Việt Nam - Văn hóa và tộc người: Phần 1

Chia sẻ: Luis Mathew | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:161

Thêm vào BST

Báo xấu

9
lượt xem 1
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Cuốn sách Việt Nam - Văn hóa và tộc người lấy đối tượng nghiên cứu là văn hóa và tộc người ở Việt Nam, và nhìn nhận đối tượng ấy như một thực thể văn hóa nằm trong dòng chảy văn hóa dân tộc. Dưới góc nhìn văn hóa, bằng cách tiếp cận nhiều chiều, với những cách lý giải khác nhau cuốn sách sẽ giúp bạn đọc hiểu được những điều nằm trong một cấu trúc quen thuộc tưởng như đơn giản, nhưng lại vô cùng phức tạp. Cuốn sách được chia thành 2 phần, phần 1 gồm có một số bài viết như: Cõi sống và cõi chết trong quan niệm cổ truyền của người Mường; Phần thần thoại trong Đẻ đất đẻ nước...; Cạp váy Mường;... Mời các bạn cùng tham khảo.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Việt Nam - Văn hóa và tộc người: Phần 1

TU SACH VAN HOA NGHE THUAT N G U Y E N Tir C H I VAN HOn TOC NGirdl VI€T NRAA (Tdi ban cd s^a chUa) BiSn mvc tr§n xuS't bin phim cua Thir vi$n Qu6'c gia ViQt Nam Nguyin TO Chi van h6a tOc ngadi Vi§t Nam / Nguygn TO Chi ; SIAJ t§p: Nguyin Chi Ben... - TO! bin c6 SLfa chQa. - H. : VSn hod ThOng tin ; Tgp chi Van h6a NghO thu^t, 2013. - 640tr. : hinh ve ; 24cm. - (TO sach Van h6a Ngh§ thu$t) 1. TOc ngi/di 2. van hod 3. DSn tOc thig'u s6' 4. Vigt Nam Vl|iv JINH B!NH JHUhi 305.8009597 - dc14 m VTB0097P-CIP NhSng thie vifn mua sdch cua Nha sdch Thdng Long dU0c bien muc chudn Marc 21 mien phi. •''Da lieu duac Nha sdch Thdng Long chep vdo dia mem, hodc gUi email den thu vi$n, ho^c download tic trang web:thanglong.com.vn NHA X U A T BAN VAN HOA T H O N G T I N T A P C H I VAN HOA N G H E T H U A T
LdiMd T U S A C H V A N HOA N G H E T H U A T • k Sliu tap: Tap c h i Van hoa Nghe thudt la cd quan nghien ciiu, N G U Y E N CHI BEN ly l u a n va t h o n g t i n cua Bo V a n hoa, The thao va D u lich. TRAN LAM B I E N Ngoai viec moi t h a n g r a mot ky tap chi, c h i i n g t o i con chu NGO VAN DOANH trUdng x u a t ban t u sach Van hoa nghe thudt. T u sach nay L E H O N G LY i n nhQng cong t r i n h nghien ciiu va dich t h u a t cua cac tac N G U Y E N MINH S A N gia t r o n g va ngoai nU6c nhkm cung cap tU l i e u t h a m khao NGUYEN DUY T H I E U cho cac nha nghien ciiu, cac nha giao, cac nha quan ly va hoach d i n h c h i n h sach cung n h u dong dao ban doc yeu v a n DO L A I T H U Y hoa nghe t h u a t . NGUYIN QUOC TUAN Tu sach Van hoa nghe thudt gom c6 cac bo sach: - Bo sach Van hoa hoc (trU6c day goi la " t u sach v a n hoa hoc") nhSm dich va gi6i t h i e u cac tac p h a m nghien ciiu v a n hoa da t r d t h a n h k i n h dien cua the gi6i n h u Van hoa nguyen thuy (2000) cua E.B. Tylor, Hinh thai hoc truyen c6 tich, Nhitng goc re lich sw" cua truyen c6 tich than ky (2003) cua V . I . Propp, Cdnh vdng (2007) cua J.Frazer, Khong gian van hoa nguyen thuy nhin theo ly thuyet chiCc nang (2008) cua R.Lowie... - Bo sach Ly thuyet vd phUcfng phdp nghien cihi van hoa bien soan, gi6i thieu va trich dich nhQng trUdng phai nghien cilu van hoa tren the
gidi n h a Sit dong ddnh cua phiiOng phdp (2004), canh toan cau hoa hien nay, de thUc hien dUdc cai bien Theo vet chdn nhitng ngitdi khdng l6 (2006)... chiing noi tren, can sU dong gop t r a i t i m va khoi 6c cua - Bo sach Nghien ci£u van hoa Viet Nam tong nhieu nha nghien ciiu va dong dao ban doc. Trong cong viec qudt gidi thieu nhQng cong t r i n h nghien cijfu van kho k h a n nay, Tu sdch Van hoa nghe thudt chi la mot nhip hoa cua cac hoc gia Viet N a m c6 uy t i n nhif G6p cau, mot dia chi cho hoi quan anh. phdn nghien citu van hoa toe ngiidi (1997) cua giao Tiep theo cuori Van hoa Viet Nam, hoi vd dap (Nxb sU TCf Chi, Van hoa Viet Nam, tim tbi vd suy ngdm V a n hoa Thong t i n va Tap chi Van hoa Nghe thuat, 2012) (2000) cua giao sU T r a n Quoc VUdng. cua cac tac gia trong va ngoai Tap chi, T u sach Van hoa - Bo sach Nghien ciCu van hoa cdc viing mien nghe thudt Ian nay t a i ban va gidi thieu vdi ban doc tac tap hdp cac bai viet ve van hoa theo t i i n g vung, pham Van hoa toe ngUdi Viet Nam (ten cu: Gop phdn nghien chu yeu la cac bai da cong bo t r e n tap chi Van hoa ciCu van hoa vd toe ngiicfi) cua nha dan toe hoc danh tieng Nghe thudt, cua nhieu tac gia khac nhau, n h u Van N g u y i n Hxi Chi. Cuon sach lay doi tUdng nghien ciiu la van hoa nghe thudt Nam Bo (1997), Van hoa nghe hoa va toe ngUdi d Viet Nam, va n h i n nhan doi tUdng ay nhU thudt Trung Bg (1998), Van hoa nghe thudt Tdy mot thUe the van hoa nSm trong dong chay van hoa dan toe. Bdc (2002)... Du6i goc n h i n van hoa, bang each tiep can nhieu chieu, vdi n h i i n g each ly giai khac nhau, cuon sach se giiip ban doc - Bo sach Nghien CJ2U van hoa theo chuyen de hieu dUdc nhiing dieu nSm trong mot cau true quen thuoc to chiic, tap hdp cac bai viet ve van hoa, nghe tUdng n h u ddn gian, n h u n g l a i v6 cung phile tap. Coi van t h u a t chu yeu cac bai da dang tren tap chi Van hoa toe ngUdi nhU thUe the van hoa, nen qua t r i n h h i n h hoa Nghe thudt, cua cac tac gia khac nhau theo cac t h a n h va phat trien eiia no khong phai ddn gian, mot ehieu chuyen de n h u dien anh, my thuat, am nhac,... ma la eon dUdng gap ghenh vdi sU tiep nhan, tiep bien van hoac ve van hoa gia dinh, ve nha rong - nha rong hoa d nhieu dang thiie khac nhau. Cuon sach nay, nhU txing van hoa..., n h u Hdnh trinh nghien ciCu dien anh dUde don ddi va ghi nhan se la ed sd de dat nen mong cho bo Viet Nam (2007), TrUdc het la gia tri con ngiCdi mon van hoa hoc toe ngUdi. NhQng phat hien mdi trong tif (nghien cijtu my t h u a t - 2008)... lieu eii, nhiing ghi nhan t i n h te, t i mi, sau iSng ve hon cot V6i nam bo sach nhU vay, T u sach Van hoa nghe thudt eiia nhiing sU kien, hien tUdng dan toe hoe la mot trong hy vong gop mot phan nho be cua m i n h vao viec xay dUng n h i i n g dieu dang quan t a m nhat cua cuon sach. Tvf tU lieu nen van hoa Viet N a m viia bao ve dUdc n h i i n g dac s^c cua da CO, qua cac thao tac nghien ciiu, tac gia dUa ra nhiing van hoa dan toe, vvfa c6 kha nang hoi nhap vao the gidi hien nhan xet het siic khac biet, bat ngd, nhUng chiia dUng dai. L a m sao cang hien dai hoa t h i ban sSc rieng cua van nhiing dieu t h a m thuy den gian di ma chi n h i i n g nha dan hoa Viet N a m cang dUdc m a i chuot va toa sang? V6i boi toe hoe, van hoa hoc c6 con mSt xanh mdi loc liia diidc ra tvf
thUc ti§n h o n don... N h Q n g d i e u do d e u dxiac l i n h h o i tii t r o n g t r u y e n t h o n g v a n hoa cua d a n toe, n o i each khae, v a n h o a d a n toe da chSp doi c a n h cho v a n hoa toe ngUdi b a y l e n , h o i ngo va hoa n h a p t r e n b a u t r d i cua t h d i d a i m 6 i . . . Van hoa toe ngUdi Viet Nam c6 t h e eoi n h i i l a m o t t r o n g C O I SONG VA COI C H E T TRONG nhi3ng tac p h a m t r i i d a n h t i e p can cac v a n de toe n g i f d i tuf goe do v a n hoa. D o m a n g t i n h k h a i p h a , n e n t r o n g qua t r i n h QUAN N I E M C O T R U Y E N C U A NGU^CJI MU^OfNG t h a o tac, chSc k h o t r a n h k h o i n h Q n g k h i e m k h u y e t , t h a m c h i l a p h i e n d i e n m a n g t i n h c h u q u a n cua tac gia. T u sach Dim nay Van hoa nghe thuat r a t m o n g n h a n difdc n h i i n g I d i gop y, c h i Ngay nay bao t a n t i n h cua b a n doc g a n xa. X i n t r a n t r o n g c a m d n . Toiddy T h a n g 10-2012 Ki chuyen ngay xua cho nguai nghe T A P C H I VAN HOA NGHE THUAT Noi ve xua cho nguai hay Mai sau Co nguai dn com uong ruau Nguai khdc chuyen ciing dai... ( M a dau mo De ddt de nuac: l a i bo M o noi v a i nguai chet) Trong khuon kho cuoc van dong cai each phong tuc tap quan, mot mat quan trong ciia cong tac van hoa a mien niii, nhijng dong chi lanh dao cac cap, ma chiing toi c6 dip tiep xiic tren dia ban M u a n g (Hoa B i n h ) , deu dac biet quan tam den viec cai tao tap tuc ma chay va cuai x i n . Cai each tang le con dugc coi trong hon cai each hon le. Thire vay, trong sinh boat ton giao va xa hoi c6 truyen cua nguai M u o n g , ma chay la dip gay ton kem nhieu nhat: ton tien cua, t6n sue nguai, ton thi giof. Chang nhijng the, nhin dual goc do chong me tin va giao due chu nghta v6 than, tang le la mot trong nhirng nghi l l ton giao dam dac ciia nguai M u a n g , la hinh thai kha tap trung ciia me tin dj doan c6 truyen. Nhung, n h u moi nghi le Ian ciia bat eu dan toe nao, tang le M u a n g con the hien, tren l l t i l t , nhiing quan nniem vu tru va nhan sinh quen thuoc
