ mang, kỳ đà, hổ cốt, dương hoàn... Thực đơn mở rộng
không chỉ gia súc, gia cầm thông thường mà là ba ba, cá sấu, bạch tuộc, gà chọi,
gà Lào; rắn hổ...Đó chỉ là chuyện ăn uống, còn biết bao khoái lạc hấp dẫn con
người. Tình trạng tha hóa dễ xảy ra, kể cả với những người thường được xem như
là nghiêm minh, liêm khiết. Khổng Tử nói “Vô khả vô bất khả” - chẳng có gì là có
thể và chẳng có gì là không thể. Câu nói của người xưa mang tính biện chứng và
cũng có thể liên hệ đến con người hôm nay trước sự xô đẩy của hoàn cảnh. Phải
cảnh giác với những tình huống xấu, tự rèn luyện để bảo vệ mình.
4. Văn hóa truyền thông xã hội chủ nghĩa: Truyền thông văn hóa đảm bảo
tính trung thực không bịa đặt
Nguyên tắc trên phù hợp với bản thân cuộc sống đang vận động, phát triển
vượt qua những thử thách. Chưa bao giờ dư luận xã hội chính thống nhiễu loạn
như hôm nay trong nền kinh tế thị trường. Bọn đầu cơ tư sản, gian thương luôn tìm
cách phao tin đồn nhảm đề kiếm lợi nhuận không chỉ phạm vi trong một tỉnh, một
vùng mà có khi lan rộng cả một khu vực và nhiều quốc gia. Thông tin mạng phát
triển như một tất yếu nhưng cũng gây nhiều sự hỗn loạn nhất là dư luận từ phía kẻ
địch. Những chuyện xấu bịa đặt về chính trị như nhà nước ta hạn chế về tôn giáo,
chèn ép người vùng cao, rêu rao về tình trạng thiếu nhân quyền vẫn là chuyện
thường xuyên. Về phía nội bộ nhiều khi truyền thông văn hóa thiếu trung thực,
thổi phồng thành tích, che giấu khuyết điểm. Đã có nhiều tiến bộ và tạo được từng
bước sự tin cậy nhưng vẫn còn nhiều hạn chế, thiếu chính xác như trường hợp gia
đình văn hóa, khu phố văn hóa, làng văn hóa đều thiếu được kiểm chứng và nhiều
phần thiếu chính xác. Vấn đề xây dựng nông thôn mới cũng có hiện tượng mơ hồ,
ảo tưởng, thiếu chính xác về chuẩn mực và cách xác nhận. Về giáo dục cũng có
nhiều khuyết đỉêm trong vấn đề đánh giá chất lượng. Số lượng còn lấn át chất
lượng, các tiêu chuẩn bị xóa nhòa và mơ mộng trong những con số ảo tưởng hàng
vạn tiến sĩ được gấp rút đào tạo, hàng trăm trường đại học mở ra bất chấp điều
kiện về thầy giáo, trường lớp. Không thày đố mày làm nên”, câu nói ấy bị phủ
định với những người kinh doanh giáo dục với quan điểm “không mày đố thầy làm
nên”. Truyền thông văn hóa nhiều khi đã tiếp sức cho các hiện tượng xấu còn tồn
tại, phát triển.
5. Văn hóa truyền thông phải tránh khuynh hướng thực dụng, thương mại hóa
Những giá trị văn hóa thể hiện sức sáng tạo trong toàn bộ hoạt động vật chất,
tinh thần của xã hội. Tuy nhiên, văn hóa văn nghệ thuộc thượng tầng kiến trúc của
xã hội. Đời sống tinh thần, những giá trị nhân văn, trí tuệ sắc sảo và tâm hồn mẫn
cảm của dân tộc đều thuộc về phạm trù ý thức tinh thần của xã hội khác biệt với
hoạt động sản xuất vật chất, hàng hóa, nhu yếu phẩm trong đời sống. Cũng vì thế
tuy có những mối liên hệ chặt chẽ nhưng không thể đánh đồng giữa hoạt động vật
chất và tinh thần của xã hội.
Quá trình chuyển hóa từ chế độ phong kiến sang chủ nghĩa tư bản các chuẩn
mực giá trị cũng thay đổi. Trong tuyên ngôn Đảng Cộng sản Mác-Ăng-ghen đã chỉ
ra tình trạng mất thiêng, tiền trao cháo múc khi đồng tiền lên ngôi. Mác phê phán
khuynh hướng thực dụng đánh đồng hoạt động ý thức với hoạt động sản xuất.
