TAÅP CHÑ VHDG SÖË 4/2015 3
1. Múã àêìu
Lïî cûúái cuãa ngûúâi Khmer úã Soác Trùng àûúåc
goåi laâ Pithi Apea- Pipea. Lïî cûúái cuãa ngûúâi
Khmer àûúåc töí chûác theo phong tuåc cöí truyïìn,
coá thïí noái, laâ möåt diïîn trònh thûåc hiïån nhûäng
lïî nghi, troâ diïîn nöëi tiïëp nhau. Giai àiïåu cuãa
möîi baâi ca, baãn nhaåc àûúåc sûã duång nhû möåt
phûúng tiïån àoáng goáp tñch cûåc trong quaá trònh
chuyïín taãi nöåi dung cuãa hoaåt àöång nghi lïî,
möîi baãn nhaåc khaác nhau daânh cho möåt lïî thûác
khaác nhau. Xeát theo goác àöå yá nghôa sûã duång,
thò möîi nöåi dung àïìu coá möåt vai troâ vaâ võ trñ
nhêët àõnh, gùæn kïët vúái quaá trònh haânh lïî cuãa võ
Möha. Trong têët caã caác baâi ca, baãn nhaåc àïìu
coá liïn quan àïën nhûäng àaám cûúái cuãa caác nhên
vêåt nöíi tiïëng trong caác truyïån dên gian, cöí tñch,
thêìn thoaåi cuãa ngûúâi Khmer, vñ duå nhû Preah
Riïm lêëy naâng Sï Àa, do Preah Möha Mitheála
Rici laâm chuã hön; Keisna lêëy Jali do Preah
Vessantara laâm chuã hön; hoùåc Preah Thöng
lêëy naâng Neang Neak... Àoá laâ nhûäng àaám cûúái
rêët quan troång, vò xuêët phaát tûâ nhûäng àaám cûúái
àoá, ngûúâi ta coân giûä laåi nhiïìu nghi lïî àeåp cho
àïën ngaây nay. Àöìng thúâi, têët caã nöåi dung cuãa
êm nhaåc lïî cûúái àïìu thïí hiïån loâng biïët ún cuãa
con chaáu àöëi vúái öng baâ, cha meå, anh chõ em
trong gia àònh. Êm nhaåc coân laâ nhûäng cung
bêåc ca ngúåi tònh yïu chung thuãy, son sùæt cuãa
àöi vúå chöìng treã. Àöìng thúâi, êm nhaåc coân laâ
nhûäng lúâi daåy cö dêu, chuá rïí vïì nhiïåm vuå thiïng
liïng cuãa ngûúâi chöìng, ngûúâi vúå, ngûúâi cha,
ngûúâi meå trong tûúng lai.
Cuâng vúái êm nhaåc, muáa nghi lïî àoáng möåt
vai troâ quan troång trong lïî cûúái cuãa ngûúâi
Khmer. Phêìn lúán caác baâi haát trong caác nghi
thûác cuãa lïî cûúái àïìu gùæn vúái muáa, búãi möîi nghi
thûác laâ möåt troâ diïîn töíng húåp nhùçm minh hoåa
nöåi dung cho tûâng nghi tiïët cuãa lïî cûúái.
Àaä coá möåt söë cöng trònh bûúác àêìu tòm hiïíu
vïì nïìn êm nhaåc dên gian cuãa ngûúâi Khmer
Nam Böå noái chung nhû Dên ca Hêåu Giang
(1986) cuãa nhoám taác giaã Lû Nhêët Vuä, Lï
Giang, Nguyïîn Vùn Hoa, Minh Luên. Taác
phêím noái trïn àaä bûúác àêìu tiïëp cêån êm nhaåc
dên gian cuãa ngûúâi Khmer Nam Böå nhûng úã
goác àöå heåp: möåt söë baâi baãn dên ca Khmer Nam
Böå àaä àûúåc thu êm vaâ kñ êm bùçng nöët nhaåc, coá
dõch nghôa tiïëng Viïåt, phên tñch thang êm, àiïåu
thûác cuãa caác laân àiïåu dên ca Khmer cuãa möåt
söë tónh trong khu vûåc ÀBSCL. Tuy nhiïn, caác
Êm nhaåc trong lïî cûúái truyïìn thöëng
cuãa ngûúâi Khmer úã Soác Trùng
SÚN NGOÅC HOAÂNG
Trong lïî cûúái truyïìn thöëng cuãa ngûúâi Khmer Nam Böå, êm nhaåc àoáng möåt vai troâ rêët
quan troång. Coá thïí coi lïî cûúái cuãa ngûúâi Khmer laâ möåt hònh thûác diïîn xûúáng töíng húåp
maâ ca haát chiïëm möåt tó troång lúán. Àoá laâ neát vùn hoáa àùåc trûng trong vùn hoáa truyïìn
thöëng cuãa ngûúâi Khmer Nam Böå. Nöåi dung cuãa tûâng lïî thûác àûúåc thïí hiïån bùçng caách
phöëi húåp giûäa daân nhaåc lïî cûúái (Phlïng ka) vúái nhûäng giai àiïåu êm nhaåc, lúâi ca, àöång
taác muáa àûúåc gùæn kïët chùåt cheä vúái nhau.
