Vũ trụ và con người
Từthời xa xưa, nhân loại quan sát bầu trờiđể phát hiện những hiện
tượng thiên văn mà họ cho là liên quan đến sốmệnh con người. Vũ trụ được
thần thánh hóa, mỗi ngôi sao sáng trên trời là mộtvị thần và tương ứng với
một bậcvĩ nhân trên trần gian. Đối với các nhà thiên văn Trung Quốc, vùng
trời xung quanh Thiên cực Bắc trong đó có những ngôi sao tượng trưng
những nhân vậtcuả hoàng thất, chính là hình ảnh cuả TửCấm Thành xây
trên trái đất từ đời nhà Minh.
Trong hang chu󰈨c th ky󰈖, ranh giơi giưa thien vanho󰈨c va nganh chiem tinh
khong đươ󰈨c phan bie󰈨tro re󰈨t. Cu n “Đa󰈨i Vie󰈨t Sư󰈖 ky toan Thư” kla󰈨i nhưng sư󰈨 kie󰈨n
li󰈨ch sư󰈖 xen l n vơi nhưng hie󰈨n tươ󰈨ng nha󰈨t thư󰈨c, nguye󰈨t thư󰈨c, sao ch i, sao bang
cung vơi nhưng thien tai x y ra trentrai đa󰈘t. Cac nha thien vanđơi xưa quan sat tı󰈖
mı󰈖 b u trơiva phat hie󰈨nca󰈖 nhưng ngoi sao đo󰈨t nhien xu t hie󰈨nva chı󰈖 nhın th y
b ng m t thương trong mo󰈨tvai thang. Ho󰈨 go󰈨i nhưng ngoi sao phu du nay la “sao
khach”, dương như ta󰈨t qua thamtrai đa󰈘t r i la󰈨i bi n đi. Tha󰈨t ra, đayla nhưng “sao
sieu m i”đang k t li u cuo󰈨cđơi thong qua nhưng vu󰈨 nlam ngoi sao b ng sang
trưng tren b u trơi. Nhưng dư lie󰈨u lien quan đe󰈘n hie󰈨n tươ󰈨ng sao sieu mơi trong
thơi gian vưa mơibung nđa cung c p nhưng thong tin quy gia cho cac nha thien
van va󰈨tly ngay nay đe󰈜 nghien cưuqua trınh ti n hoa cua󰈖 nhưng ngoi sao .
V t tıch cua󰈖 ngoi sao sieu mơi do cac nha thien van Trung Qu c phat hie󰈨n
nam 1054. H i đo, ngoi sao bung n nen b ng xu t hie󰈨n giưa ban ngay trong 3 tu n
l li n. Sư󰈨 kie󰈨n thien vannay x y ra cach xa trai đa󰈘tkhoa󰈖ng 6000 namanh sang va
đa đươ󰈨c ghi chep tương ta󰈨n trong nhưng sach sư󰈖 phương Đong. Ngay nay, tan dư
cua󰈖 vu󰈨 n sao nam 1054 đươ󰈨cphat hie󰈨n trong kınh thien van dươida󰈨ng mo󰈨t tinh
van (Tinh vân con Cua). Ngoi sao nay đa t t, nhưng v n phong ra nhưng lu ng khı
sang ngơi vơi t c đo󰈨 hang nghın kilomet/giaycung vơi nhưng ha󰈨t electron chuy n
đo󰈨ng nhanh g n b ng anh sang. Tinh van con Cua ti p tu󰈨c phat ra nhưng bưcxa󰈨 vo
tuy n va quang ho󰈨c r t ma󰈨nh, tương tư󰈨 nhưnhưng bưcxa󰈨 trong may gia t c
synchroton (Hınh Hubble Space Telescope, HST).
