2745
XÂY DỰNG NHÀ VĂN HÓA CỘNG ĐỒNG ĐẶC TRƯNG CỦA
NGƯỜI THÁI TẠI BẢN LÁC, MAI CHÂU, HÒA BÌNH
Đỗ Thị Trang, Lê Thanh Phương, Nguyễn Hoàng Oanh
Viện Công Nghệ Việt – Nhật, Trường Đại học Công nghệ TP. Hồ Chí Minh
GVHD: ThS. Huỳnh Hữu Trúc Phương
TÓM TẮT
Bản Lác là một trong những điểm sáng trong du lịch cộng đồng ở Mai Châu. Nơi đây mang những nét đẹp
hoa văn thổ cẩm đồng bào Thái, những ngôi nhà sàn theo phong cách lập nhà truyền thống của đồng bào
dân tộc người Thái cùng với các bản sắc văn hóa khác như các điệu múa, ẩm thực, lễ hội,… Tuy nhiên vẻ
đẹp thơ mộng ấy của bản đang dần bị mai một và đánh mất đi bản sắc đẹp đẽ vốn có bởi sự phát triển nhanh
và nóng của du lịch những năm gần đây, người dân địa phương bị cuốn vào con đường mưu sinh nên đã
dần mất đi những nét sống sinh hoạt văn hóa của họ, dần bị hòa nhập vào những nét văn hóa mới, văn hóa
du nhập, làm phai mờ và mai một dần đi những nét văn hóa bản địa, nét đẹp truyền thống. Những hoạt động
kinh doanh, dịch vụ du lịch, quy hoạch tràn lan, thiếu hiểu biết, thiếu kiểm soát, … đã làm biến tướng và
lai căng văn hóa trầm trọng.
Từ khóa: bản sắc, văn hóa, du lịch cộng đồng, Bản Lác, Mai Châu.
1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU
1.1 Đặt vấn đề
Bản Lác–một trong những địa danh in đậm bản sắc văn hóa người Thái, là nơi sinh sống của người dân tộc
Thái với 5 dòng họ Hà, Lò, Vì, Mác, Lộc. Tới nay bản đã tồn tại được 700 năm. Trước đây dân bản chỉ
sống dựa và nghề trồng lúa nương và dệt thổ cẩm. Sau này, vẻ đẹp tiềm ẩn của bản Lác đã dần được du
khách khám phá. Và cũng từ đó mọi người trong bản đều làm về du lịch và cái tên bản Lác là một trong
những vùng trọng điểm về du lịch ở Mai Châu, rộng hơn nữa nhiều người ví nơi đây như một “điểm sáng”
trên bản đồ du lịch Việt Nam.
Những năm trước đây Bản Lác đã trở thành điểm du lịch cộng đồng nổi tiếng nhất tỉnh Hòa Bình. Thế
nhưng, do phát triển quá nhanh theo kiểu tự phát, không có quy hoạch, phát triển kinh tế không gắn liền
với việc giữ gìn bản sắc văn hóa, thiếu sản phẩm du lịch đặc trưng nên lượng du khách đến bản Lác đã bắt
đầu giảm dần. Ngày càng nhiều những công trình xây dựng theo lối kiến trúc kiên cố, các loại hình dịch vụ
không phù hợp với mô hình du lịch cộng đồng nơi đây, nhiều phong tục tập quán sinh hoạt truyền thống
và hoạt động có dấu hiệu bị mai một bản sắc riêng.
2746
1.2 Cơ sở lý thuyết
Theo Khoản 15 Điều 3 Luật Du lịch 2017 (có hiệu lực từ ngày 1/1/2018). “Du lịch cộng đồng là loại hình
du lịch được phát triển trên cơ sở các giá trị văn hóa của cộng đồng, do cộng đồng dân cư quản lý, tổ chức
khai thác và hưởng lợi”.