cua dan toe. Du khong thiSu ch6 lech lac, cac quan niem ky da hk tir coi song den coi chet. Con duang ay bieu hien qua cac le tiet r l lau dai vao tarn kham cua nguai Muong, la chat lieu gop phan tang ma. Tuy nhien, trong giai ban ciia mot bai tap chi, chiing toi xay dung nen cai ma nhieu nha dan toe hoc goi la moi cong cam se khong mieu ta cac le tiet noi tiep nhau, ma chi hy vong rang ciia mot dan toe. Khong the nhat dan xoa bo tat ca bang bien phap d i l n biSn ca ban nhat ciia dam tang Muong se 16 phan nao qua hanh chinh. Ben canh nhiing quan niem loi thai, nhung tap tuc lac viec trinh bay cac quan niem(3). hau, tang le Muong con bao ham nhieu gia tri tien bg cua di san Lan lai nhung trang so tay ghi chep tren thuc dia qua cac van hoa dan toe, ma nguai Muong hien nay mong ke thira va phat cugc khao sat cung nhau tien hanh tir nam 1964 cho d i n nay, huy mot each huxi ich tren buac duang xay dimg chii nghTa xa hoi. chiing toi khong nen dugc boi hoi khi nho den nhiJng bo, nhiing Moi tinh gan bo nguai s6ng cung nhu nguai chit vai d^t, nuac, m l , nhirng d6ng chi, tuy chi gap go tren cac chang duang diln da, xom, muang( 1), buac dau cua tinh yeu nuac, tinh than ch6ng ap nhung da khong ngan ngai danh thi gia giai cho chiing toi mot buc toat ra tu mot s6 16 ca, chi la vai ti du giija nhieu ti du khac. doan mo t6i nghTa, them cho chiing toi mot hieu biet cu the(4). Can xoa bo nhiing gi va giij lai nhiJng gi? Do la cau hoi ma Trong qua trinh chinh ly va phan tich tai lieu, chiing toi da nhilu mot so dong chi a Hoa Binh da neu len khi trao doi vai chung toi. lan tham khao thuc tien ciia cac dan tgc khac. NhiJng lan do, nhieu Qua ban bac, cac dong chi cQng nhat tri vai chiing toi rang, truac ban d6ng nghiep da sot sang cho phep chiing toi sir dung ket qua khi quyet dinh xoa bo hay giiJ lai, viec truac mat ro rang la phai nghien cuu ciia cac ban, ke cac mot so tai lieu chua he cong bo, de tim hieu xem c6 nhirng gi. NghTa la phai dihu tra dan toe hoc wk tien doi chieu, so sanh. Doi vai chiing toi, thai do v6 tu do la mot tang le, khong nhiJng ghi chep ti mi cac le tiet, ma con thong qua t i m guong ve tinh than khoa hgc va hop tac xa hgi chii nghTa. X i n le tiet rut ra nhijng quan niem va khai niem kn nau ben sau. Tren cac ban nhan a day lai cam on chan thanh cua chiing t6i(5). ca so hieu biet do, cac dong chi a Hoa Binh se cung nhan dan Neu qua thuc, nhu chiing toi nghT, khai niem linh hon la hat Muong giai quyet thich dang van de xoa bo nhiing gi va giil lai nhan ciia mot tu tuong ton giao, thi tang le at phai la bieu hien ro nhijng gi. Chiing toi tin tuong nhu vay. Tai lieu ngan nay chi nhkm net nhat ciia khai niem ay. V i ma chay la gi, neu khong phai la giai gop phan rat nho vao cong tac gan due khai trong ciia cac d6ng chi phap cao nhat va cuoi cung - giai phap toi chung - ma mot cong a Hoa Binh, bang each trinh bay lai nhiJng quan niem c6 truyin dong t h i nguai s6ng dua ra d l khuon x i p so phan cua linh hon cua nguai Muong ve coi song va coi chet, trong chung muc chung mot thanh vien. Tile thay, nhiing tai lieu cu the ve tang le Muong toi tham do dugc qua khao sat tang le. V4n de nay chua dugc v i n khong cho phep chiing ta tra lofi chinh xac cac cau hoi sau day: nhiJng nguai nghien cuu dan tgc Muong truac kia de cap den(2). Theo quan niem c6 truyin cua nguai Muong, con nguai c6 may Coi song va coi chet noi day khong phai la nhijng thanh phSn ciia h6n chinh, miy h6n phu? Tren ca the ciia nguai song, cac hon mot hgc thuyet trim tugng vh vQ try va nhan sinh, kk qua tu bien chinh va hon phu se ra sao? Thong thuong a nuac ta, each giai dap ciia mot tang lap tang lij. Chiing loi chi mu6n noi den the giai ciia cac cau hoi tren day thugc pham vi quan niem dan gian, chii khong nguai song va the giai danh cho tinh linh, trong quan niem dan phai la dgc quyen hay dac quyin ciia mot dang cap, mot tang lap gian cua nguai Muong truac day, roi tu do tim hi%u s6 phan ciia nao ca. Chang han, nguai Ba na nao da d i n tuoi truang thanh deu linh hon khi con nguai da tat tho, nhiing buac duang ciia linh h6n bilt ro rang m6i nguai c6 ba PO NGOL' (= h6n), hon chinh a 10 11
ph6 biln trong mot s6 nha Lang, hoac nhirng gia dinh it nhilu c6 xoay toe, mot hon phu a tren tran, mot hon phu a trong than, va Nho hoc). khi con nguai da tat tha thi hon chinh di ve the giai ben kia, con cac hon phu cu vat vuong trong rung, ve sau bien thanh suang Trong s6 chin muai via ciia nguai s6ng, xua kia ngudi m6c(6). Co the dan nhieu ti du tuang tu ve cac dan toe khac. Muang CO phan biet hon chinh va hon phu khong? Mot \Kn nOa, Dieu lam cho chiing toi ngac nhien la khong mot nguai Muang chiing toi danh dirng lai trudc tieng cuai xoa bat lire. Dii sao, nao, ke ca cac cu cao tuoi va nhung nguai v6n la P O MO (= b6 dieu CO thi phong doan la: c6 nhieu loai via, it nhat cQng c6 hai Mo)(7), CO the tra lai nhiJng cau hoi tren mot each dut khoat. Day loai. NhiJTig nguai cung cap tai lieu cho chiing toi thudng din khong phai la tinh trang mai. Dual thai Phap thuoc, khi cuoc mot cau noi d k mieng khac: "WAI THAN PO MOONG, V A I song c6 truyen cua nguai Muang chua biSn dang nhiSu, KHANG P 6 CA"(via rin bo muong, via sang bo ca). Cau noi siic J.Cuisinier da timg vap phai mot tinh trang tuong tu, ma \h sau tich din miic t6i nghTa doi hoi chiing ta phai tim hieu mot vai CO khong quen nhac lai: "Ho ngap ngung v^ each giai dap nhung khai niem, k l ca ve phuong dien tir ngii. VAI THAN (via rang, cau hoi i y , hinh nhu chua bao gia ho tu hoi nhu thi ca"(8). Khai via Cling) ciing la ten mot nghi le ton giao ciia nguai Mudng, c6 niem linh hon, hoac chua kit tinh, hoac dang phan giai, trong lien quan den khai niem linh hon. Ngudi den tudi gia cam thSy quan niem dan gian cua nguai Muang. siic bat dau suy, cung nhu ngudi chuan bi di xa, thudng mdi LA WAI THAN (lam via rin), de tang cudng siic lire cho minh bang Theo quan niem pho bien cua ho, thi nguai s6ng c6 nhilu each lam cho via ciing ran. Bd Mo, trudc khi di chii tri tang le, hdn, ma tilng Muang goi la VAI (via). Co le nhiing via iy dugc Cling tu lam via ran, de via cua minh dii siic manh ap dao va phan bo khap ca th8 cua con nguai, vi t4t ca nhiing nguai cung hudng dan hdn ngudi chet. Dudi mat ngudi nghien ciiu dan toe cap tai lieu cho chiing toi deu dan cau noi dau mieng sau day: hoc tdn giao, tuc lam via ran khong the khong c6 nhirng mdi "PON MirOL' WAI P E N DAM, DAM Ml/OL' WAI P E N quan he, dii xa xdi, vdi mot quan niem rSt cd ve linh hdn, quan CHIEU" (bon muai via ben phai, nam muai via ben trai). Nhu niem linh hdn bang bac, linh hdn chua ca the hda, ma cd ngudi vay, nguai song c6 chin muai hon ca thay, dan ong va dan ba diu da cudng dieu len thanh thuyet nang lugng ve linh hdn(l 1). WAI the. Tai sao lai phan bo khong dong deu nhu vay? Phai chang vi KHANG (via sang) thuc ra la gi? Van de cdn treo day. Cho den qua tim a ben trai? Trong khong gian huyen bi cua nguai Muang, nay, chiing toi chua gap dugc bd Mo nao giai dugc nghia bong phia ben phai va phia ben trai giiJ nhirng chuc nang khac nhau nhu ciia tir KHANG(12). Cdn Pd la mot dong tir ma pham vi nghla thi nao? Truac nhijng thac mSc nay, cac cu, cac b6 Mo, ma chiing kha rdng. Trong nhieu trudng hgp, Pd cd nghla la giet. Ve y toi timg CO dip tham hoi, chi biet lac dSu cuai xoa. Tac gia cu6n nghia tdng hgp ciia cau "via ran bd mudng, via sang bd ca", hau Nguai coi song con nhac den mot quan niem khac: con nguai c6 hit nhirng ngudi cung cip tai lieu cho chiing tdi deu cho rang via ba HON (= hdn), nlu la nam thi them bay BIA (= via), nu thi them ran la loai via cd dii uy lire de thang mudng thii tren rimg (Pd = chin(9). Nhung, qua tham tra diln da, chiing toi thSy rSng quan giet). Cdn via sang thi dii sue thang loai ca d dudi nude. Rieng niem nay - dua tren su phan biet giOa hon chinh va hdn phu, giua mot cu d xdm Bai Trao, thude mudng Rich cu (nay thudc xa Tii nam va nCr - hoac khong pho biln khSp noi (chi c6 tai mot s6 vung Son, huyen Kim Bdi), da dua ra mot kiln giai kha la thii vi. Theo tiep giap dja ban Kinh), hoac khong phai la dia ban dan gian (chi 13 12