Cac nha thien van thơi xưa can cư vao sư󰈨 chuy n đo󰈨ng tu n hoan cua󰈖 nhưng
thien th đe󰈜 lam li󰈨ch. Nhưng thuy t vu tru󰈨 quan cung đươ󰈨cđe󰈚 ca󰈨p tơi trong bo󰈨 sach
“Thien vanLu󰈨c”cua󰈖 Trung Qu c vi t vao th ky󰈖 5, tuy hay con đươ󰈨mtınh sieu
hınh. Thien vanho󰈨c phương Đong, chu󰈖 y u dư󰈨a tren nhưng quan sat b ng m t
thương, đa đa󰈨t đươ󰈨c r t sơm nhưng thanh tıch đang k , nhưng bi󰈨 chưng la󰈨i vı
khong co cơsơ󰈖 vưng ch c cua󰈖 toan ho󰈨c va cua󰈖 nhưng k t qua󰈖 quan sat b ng kınh
thien van.
Ta󰈨i Chau u, thuy t “đi󰈨a tam” cho trai đa󰈘tla trung tamcua󰈖 vu tru󰈨 đươ󰈨c coi la
phu hơ󰈨p vơi tưtươ󰈖ng cua󰈖 ThienChua giao, nenđa th ng tri󰈨 trong hơn mo󰈨tchu󰈨c
th ky󰈖. Pha󰈖i đơ󰈨iđe󰈘n th ky󰈖 16 khi nganh khoa ho󰈨c tư󰈨 nhien b t đa󰈚uphat tri n,
Copernicus mơiđe󰈚 xu t thuy t “nha󰈨t tam”, cho ma󰈨t trơila thien th n m ơ󰈖 trung
tamcung vơitrai đa󰈘tva cac hanh tinh di u hanh xung quanh. Thuy t nay to󰈖 ra la
đung, nhưng la󰈨i mau thu n vơi quan nie󰈨mcua󰈖 Nha thơ ThienChua Giao h i đo nen
bi󰈨 gan la di󰈨 giao.
Cach đay 400 nam, Galileo Galilei la ngươi tien phong sư󰈖 du󰈨ng kınh thien van
đe󰈜 quan sat b u trơi. Tuy chi c kınh hay con đơn sơ, nhưng đa giup Galileo đa󰈨t
đươ󰈨c nhưng k t qua󰈖 lam đa󰈖o lo󰈨n quan nie󰈨mvu tru󰈨 quan ơ󰈖 th ky󰈖 17. Vu tru󰈨 hoa ra
khong pha󰈖i la b t di b t di󰈨ch, he󰈨 ma󰈨t trơicung chı󰈖 la mo󰈨t trong vo van he󰈨 sao quay
xung quanh tamcua󰈖 Thienha cua󰈖 chung ta (NganHa). Qua kınh thien vancua󰈖
Galileo, ma󰈨t trang hie󰈨n ra l ch nhưt ong do đa tưng bi󰈨 nhưng thientha󰈨ch b n
pha. B ma󰈨t ma󰈨t trơi l m đo󰈘m nhưng “vetđen” (sunspot) nhưnhưng n t ru i, nơi
xu t phat nhưng vu󰈨 bung nbao hie󰈨u nhưng thơiky ma󰈨t trơihoa󰈨t đo󰈨ng t i đa.
Thien th ma chung ta thương go󰈨i la Sao Mo󰈨c tha󰈨t ra chı󰈖 la mo󰈨thanh tinh co nhưng
ve󰈨 tinh quay xung quanh. Nhưng phat hie󰈨ncua󰈖 Galileo cu󰈖ng c thuy t nha󰈨t tamcua󰈖
Copernicus. Kepler cung la󰈨p ra nhưng đi󰈨nh lua󰈨tđong hoc (kinematics) dung đe󰈜 tınh
quy đa󰈨o cua󰈖 cac hanh tinh quay xung quanh ma󰈨t trơi. Newton đe󰈚 xu t lua󰈨t “h p
d n ph bi n” trong đo󰈨ng lư󰈨cho󰈨c (dynamics) đe󰈜 xac đi󰈨nh sư󰈨 chuy n đo󰈨ng cua󰈖 cac
va󰈨t th . Nhưng kham pha trenđay trong lınh vư󰈨c thien vanla nhưng bươcđa󰈚ucua󰈖
sư󰈨 phat tri n khoa ho󰈨c va vanhoa trong th ky󰈖 17-18 ma ngươi ta thương go󰈨i la
“Th ky󰈖 Anh sang”.