Định nghĩa về “Bản sắc” Theo giáo sư Tâm lý học Peter Weinreich, đại học Ulster (1968): “Bản sắc của
một cá thể là tổng thể của phân giải cá nhân, qua đó cách mà cá thể phân giải chính mình ở hiện tại được
tiếp tục từ cách cá thể phân giải chính mình trong quá khứ, cũng như truyền cảm hứng cho tiến trình phân
giải chính mình trong tương lai”.
Bản sắc văn hóa là một phạm vi nhỏ thuộc nền văn hóa rộng lớn của một địa phương, một vùng hay thậm
chí là một quốc gia. Bản sắc văn hóa là nói về những nét đẹp trong văn hóa, những nét tinh hoa mà chỉ
vùng, địa điểm hay dân tộc đó mới dó, và là nét văn hóa đặc sắc nhất trong nền văn hóa chung để khi nhắc
đến là nhớ ngay đến địa điểm cụ thể nào đó, hoặc dân tộc nào đó.
1.3 Cơ sở thực tiễn
1.3.1 Giới thiệu về Bản Lác
Bản Lác nằm gọn mình trong thung lũng xanh với những cánh đồng lúa chín bạt ngàn đan xen cùng những
ngôi nhà sàn đầy vẻ yên bình, đậm đà bản sắc dân tộc Thái. Vì thế Bản Lác là địa điểm cực kỳ thích hợp
với những ai yêu thích sự bình lặng cũng như mong muốn sẽ được cảm nhận không khí vô cùng thú vị và
tuyệt vời của vùng đất núi rừng Tây Bắc.
Bản Lác là một trong những điểm sáng trong du lịch cộng đồng ở Mai Châu. Người dân cùng nhau nâng
cấp nhà ở, chế biến món ăn ngon, thành lập đội văn nghệ biểu diễn phục vụ khách. Từ chỗ chỉ dệt khăn, áo
thổ cẩm để mặc, phụ nữ bản Lác dần làm các loại đồ lưu niệm như khăn quàng cổ, vải treo tường, vòng đeo
tay, ví, trong khi đàn ông làm cung nỏ, mõ trâu, chiêng, tù và, phách gỗ... để bán cho du khách.
Đến với Bản Lác, không chỉ là say mê trước cảnh đẹp của núi rừng Tây Bắc mà còn là bởi những nét đẹp
hoa văn thổ cẩm đồng bào Thái, bản sắc văn hóa, kiến trúc nhà sàn, những đặc sản đầy hấp dẫn, độc đáo.
1.3.2 Khái quát về cộng đồng dân tộc Thái tại Bản Lác
Người Thái ở huyện Mai Châu thuộc nhóm Thái trắng. Sống giữa xứ Mường nhưng người Thái vẫn giữ
được những phong tục truyền thống, mang nhiều nét khác biệt so với các nhóm Thái khác ở Điện Biên, Lai
Châu và Sơn La. Bản Lác, Mai Châu là nơi in đậm bản sắc văn hóa người Thái. Bao gồm năm dòng họ
người dân tộc Thái sinh sống ở bản Lác là Hà, Lò, Vì, Mác, Lộc. Người Thái Mai Châu có đặc điểm khác
với những tộc Thái khác đó là “Thái lai” do sinh sống tại đất Mường thêm vào đó họ sống sát với người
Lào, nhờ vậy mà người Thái Mai Châu đã tạo ra dấu ấn riêng của mình mà không lạc với bất kỳ một tộc
Thái nào khác. Tới nay bản đã tồn tại được vài trăm năm. Trước đây dân bản chỉ sinh sống dựa vào nghề
trồng lúa nương và dệt thổ cẩm. Chính vẻ đẹp tự nhiên, giản dị, thanh bình của bản đã thu hút khách du lịch
đến khám phá.