cu, via rSn la loai via nhe, nen dirge vi vol muong thii d tren cao moi xom Muang deu tap trung vao vu miia. L l ma dau cho vu (trong rung, tren suon nui), con via sang la loai via nang, khac miia, truac ngay cay va dk, la le K H U N G M U A (khung mua, nao con ca bao gia cQng a dual thap (dual nuac). Tuy dan doc, chua nSm chac nghia den ciia t u khung), cu hanh trong thang ba each minh giai nay biet dau chang c6 the ma them mot huang am lich tai QUAN (quan), noi tha THENG W A N G (thanh hoang, khao sat. V i via nang va via nhe cung la nhiJng khai niem cua th^n bao ve xom). Noi chung, vat t l la Ign. Nhung mot s6 xom - nguai Kinh, mot dan toe a sat nach nguai Muang, va c6 quan he vi nhu xom Diip (thuoc Muang Rich cu), noi chiing toi da thu ba con vai nguai Muong ve nhieu mat(13). Xa han nua, phai dugc chi tiet sau day - con giir mot tap tuc c6 han: vat te phai la chang quan niem ve trong luang ciia linh hon da tiem tang trong con muong, cu the la con nai hay con huau. V i vay, truac l l cac khai niem hon tot va hon xau cua mot vai nganh Xa a Tay khung miia, c6 khi suot mot thang trai, L A N G T A O (Lang Dao, Bac(14)? qui toe th6ng tri a xom) cam dau dan xom di san lien mien het Dieu chac chan la cap hinh tugng muong - ca khong chi ton ngay nay den ngay kia, phai giet Ign lam le: nguai ta xem d^y la tai trong cau noi dau mieng dan tren, de dinh tinh cho hai loai via, trieu chung mat mua. Le ket thuc mua la le A N COM N O N (an ma con xuat hien it nhat cung trong ba truang hop khac. Truac cam non), hay la A N COM M O l (an cam mai), t i l n hanh trong Cach mang thang Tam, trong cac dam tang Ian, thuang la dam timg nha, vao thang muoi am lich, truac ngay gat rg. Trong dip tang ciia NHA L A N G nay, vat te bat bugc la COM C H U L ' (cam chiin, tuc com dep, (nha Lang, dang cap qui chua r5 nghia den ciia tu chul), va ca, cu the la CA O E T TO (ca toe trong xa hoi Muang 6t do nghia la ca dum lai bang la roi do len). Nai hay huau, va ca, CO truyen), c6 dem phai con la nhirng do an thuang thay tren mot hien vat thong dung ciia mai ba bo Mo cung nen my thuat Muofng c6 truyen, bg phan doc nhat c6 hoa van hanh l l : do la MO D U N trong trang phuc ciia nij giai: cai K'OOC W A L ' (troc vay, dau (chua ro nghia den cua vay, ma nguai Kinh a vung Muang thuang ggi la cap vay)(16). tu "dun")(15). Tren mot Ngugc dong lich su, chiing ta khong quen rang huau va ca cung nghi trugng cua b6 Mo, la nhiJng mo tip iSp di lap lai cua cSp muong ca tren nhieu chieu chi dung trong truong ciia cugc song Muang - ke ca chieu thai gian, neu ma rgng dien hop nay (xem hinh 1), truang tu dan tgc Muang ngay nay ra nhijng cong dong the da cu CO cam hai la ca duoi trii tren dat nuac ta tu thai sa su, tu hoa van cap vay den mo tip nheo, mot ve hinh con trdng dong - chung to r i n g nhung hinh tugng nay da c6 mot thai muong, cu the la con lich su lau dai va chac hkn la phuc tap. Mac dku ngay nay khong huau, mot ve hinh con mot nguai Muang nao con c6 the giai thich cho nguai lam dan ca. Cijng truac each tgc hgc noi dung cua cap muong - ca, ro rang day la hai bieu mang, cac nghi le nong tugng mang y nghia ton giao hay thin thoai, dong thai gan chat nghiep tien hanh trong Hinh 1: Nghi truong cua bo Mo trong mo Dun vai nhau thanh mot the luang phan( 17). 14 15
Xung quanh khai niem via ciia nguai Muong, tai lieu c6 do la mot quan niem phiirc hgp, nhu nhieu mat khac trong nhn trong tay chi cho phep noi chac rang: van hoa phuc hgp ciia ngudi Mudng. 1. Theo quan niem c6 truyen ciia nguai Muong, ngudi song Theo quan niem ciia ngudi Mudng, vu try chia lam ba tSng, CO nhieu via; ba khu vuc khac nhau phan b6 tren mot tryc doc. CJ giua la Ml/ONG Pl/A (muong Pua, nghTa la mudng bai bang, hay la 2. So lugng via ciia dan ong va dan ba khong khac nhau; mudng bang phang), thS gidi ciia ngudi s6ng. CJ day, ngudi song 3. Nhung via ay dugc phan bo khong dong deu a ben phai va tap hgp lai thanh NOOC (mudng, dia vuc, gom nhilu xom), dudi ben trai cua co the; su cai quan ciia Lang, dang ckp thdng tri, va AU (Au), tay chan 4. Via dugc chia thanh hai loai, ma chiing toi chua c6 dieu ciia Lang. Mudng Pua, the gidi ciia ngudi song, la khung canh dia kien de phan biet ro chuc nang. ly quen thugc ciia ngudi Mudng, la thung lung va niii doi, la rugng nude va nucmg riy, la xom, la mudng, nhung ciing la KE CHO NSu chiing toi chua the khoanh khai niem via ciia nguai (Ke Chg) nua. Va, trong quan niem vu try cua hg, ngudi Mudng Muong bang mot duang bien chinh xac, thi trai lai, vii tru hoang khong hoan toan loai tru dia ban cua nhijng dan tgc khac, dac biet duang lam khung cho hoat dong ciia via ngudi song va hon ngudi nhirng dan tgc da s6ng ben canh hg tu lau ddi, nhu CON T A O chit la mot he thong kha ro net. Thuc ra, trong van hoc truyen (Con Dao, tuc ngudi Thai). Do do, tu Pl/A (bai bang, bang phang) mieng' cua nguai Muong, ke ca van hoc ton giao, khong c6 tac khong han che mudng. Pua trong pham vi thung liing, noi co nhiSu pham nao mieu ta vG tru ay. Ngay ca ang mo Ion TE DAT TE bai bang. Co han che chang, la han che trong pham vi mat dat, mat DAC (De dat de nuac) ma chiing ta c6 the xem phan dau la than phdng doi lap vdi trdi d ben tren, va vdi long dk d ben dudi. Nhu thoai Muong can dai, da c6 dinh lai duai hinh thuc lai tha(18) da noi tren, vG try ma chung toi dang mieu ta la mot he thdng co ciing chi de cap so luge den viec tao thien lap dia, ma khong he tren co dudi, mot he thdng dgc. cho ta bilt vii tru tao nen dugc cau true nhu thk nao. Theo doi dien bien ciia tang le, thong qua duang di nuac buac cua hon Ml/ONG K'LOl (mudng Trdi), d ben tren mudng Pua, la ngudi chet, cung c6 the biet mot so vung thugc vii try ay. Nhung noi ngu tri cua BUA K'LOl (Vua trdi), cd cac KEM (Kern) pho ta. mot so vung chua phai la toan bg. May thay, tat ca cac bo Mo, Xa hgi Mudng co truyen khong cd vua, nhung vi nhieu ly do lich cung nhu nhung cu, ke ca nhiing Me (ba) thao c6 tich, ma chiing su nen khai niem vua rat quen thugc vdi ngudi Mudng(19). Trong toi da CO dip tiep xiic, deu thong nhat vdi nhau tren nhijng net co mo De dat de nuac ma chung toi vua nhac den, nhan vat BUA ban, khi hg ke cho chiing toi nhirng gi hg biet dugc ve vii try GIT GIANG (Vua Git Giang), ngudi dau tien xung vua d Ke Chg, huyen hoac ma ta muon tim hieu. Ro rang vii try quan ton giao dugc xem la dong doi true tilp cua T A C A N (Da Cm, Ong Can), ciia ngudi Mudng con co dinh trong quan niem dan gian. Duang anh hung van hoa cua than thoai Mudng can dai. Chuc Kem neu nhien moi ngudi cung cap tai lieu co the gop vao quan niem ro tinh chit xa hgi cua Vua Trdi: tai doi noi tren dia ban Mudng chung mot so chi tiet mdi, hay it nhieu suy luan ca nhan. Nhung (Hoa Binh), mot so chiic Au - tay chan cua nha Lang - dugc ggi la tap hgp va sang Igc lai, c6 the nit ra mot cai von chung, ma Kem, vi nhu cac chuc KEM CA (Kem ca, Kem Idn) va KEM UN chiing toi xin phep trinh bay lai dudi day. Chiing ta se thSy rang (Kem em) trong he thong Au d mudng Vang cG (nay tren dat 16
huyen Lac Son). Cung nhu Gjt - Giang trong mo De ddt de nuac, chang duong trong hanh trinh ciia linh hon da thoat xac, ma chiing Vua Trai con mang dien mao mot ong Lang: xa hoi muang Trai ta se ban den sau. Den liic ay, chiing ta se thdy ring hon nguai chet chi la h6i quang cua xa hoi c6 thuc, xa hoi ciia nhung con nguai - dii da thanh tinh linh - cung khong the budc vao dia hat muang thuc s6ng a muang Pua. Trong mot doan sau, khi giai thieu hanh Trai, neu khong c6 vai tro ciia bo Mo, neu khong c6 tac dgng ciia trinh ciia linh h6n nguai chet, chiing toi se noi den chuc nang cua phap thuat. cai triSu dinh nay, hay noi cho diing han la cua bo may Lang a T h I giai ben duoi mat d4t, trong long dSt, la M l / O N G PUA muofng Trai. Truac mat, de c6 dieu kien hieu ro hon tu duy c6 TIN (muong Pua tin, nghia la muong bang duoi). Ten goi ky, truy^n ciia nguai Muofng, phan anh qua via try quan ton giao cua (muong bhng phang dual) cung dii de k h i l n ta ngo ring the giai ho, chiing ta hay xet den thai gian va khong gian a muang Trofi. ben duoi nay khong khac may so voi the giai tren mat d i t (muong V a i tat ca nhirng nguai cung c4p tai lieu, chiing toi deu dat cau bhng phang). Ma qua vay. Can cii vao loi mieu ta thdng nhit ciia hoi sau day: Vua Trofi va cac Kem c6 chet hay khong. A i ciing dut khoat khSng dinh rSng cac vi 4y khong the chet, la bat tu(20). nhirng nguai cung cap tai lieu, chiing toi hieu rieng muong Pua tin N6u t h i , thai gian a muang Trai la v6 tan. Nhung khong gian a khong phai la the giai sieu nhien. C> day c6 ngudi, siic