Sư󰈨 sư󰈖 du󰈨ng nhưng kınh thien vanngay cang lơnva nhưng mo hınh ly thuy t
dư󰈨a tren thuy t tương đo󰈘icua󰈖 Einstein đa mơ󰈖 mo󰈨tky󰈖 nguyen mơi cho sư󰈨 nghien
cưuvu tru󰈨 ơ󰈖 th ky󰈖 20. Sư󰈨 phat hie󰈨n ra hie󰈨n tươ󰈨ng vu tru󰈨 dan nơ󰈖 cung vơi thuy t
Big Bang, k t hơ󰈨p vơi nhưng đi󰈨nh lua󰈨tcua󰈖 nganh va󰈨tly ha󰈨t cơ ba󰈖n, đa giup cac nha
thien van xay dư󰈨ng đươ󰈨c mo󰈨tvu tru󰈨 quan kha nh t quan. Anh sang cua󰈖 nhưng
thienha cang phat tư xa, cang m t nhi u thơi gian đe󰈜 truy n tơitrai đa󰈘t. Thamdo
tha󰈨t sau trong vu tru󰈨 la quan sat nhưng thien th đươ󰈨chınh thanh tư khi vu tru󰈨
con non tre󰈖. Nhưng may gia t c lơncung co th tai ta󰈨o đươ󰈨c ph n nao mo󰈨t moi
trương tương tư󰈨 như vu tru󰈨 ơ󰈖 thơiđa󰈨i nguyenthu󰈖y. Thien vanho󰈨c ph i hơ󰈨p vơi
va󰈨tly ho󰈨c đa giup chung ta hi u đươ󰈨c sư󰈨 chuy n đo󰈨ng cua󰈖 nhưng thien th va sư󰈨
ti n hoa cua󰈖 toan th vu tru󰈨. Cac thien th trong vu tru󰈨 khong nhưng chı󰈖 phat ra
anh sang ma con phat ra nhưng bưcxa󰈨 khong nhın th y tren nhưng bươcsong
ng n gamma, X, tư󰈖 ngoa󰈨i va tren nhưng bươcsong dai h ng ngoa󰈨i va vo tuy n. Cac
nha thien van quan sat nhi u mi n ph đe󰈜 nghien cưu cơch phat bưcxa󰈨 va xac
đi󰈨nh nhưng đi u kie󰈨nly-hoa trong vu tru󰈨. Ho󰈨 sư󰈖 du󰈨ng nhưng kınh thien vanphong
len khong gian đe󰈜 tranh kho󰈖i man khı quy n bao quanh trai đa󰈘tlam nhi u hınh cua󰈖
cac thien th .
Nganh thien van vo tuy n mơiđươ󰈨cphat tri n sau khi Chi n tranh Th giơi
thư II k t thuc. Nha thien van vo tuy n ngươi Anh, Sir Bernard Lovell, k la󰈨i: vao
thang 2 nam 1942 trong khi chi n tranh đang di n ra quy t lie󰈨t, chi n ha󰈨m cua󰈖
Đưc cư ngang nhienđila󰈨i tren eo bi n Manche ma khong bi󰈨 rađacua󰈖 Anh phat
hie󰈨n ! Nhưng rađaphong khong cung khong hoa󰈨t đo󰈨ng bınh thương, nh t la ban
ngay khi hương v phıa ma󰈨t trơi. Cung trong thơi gian nay, cac nha thien vancua󰈖
Đai Royal Greenwich Observatory quan sat th y co nhi u v t đen tren ma󰈨t trơi.