Baâi viïët naây nghiïn cûáu möåt caách toaân diïån vaâ coá hïå thöëng khoa hoåc vïì thïí loaåi êm
nhaåc trong lïî cûúái truyïìn thöëng cuãa ngûúâi Khmer úã Soác Trùng nhùçm phaát hiïån ra nhûäng
giaá trõ vùn hoáa truyïìn thöëng àùåc sùæc cuãa noá trong kho taâng êm nhaåc dên gian Khmer
Nam Böå taåi vuâng àöìng bùçng söng Cûãu Long (ÀBSCL) noái chung trong xaä höåi hiïån nay.
4 NGHIÏN CÛÁU - TRAO ÀÖÍI
baâi baãn êm nhaåc trong töí chûác hoaåt àöång nghi
lïî dên gian Khmer Nam Böå vêîn coân thiïëu huåt,
chûa sûu têìm möåt caách àêìy àuã vaâ coá hïå thöëng.
Cöng trònh nghiïn cûáu Nhaåc khñ dên töåc Khmer
Nam Böå (2005) vaâ Nhaåc khñ dên töåc Khmer
Soác Trùng (2007) cuãa nhoám taác giaã Sún Ngoåc
Hoaâng, Àaâo Huy Quyïìn, Ngö Khõ àaä nghiïn
cûáu chuyïn sêu vïì kho taâng nhaåc khñ cuãa ngûúâi
Khmer Nam Böå noái chung vaâ ngûúâi Khmer
Soác Trùng noái riïng. Hoaâng Tuác vúái cöng trònh
nghiïn cûáu Diïîn ca Khmer Nam Böå (2011) àaä
tòm hiïíu sêu phong tuåc têåp quaán, lïî nghi, tñn
ngûúäng, àaám ma, àaám cûúái cuãa ngûúâi Khmer
Nam Böå, tûâ àoá cho ta thêëy àêy laâ möåt kho taâng
ca diïîn, muáa rêët phong phuá vïì tñnh chêët vaâ thïí
loaåi.
Trêìn Vùn Böín laâ ngûúâi àaä coá nhiïìu àoáng
goáp trong cöng taác nghiïn cûáu, sûu têìm phong
tuåc, têåp quaán, nghi lïî cuãa ngûúâi Khmer Nam
Böå. Nùm 1999, öng cho xuêët baãn cöng trònh
nghiïn cûáu vïì Möåt söë lïî tuåc dên gian ngûúâi
Khmer ÀBSCL, vaâ sau àoá laâ cöng trònh Phong
tuåc vaâ nghi lïî voâng àúâi ngûúâi Khmer Nam Böå
ra àúâi nùm 2002. Trong hai cöng trònh trïn,
taác giaã àaä àïì cêåp möåt caách khaái lûúåc àïën nhûäng
vêën àïì vïì gia àònh ngûúâi Khmer Nam Böå trong
viïåc töí chûác caác nghi lïî voâng àúâi. Tuy nhiïn,
taác giaã khöng ài sêu vïì khña caånh êm nhaåc
trong caác nghi lïî noái trïn. Nùm 2010, Voä Thaânh
Huâng trong taác phêím Nghi lïî voâng àúâi ngûúâi
Khmer tónh Soác Trùng àaä coá caái nhòn khaá sêu
sùæc vaâ toaân diïån vïì töí chûác nghi lïî voâng àúâi
cuãa ngûúâi Khmer tónh Soác Trùng trïn caác mùåt:
caác tuåc lïå liïn quan àïën sinh núã vaâ nuöi daåy
con caái, lïî nghi cûúái hoãi, caác tuåc lïå liïn quan
àïën tuöíi giaâ, tang, tïë, nhûäng biïën àöíi trong
nghi lïî voâng àúâi ngûúâi Khmer úã Soác Trùng.
