Bài giảng Bảo tồn đa dạng sinh học: Phần 1 - Cao Thị Lý

Chia sẻ: Kien Kien | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:20

Thêm vào BST

Báo xấu

174
lượt xem 25
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Bài giảng "Bảo tồn đa dạng sinh học" có nội dung gồm các chương sau: chương 1 tổng quan về đa dạng sinh học, chương 2 bảo tồn đa dạng sinh học, chương 3 đa dạng sinh học và bảo tồn đa dạng sinh học ở Việt Nam, chương 4 giám sát và đánh giá đa dạng sinh học. Sau đây mời các bạn tham khảo bài giảng "Bảo tồn đa dạng sinh học: Phần 1".

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Bài giảng Bảo tồn đa dạng sinh học: Phần 1 - Cao Thị Lý

Ch−¬ng tr×nh Hç trî L©m nghiÖp x· héi Bμi gi¶ng b¶o tån ®a d¹ng sinh häc Hμ Néi, 2002 1
Ch−¬ng tr×nh Hç trî L©m nghiÖp x· héi Bμi gi¶ng b¶o tån ®a d¹ng sinh häc Biªn tËp: Cao ThÞ Lý, TrÇn M¹nh §¹t Nhãm t¸c gi¶: Cao ThÞ Lý, NguyÔn ThÞ Mõng - §¹i Häc T©y Nguyªn TrÇn M¹nh §¹t, §inh ThÞ H−¬ng Duyªn - §¹i häc N«ng L©m HuÕ §ç Quang Huy, Ph¹m Quang Vinh - §¹i Häc L©m nghiÖp ViÖt Nam La Quang §é - §¹i Häc N«ng L©m Th¸i Nguyªn Hμ Néi, 2002 Môc lôc 2
Lêi nãi ®Çu 4 Lý do, môc ®Ých vμ vÞ trÝ m«n häc B¶o tån §DSH 6 Danh s¸ch c¸c tõ viÕt t¾t 7 Ch−¬ng 1: Tæng quan vÒ ®a d¹ng sinh häc ..........................................................1 Bμi 1: Mét sè kh¸i niÖm........................................................................................... 2 1 Kh¸i niÖm ®a d¹ng sinh häc ................................................................................2 2 Mét sè vïng giμu tÝnh ®a d¹ng sinh häc trªn thÕ giíi...........................................6 Bμi 2: Gi¸ trÞ cña ®a d¹ng sinh häc......................................................................... 8 1 §Þnh gi¸ gi¸ trÞ cña ®a d¹ng sinh häc .................................................................. 8 2 Gi¸ trÞ cña ®a d¹ng sinh häc.................................................................................8 Bμi 3: Suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc.........................................................................12 1 Kh¸i niÖm suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc................................................................12 2 Nguyªn nh©n g©y suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc....................................................14 3 Thang bËc ph©n h¹ng møc ®e do¹ cña IUCN, 1994 .........................................15 Ch−¬ng 2: B¶o tån ®a d¹ng sinh häc....................................................................21 Bμi 4: Nguyªn lý cña b¶o tån ®a d¹ng sinh häc...................................................22 1 B¶o tån ®a d¹ng sinh häc...................................................................................22 2 C¸c c¬ së cña b¶o tån ®a d¹ng sinh häc.......................................................... 23 3 C¸c nguyªn t¾c c¬ b¶n cña b¶o tån ®a d¹ng sinh häc...................................... 23 Bμi 5: C¸c ph−¬ng thøc b¶o tån ®a d¹ng sinh häc............................................. 26 1 C¸c ph−¬ng thøc b¶o tån chÝnh......................................................................... 