vat, san b5n day lai huu han. Chiing toi con nha mai cau tra lai cua mot bo va danh ca, ciing lay vg lay chong, sinh con de cai, c6 s6ng va c6 Mo a muang Dong cQ (nay thuoc huyen K i m Boi): "Muang Trai chet. O day, c6 nha cua, c6 xom - muong, c6 Lang - A u , Muong cung CO cho cung". Va bo dan ngay may cau trong " M O K I E N " Pua tin chang khac gi muong Pua, o day "con trau chi bang con (mo Kien): cho, con bo bang con meo, nguai Ion bang tre con muoi ba muai b6n tu6i"(23). Xua kia, muong Pua va muong Pua tin c6 l6i thong MOONG N H I M TI CAT T O L ' thuong voi nhau: dky la mot cai ROONG (cai rong, tiirc 16i thong MOONG TOL' T I CAT K H U O N G mieng tron noi lien hai tang cao thap) noi lien mat dat voi th^ giai (Muong nhim di het loi, ben duoi. Bay gid, ngudi hai muong di lai voi nhau, c6 nhung truong hgp trai gai hai ben lay nhau. VS sau, khong ro vi ly do gi - Muong don(21) di h^t neo) CO nguoi cho rang vi tuc le cuoi xin khac nhau - nguofi hai muong Ddy la nai tan ciing ciia muong Trai, nai cao nhat trong he lap loi thong thuong, khong di lai voi nhau nUa. Mot th^ gioi ben thdng doc ciia vu tru. Con nai thap nhat ciia muang Trofi, cho tiep duoi mat dat, c6 cu dan, c6 cugc s6ng, la hinh anh quen thugc, von giap vai muang Pua, la a dau? Dieu do, khong ai xac djnh dugc. CO trong CO tich, truyen thuylt, quan niem dan gian, ciia nhieu dan Chi bilt rSng, dau do ngoai muong Trai, tren duong xuong muang tgc o nude ta: ngudi Thai, ngudi Tay, ngudi Dao, ngudi Giay d Pua, CO mot con song: theo mo Kien, khi len trofi, nguai chet phai Lao Cai, ngudi Pu peo d Ha Giang, ngudi Kinh va ngudi Khome d vugt qua KHUOONG K H A N G PEN K H A N (song Khang bSn Nam Bg, nhieu dan tgc d Tay Nguyen...(24). Tu dan tgc nay qua Khan)(22). Nhu vay, giira muong Trofi, t h l giai sieu nhien, va- dan tgc kia, nhirng chi tiet ke ra cd t h i khac nhau. Nhung xung muang Pua, th§ giai tu nhien, c6 san loi thong thuong. Nhung quanh ban chat ciia the gidi ay va nhiing con ngudi d day, cac di nguai s6ng khong thd men theo loi do ma len muang Trai dugc. ban deu thong nhat vdi nhau tren may net chinh: Day la 16i di danh cho h6n nguai chSt, vi len muong Trai la mot 18 19
1. Thi giai ben duai mSt dat khong phai la am ty, khong phai khi tham hoi la, m5c dau Khii c6 thd xuSt hien duai nhifiu dang la the giai sieu nhien cua tinh linh. Th8 giai ben duai va th^ giai khac nhau, trong y thuc ciia ho, nguoi Muang khong bao gid tach tren mat dat v6n la mot, xua kia c6 loi thong thuong vai nhau. khai niem Khii khoi hinh tugng r&n gSn li6n voi nuac. Mo ta Dang luu y la, theo truySn thuylt cua nguai E de va nguai Ma, thi canh kho cSn trong buoi khoi nguyen ciia troi dSt, mo De ddt de loai nguai v6n xuk phat tu thk giai ben duai dy, truac khi nho len nuac CO cau: tu long dk dS chiSm ITnh mat dat; Chhng CO song Li chdy lot Id bdi 2. Cu dan cua the giai ben duai c6 the la nhung nguai ti hon Khong CO song Cdi chdy lot Id de (theo truyen thuySt Muang, Thai, Tay, Giay, Dao, Pu peo, Kinh va Khome a Nam Bo, Ba na a Tay Nguyen), ho^c bang tarn voc Nuac song Dam song De chua c6 chiing ta (theo truyen thuylt E de va Ma). Nhimg ho la nhiing con Bong com trdi Ilia chua nen nguai thuc, bang xuang va bang thit. Tieng ech nhdi con lang im 3. Du gi6ng thS giai tren mat dat ve ban chat, the giai ben Hang chua c6 noi nudi khu duai vSn thua kem the giai cua chiing ta (nguai be ti, an dat, dung diia ta danh rod dS lam cot nha, vien den sue manh ciia nguai tren Nut da chua c6 cho nudi riia mat dit...). Ben bdi ben gd La the giai vat chat von thong thuong vai mat dat, va la moi Chua CO chon nudigidi... truang thuc, muang Pua tin at han cung mot khong gian (va thai gian?) vai muang Pua. Co le chinh vi tinh chat thuc nay, ma c6 O day, Khu dugc xip canh song, com liia, kch nhai rua, giai, nguai mu6n xem nhimg nguai liin duai mat dat la hinh anh truyen nhiJng khai niem c6 lien quan din nude. Ngon ngu van hoc thuySt hoa cua nhiing nguai Negrito tung cu tni a Dong Duong va Muang thuong ghep hinh tuong Khii voi hinh tuang R6ng (cung Dong Nam A. Sau day, khi ban dSn duang di ciia linh h6n nguai la mot thu ran) trong mot thanh ngu c6 tinh chk lap lay: "CON chit, chiing ta se thdy rSng, duai v6 duy ly ciia no, kien giai nay, KHU CON ROONG" (con Khii con R6ng). Trong nhung chuyen thuc ra, khong c6 ca sa chac chan. Khii ma chiing toi duoc nghe ke, du mang hinh dang gi, nhung khi da bi nguoi dung muu giet chit, hay khi dang ngii, bao gio Khii MirONG BUA KHU (muang Vua Khii) cung la thI giai cung tro lai nguyen hinh con ran(25). Nhu vay, tren co ban, Khii la ben duai, nhung khong phai duai mat ddt, ma a day nuac. Day la ran to d nuac. vuang quoc ciia bon KHU (Khii), duai quyen cai quan cua BUA KHU (Vua Khii). Khii la nhan vat huySn hoac thuong xu4t hien Ran gan voi nuac la mot khai niem c6 sSn trong than thoai trong CO tich va chuyen truyen ky Mudng duai dang rSn Ion a ciia nhilu dan toe tren thi gidi, va c6 lien quan mat thilt-voi y nuoc. N§u CO the noi ring nguai ti hon a muang Pua tin la nguai niem phdn thuc trong ton giao nguyen thuy va cac nghi le nong thuc, CO th8 noi la nguoi bSng xuong bang thit, thi trai lai ban nghiep: van de nay da dugc nhieu Ian so ket. Nguyen hinh ran ciia ch4t ciia Khii kho xac dinh hon nhiSu. Di6u khien chiing toi luu y Khii CO mot dac diem: bao gid cung cd mot mao do tren dau nhu mao ga song. Qua cong trinh so sanh cua C.Hentze(26), chiing ta 20 91
da biet ring, cung nhu ran hai dau va rin hai than, rin c6 mao la nguoi. Ngugc lai, nguoi song cung c6 th^ xuong the gioi dudi mot hinh tugmg than thoai va mot do an trang tri pho bien khip nuoc, neu c6 Khii dan duong, trong truofng hgp i y , nguoi s6ng mihn bao quanh Thai Binh Duong. Nhung, trong c6 tich Muong, cii viec theo ke dan duong budc xu6ng nuoc, va khi da ngap Khii khong con la khai niem than thoai, bieu trung ciia the gidi ben hoan toan anh ta se t h i y duong sa thenh thang d i n d^n cung Vua duai, thS gioi sinh vat va ban nang nura. Vugrt khoi khuon kho 16 Khii. Cung c6 nguoi ke rang Khii cho nguoi s6ng ng6i vao mot gich chat che cua tu duy thkn thoai, tran vao dia hat rong rai cua cai thiing tron: mot xoay nuoc hiit ca thiing l i n nguoi xu6ng day, tinh doi trong c6 tich va chuyen truyen ky, Khii dugc nhan each tan cung Vua Khu(30). Qua do, ta t h i y r i n g , mac d i u giua hoa it nhilu, tra thanh nhan vat c6 ca tinh va lam khi tai quai, da muong Pua va muong Vua Khii c6 nhung truong hgp di lai voi th^ lai C O phep thin thong bien hoa, khi mang hinh ran, khi hien nhau, nhung day van la hai th^ gioi each biet nhau bing mot hang hinh nguoi, khi vat vd tren mat song thanh nhimg khuc LOONG rao chi c6 the vugt qua bing phep thuat. (than cay chu6i) de danh lira nguai qua ben. NhiJng dang bien hoa kk tren dugc phoi hop tai tinh trong chuyen Me Cut, mot vien Nhijng tai lieu da trinh bay dii ro d^ len mot luge d6 c6 tinh ngoc trong kho tang truyen c6 Muang(27). Co nhung nguai, ke chit minh hoa (xem hinh 2). Truoc khi chuyin qua v i n dk khac, ca b6 Mo, qua quyet vai chung toi rang Khu ciang la nguai nhu ta neu cin so ket cac nhan xet le te 6 nhung phin tren, chiing ta c6 thoi, nhung la nguai a duai nuac, di dau phai mang lot rin. Mot the noi rang: s6 chuyen ve Vua Khu c6 the khi^n chung ta phai suy nghl theo 1. He thong vil try ba tang - b6n the gioi ciia nguoi Muong chiSu huang do, v i nhu chuyen nguai di cay dugc mai xuong l i y muong Pua, th^ gioi ciia nguoi s6ng, lam trung tarn: mgi nuac L A W A I (lam via, tuc cung) cho con Vua Khu(28). Duai duong di dku xuit phat tu day nuac, Vua Khu s6ng mot cugc dai vuang gia, duai hinh dang day, mgi the gioi khac deu 1. M L f d N G II con nguai, trong nhung cung dien day bau vat. R6 rang, trong c6 qui tu ve day. tich Muong, vua Khu da mang dien mao cua mot Long Vuong 2. Tuy deu 6 trong hay Vua Thuy Te trong truygn thuyet cua nguai Han va nhGng nhung khong gian hiJu han dan toe chju anh huang sau sic ciia van hoa Han(29). Nhu vay, ca, m6i the gioi lai c6 mot khai niem Khu - con Khii thuang - va khai niem Vua Khu, tuy C O ch6 giong nhau, nhung da khac nhau ve muc do sieu nhien. ban chat rieng, do do su Du sao, cung kh6ng thk xem muong Vua Khu la mot th8 giai thong thuong giua cac th§ thyrc nhu muong Pua tin dugc. Tuy da sieu nhien hoa, the gioi gioi bi han che. Muong duai nuoc van 6 trong mot khong gian hiru han, mot khong gian Pua la the gioi tu nhien, la ro rang bi han ch^ giua mat nuac va day nuac. Nhung, san uy lire coi song ciia nguoi phi thuang, Khu c6 hai each vugt khoi han ch6 noi tren: mot la Muong. Muong Pua tin, mo rong khong gian cua minh bang each dang nuoc len, nuoc von thong thuong voi dang den dau Khii vay vung den day; hai la hoa than thanh con muong Pua, cung la th6 3. M l / d N G Pl/A T ( N