2747
Theo bà Hà Thị Mai Ly, Phó Giám đốc Trung tâm Văn hóa Thể thao tỉnh Hòa Bình, một người con dân tộc
Thái của huyện Mai Châu, thì chỉ cần nhìn vào trang phục của các cô gái là có thể nhận biết được người
Thái Mai Châu: "Đồng bào dân tộc Thái ở huyện Mai Châu có những điểm hơi khác biệt so với dân tộc
Thái vùng Tây Bắc. Rõ nhất là qua trang phục. Người Thái ở Mai Châu không mặc áo có cài khuy bạc,
chiếc áo cóm được cạp váy kéo lên che, tức là áo để trong cạp váy. Đối với phụ nữ Thái ở huyện Mai Châu,
có chồng, người ta vẫn để búi tóc đằng sau gáy, chứ không tằng cẩu".
Khi đã nói đến dân tộc Thái ở Mai Châu bao giờ cũng phải gắn liền với những điệu dân ca dân vũ của chính
họ. Không phải ở cùng với người Mường mà giao thoa cả về chất liệu trong văn nghệ dân gian. Không có
dàn cồng chiêng đặc sắc, phong phú như của người Mường, nhưng người Thái (Mai Châu) lại sở hữu một
kho tàng dân ca khổng lồ, những áng sử thi nổi tiếng, những điệu xòe uyển chuyển, mềm mại. Họ cũng là
chủ nhân của những lễ hội nổi tiếng, như: lễ xên bản, xên mường, lễ chá chiêng, lễ mừng cơm mới…
Ở Bản Lác Mai Châu, trên trăm hộ dân đều làm nhà sàn truyền thống, dựng bằng tre bương. Sàn nhà cao
ráo, cách mặt đất khoảng 2m bằng những cột gỗ vững chắc. Mái nhà lợp lá gồi hoặc lá mây. Nhà gồm bốn
mái phẳng, hai mái chính và hai mái đầu hồi vuông góc có hình dáng như hình thang cân, mái hạ thấp che
lấp vách tường. Các cửa sổ trong nhà có kích thước lớn, vừa đón gió mát vừa là nơi treo các giò hoa phong
lan, lồng chim cảnh như một cách trang trí. Đường làng ngõ bản khang trang, cảnh quan môi trường được
giữ gìn sạch sẽ nhờ vào ý thức của người dân cũng như du khách. Quanh bản là những đồng lúa mướt xanh,
kênh suối trong veo, núi non hùng vĩ...
Về ẩm thực với địa hình là hệ sinh thái thung lũng, có sự kết hợp của núi non, thung khe, sông suối, rừng
núi nên từ xa xưa đã sống chủ yếu dựa vào 45 các nguồn thực phẩm có sẵn trong tự nhiên. Các sản vật từ
săn bắt và hái lƣợm đóng vai trò quan trọng trong bữa ăn hàng ngày của ngừoi Thái gồm: rau, củ, quả,
măng, cá, tôm, ốc và các loài thú, chim, gà, vịt của gia đình tự nuôi.
Người dân Bản Lác Mai Châu vẫn giữ gìn những giá trị truyền thống của dân tộc, nghề làm nông, dệt thổ
cẩm vẫn được duy trì. Bên cạnh đó, các dịch vụ du lịch ở đây phát triển khá bài bản, ngoài phục vụ ăn uống,
bán hàng thổ cẩm, lưu niệm, người dân còn thành lập các đội văn nghệ phục vụ khách tham quan... Có thể
nói, Bản Lác Mai Châu - điểm sáng du lịch cộng đồng của tỉnh Hòa Bình và khu vực Tây Bắc.
2. PHÂN TÍCH THỰC TRẠNG VỀ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU
Bản Lác là bản du lịch cộng đồng phát triển nhất ở Mai Châu Hòa Bình với 95% dân số là người dân tộc
Thái. Thấy rõ được những lợi ích từ du lịch, Bản Lác từ những nhà nghỉ nhỏ lẻ đã dần hình thành và phát
triển thành bản du lịch cộng đồng với khoảng 73 hộ dân làm du lịch, chiếm khoảng 57% toàn bản. Du lịch
đã đem lại nhiều lợi nhuận cho người dân trong bản nhất là vào giai đoạn 2014-2016, khi khách nội địa đến
rất đông, hiệu quả kinh tế có thể thấy rõ qua chất lượng cuộc sống của các hộ dân. Nhưng từ năm 2018, số
lượng khách quốc tế đến Bản Lác giảm dần, khách nội địa tăng ít. Sức hút của Bản Lác giảm dần chính bởi
việc kinh doanh du lịch theo kiểu tự phát của người dân, tự “ sáng tạo” trên chính các nét văn hóa truyền
thống của dân tộc.