Đayla trie󰈨u chưng bao hie󰈨u ma󰈨t trơiđang trong thơiky hoa󰈨t đo󰈨ng t i đava phat
ra nhieuhat mang đientıch (charged particles) va nhi u bưcxa󰈨 lam nhi u tın hie󰈨u
vo tuy n, khi n rađacua󰈖 quanđo󰈨i Anh bi󰈨 bao hoa. Cac nha khoa ho󰈨c khong ngơ ho󰈨
đa tınh cơ phat hie󰈨nđươ󰈨c bưcxa󰈨 vo tuy n cua󰈖 ma󰈨t trơi. H i đo ho󰈨 đang ba󰈨n tam
ba󰈖o ve󰈨 t qu c, nenta󰈨m de󰈨p mo󰈨t sư󰈨 kie󰈨n khoa ho󰈨c ma sau nay to󰈖 ra co t m quan
tro󰈨ng lơn trong cong vie󰈨c nghien cưuvu tru󰈨. Sau chi n tranh, cac chuyen gia đa
tưng phu󰈨c vu󰈨 trong nganh rađa mơi b t đa󰈚u sư󰈖 du󰈨ng nhưng angten ngay cang lơn
đe󰈜 thu tın hie󰈨u vo tuy n phat ra tư vu tru󰈨.
Mo󰈨t trong nhưng kham pha đa󰈚u tienđang ghi nhơ trong nganh thien van vo
tuy n la sư󰈨 phat hie󰈨n bưcxa󰈨 cua󰈖 nguyen tư󰈖 hyđro trung hoa (neutral hydrogen).
Nguyen tư󰈖 hyđro phat ra mo󰈨tva󰈨ch ph tren bươcsong 21 xentimet, m i khi “spin”
cua󰈖 ca󰈨p electron-proton trong nguyen tư󰈖 chuy n tư tra󰈨ng thai song song
(parallel) sang tra󰈨ng thai đoi song (antiparallel). Sư󰈨 thay đo󰈜itra󰈨ng thai spin cua󰈖
hyđro la mo󰈨t hie󰈨n tươ󰈨ng r t hi m, cư 11 trie󰈨u nam mơi x y ra mo󰈨t l n. Tuy nhien,
vı hyđro la nguyen t ph bi n nh t trong vu tru󰈨 nen cương đo󰈨 cua󰈖 bưcxa󰈨 hyđro
v n r t lơn. Sư󰈨 t n ta󰈨i cua󰈖 va󰈨ch ph hyđro trong vu tru󰈨 đa đươ󰈨ccac nha thien van
tienđoan b ng ly thuy t. Ho󰈨 lam ra angten va may thu tın hie󰈨u, mơiđa󰈚uchu󰈖 y u la
đe󰈜 tım th y va󰈨ch ph nay. Cac nha thien van quan sat va󰈨ch hyđro tren bươcsong
21 xentimet đe󰈜 phat hie󰈨nđươ󰈨c c u truc xo n c cua󰈖 NganHa va đe󰈜 tım ki m
nhưng thienha xa xoi. Sau nay, “b cxaphong vu tru”, bomatcuavu trunguyen
thu󰈖y, cung đươ󰈨cphat hie󰈨n tren nhưng bươcsong vo tuy n.
Cac nha thien van vo tuy n tım th y trong Da󰈖i NganHa r t nhi u hoa ch t, k
ca󰈖 nhưng phan tư󰈖 hưu cơ co kha󰈖 nang d n đe󰈘n sư󰈨 hınh thanh axit amin. Loa󰈨i phan
tư󰈖 sinh ho󰈨c nay co vai tro tro󰈨ng y u trong qua trınh hınh thanh cua󰈖 sư󰈨 s ng tren
trai đa󰈘tva cung co th ca󰈖 tren nhưng hanh tinh khac. Sư󰈨 tım ki m axit amin trong
vu tru󰈨 la mo󰈨tđe󰈚 tai h p d n, khong nhưng v ma󰈨t khoa ho󰈨c ma ca󰈖 v ma󰈨t tri t ho󰈨c.