thi giai sieu nhien hoan chinh nhat: thai gian a day la v6 tan. xoay quanh khai niem linh hon, nhung cau hoi tren day chua tim Muong Vua Khu, mang nang tinh chat c6 tich hem ton giao, cGng dugc giai dap thoa dang trong quan niem hiju thuc cua nguai la mot thu the giai sieu nhien. Muong. So sanh voi quan niem ciia nguoi Thai - mot dan toe d sat 3. Vugt qua ranh giai giua the giai tu nhien va the giai sieu nach nguoi Muong, ma noi dung truyen thuyet va tap tuc ton giao nhien, phai c6 moi giai ciia phep thuat. da anh huong khong it din van hoa Muong - chiing ta th4y rSng b4y nhieu h6n khong con giij dugc nguyen dang khi con nguoi da "Le thuc chang gi khac hom la thin thoai dang hoat dong". chit. Cling nhu nguoi Muong, trudc day nguoi Thai tin rang nguoi Nhan xet do cua nha than thoai hoc Panaff c6 thS rki diing a chau sing CO nhieu hon, ma hg ggi la KHUAN. Con nguoi tat tho, cac Dai Duong, dia ban nghien cuu ciia ong. Tai day, c6 mot sir th6ng khuan tap trung thanh ba cue hay ba PHI (ma). Cac phi di v l nhat la ky giua than thoai, quan niem dan gian via try, va nghi \l nhijng noi khac nhau. Can cu vao do, phai chang ta c6 thi gia thilt ton giao. Tren dat Muong, tinh hinh phuc tap hon. Qua nhCrng ring, trong truong hgp nguoi Muong, sau khi da thoat xac chin phan tren, chiing ta da thay rang c6 mau thuan giiia thin thoai can muoi via cua con nguoi lien c6 ket thanh mot the thong nhat goi la dai Muong da c6 dinh thanh lai tha trong phan dku mo De ddt de ma? NIU qua vay thi c6 le nguoi Tay 6f Viet Bac ciing quan niem nuac, va quan niem dan gian cua nguai Muong v^ vu try, ma het nhu nguoi Mudng(32). Du sao, quan sat tang le Muong, ta chiing toi vua giai thieu. Theo doi tang l l Muong, chiing ta lai thdy bo Mo doi xii voi ma nhu voi mot ca nhan nhat the. thay rang con mot moi mau thuan thii hai niia, mau thuin giiia Tang le Muong da dugc J.Cuisinier mieu ta ti mi va kha quan niem dan gian va cac l l tilt ma chay. Vi qua hanh trinh ciia chinh xac. Tile rSng tac gia cuon Nguai Muong khong khao sat ky linh hon tu coi s6ng dSn coi chit - c6 thi nit ra diln biln ciia tang ngi dung cac ang mo(33), nhiing le ca ma bo Mo chu tri dam tang le - chiing ta thay bieu hien mot quan niem khac \k via tru, hoan phai mo len khi hanh le tilt, chiing ta thiy hien ro y nghTa quan toan khong giong quan niem ba tang - bon the giai ma chiing ta da triet ciia tang l l Muong. VTnh vien tach khoi xac, the vat chat von biet. Lan lai nhung budc duong ciia h6n nguai chit, nhSm tim hilu la noi h6n nuong tua, linh hon c6 the tac dong mot each v6 trat tu, vu tru quan thu hai nay, chiing ta se xu4t phat tir trang thai linh lam h6n loan sinh hoat hai hoa cua nguoi song, ciia gia dinh, xom hon khi con nguai vua tat tha. muong, nhiing cgng dong the ma nguoi chet von la thanh vien. Chiing ta da biet rSng nguai song c6 chin muoi via, b6n Yeu ciu cap bach cua nhung cgng dong thi ky la chuyen dua ma muoi via a ben phai, nam muoi via a ben trai. Nhung mot khi con tir coi song, thi giai tu nhien khong thich hgp voi ban chat ciia nguai da tnit hoi cu6i cung, nguai Muong khong da dong din khai linh hon da thoat xac, sang coi chit, thi giai sieu nhien. Day niem via nua, ma chiing ta thiy xuSt hien mpt khai niem moi, ma khong chi la yeu chx ton giao. Nhin duoi goc do xa hgi hgc, linh nguoi Muong goi la MA (Ma). Khac voi via, h6n ciia nguai sing, hin da thoat xac khong con dii tu each va dieu kien vat chat de ma la hon ciia nguai chit, hon da thoat xac. Tu ngQ thay d6i, noi hoat dong trong khuon k h i gia dinh va xom muong, nhung cgng dung ciia khai niem linh hon at cung khong con nhu cii. Vay, v l ding thi ciia thi gioi tu nhien. V l coi chit, linh hin se dugc gia ban chat, ma khac gi via? Chin muoi via biln chuyin thanh bao nhap vao nhijng cgng ding thi moi - gia dinh ma, xom muong ma nhieu ma? Neu via hoan toan xa la voi ma, thi ma tu dau din, va - khong khac mky so voi nhCrng cgng ding d coi song, nhung la mpt khi ma da xudt hien thi via se di dau? Nhu bao cau hoi khac 24 25
nhOng cong dong the cua the gioi sieu nhien. Nhu chiing ta da biet, dem tren ban thd ngudi chit, con ga bao canh ma ma dua theo tren giua thi giai tu nhien va thg giai sieu nhien c6 sir each biet ve ban dudng len mudng Trdi, con trau hien te se ve the gidi ben kia de chat, chi c6 the vugt qua bang phap thuat. Vi thS mai c6 vai tro cho ngudi chit cd phuang tien lam an... Thuylt phuc bSng ca giai ciia bo Mo. Nhung phap thuat ciia b6 Mo, du cao cuong din mky, tri nua: do la ly do tdn tai trong Rodng mo ciia trudng ca cung Ichong dii de dua ngay dugc ma vg coi chk. Tang ll Muong "WOWAKHU C O L " (Vudn hoa niii Cdi), thien tinh sir bi tham la ca mot qua trinh phuc tap va keo dai, trong do b6 Mo thuong nhit ciia van hoc truyin khiu Mudng. Thuyet phuc, giai thich, xuyen doi dien va dam thoai vai linh hon nguai chit, tnrdc mSt hudng din, tham chi giai tri nua! Thai do nuang nhe dd trong ddi cac cong ddng the ngudi s6ng (gia dinh, ho hang, ba con trong xu vdi ma - mot thirc thI ma ngudi ta men thuang, tuy sg hai, each xom trong mudng). Trudc each mang thang Tarn mSc du chinh ddi xu vdi ma nhu vdi ngudi con song, sir san sdc chu dao ciia quyen thuoc dia cam keo dai dam tang vi ly do ve sinh, nhung ngudi sdng ddi vdi ngudi chit, tit ca nhimg bieu hien tarn ly ay nhiJng tang ll Mudng hoan chinh nhat d Hoa Binh - thudng la dam vugt len cac hinh thuc meo md cua phap thuat, he cho ta thoang tang cac Lang Idn - cd thi diln ra qua mudi hai dem. Thoat tien, thay mot khia canh sau kin ciia tam hon Mudng: moi cong cam khi ngudi chet vira nham mk, bd Mo dung uy lire cua minh dl trhn gan bd vdi nhau, moi thanh vien ciia cdng ddng the, tinh cam thiet ap ma. Do la muc dich cua ll KE (ke, chua ro nghTa den), ma noi tha giua ngudi vdi ngudi, va ben tren cai chet, duyen ng khang dung la sa bo cat moi lien he binh thudng giua ma va coi s6ng; do kbit giua cac thI he ndi tilp nhau tren mat dat. la noi dung cua ll TAP MA (dap ma). Nhung, tir day vl sau, sudt Trong khuon khd an dinh cho mot bai tap chi, chiing tdi qua trinh hanh le, bd Mo khdng hi tran ap nOa, ma chi xen ke viec mudn luu y nhieu hon din nhirng ang mo va le tiet hudng dan thuylt phuc linh hon ngudi chit vdi viec hudng din linh hdn ky di dudng di cho linh hdn ngudi chit. BSng vao quan niem dan gian tung budc mot tren con dudng nhieu cung do vl coi chit. Thuylt ciia ngudi Mudng, d trung tam cua hanh trinh huyen hoac nay cd phuc bang giai thich: dieu do toat ra tir noi dung cua tk ca cac ang mot hinh anh kha sinh ddng, ma chiing tdi xin phep gidi thieu ludn mo xip thanh ROONG (ddng), nghia la thanh mot he thdng cd trat day, hinh anh ba nhan vat dang Ian dan tren nhung neo dudng di tu nhat dinh. Muc dich giai thich ndi bat trong ang mo Idn De ddt vl thI gidi sieu nhien. Md diu la bd Mo, hay ndi cho diing han la de nuac, ma dl tai chinh yeu la ngudn gdc ciia vu tru, va cua xa THANH THU' (Thanh su) ciia bd Mo. Xung quanh vi thanh nay, hoi cd van hda do con ngudi xay dimg nen qua dau tranh. Nhieu cd nhilu quan niem va each minh giai khac nhau, each nao cung ang mo ngSn ndi cho linh hdn ro ngudn gdc cua cai chit, khdng ma hd nhu each nao: cd le tinh trang dd la blng cii cho phep phai thdng qua nhimg ly le sieu viet va trim tugng, ma bSng nhiing chiing ta nghl ring day la mot ylu td ngoai lai, dot nhap each day mau chuyen con con nhuom mau huyin thoai: tuy kha rdi rac, cac chua lau llm vao he thdng tin ngudng cua ngudi Mudng. Mot bd mhu chuyen nay cd thI la vlt tich ciia mot he thin thoai cd han Mo d mudng Ddng cu (nay tren dit xa VTnh Ddng, huyen Kim phan dau mo De ddt de nuac, mot he thin thoai cd le chua tilp thu Bdi) bao vdi chiing tdi ring Thanh su ching qua chi la via ciia bd anh hudng Thai(34). Mo thdi. Lien he vdi viec bd Mo phai lam via rln trudc khi di Cd nhijng ang mo giai thich nguon goc mot so vat diing hanh ll, chiing tdi cho ring kiln giai nay tilp can nhit vdi quan trong tang ll va cd lien quan din ma: ngon den thlp sang ngay niem c6 truyin. Nhu vay, chiing ta cu xem nhu via ciia bo Mo di 26 27