Luận bàn về vấn đề này Mác có những ý độc đáo. Người viết nhiều khi không xem
tác phẩm của mình là một phương tiện. Tác phẩm có mục đích tự thân và khi cần
“có thể hy sinh sự tồn tại của cá nhân mình cho sự tồn tại của tác phẩm. Nguyên
tắc quan trọng đó có thể hiện đúng nhận thức về bản chất của hoạt động văn nghệ
và rộng ra cả văn hóa. Không thể biến hoạt động truyền thông văn hóa thành thực
dụng tầm thường. Suy cho cùng vì lợi ích kinh tế hoặc do trình độ hạn chế. Với
báo chí truyền thông lại dễ nảy sinh khuynh hướng thương mại hóa. Tuy nhiên có
một vấn đề đặt ra hôm nay ở các nước như Trung Quốc, Nhật bản, Hàn Quốc là:
Không thể để các giá trị phi vật thể, vật thể thành những vật thể linh thiêng ở bảo
tàng, đề đài linh thiêng mà phải trở thành hàng hóa đến với mọi người. Văn hóa
phải trở thành mũi nhọn kinh tế trong phát triển đất nước. Hàn Quốc, Nhật Bản là
những nước thành công. Vấn đề là với Viết Nam có nên theo hướng đó không, có
thể biến sản vật văn hóa dân tộc thành hàng hóa hấp dẫn không? Điều này không
dễ dàng, nhất là phải chú ý đến chất lượng, phân biệt khuynh hướng nâng cao và
thực dụng. Trong trường hợp đó, văn hóa truyền thông xử lý như thế nào? Hoạt
động văn hóa truyền thông cho dù ở lĩnh vực văn hóa vẫn chạy theo lợi nhuận,
cạnh tranh thiếu lành mạnh “khuynh hướng tư nhân hóa báo chí, tư nhân núp bóng
nhà nước để ra báo, kinh doanh dịch vụ truyền thông ngày càng tăng” (Tăng cường
lãnh đạo quản lý báo chí, tr. 5).
Ở các thành phố như Hà Nội, thành phố Hồ Chí Minh cũng phổ biến hiện
tượng một số tờ báo chạy theo lối kinh doanh báo chí tư sản, sưu tầm chuyện giật
gân, đi vào đời tư cá nhân và thêu dệt, tô điểm thêm cho hấp dẫn, chạy theo thị
hiếu tầm thường của một bộ phận công chúng, dẫn đến hạ thấp chất lượng tờ báo.
Vì cạnh tranh độc giả, cạnh tranh báo chí, một số tờ báo chạy theo thị hiếu tầm
thường, thấp hèn, tìm sự việc ly kỳ và rút tít giật gân, câu khách, phản ánh vụ án
một cách ghê rợn, đi sâu vào mảng mặt đen, tiêu cực của xã hội, khai thác đời tư
của các nhân vật nhất là các giới ca sỹ, diễn viên, người mẫu một cách tùy tiện, dẫn đến tình trạng báo chí có xu hướng “lá cải hóa”3.
Báo chí truyền thông là gương mặt tinh thần của một quốc gia trong đó hoạt
động văn hóa truyền thông có vị trí quan trọng. Nhìn vào các hoạt động tinh thần
này để thấy tính chất ổn định, an bình của xã hội, tính thanh lịch của quan hệ giữa
người với người.
Tuy nhiên vẫn phải phân biệt xu hướng đi vào cái chung và riêng của báo chí
và văn học. Một số tác giả kinh điển cho rằng báo chí chuyên phản ánh cái chung
và văn học chú ý cái riêng của số phận các nhà văn và nhà thơ. Điều đó có căn cứ
3 Ban Tuyên giáo Trung ương tăng cường lãnh đạo, quản lý tạo điều kiện để quản lý báo chí nước ta phát triển mạnh mẽ, vững chắc trong thời gian tới (tr.126. Nxb. Lý luận chính trị)
thực tế khi sức hút của thời sự và sự kiện. Nhưng làm sao tách rời được sự kiện và
con người. Vấn đề là báo chí chủ yếu nói đến cái chung. Không lấy cái riêng là
mục đích, đặc biệt là không hư cấu, bịa đặt, thêm thắt vào chuyện riêng tư. Viết về
cái riêng là điều hấp dẫn. Nói như một nhà văn Nga: “Được biết cuộc đời riêng
người khác là điều thí vị”. Nhưng đó không phải là nhiệm vụ của báo chí. Báo chí
tư sản khai thác khía cạnh này là để tăng sức hấp dẫn của trang viết thu hút bạn
đọc. Tuy nhiên báo chí chấp nhận chân dung cá nhân có thật và thực sự tham gia
vào sự kiện và rất nhiều nhân vật có thể có nhân vật tốt, nhân vật xấu. Vấn đề là
hạn chế ảnh hưởng của nhân vật xấu, tôn trọng báo theo nguyên tắc quan tâm, xây
dựng con người, con người mới trong xã hội mới.