Trong vu tru󰈨 bao la, ch ng le chı󰈖 co sư󰈨 s ng duy nh t trenhanh tinh trai đa󰈘tnay
hay sao? Thuy t cua󰈖 Charles Darwin gia󰈖i thıch qua trınh ti n hoa cua󰈖 sư󰈨 s ng b ng
hie󰈨n tươ󰈨ng cho󰈨n lo󰈨c tư󰈨 nhien giưacac chu󰈖ng loai va sư󰈨 thıch nghi cua󰈖 chung đo󰈘i
vơi moi trương, chư khong pha󰈖i la do mo󰈨t thư󰈨c th sieu nhiennao đi u hanh. Như
va󰈨ythı trencac hanh tinh khac cung co kha󰈖 nang co sư󰈨 s ng thıch nghi đươ󰈨c vơi
nhưng đi u kie󰈨nly-hoa khong nh t thi t pha󰈖i gi ng nhưtrentrai đa󰈘t. Hanh tinh
cua󰈖 chung ta đươ󰈨chınh thanh cach đayđa 4,6 ty󰈖 nam, nhưng sư󰈨 s ng nguyenthu󰈖y
dươida󰈨ng sinh va󰈨t sơkhai mơina󰈖y sinh mo󰈨tty󰈖 nam v sau. Tư đo, qua trınh ti n
hoa đa lam bi n đo󰈜i sư󰈨 s ng tư da󰈨ng vi sinh va󰈨tđơnbao đe󰈘n nhưng sinh va󰈨tđa
da󰈨ng co nhi u t bao. Loai ngươi hie󰈨nđa󰈨i mơi xu t hie󰈨ncach đaykhoa󰈖ng 200
nghın nam. Sư󰈨 hınh thanh ra loai ngươiqua󰈖 la mo󰈨tqua trınh phưcta󰈨p va laudai,
nen sư󰈨 s ng co kha󰈖 nang hi u bi t cung co th la mo󰈨t hie󰈨n tươ󰈨ng hi m hoi trong vu
tru󰈨.
Nhưng tra󰈨m quan sat tư󰈨 đo󰈨ng đươ󰈨c phong vao vu tru󰈨 đe󰈜 tham hi m b ma󰈨t
nhưng hanh tinh lang gi ng trong he󰈨 ma󰈨t trơi. Con tau vu tru󰈨 Cassini-Huygens đa
tha󰈖 mo󰈨t tra󰈨m tư󰈨 đo󰈨ng xu ng Titan, ve󰈨 tinh lơn nh t cu󰈖a hanh tinh Th , đe󰈜 tham do
khı quy n va b ma󰈨t Titan. Thien th nay co đi u kie󰈨nly-hoa phong phu nenco kha󰈖
nang lam na󰈖y sinh ra sư󰈨 s ng. Hie󰈨n nay cac nha thien vancon tım th y hang tram
hanh tinh n m ơ󰈖 h n benngoai he󰈨 ma󰈨t trơi, nhưng ph n lơnla󰈨i la nhưng kh i khı
kh ng l na󰈨ng hơnca󰈖 hanh tinh Mo󰈨c, hanh tinh lơn nh t trong he󰈨 ma󰈨t trơi. Ho󰈨 b t
đa󰈚u sư󰈖 du󰈨ng nhưng ky thua󰈨t quan sat hie󰈨nđa󰈨i co đo󰈨 nha󰈨y cao, nh m phat hie󰈨nloa󰈨i
hanh tinh co vo󰈖 đa, r n va nho󰈖 như trai đa󰈘t trenđo co th co sư󰈨 s ng. Sư󰈨 phat hie󰈨n
nhưng hanh tinh xa xoiơ󰈖 ngoai he󰈨 ma󰈨t trơila đi u kie󰈨n tien quy t đe󰈜 tım ki m