truac dan duong. TiSp sau la ma, h6n ciia nguai chet. Cu6i ciing la Ma con dugc ggi la Ml/CJNG T H O L ' (muang t6i). Sir d6i lap ay via cua CHI CHUOC (bac Chuoc, chua ro nghla den ciia tu dugc h'lku thi ro rang trong quan niem dan gian: theo lai nhCrng Chu6c) gong ganh hanh ly cho ma. Tren thirc tien ciia l l tiet, nguai cung c4p tai lieu cho chiing toi, thi "ngay muang Ma la t6i a muang Nguai, t6i a muang Ma la sang a muang Nguai"? Mot b6 Chuoc la nguai dugc tang chii mofi den ngoi canh bo Mo trong Mo a muang Dong cu con dan mot cau trong mo Nhin hg: su6t qua trinh hanh le, giiip bo Mo nhung viec lat vat quanh ban tha Thanh su: thap huang, rot rugu, danh nao bat... Khac b6 Mo, CON C H I M L A CON CHO Chuoc khong phai la nguai hanh le, khong nam dugc phap thuat. CON VO L A CON CA Nhung, cung nhu bo Mo, luon luon tiep xiic vai ma va voi thS giai sieu nhien, Chuoc phai la nguai cung via: khong phai ai cung lam (Con chim la con cho Chuoc dugc, noi nhu nguai Muang lam Chu6c phai c6 dong. Dii Con vg la con ga) sao, tren duong ve coi chet, ma khong dan doc, ma c6 bo Mo dan D6i lap vg, chim an dem, vai ga, loai gay sang, cung la doi duong, va c6 bac Chuoc ganh gong hg: do la mot trong nhiJTig bieu lap dem vai ngay, t6i vai sang(35). Nhung tai sao lai doi lap chim hien an can cuoi cung ciia nguai song d6i vai nguai chSt. vai cho? Phai chang vi chim bay tren trai, con cho chay dual dlt? Hanh trinh ciia bg ba Mo - Ma - Chu6c, la ngi dung ciia hai NSu qua thuc t h i , chiing ta con c6 the gia thiet rang muang Nguai ang mo dai. Ang thu nhat, mo N G H I N HO (nhin hg, vai y nghla la va muang Ma con doi lap nhau trong khong gian nua. Nhung, cho nhan hg nhan hang) - ma c6 b6 Mo ggi mot each hoan chinh la dkn nay, chiing toi chua suu thm dugc tai lieu nao the hien su doi N H O M HO N H O M M l / O N G , NGHE N H A NGHE JAU (Nhom lap ky, hay noi len y nghla hg nhom muang, liec nha liec dau. Nghe c6 nghla la nhin ghe, la ciia hai bieu trung chim - ghe mat) - bao triim suot mot dem hanh l l . Dem l y , via bo Mo ch6(36). Trong mot dan tgc huang dan nguai chet di hai chuyen. Mot chuyen ve M l / O N G M A tin a mot vu tru gom hai the (mucmg ma), de hon gap go cha me - anh em - hg hang da qua doi: giai, thuang pho bien quan phan Nhom hg. Mot chuyen di tham dit - nuac - xom - muang niem sau day: nguai a the tren the giai ciia nguai s6ng, dk phkn dau ciia ang mo nay, phkn giai ben kia, tuc ma, di dau I.ThlfgidiNGLfCfl Nhom hg, ta thay xuat hien muang Ma, the giai sieu nhien khong xu6ng duai chan len tren. T u /A sSn CO trong he thong vu tru ba tang - b6n t h i giai da phan tich. the ky quae ay chang gi khac Muang Ma la bg phan ciia mot he thong via tru khac: he thong nay han la su doi lap ciia hai the chua phai trong quan niem dan gian. K8t qua tham hoi dan gian giai trong khong gian (xem hgc cho thky rSng day la mot vu tru g6m hai the giai hay hai vung, hinh 3). Nhung, chua mot mot la M l / O N G M O L ' (muang Nguai), hai la M l / O N G M A nguai cung cap tai lieu nao 2. T h ^ gidi M A (muang Ma). Muang Nguai va muang Ma, coi s6ng va coi chet, dam khang dinh vai chiing tu nhien va sieu nhien, doi lap nhau trong thai gian. V i muang toi rang nguai Muang ciing Hinh 3: Ma di ddu xuong da6i Nguai con c6 ten la M l / O N G L A N G (muang sang), va muang quan niem nhu vay. Huong Chan len tren 29 28
chi nguai Muang con goi muang Nguai va muang Ma la PEN hai cua linh hon, cugc viSng tham Ian cuoi phong canh xom - M O L ' (ben Nguai) va PEN M A (ben Ma), hay PEN L A N G (ben muong trong the giai cua nguai song, ma chi noi rSng phhn nay sang) va PEN T H O L ' (ben toi). PEN (ben) chua phai la mot tu cua mo Nhin hg - phan Nhom muang - la mot ang lha tru tinh, lai chinh xac dk chi djnh vj tri trong khong gian. Nhung, neu lien he lang niem g i n bo giCra dan tgc Muang va manh dat ma hg da day nhung dieu vua noi tren vai each ung dung thong thuomg cua tir cong khai pha. PEN trong ngon ngij Muong - vi du: ngoi nha Muong gom hai DSn day, mot cau hoi tat nhien dugc dat ra: muang Nguoi va phan, phan trong goi la PEN K'LOONG (ben trong), phan ngoai muang Ma c6 phai la hai mat doi lap cua muong Pua khong? Noi goi la PEN NGOAY (ben ngoai), thi ta c6 the tarn vira long vai mot each khac, phai chang vu tru hai ben va vfl try ba tkng - b6n luge do kem theo day (xem hinh 4). Theo luge do ay, vu tru la mot thS giai dugc phoi hop lai, trong quan niem c6 truyen cua nguai khong gian thong nhat phan lam hai vung doi lap vai nhau trong Muong, thanh mot the thong nhat? Chua c6 ai cho chung toi mot thai gian. Thuc ra, nguai Muang cung c6 qui dinh cho muang Ma cau tra lai dut khoat. Nhung, chuyen di thii ba cua linh hon, mot vj tri trong khong gian: do la nai chon cat nguai chet a ven chuyen di muang Trai, se gop them mot so tai lieu, giup ta buac rimg, ma tieng Muang goi la TOONG (Dong). Do do, muong Ma dau nghien cuu van de nay. Day la mot chuyen di dai ngay, vat va, con CO ten la Ml/CiNG TOONG (muang Dong). Chung toi nghi nhiSu chang duang, nhieu tinh tiet. Ang mo ke hanh trinh len troi, rang each xac dinh vj tri nay khong he phan bac nhung dieu vua thuc ra, la mot bg nhieu mo nho, neu mo day dii phai mat bon dem noi tren. Muang Ma a ngoai Dong, dieu nay cang cho phep nghi lien. Viec chuan bi cho ke di thuc la chu dao: thuc an, nuoc uong, rang muang Ma va muang Nguai chung nhau mot khong gian. Co non, gay di duong (neu la qui tgc thi c6 vong ganh), con ga bao dieu la, chac han vi boat dgng trong mot the gioi khac vai ma, nen thuc, la phuan ghi ten hg va que quan cua nguofi chet (ma mot bo khi den Dong nguai song chiing ta khong thay dugc cai xa hoi v6 Mo d muang Rech cu gioi thieu vai chung toi la chung minh thu hinh dang sinh boat a day. V i , can cu vao noi dung phan Nhom cua linh hon)... CJ day, chung toi khong c6 dieu kien de theo doi hg, thi a the giai ben kia , „ , timg cung do, tung chi tiet dgc duong di. Neu can tom tat trong xa hgi, gom linh C l i n g CO mot cau, chiing ta se noi rang day la mot cau chuyen dai, day tinh hon nhCrng nguoi da chet, tiet CO khi ly thii, nhung hau nhu tinh tiet nao cijng mang nang tinh cung CO gia dinh, hg hang, 1. ben Ngirdi 2. b6n M a nguoi, khac nao chi nham mieu ta sinh boat va tarn ly ciia con ben Sang ben T o i xom - muang, Lang - Au: Mirdng Ngirdi Mirdng Ma nguoi thuc song tren mat dat: y thuc nhan ban cua nguai Muong Mirdng Sang Mirdng T6\ xa hgi ma chi la xa hgi con Mirdng Dong xam nhap ca vao the gioi sieu nhien. Linh hon nguai chet phai nguai anh xa vao the giai u 0 vugt nhieu do duong vat va nhu vay la c6 ly do: sinh thai, con sieu nhien. Va dieu do dam nguofi da hanh ha va an thit nhieu loai dgng vat, gia day hon thii bao cho linh hon mot cugc vat keu oan vai Vua Trai, va linh hon nguai chet phai c6 mSt 6 song khong xao trgn may, n muong Trai de hau kien(37). Day khong phai la cugc phan xet so vai hoi con a muang cuoi cung truac Thien dinh. CJ day, khong c6 mot vi Thugng de Nguai. Chung ta se khong lam liet tham tra lai cong va tgi cua ca mot dai nguoi. O muang dimg lai a chuyen di thu Hinh 4: Vu tru hai ben 30 31
Trai, nguai chit chi c6 moi mot toi: toi sat sinh. Day la mot vu Dao giao. Vua Trai, tuy chua ru sach dien mao cua mot ong Lang, kien han hoi nhu a tren mat dat: loai vat keu oan xong, tuy tung di d% mang it nhieu nhiing net cua Nggc Hoang thugng de. Ong ban mo, hon nguai chet hoac tu bien ho, hoac dugc Thanh su - ma Ch4m s6 chi la sao Nam tao tra hinh duai mot ten ggi Muong. ta da tam hieu la via cua bo Mo - bien ho giiip. Chinh vi the ma Nhung muang Trai khong tim dau ra mot the dong dang va d6i lap doan mo nay dugc ggi la MO KIEN (mo Kien). Cuoi cimg bao gia vai no a thi giai ben duai: nhung lai phan quylt ciia Vua Trai con nguai cilng dugc kien: 6c thuc tien cua nguai Muang khong khong dugc mot Diem vuang nao thi hanh a Thap dien. Noi mot cho phep hg nghi khac. Vua Trai quyet dinh cho hon nguai chet each khac, hai the giai ben duai, muong Pua tin va muang Vua dau thai dual mot hinh thuc nhat dinh - lam nguai, lam vat an Khu, khong d6ng vai tro nao trong viec khuon xip s6 phan cho thoc gao, hay lam vat an c6 - nguai Muang ggi the la HOA (hoa). linh h6n nguoi chet. D6 la mau thuan trong vii tru quan ton giao OONG CHAM K H O (Ong Chim s6), chinh Kern Ian nhk duai cua nguai Muang. Chang nhiing the, tir muong Trai v l , mac dau quyen Vua Trai, ghi lai phan xu vao so sach. Vu kien tren trai, da