Àùåc biïåt, taác giaã àaä phên tñch, lñ giaãi vïì caác giaá
trõ cuãa nghi lïî voâng àúâi nhòn tûâ goác àöå vùn
hoáa. Cöng trònh àaä giuáp cho chuáng töi coá thïm
nguöìn tû liïåu cêìn thiïët laâm cú súã cho viïåc
nghiïn cûáu sêu hún vïì lônh vûåc êm nhaåc dên
gian trong caác hoaåt àöång nghi lïî cuãa ngûúâi
Khmer úã Soác Trùng hiïån nay. Cöng trònh nghiïn
cûáu Tñn ngûúäng vaâ vùn hoáa tñn ngûúäng úã Viïåt
Nam (2012) do Ngö Àûác Thõnh chuã biïn laâ
têåp húåp caác baâi nghiïn cûáu vïì tñn ngûúäng vaâ
vùn hoáa tñn ngûúäng úã Viïåt Nam theo hûúáng
tiïëp cêån vùn hoáa hoåc. Àùåc biïåt, chuáng töi quan
têm àïën hai baâi nghiïn cûáu "Tñn ngûúäng, tön
giaáo vaâ ca nhaåc cöí truyïìn" vaâ "Muáa nghi lïî
(muáa thiïng)" cuãa Nguyïîn Thuåy Loan. Trong
nhûäng nghiïn cûáu naây, taác giaã àaä phên tñch, lñ
giaãi quaá trònh naãy sinh möëi quan hïå giûäa tñn
ngûúäng tön giaáo vaâ êm nhaåc. Theo àoá, tñn
ngûúäng tön giaáo àaä coá nhûäng taác àöång quan
troång túái sûå phaát triïín cuãa ca nhaåc cöí truyïìn
trïn nhiïìu khña caånh khaác nhau. Trong baâi
"Muáa nghi lïî", taác giaã àaä daânh möåt phêìn quan
troång àïí nghiïn cûáu vïì muáa nghi lïî cuãa ngûúâi
Khmer. Tuy nhiïn, taác giaã khöng ài sêu phên
tñch khña caånh êm nhaåc phuåc vuå trong caác nghi
lïî noái trïn maâ chó àûa ra möåt söë nhêån àõnh
mang tñnh khaái quaát chung. Nùm 2014, luêån
vùn Thaåc sô cuãa Sún Lûúng vïì "Lïî cûúái cuãa
ngûúâi Khmer úã Soác Trùng" àaä nghiïn cûáu töíng
thïí vïì töí chûác lïî cûúái theo phong tuåc cöí truyïìn
cuãa ngûúâi Khmer úã Soác Trùng. Tuy nhiïn, taác
giaã khöng ài sêu vaâo lônh vûåc thûåc haânh êm
nhaåc trong lïî cûúái maâ chó àïì cêåp möåt caách
chung chung.
Bïn caånh àoá, êm nhaåc vaâ nghi lïî Khmer
coân àûúåc àïì cêåp trong möåt söë baâi viïët cuãa
Hoaâng Tuác nhû "Nghïå thuêåt êm nhaåc vaâ biïíu
diïîn cuãa ngûúâi Khmer vuâng ÀBSCL" (1988)
vaâ "Diïîn ca Khmer Nam Böå" (2011), cuãa Thaåch
Voi nhû "Khaái quaát vïì ngûúâi Khmer úã vuâng
ÀBSCL" (1988), "Tñn ngûúäng
-
Tön giaáo cuãa
ngûúâi Khmer vuâng ÀBSCL (1993), vaâ "Phong
tuåc têåp quaán cuãa ngûúâi Khmer vuâng ÀBSCL"
(1993), baâi viïët cuãa Thaåch Voi
-
Hoaâng Tuác vïì
"Phong tuåc lïî nghi cuãa ngûúâi Khmer ÀBSCL"
(1988), cuãa Sún Lûúng vïì "Lïî cûúái cuãa ngûúâi
Khmer Soác Trùng" (2014). Ngoaâi ra coân coá
möåt söë saách, baâi viïët bùçng tiïëng Khmer àaä àûúåc
xuêët baãn taåi Campuchia nhû Nghi lïî cûúái hoãi
TAÅP CHÑ VHDG SÖË 4/2015 5
(1965) cuãa Chapin, Êm nhaåc-muáa vaâ sên khêëu
Khmer (Dol t'rêy, Röbùm & La khöne Khmer)
(2006) cuãa Chhïnh Ponh
-
Pich Tum Kravel,
Nghi lïî truyïìn thöëng Khmer (2003) cuãa
Chhûng Thanh Sö Phone, Khmer Orchestra
(daân nhaåc Khmer) (2004) cuãa Hun Sa Rinh.