26 2 LuËt ph¸p liªn quan ®Õn b¶o tån ®a d¹ng sinh häc........................................... 29 Bμi 6: Tæ chøc qu¶n lý b¶o tån ®a d¹ng sinh häc............................................... 33 1 Tæ chøc qu¶n lý ®a d¹ng sinh häc t¹i c¸c khu b¶o tån...................................... 33 2 C¸c ho¹t ®éng phèi hîp, hç trî trong b¶o tån ®a d¹ng sinh häc....................... 39 Ch−¬ng 3: §a d¹ng sinh häc vμ b¶o tån ®a d¹ng sinh häc ë ViÖt Nam......... 43 Bμi 7: Giíi thiÖu ®a d¹ng sinh häc ë viÖt nam.................................................... 44 1 Cë së t¹o nªn ®a d¹ng sinh häc ë ViÖt Nam..................................................... 44 2 Møc ®é ®a d¹ng sinh häc ë ViÖt Nam.................................................................45 3 TÝnh ®a d¹ng trong c¸c vïng ®Þa lý sinh vËt ViÖt Nam....................................... 53 Bμi 8: Suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc ë viÖt nam......................................................58 1 Thùc tr¹ng suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc ë ViÖt Nam............................................58 2 Nguyªn nh©n g©y suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc ë ViÖt Nam.................................61 Bμi 9: B¶o tån ®a d¹ng sinh häc ë ViÖt Nam........................................................ 66 1 LuËt ph¸p ViÖt Nam liªn quan ®Õn b¶o tån ®a d¹ng sinh häc........................... 66 2 Ho¹t ®éng b¶o tån ®a d¹ng sinh häc................................................................. 68 3 §Þnh h−íng trong ho¹t ®éng b¶o tån ®a d¹ng sinh häc..................................... 72 Ch−¬ng 4: Gi¸m s¸t vμ ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc............................................ 76 Bμi 10: LËp kÕ ho¹ch ®iÒu tra, gi¸m s¸t ®a d¹ng sinh häc................................ 77 1 Sù cÇn thiÕt cña gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc...................................... 77 2 Ph©n tÝch x¸c ®Þnh nhu cÇu gi¸m s¸t ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc...................... 77 3 LËp kÕ ho¹ch gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc...........................................81 Bμi 11. Ph−¬ng ph¸p gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc.............................. 85 1 §iÒu tra gi¸m s¸t ®a d¹ng loμi ®éng vËt.............................................................85 2 §iÒu tra, gi¸m s¸t ®¸nh gi¸ ®a d¹ng loμi thùc vËt............................................. 95 3 Gi¸m s¸t t¸c ®éng cña con ng−êi ®Õn khu b¶o tån..........................................103 Tμi liÖu tham kh¶o.................................................................................................106 Khung ch−¬ng tr×nh tæng quan toμn ch−¬ng..................................................... 110 3
Lêi nãi ®Çu Sau héi th¶o lÇn 2 cña Ch−¬ng tr×nh Hç trî L©m nghiÖp x· héi (Social forestry Support Programme, viÕt t¾c lμ SFSP) vÒ ph¸t triÓn ch−¬ng tr×nh cã sù tham gia (PCD) ®−îc tæ chøc t¹i Hμ Néi trong n¨m 2000, trªn c¬ së kÕt qu¶ ph¸t triÓn ch−¬ng tr×nh 4 m«n häc chÝnh liªn quan ®Õn L©m nghiÖp x· héi, mét sè tr−êng §¹i häc trong sè 7 ®èi t¸c cña SFSP ®· ®Ò xuÊt vμ lËp kÕ ho¹ch cho viÖc tiÕp tôc ph¸t triÓn ch−¬ng tr×nh ®èi víi mét sè m«n häc míi, trong ®ã cã m«n häc B¶o tån ®a d¹ng sinh häc. Tham gia ph¸t triÓn ch−¬ng tr×nh m«n häc nμy lμ nhãm gi¸o viªn chuyªn ngμnh L©m nghiÖp cña 4 tr−êng §¹i häc trong c¶ nuíc: L©m nghiÖp ViÖt Nam, N«ng l©m Th¸i Nguyªn, N«ng l©m HuÕ vμ §¹i häc T©y Nguyªn. Trªn thùc tÕ, m«n häc nμy hiÖn chØ cã Tr−êng §¹i häc L©m nghiÖp ViÖt Nam (Xu©n Mai, Hμ T©y) tù biªn so¹n vμ gi¶ng d¹y cho sinh viªn chuyªn ngμnh Qu¶n lý b¶o vÖ tμi nguyªn rõng. Trong khi ®ã c¸c tr−êng §¹i häc N«ng l©m kh¸c vÉn ch−a ®−a m«n häc nμy vμo ch−¬ng tr×nh ®μo t¹o chÝnh khãa, hoÆc nÕu cã th× ë d¹ng giíi thiÖu kÕt hîp víi mét sè m«n häc liªn quan hoÆc c¸c chuyªn ®Ò. §iÒu ®ã ph¶n ¸nh mét thùc tÕ lμ nh÷ng kiÕn thøc, kü n¨ng còng nh− th¸i ®é cÇn thiÕt vÒ b¶o tån ®a d¹ng sinh häc ch−a ®−îc trang bÞ mét c¸ch ®Çy ®ñ vμ cã hÖ thèng trong ch−¬ng tr×nh ®μo t¹o kü s− l©m nghiÖp cña tÊt c¶ c¸c tr−êng §¹i häc n«ng l©m trong c¶ n−íc. MÆc kh¸c qua kÕt qu¶ ®¸nh gi¸ nhu cÇu ®μo t¹o ë mét sè ®Þa ph−¬ng cho thÊy hiÖn nay nhiÒu tæ chøc, c¸ nh©n còng cã nhu cÇu ®μo t¹o vÒ §a d¹ng sinh häc (§DSH). TËp bμi gi¶ng nμy lμ kÕt qu¶ hîp t¸c vμ lμm viÖc tËp thÓ cña nhãm gi¸o viªn ë 4 tr−êng §¹i häc, trªn c¬ së kÕ thõa nhòng kÕt qu¶ hiÖn cã cña mét sè tr−êng, tham kh¶o nhiÒu tμi liÖu cã liªn quan kÕt hîp víi nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu tõ thùc tÕ, víi tinh thÇn häc hái vμ cïng chia sÎ kinh nghiÖm trong qu¸ tr×nh tham gia PCD tõ viÖc thiÕt lËp khung ch−¬ng tr×nh cho ®Õn viÖc s¾p xÕp néi dung cña c¸c ch−¬ng mét c¸ch hîp lý. §a d¹ng sinh häc lμ mét vÊn ®Ò lín trong nghiªn cøu còng nh− ®μo t¹o, do vËy lμm thÕ nμo ®Ó cô thÓ hãa kiÕn thøc nμy trong ch−¬ng tr×nh ®μo t¹o kü s− l©m nghiÖp còng lμ mét vÊn ®Ò ®−îc nhãm gi¸o viªn biªn so¹n quan t©m, th¶o luËn vμ c©n nh¾c trong qu¸ tr×nh biªn so¹n c¸c ch−¬ng. Cuèi cïng, néi dung bμi gi¶ng cña m«n häc còng ®· ®−îc nhãm biªn so¹n thèng nhÊt gåm 4 ch−¬ng. ViÖc s¾p xÕp thø tù cña c¸c ch−¬ng bμi gi¶ng ®i tõ kh¸i qu¸t ®Õn c¸c vÊn ®Ò cô thÓ vÒ ®a d¹ng sinh häc. Víi bè côc bμi gi¶ng nμy, nhãm gi¸o viªn biªn so¹n hy väng r»ng khi ®−a vμo gi¶ng d¹y, sinh viªn sÏ tiÕp cËn víi vÊn ®Ò mét c¸ch logic, trªn c¬ së n¾m b¾t ®−îc c¸c kh¸i niÖm, ®Æc ®iÓm còng nh− thùc tr¹ng chung cña §DSH trªn thÕ giíi, x¸c ®Þnh ®−îc c¸c nguyªn nh©n g©y suy tho¸i, c¸c nguyªn lý cña b¶o tån §DSH nh»m lùa chän ®−îc c¸c ph−¬ng thøc b¶o tån hîp lý còng nh− x¸c ®Þnh vμ vËn dông ®−îc c¸c néi dung vμ ph−¬ng ph¸p tæ chøc qu¶n lý b¶o tån hiÖu qu¶. TiÕp theo lμ nh÷ng kiÕn thøc liªn quan trùc tiÕp ®Õn ®Æc ®iÓm §DSH vμ ho¹t ®éng b¶o tån §DSH ë ViÖt Nam. Mét vÊn ®Ò cô thÓ h¬n lμ x¸c ®Þnh nhu cÇu, môc tiªu vμ lËp kÕ ho¹ch gi¸m s¸t ®¸nh gi¸ §DSH trong c¸c khu b¶o tån. Néi dung cô thÓ nμy g¾n liÒn víi phÇn thùc tËp trªn hiÖn tr−êng nh»m t¹o c¬ héi cho sinh viªn kh¶ n¨ng ph©n tÝch, vËn dông phèi hîp víi mét sè m«n häc cã liªn quan vμ tham gia vμo trong tiÕn tr×nh lËp kÕ ho¹ch vμ thùc thi mét phÇn kÕ ho¹ch trong tiÕn tr×nh gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ §DSH trªn thùc tÕ. §ång thêi víi viÖc biªn so¹n bμi gi¶ng nμy, viÖc lùa chän ph−¬ng ph¸p, kü thuËt gi¶ng d¹y lÊy häc viªn lμm trung t©m còng ®· ®−îc nhãm gi¸o viªn biªn so¹n lång ghÐp vμ vËn dông. ChÝnh v× thÕ, nhãm biªn so¹n còng ®· x¸c ®Þnh viÖc hßan tÊt vμ bæ sung vËt liÖu gi¶ng d¹y cho bμi gi¶ng m«n häc lμ viÖc lμm cÇn thiÕt vμ th−êng xuyªn trong suèt qu¸ tr×nh gi¶ng d¹y m«n häc nμy. 4
Tham gia ph¸t triÓn ch−¬ng tr×nh m«n häc nμy, chóng t«i xin c¸m ¬n «ng Pierre- Yves Suter, cè vÊn tr−ëng SFSP ®· t¹o ®iÒu kiÖn vμ quan t©m ®Õn ho¹t ®éng chung nμy, c¸c cè vÊn kü thuËt vμ t− vÊn ®μo t¹o ®· hç trî vμ cung cÊp cho chóng t«i vÒ ph−¬ng ph¸p còng nh− nhiÒu ý kiÕn quý b¸u trong suèt tiÕn tr×nh. Chóng t«i còng xin ch©n thμnh c¸m ¬n ®¬n vÞ hç trî (SU), ®Æc biÖt lμ c¸c trî lý kü thuËt phô tr¸ch phÇn ®μo t¹o, cô thÓ lμ c« Hμ TuyÕt Nhung ®· th−êng xuyªn theo dâi vμ thóc ®Èy viÖc thùc hiÖn kÕ häach ph¸t triÓn m«n häc trong suèt tiÕn tr×nh. Chóng t«i thμnh thËt c¸m ¬n TS. §Æng Huy Huúnh, TS. NguyÔn Hoμng NghÜa, ThÇy gi¸o tiÕng Anh: Mathew Parr ®· gãp ý ph¶n håi cho b¶n th¶o ®Çu tiªn Víi sù hîp t¸c vμ næ lùc trong vßng h¬n 1 n¨m, tËp thÓ nhãm gi¸o viªn tham gia ph¸t triÓn ch−¬ng tr×nh m«n häc B¶o tån ®a d¹ng sinh häc ®· cè g¾ng th¶o luËn, gãp ý vμ tËp trung biªn so¹n bμi gi¶ng tõng ch−¬ng theo khung ch−¬ng tr×nh ®· thèng nhÊt chung. Tuy nhiªn nhãm biªn so¹n còng x¸c ®Þnh r»ng nh÷ng thiÕu sãt trong bμi gi¶ng nμy lμ mét ®iÒu kh«ng thÓ tr¸nh khái. Do vËy, chóng t«i hy väng sÏ nhËn ®−îc nhiÒu ý kiÕn gãp ý ch©n thμnh cho viÖc cËp nhËt vμ t¸i b¶n ®èi víi tËp bμi gi¶ng nμy. Chóng t«i xin ch©n thμnh c¸m ¬n. Hμ Néi, th¸ng 10 n¨m 2002 Nhãm biªn tËp bμi gi¶ng 5