c6 lai phan quyet ciia vua Trai, ma Ong Cham so phai ghi chep Vua Trai, Ong Cham so, tgi sat sinh, chir hoa dung dS chi khai de liru lai, hon nguai chet van dugc dua ve muang Ma. Nhu vay, niem chuyen kiep..., tat ca nhiing bieu hien do, deu noi len anh quylt dinh chuyen kiep cho con nguai h6a ra khong tac dung. K I huang cua Dao giao va Phat giao dai thua. Sau khi tu muang Trai ra, di sau vao quan niem luan hoi cua nguai Muong, con c6 the ve, neu la truang hgp mo muai hai dem nhu trong dam tang cac phat hien khoi mau thuan khac(38). Nhung tung ay du bugc chiing Lang Ion truac Cach mang thang Tam, ma con dugc luu lai trong ta phai xet lai ket cau cua via tru ba tang - bon the giai. Trinh bay nha vai horn, chii yeu de nhan nhiing cua cai ma nguai s6ng chia van tat noi dung mot vai ang mo, va da dgng xa xoi den le tiet, cho nguai chet dua ve muang Ma. Dem cuoi cung la dem mo chung toi da c6 y neu len y nghia chinh ciia tang le Muang. Qua TACH LIA (Tach lia), ma c6 bo Mo ggi la COl TECH COl LIA d6, chiing ta thay rang dieu quan trgng trong dam tang Muong la (Cai dut cai lia). Ang mo dien ta cugc chia tay bin rjn cvia ma vai chuyen cho dugc linh hon nguai chet, vai thai do nuong nhe can gia dinh, vai nha cua, vai con trau con cho, ma nguai chit tung thiet - vi day la nhu cau ciia tam hon Muong - tu muong Nguai quen thugc. Dem cuoi cung nay ciing la dem ma nguai song khoc qua muong Ma. Day la viec rieng giiia nguai va nguai, giiia nguai thuang thuc su, khong phai khoc theo nghi thuc nhu nhiJng dem song va nguai chet, khong c6 ban tay can thiep ciia than linh a the truac, ma khoc 16c tham thiet theo da ggi cam cua lai mo bi thong. giai ben tren hay ben duai. Noi dung nhan ban d6 cang nhan manh Sang horn sau, gia dinh x6m mac tien nguai chit ra D6ng. Tren ca tinh chat hau nhu v6 nghia ciia muong Trai. Cai Thien dinh con ban, the la dam tang Muong c6 truyen da kit thuc, chi con cha tho so nay chua phu trach n6i chuc nang ap buc ma nhan sinh cung nam muai va mot tram ngay la xong han. Nhimg chung ta quan Dao giao v6n trao cho n6. Chac han muong Trai, vai nhung cung biet rang cung nam muai va mot tram ngay la nhiing qui dinh nhan vat chua to dam net, vai nhiing lai phan quyet khong dugc c6 san trong Tho mai gia le. thi hanh chu dao, la mot ylu t6 mai trong vu try quan c6 truyen ciia nguai Muong. Muong Pua tin va muang Vua Khii ro rang la Chuyen di muang Trai cua hon nguai chit va phin cuoi ciia nhiing yeu to c6 hon. Nguon goc than thoai ciia nhan vat Khii da nghi le ma chay phai ra nhieu mau thuan. Muong Trai, tuy so dugc phan tich trong mot doan tren. Dat muong Pua tin tren boi luge, da bao hieu mot thien dinh nhu trong quan niem vii try cua canh than thoai chung, khong nhung ciia cac dan tgc a nuac ta, ma 32 33
ca cac cong dong nguai a mikn Nam Hai, va biet dau xa han niJa, huang ciia Phat giao (xem hinh 5). CJ day chiing ta khong thay ro thi tinh chat than thoai cua nhOng con nguai ti hon a duai mat dat su phan bo cac thi giai thanh ba ting tren mot true doc. NhiJng cang hien ro. Trong than thoai muon mau muon ve cua cac vung KHUAN (hon) a dau nguai tap trung thanh mot PHI (ma) va len a chau Dai Duang, tren v6 van Ichac biet c6 tinh chk dja phuang, trai: day la thi giai ben tren, nai ngu tri ciia THEN, thuc the toi ta thay trum len mot sa do chung nham giai thich nguon g6c con cao trong quan niem ton giao cua nguai Thai. Cac hon a than ciing nguai va nguon goc van hoa. Theo so d6 do, con nguai la ket qua hop lai thanh mot ma dl vl MU'6NG P U P A U a trong rimg, nai giao ph6i giCra trai va dk, giua Ihhn linh va sinh vat, noi theo chon nguai chit, muang Pii pku ling vai muang Ma hay muang ngon ngu ciia chung toi la giiia tu duy va ban nang. Nhimg, mot Dong ma ta da bilt. Cac hon a tu chi tap trung thanh PHI HI/ON khi da ra dai, thong qua nhung ky tich cua anh hung van hoa (ma nha), va nuang tua nai ban tha nguai chit a trong nha: ma trong than thoai, loai nguai, xult phat tu trang thai sinh vat, ma nha cung t6n tai vai nguai s6ng, trong thi giai cua nguai dat la bieu trung, tien len xay dung mot cuoc song c6 van hoa, s6ng(40). Trong vu try ton giao cua nguai Thai, khong c6 the giai bang each dung bao luc hay muu meo cuap \ky nhOng bi mat cua duai cung. Nhung, muang Pii phu va thi giai trong do ma nha thin linh a tren trai, trong thi giai ciia tu duy(39). N^u quan chung song vai nguai thuc, lai hop thanh mot vu try g6m hai vung niem nhu vay, thi nhijng con nguofi a duai mat dk - du be ti hon phan b6 hai ben mot tryc ngang, khac nao muang Nguai va nhu a muang Pua tin, hay bang tarn voc cua chung ta nhu nguai muang Ma trong quan niem ciia nguai Muang. Ben tren vu try hai E de ke..., han khong phai la nguai Negrito, ma la nhiJng con ben do, trong nhung dieu kien lich su nhk dinh, nguai Thai da lip nguai ciia thai khai nguyen trong thAn thoai, nhCrng con nguai len thi giai ben tren ky, lai dugc chia thanh ba tang nho. Ma ciia A con a muc do phat tridn thkp, con t6n tai mat thiet vai dk, thi Nha, qui toe giu cuang giai sinh vat va ban nang. Noi tom lai, vu tru ba tang - b6n thi vi cao nhat trong xa hoi giai ciia nguai Muang la mot he th6ng phuc hop: thi giai ben cu, a tai LIEN PAN tren bat nguon tu Dao giao (va c6 le ca Phat giao niia), cac thi LUONG (Nilt ban Ian). L6N giai ben duai la vet tich ciia nhiing he than thoai c6 han nhieu. Ma ciia PHIA va TAG, I PHI 'h a) Niel bin Neu chiing ta khong sg nhimg vi du khap khieng - ma vi du nao va cuang vi thap han A •• I NHO im it nhieu cha khap khieng - thi c6 the vi he thdng vu try iy vai nha, a tkng giija, LIEN cjBcftrfli mot con nguai nua tren da c6 mu mang can dai nhung nua duai PAN NOI (Nilt ban 1 PHI con dong kho. Cach mang thang Tam da bat gap nguai Muang a nho). Con ma ciia nguai mot khiic ngoat giiia tu duy than thoai va mot tu tuang ton giao binh dan chi dugc a I PHI •J -o- 2. Mirdng nang chat sieu linh han, r6i tu do dkn dan huang ho vao mot con tang thkp nhat, tai ba , ^ 1 The gidi n i, J sA'ng pii p^u duang suy nghl mai, duai dku hieu ciia chii nghTa v6 thin. trai, khong tilp xiic vai • Ngirili chct Viec so sanh vai he thdng vu tru cua mot vai dan toe khac c6 thi cung cap cho chiing ta nhilu bai hoc qui bau. Nguai Thai c6 Then (tai lieu ciia dong chi Dang Nghiem Van) mang dam dau an cua 1 '1 PHI > 1 ; mot vu try ton giao g6m ba thi giai, trong do han len ro net anh chi do chiia dat, chac Hinh 5: Vu tru ton giao cua ngudi Thai 34 35
han the giai ben tren nay chi xuat hien ve sau, cung vai chS do A ting cung la y l u t6 mugn. Nguon g6c Dao giao ciia muang Trai ha - Phia - Tao. Hien tugng them sau nay khong dan doc. Tim chua h i n la ca sa dii vung chai de quyet doan rang via tru ba tang - hieu vu tru ton giao ciia ngudi Ba na (xem hinh 6), ta cung thay c6 b6n thk giai ciia nguai Muang chi c6 the ra dai sau via tru hai ben. hai the giai: GION TO (ben kia), the giai ciia nguai chet. Ben nay V i khong phai he thdng ba ting nao cung la con de ciia quan niem con CO ten la P ' L A Y K I A K (lang Ma), tuc: ben kia. Nguai Ba Na thin linh. Mot l i n n&a chiing ta phai vien den thuc tien ciia cac chi dinh vi tri ciia lang Ma a B ' X A T (nghTa dia): nghTa dia bao gia dan tgc khac. Trong quan niem dan gian cua nguai Thai, song ciing a phia tay lang. Co tich con kk chuyen mot chang trai, qua song vai vii try ton giao vira mieu ta a mot doan tren, con c6 mot thuang nha nguai vg da mat, cu nhSm huang mat trai Ian ma di he th6ng vQ try khac da nhat het tinh chat ton giao. Thieu tac dgng mai, cu6i ciing gap lai vg a lang Ma(41). Nhung, trong quan niem dinh duomg ciia l l tik, vu try c6 le r i t c6 nay da bi phu dual lap ton giao ciia nguai Ba Na, da xuk hien mot s6 than linh ca th^ suang bang bac ciia truyen thuyet dan gian, va phan nao da chuyen (khong phai than linh ciia th4n thoai), ma ho goi do la GIANG sang dia hat tu do ciia c6 tich. Day la mot vii try ba tang (xem hinh (than). Do do, ngoai hai the giai ciia nguai va ciia ma, hg cho rSng 7), ting nao cung la the giai ciia CON (con nguai), con nguai con CO mot the giai nija, ma c6 nguai ggi la P'LAY GIANG (lang thuc, CO song va c6 Than). Neu lang Nguai va ch^t. Tang giija la the Deo dao A dau lang Ma c6 nhiJng vi tri cu giai cua chiing ta, ? the, hay tuang doi cu the, nhijng nguai an cam 5 thi trai lai, lang Than la mot va that dao ngang khai niem mo ho: nguofi Ba byng. Tang tren la the Na khong he chi dinh vi tri giai ciia nhiing nguai 3. Lang Than gay det va cao viit vi cua the giai nay trong khong gian (tai lieu ciia chi an suang an gio: d6ng chi Thanh Thien). hg deo dao tren dau. Deo dao ngang bung Cling vai nhieu ly do khac, Chiing ta cung da lam vi tri ma ho ciia lang Thin quen vai nhung nguai khien chiing toi nghi ring a ting dual, be ti hon day c6 le la mot lap 6k b6i vi chi an dat, deo dao mai. d chan. Mac dau c6 tich Thai cung gan Su xuat hien mugn danh nghTa PHI (ma) mang ciia the giai thin linh cho hg, nhung, nhu ca the khong nhit thiet tren da noi, nhiJng chiing to ring, trong bit cijr nguai Iiin nay von la truang hgp nao, he thong ba Hinh 6: Vu tru ton giao cue ngudi Ba na nhan vat cua mot sa do Hinh 7: Vu tru ba tdng cua truyen thuyet Thai 37 36