Toám laåi, trïn cú súã töíng quan tònh hònh
nghiïn cûáu cho thêëy, caác cöng trònh, baâi
nghiïn cûáu nïu trïn àïìu nhêån àõnh möåt caách
khaái quaát vïì nïìn vùn hoáa nghïå thuêåt truyïìn
thöëng cuãa ngûúâi Khmer. Riïng lônh vûåc êm
nhaåc trong lïî cûúái cuãa ngûúâi Khmer Nam Böå
hiïån nay vêîn coân àang boã ngoã.
Trong phaåm vi giúái haån cuãa baâi viïët, chuáng
töi chó giúái thiïåu vïì thïí loaåi êm nhaåc dên gian
mang tñnh àùåc trûng coân àûúåc baão lûu vaâ thûåc
haânh trong lïî cûúái truyïìn thöëng cuãa ngûúâi
Khmer úã Soác Trùng hiïån nay.
2. Quy trònh töí chûác lïî cûúái cöí truyïìn cuãa
ngûúâi Khmer Soác Trùng
Theo phong tuåc cöí truyïìn, lïî cûúái cuãa ngûúâi
Khmer thûúâng àûúåc choån theo dûúng lõch vaâ
diïîn ra trong ba ngaây vúái ba giai àoaån :
Giai àoaån 1: Lïî noái (Sàêy Àonh Àêng) laâ
lïî àêìu tiïn trong hïå thöëng caác nghi lïî cûúái hoãi
cuãa ngûúâi Khmer. Trong lïî naây, àaâng trai choån
Nek Chùu Maha (ngûúâi mai möëi) àïën nhaâ gaái
laâm lïî noái. Lïî vêåt göìm trêìu cau, baánh, traái cêy,
möîi thûá àïìu söë chùén. Baâ möëi trong lïî Sàêy
Àonh Àêng phaãi laâ ngûúâi coá uy tñn trong phum
sroác, ùn noái hoaåt baát, hiïíu biïët nhiïìu, àöìng
thúâi phaãi laâ ngûúâi àaä lêåp gia àònh, coá cuöåc söëng
vúå chöìng àêìm êëm, haånh phuác, con chaáu àêìy
àuã. Baâ möëi àïën nhaâ gaái daåm hoãi vaâ tòm hiïíu
ngaây thaáng nùm sinh cuãa cö gaái.
Giai àoaån 2: Lïî hoãi (Lúng Maha), hai nhaâ
thöng baáo cho thên nhên vaâ löëi xoám biïët hai
àaâng àaä chñnh thûác kïët xui gia. Lïî vêåt nhaâ trai
mang sang nhaâ gaái göìm: 2 àuâi heo, 2 con gaâ,
2 con võt, 4 naãi chuöëi, 4 chai rûúåu, 4 goái traâ, 4
goái trêìu vaâ möåt söë tiïìn. Sau khi àõnh roä ngaây
laânh thaáng töët, öng
-
baâ möëi cuâng àaâng trai mang
lïî vêåt àïën cuáng töí tiïn àaâng gaái. Lïî vêåt àûúåc
àùåt trïn caác àaäi baåc hoùåc trong caác thaåp göî
sún son thïëp vaâng. Võ Acha àoåc kinh cêìu
nguyïån, kinh phuâ höå cho àöi trai gaái thaânh vúå
chöìng vaâ coá cuöåc söëng êëm no, haånh phuác. Sau
àoá hoå choån ngûúâi ùn noái vui veã àïën dûå tiïåc ùn
hoãi hêìu mang niïìm vui cho hai hoå, nhêët laâ cö
dêu chuá rïí. Sau lïî hoãi, chuá rïí tûúng lai àûúåc
pheáp àïën nhaâ cö dêu àïí hêìu haå cha meå vúå sùæp
cûúái cuãa mònh.