Lý do, môc ®Ých vμ vÞ trÝ m«n häc B¶o tån §DSH Lý do ph¸t triÓn m«n häc B¶o tån ®a d¹ng sinh häc • §DSH cã vai trß quan träng trong cuéc sèng con ng−êi • §DSH ®· vμ ®ang suy tho¸i nghiªm träng. • B¶o tån §DSH lμ mét néi dung c¬ b¶n trong ph¸t triÓn bÒn v÷ng cña mäi quèc gia. • ViÖt Nam ®· cã chiÕn l−îc b¶o tån §DSH. • KiÕn thøc, kü n¨ng vμ th¸i ®é vÒ b¶o tån §DSH ch−a ®−îc trang bÞ mét c¸ch ®Çy ®ñ vμ cã hÖ thèng trong ch−¬ng tr×nh ®μo t¹o kü s− l©m nghiÖp cña c¸c ®èi t¸c cña SFSP. • NhiÒu tæ chøc, c¸ nh©n cã nhu cÇu ®μo t¹o vÒ §DSH. VÞ trÝ m«n häc : • M«n häc liªn quan chÆt chÏ víi c¸c m«n häc c¬ së chuyªn ngμnh : Thùc vËt rõng, §éng vËt rõng, Sinh th¸i häc, Di truyÒn, Gièng c©y rõng, C«n trïng, BÖnh c©y, L©m sinh häc ... • M«n häc nμy nªn bè trÝ sau khi sinh viªn häc xong c¸c m«n : Thùc vËt rõng, §éng vËt rõng, Sinh th¸i häc, Di truyÒn. • M«n häc gióp cho SV häc tèt c¸c m«n kh¸c nh− : L©m s¶n ngoμi gç, N«ng l©m kÕt hîp, Qu¶n lý rõng bÒn v÷ng, C¶i thiÖn gièng c©y rõng. • Sè tiÕt : 45 tiÕt lý thuyÕt (2 - 3 §VHT) + 1 tuÇn thùc tËp (1 §VHT) Môc ®Ých cña m«n häc Cung cÊp cho ng−êi häc hÖ thèng kiÕn thøc, kü n¨ng vμ th¸i ®é cÇn thiÕt vÒ ®a d¹ng sinh häc vμ b¶o tån ®a d¹ng sinh häc ®Ó hä cã kh¶ n¨ng vËn dông vμo viÖc qu¶n lý vμ ph¸t triÓn bÒn v÷ng tμi nguyªn rõng. 6
Danh s¸ch c¸c tõ viÕt t¾t BGCS : Ban th− kü b¶o tån c¸c v−ên thùc vËt/ Botanical Gardens Conservation Secretariat BTTN : B¶o tån thiªn nhiªn CGIAR : Nhãm t− vÊn vÒ nghiªn cøu n«ng nghiÖp Quèc tÕ/ Consultative Group on International Agricultural Research CITES : C«ng −íc quèc tÕ vÒ bu«n b¸n c¸c loμi ®éng thùc vËt cã nguy c¬ bÞ tuyÖt chñng/ Convention on International Trade in Endangered Srecies §DSH : §a d¹ng sinh häc §VCXS : §éng vËt cã x−¬ng sèng §VHT : §¬n vÞ häc tr×nh §VKXS : §éng vËt kh«ng x−¬ng sèng FAO : Tæ chøc n«ng l−¬ng thÕ giíi/ GDP : Tæng thu nhËp quèc d©n/ Gross Domestic Product GEF : Quü m«i tr−êng toμn cÇu/ Global Environment Facility HST : HÖ sinh th¸i ICBP : Tæ chøc b¶o vÖ chim quèc tÕ/ The International Council for Bird Protection IUCN : HiÖp héi b¶o tån thiªn nhiªn Quèc tÕ/ The World Conservation Union KBT : Khu b¶o tån KHH§§DS/ : KÕ ho¹ch hμnh ®éng ®a d¹ng sinh häc/ Biodiversity Activity Plan BAP MAB : Ch−¬ng tr×nh con ng−êi vμ sinh quyÓn (cña UNESCO)/ Man and the Biosphere Program NXB : Nhμ xuÊt b¶n ¤tc : ¤ tiªu chuÈn PCD : Ph¸t triÓn ch−¬ng tr×nh cã sù tham gia/ Participatory Curriculum Development SFSP : Ch−¬ng tr×nh Hç trî L©m nghiÖp x· héi/ Social Forestry Support Programme SU : §¬n vÞ hç trî cña SFSP t¹i Hμ Néi/ Support Unit UNCED : Héi nghÞ Liªn hiÖp quèc vÒ m«i tr−êng vμ ph¸t triÓn/ Conference on Environment and Development. UNDP : Ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn Liªn hiÖp quèc/ United Nations Development Programme UNEP : Ch−¬ng tr×nh m«i tr−êng Liªn hiÖp quèc/ United Nations Enviromental Programme. UNESCO : Tæ chøc gi¸o dôc, khoa häc vμ v¨n hãa Liªn hiÖp quèc/ United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization. VH-LS-MT : V¨n hãa lÞch sö m«i tr−êng VQG : V−ên Quèc gia WB : Ng©n hμng thÕ giíi/ World Bank WRI : ViÖn tμi nguyªn thÕ giíi/ World Resources Institule WWF : Quü Quèc tÕ vÒ b¶o vÖ thiªn nhiªn/ World Wide Fund for Nature 7