2748
Không gian ở Bản Lác đã dần bị hiện đại hóa, bê tông hóa. Những ngôi nhà sàn truyền thống mang đậm
đặc trưng của người Thái được sửa sang lại, cầu thang bằng bê tông dần thế chỗ cho cầu thang gỗ, vách nhà
được cơi nới rộng thêm. Trong khi đó, nhà sàn không chỉ là nơi ăn ngủ mà còn là nơi tế lễ, thể hiện rõ nhất
bản sắc văn hóa của người Thái ở Bản Lác, cũng là điểm thu hút rất nhiều du khách quốc tế đến ở theo hình
thức homestay. Các công trình nhà nghỉ được xây dựng với kiến trúc hiện đại xuất hiện ngày càng nhiều,
các dịch vụ massage, karaoke,... che khuất hoàn toàn những nếp nhà sàn truyền thống làm phá vỡ cấu trúc
của Bản Lác cũng theo đó mà xuất hiện làm mất đi đôi chút hứng thú của du khách trước khi khám phá
được bản du lịch truyền thống của người Thái. Theo một số hộ dân ở Bản Lác, du khách đến với Bản Lác
phần lớn là những người trẻ tuổi nên thường đòi hỏi các dịch vụ hiện đại đi kèm, vì vậy để thu hút du khách
người dân buộc phải hiện đại hóa.
Việc trải nghiệm các nét văn hóa địa phương được xem là cốt lõi của du lịch cộng đồng tại Bản Lác
nhưng hiện nay, khó để du khách trải nghiệm được hết các nét đặc trưng của dân tọc Thái nơi đây. Ngoài
việc thuê xe điện đi quanh bản, thuê trang phục dân tộc và chụp ảnh thì không còn hoạt động nào mang
nét đặc trưng. Du khách vẫn được thưởng thức ẩm thực và ở trong nhà sàn nhưng để trải nghiệm hoặc tìm
mua được những sản phẩm mang đặc trưng văn hóa dân tộc Thái thì lại chẳng dễ dàng.
Trước đây, phụ nữ người Thái thường trực tiếp làm các sản phẩm quà lưu niệm bằng các khung cửi dệt
thổ cẩm. Nhưng giờ đây, các cửa hàng bán đồ lưu niệm mọc lên với những chiếc túi vải, khăn quàng cổ
“made in china”.
Nhìn từ góc độ văn hóa, việc biến đổi trong lối kiến trúc nhà sàn, xuất hiện những dịch vụ hiện đại giữ một
bản du lịch về văn hóa truyền thống thậm chí có cả những sản phẩm quà lưu niệm được nhập hàng từ Trung
Quốc là biểu hiện rõ nhất cho việc những giá trị văn hóa truyền thống dân tộc đang dần bị mai một. Nếu
không thay đổi, Bản Lác sẽ dần bị pha tạp về kiến trúc và văn hóa làm mất đi tính bản sắc – cốt lõi của
những bản du lịch cộng đồng Tây Bắc.
Theo lời bà Hà Thị Hòa, Trưởng phòng Văn hóa – Thông tin huyện Mai Châu: Quy hoạch vẫn là điểm yếu
mấu chốt hiện nay ở bản Lác, các hộ đang làm du lịch theo kiểu "mạnh ai nấy làm”. Để đáp ứng lượng
khách đến bản đông, các hộ đã xây dựng, sửa sang, cơi nới, mở thêm nhiều loại hình dịch vụ như cafe,
spa…, khiến cho không gian văn hóa nhà sàn của người Thái bị phá vỡ.
Qua đó có thể thấy Bản Lác đang dần mất đi vị thế vì thương mại hóa, tổ chức du lịch ồ ạt, tự phát khiến
cho du khách nhất là khách quốc tế mất dần thiện cảm.