Giai àoaån 3: Lïî cûúái (Pithi Apea Pipea) laâ
lïî quan troång nhêët trong hïå thöëng lïî cûúái cuãa
ngûúâi Khmer. Thuêåt ngûä Apea Pipea coá yá nghôa
nhû sau : Ngaây xûa, lïî cûúái cuãa ngûúâi Khmer
chó coá Pipea maâ thöi vaâ noá àûúåc hiïíu laâ Vu
quy. Búãi vò, ngûúâi Khmer ngaây xûa theo chïë
àöå mêîu hïå nïn viïåc töí chûác lïî cûúái chó diïîn ra
taåi tû gia àaâng gaái vaâ chuá rïí seä qua úã nhaâ cö
dêu tûác laâ úã rïí. Theo nghi thûác cöí truyïìn cuãa
dên töåc, lïî cûúái cuãa ngûúâi Khmer seä àûúåc diïîn
ra trong voâng ba ngaây. Ngaây nay, do coá sûå
giao lûu vùn hoáa giûäa caác dên töåc cuâng cöång
cû, nïn lïî cûúái àûúåc töí chûác taåi caã hai bïn gia
àònh, coân viïåc quyïët àõnh cö dêu seä theo chöìng
hay chuá rïí seä theo vúå laâ chuyïån caã hai bïn
cuâng baân baåc vaâ quyïët àõnh. Tûâ àoá, lïî cûúái
àûúåc goåi laâ Apea Pipea vaâ chó coân töí chûác trong
möåt ngaây àïm maâ thöi.
3. Hïå thöëng baâi baãn êm nhaåc trong lïî cûúái
cöí truyïìn
Lïî cûúái àûúåc töí chûác theo phong tuåc cöí
truyïìn (Bö ran) cuãa ngûúâi Khmer úã Soác Trùng
thûúâng keáo daâi trong ba ngaây vúái nhiïìu lïî tiïët
phûác taåp. Trong lïî cûúái Bö-ran coân coá sûå kïët
húåp caã möåt chuöîi nghïå thuêåt ca
-
muáa
-
nhaåc
dên gian trong caác nghi thûác tïë lïî do öng Möha
biïíu diïîn cuâng vúái daân nhaåc lïî cûúái. Àùåc biïåt
öng Möha phaãi laâ ngûúâi am hiïíu sêu sùæc vïì
caác lïî thûác trong àaám cûúái, phaãi laâ ngûúâi biïët
haát hay, muáa àeåp vaâ biïíu diïîn nghïå thuêåt àuáng
theo quy àõnh cuãa tuåc cûúái cöí truyïìn Khmer.
6 NGHIÏN CÛÁU - TRAO ÀÖÍI
Trong lïî cûúái cöí truyïìn, caác baâi ca, baãn nhaåc
trong hïå thöëng Phlïng Ka (nhaåc cûúái) àoáng
möåt vai troâ rêët quan troång, trong àoá chûáa àûång
nhûäng yïëu töë thêìn thoaåi maâ caách diïîn taã nöíi
tiïëng nhêët trong lõch sûã vùn hoáa truyïìn thöëng
cuãa ngûúâi Khmer. Àoá laâ truyïìn thuyïët vïì àaám
cûúái cuãa Preah Thöng vaâ naâng Neang Neak,
con gaái vua Naga (thuãy thêìn coá löët rùæn, coân
goåi laâ "Phujanga" hay "Bibhap Nag").