Ch−¬ng 1 Tæng quan vÒ ®a d¹ng sinh häc Môc ®Ých: Ch−¬ng nμy nh»m cung cÊp cho sinh viªn nh÷ng kiÕn thøc tæng quan vÒ ®a d¹ng sinh häc. Môc tiªu: Sau khi häc xong ch−¬ng nμy, sinh viªn cã kh¶ n¨ng: • Tr×nh bμy ®−îc c¸c kh¸i niÖm vÒ ®a d¹ng sinh häc vμ c¸c gi¸ trÞ cña ®a d¹ng sinh häc • Gi¶i thÝch ®−îc sù suy thãai vμ c¸c nguyªn nh©n chÝnh g©y suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc . Khung ch−¬ng tr×nh tæng quan toμn ch−¬ng: Bμi Môc tiªu Néi dung Ph−¬ng ph¸p VËt liÖu Thêi gian Bμi 1: Gi¶i thÝch c¸c • Kh¸i niÖm §DSH + Tr×nh bμy + OHP Kh¸i kh¸i niÖm vÒ + §a d¹ng di truyÒn + Gi¶ng cã minh häa + Tμi liÖu ph¸t niÖm vÒ §DSH + §a d¹ng lßai + C©u hái më tay ®a d¹ng + §a d¹ng hÖ sinh th¸i + A0 3 sinh Nªu ®−îc mét • Mét sè vïng giμu tÝnh + Gi¶ng cã minh häa + OHP häc sè vïng giμu §DSH trªn thÕ giíi tÝnh §DSH Bμi 2: M« t¶ ®−îc c¸c • §Þnh gi¸ gi¸ trÞ cña ®a + Tr×nh bμy + Tμi liÖu ph¸t Gi¸ trÞ gi¸ trÞ cña ®a d¹ng sinh häc + Bμi giao nhiÖm vô tay cña d¹ng sinh häc • Gi¸ trÞ trùc tiÕp + OHP 2 §DSH • Gi¸ trÞ gi¸n tiÕp Bμi 3: Tr×nh bμy ®−îc • Kh¸i niÖm suy tho¸i + Gi¶ng cã minh häa + OHP, Slides Suy kh¸i niÖm vμ §DSH + §éng n·o + Tμi liÖu ph¸t tho¸i ®a qu¸ tr×nh suy • Qu¸ tr×nh suy tho¸i tay d¹ng tho¸i §DSH §DSH + Card mμu sinh Gi¶i thÝch ®−îc • Nguyªn nh©n suy + Tr×nh bμy + GiÊy A0 4 häc c¸c nguyªn tho¸i §DSH + Th¶o luËn nhãm + Tμi liÖu ph¸t nh©n g©y suy • Thang bËc ph©n h¹ng tay tho¸i, thang bËc møc ®e däa §DSH ph©n h¹ng møc ®e däa §DSH 8
Bμi 1: Mét sè kh¸i niÖm Môc tiªu: KÕt thóc bμi nμy, sinh viªn cã kh¶ n¨ng: • Tr×nh bμy ®−îc c¸c kh¸i niÖm vÒ ®a d¹ng sinh häc • M« t¶ ®−îc c¸c vïng giμu tÝnh ®a d¹ng sinh häc trªn thÕ giíi. 1 Kh¸i niÖm ®a d¹ng sinh häc ThuËt ng÷ §a d¹ng sinh häc ®−îc dïng lÇn ®Çu tiªn vμo n¨m 1988 (Wilson, 1988) vμ sau khi C«ng −íc §a d¹ng sinh häc ®−îc ký kÕt (1993), ®· ®−îc dïng phæ biÕn. Theo Tõ ®iÓn §a d¹ng sinh häc vμ ph¸t triÓn bÒn v÷ng cña Bé Khoa häc C«ng nghÖ vμ m«i tr−êng (NXB Khoa häc vμ kü thuËt, 2001): “§a d¹ng sinh häc lμ thuËt ng÷ dïng ®Ó m« t¶ sù phong phó vμ ®a d¹ng cña giíi tù nhiªn. §a d¹ng sinh häc lμ sù phong phó cña mäi c¬ thÓ sèng tõ mäi nguån, trong c¸c hÖ sinh th¸i trªn ®Êt liÒn, d−íi biÓn vμ c¸c hÖ sinh th¸i d−íi n−íc kh¸c vμ mäi tæ hîp sinh th¸i mμ chóng t¹o nªn.” §a d¹ng sinh häc bao gåm c¶ c¸c nguån tμi nguyªn di truyÒn, c¸c c¬ thÓ hay c¸c phÇn cña c¬ thÓ, c¸c quÇn thÓ hay c¸c hîp phÇn sinh häc kh¸c cña hÖ sinh th¸i, hiÖn ®ang cã gi¸ trÞ sö dông hay cã tiÒm n¨ng sö dông cho loμi ng−êi. §a d¹ng sinh häc bao gåm sù ®a d¹ng trong loμi (®a d¹ng di truyÒn hay ®a d¹ng gen), gi÷a c¸c lßai (®a d¹ng loμi) vμ c¸c hÖ sinh th¸i (®a d¹ng hÖ sinh th¸i). §ã còng chÝnh lμ 3 ph¹m trï (cÊp ®é) mμ ®a d¹ng sinh häc thÓ hiÖn. 1.1 §a d¹ng di truyÒn 1.1.1 Kh¸i niÖm §a d¹ng di truyÒn lμ ph¹m trï chØ møc ®é da d¹ng cña biÕn dÞ di truyÒn, sù kh¸c biÖt vÒ di truyÒn gi÷a c¸c xuÊt xø, quÇn thÓ vμ gi÷a c¸c c¸ thÓ trong mét loμi hay mét quÇn thÓ. Sù ®a d¹ng vÒ di truyÒn trong loμi th−êng bÞ ¶nh h−ëng bëi nh÷ng tËp tÝnh sinh s¶n cña c¸c c¸ thÓ trong quÇn thÓ. Mét quÇn thÓ cã thÓ chØ cã vμi c¸ thÓ ®Õn hμng triÖu c¸ thÓ. C¸c c¸ thÓ trong mét quÇn thÓ th−êng cã kiÓu gen kh¸c nhau. Sù kh¸c nhau gi÷a c¸c c¸ thÓ (kiÓu h×nh) lμ do t−¬ng t¸c gi÷a kiÓu gen vμ m«i tr−êng t¹o ra. H×nh 1.1: KiÓu h×nh cña c¸ thÓ ®−îc quyÕt ®Þnh do kiÓu gen vμ m«i tr−êng (Alcock, 1993), (nguån: C¬ së sinh häc b¶o tån, 1999) 9
Sù kh¸c biÖt vÒ gen (®a d¹ng di truyÒn) cho phÐp c¸c loμi thÝch øng ®−îc víi sù thay ®æi cña m«i tr−êng. Thùc tÕ cho thÊy, nh÷ng loμi quý hiÕm, ph©n bè hÑp th−êng ®¬n ®iÖu vÒ gen so víi c¸c loμi phæ biÕn, ph©n bè réng; do vËy chóng th−êng rÊt nh¹y c¶m víi sù biÕn ®æi cña m«i tr−êng vμ hËu qu¶ lμ dÔ bÞ tuyÖt chñng. 