than thoai pho bien tren mot dja ban rong rai, trong do c6 mien vg vai he thong via tru ba tang - bon the giai cua nguai Muong, Nam Hai, nhung thuc ra cung chua ai ichoanh dugc cuong giai xa chiing ta hSn chua quen rSng muong Pua tin va muong Vua Khu la nhat. Doi chilu vai y nghla chung ciia so d6 do, ba tSng thg giai khung canh hoat dgng ciia nhOng nhan vat mang cot each than kia CO the la nhung khong gian ciia mot he thSn thoai da chim vao thoai. Biet dau, r6i day, nhijng tai heu day du hon chang cho phep dl vang. Neu qua vay, nhiing sai biet vg voc nguai, thuc an, v6 phuc chL tren nhung net co ban nhat, mot he than thoai c6 euu eiia each deo dao, chi c6 the noi len trlnh do va uy luc khac nhau giira nguoi Muong, ma khong gian la mot vu try ba tang, trong do cu dan ciia ba the giai. Chuyen t r u y k ky Ba Na con gian tigp phan khong CO cho danh cho thS giai cua Vua Trai. Via try ay c6 the da anh mot vu try ba tang tuang tu (xem hinh 8). GHI'OONG - tung song song t6n tai cung via try hai ben, trong quan niem c6 G H I ' O H va mot s6 anh hung khac da tung nhiSu \an cuai khien truyen cua nguai Muong. Hon nua, cung c6 the ca hai vQ try da bay len DZ'ROONH P'LEENH (tang cao tren trai), hay chui tung 16ng vao nhau thanh mot he thong phuc tap, nhung moi vu xu6ng L A M T E ' H (trong dk) va TO D A K (a nuac), danh nhau try d^u giu ca tinh ciia minh. Di^u do khong c6 gi la. Mot mat, sue vai v6 s6 nhan vat huySn hoac, ma nhieu khi nguai Ba na cung goi hon dung ciia ton giao la v6 cung. Mat khac, moi loai hinh vu try la GIANG (thin). Bik CO chuc nang rieng ciia no. He thong ba tang - theo so do Nam bao Ian GHI'OONG - Tren triJi ( D Z ' R O O N G P L E E N G Hai - khong nham giai quySt s6 phan ciia linh hon nguai chet. La GHI'OH bi tu thuang, khong gian lam nen cho tu duy than thoai, no chi tao dieu kien cho nhung Ian nao cung thin thoai dat van dh dinh menh ciia con nguai trong via try, giiora dugc nu thin phap hai sue hiit ciia trai va dk, giua. tu duy va ban nang. Con he thong thuat ha hai va djt hai ben - muong Nguoi va muong Ma, ben nay va ben kia, muong thuoc cho song lai, de Pii p4u va th^ giai ciia nguoi s6ng - la mot trong nhiang bieu hien roi ham hof lao vao (ton giao) cua moi lien quan (xa hoi) giua con nguoi va cgng dong nhiJng cuoc chi^n dau th^, truoc mot hien tugng dang ghe sg vi kho hilu: cai chet. Cimg mai(42). NhOng chuySn dat v4n d^ con nguoi, nhung dudi nhiang khia canh khac nhau, ca di ve khong biet met hai he thdng dhu gop phin thoa man nhiang thae mac cua tri 6e va cua GHI'OONG - doi hoi eiia tinh cam, vao mot thoi ky ma anh sang ciia khoa hoc GHI'OH giCra dat va va chii nghia duy vat chua the den voi cac dan toe. trai, giua mat dk va X u i t phat tu yeu c i u cai tao phong tyc tap quan tren dia ban long dat day nuac, Muong (Hoa Binh), ehiing toi da thu khoanh lai mot vai khai niem khien ta lien tuang dSn CO lien quan d^n y thuc he ton giao cua nguoi Muong, ma ma chay hanh tung cac anh la mot h'lku hien kha tap trung. Qua do, ehiing toi da c6 gang he hung van hoa ky la dki thong lai hai vu try ton giao cua nguoi Muong, ket tinh trong quan n6i giGa trai, the giai niem dan gian b i l u hien qua tang le. Tung 4y tai lieu khong dii de cua tu duy, va dk, the quyet doan phai "xoa bo nhiang gi va giir lai nhiang gi". Va chang. giai ciia sinh vat. Tra Hinh 8: Vu try ba tdng cua truyen thuyet Ba na 39
ngay tir dau, chiing toi da tin tuong rang van dk tren se dugc cac muang M a , tro thanh chuyen gay cuai cho cac cy, ke ca cac bo dong chi d Hoa Binh ciing nhan dan M u o n g giai quy^t thich dang M o . Cugc dau tranh hang ngay chdng M y va xay dung hgp tac xa va cu the. N h u n g , de gop phan nho cua nguofi nghien cuu dan toe da day cho nguai nong dan M u a n g mot bai hoc tham thia ve quan hoc vao cong tac ay, chiing ta cung c6 thS riit ra mot vai nhan xet niem via try va nhan sinh: phai bam chat lay manh dat muang khai quat ve tinh chat lac hau ciia hai he thong via try da mieu ta, N g u o i , phai d6n long t i n vao nhilng con nguai thirc dang song va va mat tich cue nao do bao ham trong ay, mat tich cue gSn lien v a i boat dong tren manh dat ay. tinh cam lanh manh va lau doi cua dan toe. N h u n g , k h i tieng chuong vang len t u cuoi x o m , bao t i n c6 Chiing toi se khong noi nhieu ve tinh lac hau noi chung ciia nguofi vua tat tho, thi khong ai bao ai moi xa vien trong x o m lue v i i tru quan ton giao M u o n g e6 t r u y ^ n , trong chung muc do la tyc keo din nha nguai chet. Den de true tiep chia buon, de giiip mot bo phan hiru co ciia toan bo y thuc ton giao M u o n g . Ye mat da, CO k h i den de ehang lam gi ca, nhung ai ciing cam thay su eo nay, chiic nang ap buc ciia cai Thien dinh chua hoan chinh a mat ciia minh la c4n ih\k. D u a i anh den dau, den dat, giua nhiing m u o n g T r a i cung la mot t i du. N h u n g , du cho sau nay chiing ta dem he nong biie nhat, nguai nguai ngoi chen nhau chat ca san CO d i i khoa hoc hon de boc cai muofng T r a i ay d i , va phuc chi nha dk nghe mo. Nhieu \an, trong t i l n g r i rao deu deu ciia dam duac mot v u tru Ba tAng thk hien mot he than thoai c6 theo so d6 dong, chiing toi chgt nghe ti6ng khiic khich ciia mot c6 thanh n i i , N a m Hai - n h u chiing toi gia thiet - thi cung phai cong nhan m 6 i k h i b6 M o kg din mot chi tiSt ngay ngo trong hanh trinh cua ngay t u bay g i a rang so d6 ky da mang s i n tinh tieu cue trong nguofi c h i t . N h u n g , cQng biet bao Ian chiing toi da bat gap net mat long no r 6 i . V i , cung n h u G H I ' O O N G - G H I ' C l H trong chuyen say sua ciia bac xa vien, cua chi chu nhiem, ciia dong chi bi thu, truy^n k y Ba Na, cac anh hung van hoa trong thkn thoai Nam Hai dang doi theo timg cau De dat de nir&c. Ho thong cam v a i moi c u d i ve khong ngung giua trai va dat, nhung vTnh v i l n khong tinh eo le ciia nang T h a m Tien trong tich Vudm hoa nui Coi, ho giai quyet dugc m o i mau thuan giua con nguai va cac lire l u a n g rung dong theo nhiing buac di eiia nguai chet dang nhom dat sieu nhien. Day la mot t h i i dinh minh lugn tho sa. V u tru " h a i nhom muang \kn cu6i, hg ngam ngui giua t i l n g syt sui cua nguai ben" cQng vay. Cuoe dai a m u a n g N g u a i va muong M a la mot nha k h i nghe lofi mo Tdch Ha. N h i i n g liic ay chiing toi quen bang dong nuac r i le the, tiem t i ^ n , trong do chi c6 m6i mot dot b i ^ n , trong ch6e lat nhiem v u ghi chep cua nguai lam dan toe hgc tren la cai c h i t . N h u n g cong ddng thk nguai s6ng da mang hk long thuc dia, tuong chung da v6 tinh ven len dugc mot goc nho ciia uu ai ciia m i n h de lam cho cuoc c h u y i n di ay em d i u dugc p h i n tam h6n M u a n g . Dang sau goc nho ay, c6 Ihi so cam ca mot chan nao hay phan ay. T i n h tai la mot trong nhijng mat lieu cue cua v u trai rgng, chan trai cua tinh thuomg yeu t r i m lang nhung v6 han tru quan ton giao M u a n g c6 truySn. giua nhiJng con nguofi, ma cac quan niem lech lac cua ton giao, va nhijng hinh thuc quai di cua l l t i l t khong hoan loan che lap dugc. Ngay nay, s6 dong nguai M u a n g khong con tin o nhung v u A n h sang ciia chan trai iy van chua tat trong cho sau k i n nhat cua try huyen hoae kia niia. Ho t u nguyen han che dien bien ciia tang nhung nguoi M u a n g hom nay dang t i l n len v i l t nhung trang than le trong vong mot ngay mot dem dk dam bao ve sinh chung(43). thoai m o i , truoc tuyen lua, tren d6ng rugng. Co le tinh than nhan Tren thuc dia, da bao Ian nhiJng cau hoi duong nhu nga ngkn ciia ban do da cung vai n h i l u ly do kinh ii va xa hoi gop phan khac ta chung toi vk muang T r a i , muang Pua t i n , muang Vua K h i i , 40 41