Trong caác laân àiïåu, baâi baãn cuãa nhaåc lïî cûúái
àïìu mang yá nghôa cho tûâng sûå viïåc, tûâng nghi
thûác khaác nhau trong nghi lïî. Cho nïn, trong
quaá trònh tiïën haânh lïî cûúái, caác baâi ca, baãn nhaåc
àaä quy àõnh phaãi àûúåc sûã duång àuáng luác, àuáng
chöî nhùçm nhêën maånh nöåi dung cuãa tûâng lïî
thûác. Cho àïën nay, caác baâi baãn êm nhaåc lïî
cûúái vïì cú baãn àïìu àûúåc giûä nguyïn, ñt coá thay
àöíi. Tuy nhiïn, do yïëu töë truyïìn daåy bùçng
phûúng thûác truyïìn khêíu vaâ truyïìn ngoán tûâ
thïë hïå naây sang thïë hïå khaác, cho nïn noá cuäng
coá nhûäng biïën hoáa khaác ài tuây theo trònh àöå
kô nùng, kô xaão cuãa ngûúâi nhaåc cöng cuäng
nhû taâi nùng trònh diïîn cuãa öng Möha. Tñnh
chêët êm nhaåc vui tûúi, trûä tònh, sêu lùæng kïët
húåp vúái caác àiïåu muáa theo nöåi dung trong
tûâng lïî thûác nhû möåt troâ diïîn xûúáng dên gian
töíng húåp.
Ngaây thûá nhêët: ngaây nhêåp gia (Thngay chöl
rön), saáng súám ngaây àêìu tiïn, nhaâ gaái nêëu 2
mêm cúm àïí cuáng töí tiïn vaâ xin pheáp töí tiïn
cho con gaái ài lêëy chöìng, àùåc biïåt laâm möåt dôa
"bai pro lûng" (cúm goåi höìn). Àoá laâ möåt nêëm
cúm àûúåc goái trong laá chuöëi, coá daán giêëy àoã,
trïn àónh cùæm möåt böng vaån thoå, ba traái chuöëi
chñn vaâ súåi chó höìng. Khi cuáng töí xong, ngûúâi
ta laâm lïî goåi höìn, röìi lêëy chó höìng cöåt tay cö
gaái àïí höìn vña naâng àûâng ra khoãi, àöìng thúâi
àïí naâng àuã saáng suöët khi vïì nhaâ chöìng. Àöìng
thúâi, nhaâ gaái tiïën haânh cêët raåp (son rön), dûång
baân trúâi (rean tïvöàa), trang trñ baân thúâ göìm
nhiïìu lïî vêåt nhû baánh traái, nhang àeân, rûúåu,
möîi thûá möåt àöi vaâ möåt lïî vêåt khöng thïí thiïëu,
àoá laâ cùåp baánh gûâng (num khnhêy)
-
loaåi baánh
biïíu tûúång cuãa haånh phuác lûáa àöi. Cuäng trong
ngaây chöl rön, nhaâ trai chuêín bõ caác thûá duâng
trong nghi lïî nhû: thon rön, thanh àao, möåt
àöi chiïëu böng, möåt cùåp göëi múái; quyá nhêët laâ
buöìng hoa cau goåi laâ phkar sla.
Trong àaám cûúái cöí truyïìn, thò vaâo buöíi chiïìu
höm àêìu tiïn, daân nhaåc lïî cûúái seä trònh têëu
àiïåu nhaåc Hum Rööng àïí múã àêìu cho lïî cûúái
seä àûúåc tiïëp tuåc keáo daâi trong ba ngaây sau àoá.
Theo yá kiïën nhêån xeát cuãa caác nghïå nhên
Khmer, baãn nhaåc Hum Rööng àûúåc trònh têëu
nhùçm muåc àñch àïí trao tùång cho thêìn baão vïå
haånh phuác cuãa àöi vúå chöìng múái vaâ cuäng àïí
múâi thêìn vïì nhêån caác lïî vêåt, àöìng thúâi cuäng
àïí biïën khöng gian núi haânh lïî thaânh möåt núi
thêåt thiïng liïng, núi ban phuác laânh cho haånh
phuác bïìn chùåt cuãa cö dêu vaâ chuá rïí.
Baâi haát "Cùæt hoa cau" (Kat phka sla), baâi
"Boáng dûâa" (Mlup àööng) àûúåc haát lïn trong
luác öng Möha laâm lïî cùæt hoa cau tûâ trïn cêy
xuöëng. Theo nïìn nhaåc diïîn têëu, öng Möha
laâm möåt söë àöång taác phuâ pheáp xuêët thêìn vaâ
vaâo vai dêîn dùæt möåt thanh niïn khoãe maånh
treâo lïn cêy haái beå cau vaâ phaãi giûä beå cau
coân nguyïn veån khöng àûúåc trêìy xûúác, búãi
hoa cau coân àang êëp beå laâ biïíu tûúång cho sûå
trong trùæng cuãa cö dêu vaâ chuá rïí. Lïî cùæt hoa
cau coân àûúåc lñ giaãi dûåa trïn cêu chuyïån dên
gian Khmer. Cêu chuyïån dên gian trong lïî thûác
cùæt hoa cau noái lïn quan niïåm àaåo àûác thêím
mô cuãa ngûúâi Khmer vïì loâng chung thuãy giûäa
tònh baån, tònh vúå chöìng, tònh anh em vúái nhau
trong cuöåc söëng.