1.1.2 Mét sè nh©n tè lμm gi¶m hoÆc t¨ng ®a d¹ng di truyÒn: • Nh÷ng nh©n tè lμm gi¶m ®a d¹ng di truyÒn bao gåm: + L¹c dßng gen (Genetic drift): th−êng xuÊt hiÖn trong c¸c quÇn thÓ nhá, cã thÓ lμm gi¶m kÝch th−íc, tÝnh ®a d¹ng quÇn thÓ vμ sù suy tho¸i trong giao phèi gÇn + Chän läc tù nhiªn vμ nh©n t¹o (Natural and artificial selection) • Nh÷ng nh©n tè lμm t¨ng ®a d¹ng di truyÒn bao gåm: + §ét biÕn gen (Genetic mutation) + Sù di tró (Migration) 1.2 §a d¹ng loμi 1.2.1 Kh¸i niÖm §a d¹ng loμi lμ ph¹m trï chØ møc ®é phong phó vÒ sè l−îng loμi hoÆc sè l−îng c¸c ph©n loμi (loμi phô) trªn qu¶ ®Êt, ë mét vïng ®Þa lý, trong mét quèc gia hay trong mét sinh c¶nh nhÊt ®Þnh. Loμi lμ nh÷ng nhãm c¸ thÓ kh¸c biÖt víi c¸c nhãm kh¸c vÒ mÆt sinh häc vμ sinh th¸i. C¸c c¸ thÓ trong loμi cã vËt chÊt di truyÒn gièng nhau vμ cã kh¶ n¨ng trao ®æi th«ng tin di truyÒn (giao phèi, thô phÊn) víi nhau vμ cho c¸c thÕ hÖ con c¸i cã kh¶ n¨ng tiÕp tôc sinh s¶n. Nh− vËy c¸c c¸ thÓ trong loμi chøa toμn bé th«ng tin di truyÒn cña loμi, v× vËy tÝnh ®a d¹ng loμi hoμn toμn bao trïm tÝnh ®a d¹ng di truyÒn vμ nã ®−îc coi lμ quan träng nhÊt khi ®Ò cËp ®Õn tÝnh ®a d¹ng sinh häc. Sù ®a d¹ng vÒ loμi trªn thÕ giíi ®−îc thÓ hiÖn b»ng tæng sè loμi cã mÆt trªn toμn cÇu trong c¸c nhãm ®¬n vÞ ph©n lo¹i. Theo dù ®o¸n cña c¸c nhμ ph©n lo¹i häc, cã thÓ cã tõ 5 - 30 triÖu loμi sinh vËt trªn qu¶ ®Êt vμ chiÕm phÇn lín lμ vi sinh vËt vμ c«n trïng. Thùc tÕ hiÖn chØ cã kho¶ng trªn 1,4 triÖu lßai sinh vËt ®· ®−îc m« t¶ (Wilson, 1988), trong ®ã tËp trung chñ yÕu lμ c¸c loμi ®éng thùc vËt cì lín, cã gi¸ trÞ vÒ nhiÒu mÆt (b¶ng 1.1). B¶ng 1.1:Sè lßai sinh vËt ®· ®−îc m« t¶ trªn thÕ giíi (Wilson, 1988 - cã bæ sung) Nhãm Sè lßai ®· m« t¶ Nhãm Sè lßai ®· m« t¶ Virus 1.000 §éng vËt ®¬n bμo 30.800 Thùc vËt ®¬n bμo 4.760 C«n trïng 751.000 NÊm 70.000 §VKXS kh¸c 238.761 T¶o 26.900 §VCXS bËc thÊp 1.273 §Þa y 18.000 C¸ 19.056 Rªu 22.000 Õch nh¸i 4.184 D−¬ng xØ 12.000 Bß s¸t 6.300 H¹t trÇn 750 Chim 9.040 H¹t kÝn 250.000 Thó 4.629 405.410 lßai 1.065.043 lßai 1.470.453 loμi (nguån:Ph¹m NhËt, 2002) 10
Trong nghiªn cøu ®a d¹ng sinh häc,viÖc m« t¶ quy m« cña ®a d¹ng loμi lμ rÊt quan träng. Robert Whittaker ®· sö dông mét hÖ thèng 3 bËc ®¬n gi¶n m« t¶ quy m« cña ®a d¹ng loμi gåm: • §a d¹ng alpha (α): lμ tÝnh ®a d¹ng xuÊt hiÖn trong mét sinh c¶nh hay trong mét quÇn x·. VÝ dô: Sù ®a d¹ng cña c¸c loμi c©y gç, c¸c loμi thó, chim... trong mét kiÓu rõng ®Æc tr−ng. • §a d¹ng beta (β): lμ tÝnh ®a d¹ng tån t¹i trong vïng gi¸p ranh gi÷a c¸c sinh c¶nh hoÆc quÇn x·. VÝ dô: Sù ®a d¹ng cña c¸c loμi c©y gç, c¸c loμi thó, chim... trong sinh c¶nh chuyÓn tiÕp gi÷a 2 kiÓu rõng. • §a d¹ng gama (γ):lμ tÝnh ®a d¹ng tån t¹i trong mét quy m« ®Þa lý. VÝ dô: Sù ®a d¹ng cña c¸c loμi c©y gç, c¸c loμi thó, chim... trong nh÷ng sinh c¶nh kh¸c nhau, c¸ch xa nhau cña cïng mét vïng ®Þa lý. Nghiªn cøu quy m« ®a d¹ng sinh häc theo hÖ thèng trªn cã ý nghÜa quan träng ®èi víi viÖc xem xÐt quy m« khi thiÕt lËp c¸c −u tiªn trong c«ng t¸c b¶o tån. Sù ®a d¹ng vÒ loμi ®· t¹o cho c¸c quÇn x· sinh vËt kh¶ n¨ng ph¶n øng vμ thÝch nghi tèt h¬n ®èi víi nh÷ng thay ®æi cña ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh. Chøc n¨ng sinh th¸i cña mét lßai cã ¶nh h−ëng trùc tiÕp ®Õn cÊu tróc cña quÇn x· sinh vËt vμ bao trïm h¬n lμ lªn c¶ hÖ sinh th¸i. VÝ dô: Sù cã mÆt cña mét loμi c©y gç (Sung, Si, DÎ...) kh«ng chØ t¨ng thªm tÝnh ®a d¹ng cña quÇn x· sinh vËt mμ cßn gãp phÇn t¨ng tÝnh æn ®Þnh cña chÝnh loμi ®ã th«ng qua mèi quan hÖ kh¾ng khÝt gi÷a chóng víi c¸c loμi kh¸c. C¸c lßai sinh vËt kh¸c phô thuéc vμo loμi c©y nμy v× ®ã lμ nguån thøc ¨n cña chóng (KhØ, V−în, Sãc, CÇy vßi mèc, Cu rèc, Hång hoμng...) hoÆc loμi c©y nμy ph¸t triÓn hay më réng vïng ph©n bè (thô phÊn, ph¸t t¸n h¹t gièng...) nhê c¸c lßai kh¸c. 1.2.2 Nh÷ng nh©n tè ¶nh h−ëng ®Õn ®a d¹ng loμi • Sù h×nh thμnh loμi míi Mét loμi míi ®−îc h×nh thμnh th«ng qua qu¸ tr×nh tiÕn ho¸. Qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ liªn quan ®Õn h×nh thμnh loμi míi tõ nh÷ng loμi ®ang tån t¹i v× chóng thÝch nghi víi nh÷ng ®iÒu