6. Cần nâng cao phê phán cái tiêu cực, cái xâu trong lĩnh vực văn hóa
Bước vào thời kỳ đổi mới, tại Đại hội Đảng lần thứ 6, Tổng Bí thư Nguyễn
Văn Linh dự đoán trước bước phát triển mạnh mẽ của đất nước trong chặng đường
lịch sử mới và cũng thấy trước những khó khăn, phức tạp của tình hình đòi hỏi
nhận rõ sự thật với tinh thần phê phán mặt trái nảy sinh trong quá trình phát triển.
“Trì trệ, chống giáo điều, phải đấu tranh chống cái cũ, chống bảo thủ trì trệ,
chống giáo điều rập khuôn, chống chủ quan nóng vội, chống tha hóa, biến chất,
chống những thói quen lỗi thời dai dẳng. Đây là cuộc đấu trang cách mạng dai dẳng diễn ra trên mọi lĩnh vực và trong bản thân mỗi con người chúng ta”4. Ngày
16.6.2008, Bộ Chính trị ra nghị quyết 23 về công tác văn hóa, văn nghệ cũng như
chỉ ra những hạn chế của tình hình văn hóa, văn nghệ, tác phẩm ngày càng nhiều
những chất lượng thì hạn chế “có biểu hiện xa lãnh những vấn đề lớn lao của đất
nước, chạy theo những đề tài nhỏ nhặt, tầm thường, chạy theo thị hiếu kém của
một bộ phận công chúng”. Đó là những nhận định đúng đắn của Đảng với hoạt
động văn hóa văn nghệ. Riêng với lĩnh vực báo chí nhạy cảm và năng động có
tránh nhiệm trực tiếp với những vấn đề xã hội thì nhiệm vụ phê phán càng phải
4 Một số văn kiện tư tưởng của Đảng về công tác tư tưởng văn hóa, Nxb. Chính trị Quốc gia Hà Nội, tập 2, H, 2000, tr.10
nhấn mạnh. Tinh thần phê phán thẳng thắn, đúng đắn và thuyết phục luôn là phẩm
chất của những tờ báo lớn được nhân dân tin cậy. Cuộc đời làm báo của Chủ tịch
Hồ Chí Minh là tấm gương của sự phê phán để bảo vệ chân lý từ những bài viết
trên tờ Người cùng khổ, Việt Nam độc lập đến các bài báo với nhiều bút danh CB,
ĐX, TL... đều nhằm tiến công kẻ thù xâm lược, phê phán những quan điểm và
hành động sai lầm của cán bộ và quần chúng. Một mặt khác, Người lấy gương
người tốt việc tốt để khích lệ, giáo dục mọi người một cách thân tình, gần gũi.
Trong một lần gặp gỡ các nhà báo nhân dịp cuối năm, chuẩn bị đón năm mới
cố Thủ tướng Võ Văn Kiệt có nhắc nhở các nhà báo về nhiệm vụ phê phán kẻ
địch. Tại sao chúng ta lại để yên không đáp lại, phê phán lại những kẻ thiếu nhân
tính lại vu oan cho chúng ta là thiếu tình người, bịa đặt và xuyên tạc sự thật một
cách ác ý. Tại sao chúng ta không tiến công, phản công lại để kẻ thù lộng hành.
Cho đến nay ý kiến đó vẫn đúng đắn. Tất nhiên việc phê phán những luận điệu sai
trái của kẻ thù cũng phải có lý lẽ, chứng cớ và những chứng cớ của chúng ta là
thuyết phục, lý lẽ là đúng đắn.
Văn hóa truyền thông là khu vực tập trung nhiều vấn đề khảo sát, tranh luận,
nên phải có tri thức phong phú, hiểu biết sâu rộng, tư liệu đầy đủ để tạo sự thắng
thế về lý lẽ của chính nghĩa và hạ gục kẻ thù. Nhiệm vụ phê phán trong cuộc sống
đời thường với các hành vi dân sự cũng không kém phần quan trọng để đảm bảo
an ninh, đạo đức, xã hội.
Nhìn chung, văn hóa truyền thông xã hội chủ nghĩa có những nguyên tắc và
chuẩn mực minh bạch, bền vững góp phần vào sự phát triển xã hội./.