Sau khi hoa cau àûúåc àem xuöëng, ngûúâi ta
àùåt noá vaâo trong möåt chiïëc khùn maâu höìng röìi
goái laåi vaâ buöåc bùçng nhûäng súåi chó höìng. Chiïëc
mêm àûång hoa cau àïí àûa àïën nhaâ gaái do ngûúâi
phuå rïí àöåi, trïn àoá coân coá möåt ngoån àeân dêìu
àang chaáy cuâng möåt söë àöì vêåt khaác. Baâi haát
"Hoa trïn trúâi" (Phka lú mïk) àûúåc trònh diïîn
àïí noái lïn giaá trõ cuãa trêìu cau trong lïî cûúái.
TAÅP CHÑ VHDG SÖË 4/2015 7
Ngaây thûá hai: ngaây cûúái (Thngay Si com
not) laâ ngaây chñnh cuãa lïî cûúái, vúái caác lïî thûác
àûúåc tiïën haânh theo trònh tûå nhû sau:
Àïën ngaây cûúái, bïn nhaâ trai àem lïî vêåt qua
bïn nhaâ gaái. Àoaân ài rêët àöng, coá daân nhaåc ài
theo. Baâi haát "Con voi hai ngaâ" (Àom rêy phluc
töl), baâi "Voi trùæng" (Àêìm rêy So) àûúåc haát
lïn trong suöët chùång àûúâng tûâ nhaâ trai sang
nhaâ gaái do daân nhaåc lïî cûúái vûâa àaân vûâa haát
taåo nïn bêìu khöng khñ vui tûúi, phêën khúãi.
Nhû àaä quy àõnh, nhaâ gaái höm êëy raâo kñn
cöíng, yá noái lïn rùçng bïn nhaâ gaái coá cö dêu
coân trinh tiïët. Luác àoaân nhaâ trai vûâa túái cöíng.
Hai nhên vêåt àaåi diïån cho nhaâ trai vaâ nhaâ gaái
diïîn caãnh xin àûúåc pheáp múã cûãa raâo. Öng
Möha laâ ngûúâi vûâa thöng thaåo caác lïî cûúái, vûâa
coá taâi muáa haát vaâ diïîn troâ àuáng kiïíu, àuáng
caách. Haát muáa "Múã cöíng raâo" (Rom Búk rö
boong) coá nhiïìu khuác ca. Khi àïën nhaâ gaái,
nhaâ trai bùæt àêìu haát múã lúâi xa, gêìn, naâo laâ
chuyïån xin àêët laâm nhaâ, naâo laâ chuyïån xin muác
nûúác giïëng... àïí tòm cúá xin vaâo nhaâ. Lúâi haát
thêåt vui tûúi vaâ dñ doãm àaä thuác giuåc meå cö dêu
cuâng cö con gaái (hoùåc ngûúâi con trai) ra cûãa
múã cöíng àoán nhaâ trai, múâi nhaâ trai vaâo.
Nghi thûác "lïî cùæt toác" (Pithi cùch soák) laâ lïî
thûác àêìu tiïn cuãa àaám cûúái. Lïî cùæt toác chó laâ
àöång taác cùæt toác tûúång trûng nhùçm "laâm àeåp"
cho àöi tên hön vûäng tin bûúác vaâo cuöåc söëng
múái. Trong lïî thûác naây coá caác baâi haát Kùt Xok
(03 baâi), baâi Phat Cheay, baâi Tropeng Pïay
(Àêìm Pïay) àïí gieo vaâo loâng cö dêu chuá rïí
niïìm tin tûúãng vaâo tûúng lai tûúi àeåp vaâ cuäng
àïí noái lïn tònh yïu thûúng chan chûáa cuãa àöåi
trai gaái thïì nguyïìn khöng bao giúâ xa nhau. Lïî
naây cuäng diïîn ra trong khöng gian àêìy ùæp êm
thanh àêìm êëm, thiïët tha.