kiÖn m«i tr−êng míi, hoÆc ®¬n gi¶n lμ t¸ch riªng ra tõ c¸c loμi gèc vμ dÇn dÇn thay ®æi th«ng qua chän läc tù nhiªn, ®ét biÕn vμ t¸i tæ hîp. Lý thuyÕt tiÕn hãa hiÖn t¹i cho thÊy hÇu hÕt sinh vËt h×nh thμnh loμi míi th«ng qua c¸ch ly ®Þa lý, c¸ch ly sinh s¶n vμ qu¸ tr×nh nμy ®−îc gäi lμ sù h×nh thμnh lßai kh¸c vïng ph©n bè (Allopatric speciaton). VÝ dô: H¹t gièng cña mét loμi c©y tõ ®Êt liÒn ®−îc ph¸t t¸n ra ®¶o th«ng qua giã, b·o hoÆc c¸c loμi chim, ... quÇn thÓ loμi c©y ®ã ®−îc t¹o thμnh trªn ®¶o qua nhiÒu n¨m, nhiÒu thÕ hÖ cã thÓ sÏ kh¸c víi quÇn thÓ ë ®Êt liÒn. Tuy nhiªn còng cã nh÷ng loμi míi ®−îc h×nh thμnh ngay trong cïng mét vïng ph©n bè (Sympatric speciation) khi nh÷ng quÇn thÓ c¸ch ly bëi mét hoÆc nhiÒu c¬ chÕ sinh häc. VÝ dô: Nh÷ng quÇn thÓ ®éng vËt cã thÓ ph¸t triÓn ë nh÷ng kh«ng gian kh¸c nhau n¬i mμ chóng giao phèi vμ do vËy trë nªn c¸ch ly vÒ sinh s¶n. Cã quÇn thÓ giao phèi vμo mïa xu©n vμ quÇn thÓ kh¸c l¹i giao phèi vμo mïa thu. • Ph¸t t¸n thÝch nghi 11
Ph¸t t¸n thÝch nghi lμ sù h×nh thμnh c¸c loμi kh¸c tõ mét loμi bè mÑ, v× c¸c quÇn thÓ ë nh÷ng ®iÒu kiÖn sèng kh¸c nhau còng sÏ cã sù thÝch nghi kh¸c nhau. 1.3 §a d¹ng quÇn x· sinh vËt vμ hÖ sinh th¸i 1.3.1 Kh¸i niÖm §a d¹ng hÖ sinh th¸i lμ ph¹m trï chØ sù phong phó cña m«i tr−êng trªn c¹n vμ d−íi n−íc trªn qu¶ ®Êt t¹o lªn mét sè l−îng lín c¸c hÖ sinh th¸i kh¸c nhau. Sù ®a d¹ng c¸c hÖ sinh th¸i ®−îc ph¶n ¸nh bëi sù ®a d¹ng vÒ sinh c¶nh qua mèi quan hÖ gi÷a c¸c quÇn x· sinh vËt vμ c¸c qu¸ tr×nh sinh th¸i trong sinh quyÓn (chu tr×nh vËt chÊt, c¸c quan hÖ vÒ c¸ch sèng, ...). HÖ sinh th¸i lμ mét ®¬n vÞ cÊu tróc vμ chøc n¨ng cña sinh quyÓn gåm: C¸c quÇn x· thùc vËt, c¸c quÇn x· ®éng vËt, c¸c quÇn x· vi sinh vËt, ®Êt ®ai vμ c¸c yÕu tè khÝ hËu. QuÇn x· sinh vËt ®−îc x¸c ®Þnh bëi c¸c loμi sinh vËt trong mét sinh c¶nh nhÊt ®Þnh cïng víi c¸c quan hÖ qua l¹i gi÷a c¸c c¸ thÓ trong loμi vμ gi÷a c¸c loμi víi nhau. QuÇn x· sinh vËt còng quan hÖ víi m«i tr−êng vËt lý t¹o thμnh mét hÖ sinh th¸i. ViÖc x¸c ®Þnh hÖ sinh th¸i hay sinh c¶nh trªn thùc tÕ lμ rÊt khã kh¨n v× ranh giíi cña chóng kh«ng râ rμng. Nh÷ng sinh c¶nh réng lín trªn qu¶ ®Êt bao gåm rõng nhiÖt ®íi, nh÷ng c¸nh ®ång cá, ®Êt ngËp n−íc, rõng ngËp mÆn... Nh÷ng hÖ sinh th¸i nhá còng cã thÓ x¸c ®Þnh nh− lμ mét hå n−íc vμ thËm chÝ lμ mét gèc c©y. Theo Miklos Udvardi (Walters and Hamilton, 1993) th× trªn thÕ giíi bao gåm nhiÒu chØnh thÓ sinh vËt. Sù ph©n chia ®ã tuú thuéc vμo ®iÒu kiÖn khÝ hËu vμ c¸c sinh vËt sèng trªn ®ã. Mét chØnh thÓ bao gåm nhiÒu hÖ sinh th¸i kh¸c nhau bao gåm: 1. Rõng m−a nhiÖt ®íi 8. §Çm rªu (Tundra) vμ sa m¹c 2. Rõng m−a ¸ nhiÖt ®íi - «n ®íi 9. Sa m¹c, b¸n sa m¹c l¹nh 3. Rõng l¸ kim «n ®íi 10. Tr¶ng cá vμ ®ång cá nhiÖt ®íi 4. Rõng kh« nhiÖt ®íi 11. §ång cá «n ®íi 5. Rõng l¸ réng «n ®íi 12. Th¶m thùc vËt vïng nói 6. Th¶m thùc vËt §Þa Trung H¶i 13. Th¶m thùc vËt vïng ®¶o 7. Sa m¹c vμ b¸n sa m¹c Èm 14. Th¶m thùc vËt vïng hå 1.3.2 Nh÷ng nh©n tè ¶nh h−ëng M«i tr−êng vËt lý cã ¶nh h−ëng ®Õn cÊu tróc vμ tÝnh chÊt cña quÇn x· sinh vËt, ng−îc l¹i quÇn x· sinh vËt còng cã nh÷ng ¶nh h−ëng tíi tÝnh chÊt vËt lý cña hÖ sinh th¸i. VÝ dô ë c¸c hÖ sinh th¸i trªn c¹n, tèc ®é giã, ®é Èm, nhiÖt ®é ë mét ®Þa ®iÓm nhÊt ®Þnh cã thÓ bÞ chi phèi bëi th¶m thùc vËt, hÖ ®éng vËt cã mÆt ë ®ã. Trong hÖ sinh th¸i thuû vùc, nh÷ng ®Æc ®iÓm cña n−íc nh− ®é trong, ®é ®ôc, ®é muèi vμ c¸c lo¹i ho¸ chÊt kh¸c, ®é n«ng s©u ®· chi phèi ®Õn c¸c loμi sinh vËt vμ cÊu tróc quÇn x· sinh vËt. Nh−ng ng−îc l¹i, c¸c quÇn x· sinh vËt nh− quÇn x· t¶o, r¹n san h« ®· cã ¶nh h−ëng ®Õn m«i tr−êng vËt lý. Trong nh÷ng quÇn x· sinh häc, cã mét sè loμi cã vai trß quyÕt ®Þnh kh¶ n¨ng tån t¹i, ph¸t triÓn cña mét sè lín c¸c loμi kh¸c, ng−êi ta gäi ®ã lμ nh÷ng loμi −u thÕ. Nh÷ng loμi −u thÕ (chñ yÕu) nμy cã ¶nh h−ëng quan träng ®Õn cÊu tróc quÇn x· nhiÒu h¬n so víi tæng sè c¸ thÓ cña c¸c loμi hay sinh khèi cña chóng (Terborgh, 1976). 12