3. GIẢI PHÁP ĐỀ XUẤT
Tên giải pháp: Nhà sàn truyền thống trưng bày văn hóa dân tộc Thái Mai Châu.
Về kiến trúc: nhà trưng bày sẽ được xây dựng theo lối kiến trúc nhà sàn truyền thống của dân tộc Thái với
vật liệu chính là gỗ, mái dốc lợp tranh, hai cầu thang hai bên và quy tắc số lẻ trong mỗi cầu thang đàn ông
(7 bậc), phụ nữ (9 bậc). Nhà người Thái trắng mái đầu hồi phẳng.
2749
Về khu vực trưng bày:
Chia nhà sàn thành 6 khu: Khu 1,2,3,4 là không gian ở trong nhà sàn. Khu 5,6 sẽ tận dụng không gian ở
dưới nhà sàn.
• Khu 1: Thời kì nguyên sơ của dân tộc Thái. Trưng bày một số hình ảnh, tư liệu về nguồn gốc nhóm dân
tộc Thái của Việt Nam.
• Khu 2: Thời kì hình thành và phát triển của dân tộc Thái. Trưng bày các hình ảnh tư liệu về quá trình di
cư, lập nghiệp của người Thái ở Bản Lác.
• Khu 3: Những đóng góp của dân tộc thái trong thời kì kháng chiến.
• Khu 4: Thời kì hội nhập và giao lưu văn hóa.
• Khu 5: Cuộc sống của người Thái ở Bản Lác từ xưa tới nay. Trưng bày các hiện vật, hình ảnh, tư liệu
về cuộc sống sinh hoạt của dân tộc Thái. ở Bản Lác từ thuở ban sơ đến nay.
• Khu 6: Không gian văn hóa của người Thái. Trưng bày các hiện vật như hình khung dệt thổ cẩm, các
loại vải thổ cẩm, những bộ trang phục truyền thống và trang phục mặc hàng ngày của người Thái, trang sức
của phụ nữ Thái, các nhạc cụ truyền thống: pí mùn, khèn bè, tính tẩu ( đàn bầu),... văn tự, chữ viết, các lễ
hội, …
- Ngoài ra nhóm còn đề xuất thêm một số hoạt động bổ trợ khác như: biểu diễn nghệ thuật, diễn xướng dân
gian,…
4. KẾT LUẬN
Qua đó, ta có thể thấy được những nét đẹp hoang sơ, độc đáo trong bản sắc văn hóa dân tộc truyền thống,
văn hóa bản địa phần nào chính là sức hút chủ yếu của các bản làng du lịch cộng đồng. Kiên trì bảo tồn,
giữ gìn và phát huy những vẻ đẹp ấy để hạn chế nhất có thể sự pha tạp, lai căng về văn hóa sẽ là cơ sở để
du lịch cộng đồng ở Hòa Bình nói chung và Bản Lác nói riêng thực sự phát triển bền vững, vừa mang lại
hiệu quả kinh tế, nâng cao đời sống của người dân vừa góp phần gìn giữ các giá trị văn hóa truyền thống
của đồng bào các dân tộc sinh sống trên địa bàn.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. “Bản Lác Mai Châu - Du lịch Hòa Bình”, Bài viết được đăng trên trang vamvo. Nguồn
http://www.vamvo.com/BanLacMaiChauHoaBinh.aspx, ngày truy cập 16/03/2022.
2. Báo Bắc Giang (2020). ‘Đánh thức tiềm năng du lịch cộng đồng: Bài 1 - Kinh nghiệm từ bản Lác’, Bài
viết về du lịch cộng đồng trên báo Bắc Giang ngày 15/12/2020. Nguồn
http://baobacgiang.com.vn/bg/cuoc-thi-viet-du-lich-bac-giang/349141/danh-thuc-tiem-nang-dulich-
cong-dong-bai-1-kinh-nghiem-tu-ban-lac.html, ngày truy cập 24/02/2022.