Nghi thûác "lïî trònh diïån Neak Ta" (Pithi
thvay Neak Ta) mang yá nghôa: Neak Ta àûúåc
ngûúâi Khmer xem laâ thêìn baão höå phum sroác,
cho nïn àöëi vúái nhûäng thaânh viïn múái trong
phum soác (úã àêy laâ chuá rïí), ngûúâi ta phaãi àûa
àïën trònh diïån Neak Ta. Khoaãng xïë chiïìu, öng
Möha chuêín bõ lïî vêåt nhû rûúåu, con gaâ luöåc,
nhang àeân. Chuá rïí àûúåc àûa àïën àïí trònh diïån
vaâ cêìu xin Neak Ta cöng nhêån vaâ che chúã cho
thaânh viïn múái cuãa cöång àöìng. Baâi nhaåc lïî
"Nökö Reach" trong lïî tiïët trònh diïån Neak Ta
cuäng àûúåc daân nhaåc lïî cûúái phuåc vuå nhùçm taåo
sinh khñ cho buöíi lïî.
Ngaây thûá ba: lïî baái saánh duyïn (Pithi
Sompes Phtûm). Nghi thûác "lïî àoán lêëy giúâ töët"
(Pithi duöc Pïlea) àûúåc diïîn ra úã ngoaâi sên,
trûúác baân Trúâi, baân öng Thiïn (Rean Tïvöàa).
Buöíi hûâng saáng, öng Möha dêîn ngûúâi con trai
àïën trûúác baân trúâi ngöìi chúâ rûúác lêëy "giúâ töët".
Theo phong tuåc, ngûúâi Khmer choån möåt trong
ba giúâ töët sau àêy: giúâ nhòn thêëy chim bay, giúâ
thêëy roä chó baân tay hoùåc giúâ mùåt trúâi moåc coá
aánh saáng töët àeåp nhêët. Trong ba giúâ naây, hoå
choån lêëy möåt, thûúâng laâ giúâ mùåt trúâi moåc. Búãi
vò àoá laâ giúâ linh thiïng, xua tan àïm töëi, àoán
chaâo möåt tûúng lai múái tûúi àeåp. Àuáng giúâ töët,
öng Möha hûúáng dêîn chuá rïí àïën ngöìi trûúác
baân lïî coá baâi trñ caác lïî vêåt göìm 3 bònh àûång
hoa cau, thon rön, caái cheán àûång gaåo Angko
chêy, mêm trêìu cau, caái thöë àûång bai sêy (thõt,
gaåo, baánh). Trong khi chúâ àúåi àïën giúâ töët, daân
nhaåc lïî cûúái seä têëu khuác Kang Soi. Baãn nhaåc
Kang Soi mang yá nghôa múâi caác àêëng siïu nhiïn
trïn trúâi, caác vong linh, caác thêìn thaánh baão vïå
vïì laâm chûáng cho sûå kïët duyïn cuãa àöi trai
gaái. Sau àoá, coá möåt baâi haát ca ngúåi tònh yïu
chung thuãy cuãa àöi vúå chöìng. Àoá laâ baâi haát
"Mùåt trúâi àûáng boáng" (Thngay t'rong kro luöch)
mang giai àiïåu du dûúng, truyïìn caãm.
Nghi thûác "Rûúác chuá rïí vaâo nhaâ cûúái" àûúåc
tiïën haânh khi mùåt trúâi loá daång, chuá rïí laåy mùåt
trúâi, coân öng Möha thò khêën rùçng: "Höm nay
laâ ngaây töët, ngaây thùæng lúåi, xin múâi Tïvöàa
àïën chûáng giaám vaâ chuác mûâng àöi treã söëng
lêu, trùm nùm haånh phuác". Khêën àuã ba lêìn,
ngûúâi ta àaánh lïn 3 tiïëng cöìng baáo hiïåu àoán
àûúåc giúâ töët. Sau àoá, rûúác chuá rïí vaâo nhaâ cûúái.
Àaám rûúác göìm coá möåt ngûúâi cêìm thanh àao
ài trûúác dêîn àûúâng, 3 ngûúâi bûng 3 bònh hoa