Trong mét quÇn x· sinh vËt, mçi loμi cÇn vμ t¹o cho m×nh mét tËp hîp nhÊt ®Þnh c¸c loμi sinh vËt kh¸c quanh nã, ®ã chÝnh lμ æ sinh th¸i cña loμi. æ sinh th¸i cña mét loμi lμ kho¶ng kh«ng gian n¬i mμ loμi tån t¹i trong tù nhiªn vμ kh«ng bÞ c¹nh tranh gay g¾t bëi c¸c loμi kh¸c. æ sinh th¸i cña mét loμi thùc vËt cã thÓ gåm mét d¹ng ®Êt cïng víi c¸c ®iÒu kiÖn sèng kh¸c nh− n¨ng l−îng ¸nh s¸nh nhËn ®−îc, ®é Èm cÇn thiÕt, hÖ thèng giao phÊn vμ c¬ chÕ ph¸t t¸n h¹t gièng. æ sinh th¸i cña mét loμi ®éng vËt cã thÓ bao gåm kho¶ng kh«ng gian chiÕm cø, c¸c lo¹i thøc ¨n ®−îc sö dông trong n¨m, n−íc uèng vμ nhu cÇu hang hèc tró Èn. æ sinh th¸i cña mét loμi th−êng bao gåm c¶ giai ®o¹n diÔn thÕ mμ loμi chiÕm gi÷ (diÔn thÕ lμ qu¸ tr×nh thay ®æi dÇn dÇn vÒ thμnh phÇn loμi, cÊu tróc quÇn x· vμ tÝnh chÊt vËt lý ®−îc xuÊt hiÖn kÕ tiÕp nhau, do nh÷ng biÕn ®æi tù nhiªn hoÆc nh©n t¹o ®èi víi quÇn x·). Nh− vËy sè l−îng loμi cña mét hÖ sinh th¸i nμo ®ã còng th−êng xuyªn biÕn ®æi theo thêi gian. Nghiªn cøu ®a d¹ng sinh häc còng ®−îc tiÕn hμnh ë c¸c møc ®é kh¸c nhau, tõ mét hÖ sinh th¸i ®Õn toμn bé khu vùc chøa nhiÒu hÖ sinh th¸i. C¸c khu vùc chøa ®ùng nhiÒu hÖ sinh th¸i kh¸c nhau th−êng giμu cã vÒ ®a d¹ng sinh häc nh−ng nh÷ng hÖ sinh th¸i riªng biÖt th−êng chøa ®ùng nhiÒu loμi ®Æc h÷u. 2 Mét sè vïng giμu tÝnh ®a d¹ng sinh häc trªn thÕ giíi Giμu tÝnh ®a d¹ng sinh häc nhÊt lμ vïng nhiÖt ®íi vμ tËp trung chñ yÕu lμ c¸c c¸nh rõng nhiÖt ®íi, c¸c r¹n san h« nhiÖt ®íi. Rõng nhiÖt ®íi tuy chØ chiÕm 7% diÖn tÝch bÒ mÆt tr¸i ®Êt, nh−ng chóng chøa Ýt nhÊt lμ 50%, thËm chÝ cã thÓ ®Õn 90% tæng sè loμi ®éng, thùc vËt cña tr¸i ®Êt (McNeely et al,1990). VÒ thùc vËt, ®Õn nay ®· thèng kª ®−îc kho¶ng 90.000 loμi cã mÆt ë vïng nhiÖt ®íi. Vïng nhiÖt ®íi Nam Mü lμ n¬i giμu loμi nhÊt, chiÕm 1/3 tæng sè loμi: Braxin cã 55.000 loμi; Colombia cã 35.000 loμi; Venezuela cã 15.000 - 25.000 loμi. Vïng ch©u Phi kÐm ®a d¹ng h¬n Nam Mü: Tanzania 10.000 loμi, Cam¬run 8.000 loμi. Trong khi ®ã, toμn bé vïng B¾c Mü, ¢u, ¸ chØ cã 50.000 loμi. Vïng §«ng Nam ¸ cã tÝnh ®a d¹ng kh¸ cao, theo Van Steenis, 1971 vμ Yap, 1994, cã tíi 25.000 loμi, chiÕm 10% sè loμi thùc vËt cã hoa trªn thÕ giíi, trong ®ã cã 40% lμ loμi ®Æc h÷u. Indonesia 20.000 loμi, Malaysia vμ Th¸i Lan cã 12.000 loμi, §«ng D−¬ng cã 15.000 loμi. Tuy nhiªn chóng ta míi chØ −íc l−îng sè l−îng t−¬ng ®èi c¸c loμi sinh vËt trong c¸c hÖ sinh th¸i, vμ cã kho¶ng 80% sè loμi ë c¹n. Con sè nμy hoμn toμn ch−a chÝnh x¸c, cã thÓ ë ®¹i d−¬ng vμ c¸c vïng bê biÓn l¹i cã møc ®a d¹ng cao h¬n. B¶ng 1.2: §a d¹ng loμi thùc vËt ë mét sè vïng ®Þa lý kh¸c nhau Vïng Sè loμi thùc vËt Sè loμi thùc vËt ®Æc h÷u Madagasca 6.000 4.900 Rõng §¹i T©y D−¬ng, Braxin 10.000 5.000 T©y Ecuador 10.000 2.500 Colombia 10.000 2.500 Amazon (vïng ®Êt cao) 20.000 5.000 §«ng Himalaya 9.000 3.500 13
Malaysia 8.500 2.400 B¾c Borneo 9.000 3.500 Philipin 8.500 3.700 New Cledonia 1.580 1.400 (Theo N. Myers, "Threatened Biotas") 14
Bμi 2: Gi¸ trÞ cña ®a d¹ng sinh häc Môc tiªu: KÕt thóc bμi nμy, sinh viªn cã kh¶ n¨ng: • Tr×nh bμy ®−îc c¸c gi¸ trÞ cña ®a d¹ng sinh häc 1. §Þnh gi¸ gi¸ trÞ cña ®a d¹ng sinh häc NhiÒu nguån tμi nguyªn thiªn nhiªn nh− kh«ng khÝ, n−íc, ®Êt, nh÷ng loμi ®éng thùc vËt, vi sinh vËt quý hiÕm, c¶nh quan thiªn nhiªn... ®−îc coi lμ nh÷ng nguån tμi nguyªn chung, thuéc quyÒn së h÷u cña toμn x· héi. Nh÷ng nguån tμi nguyªn nμy th−êng kh«ng quy ®æi thμnh tiÒn ®−îc. Con ng−êi víi c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ cña m×nh, khi sö dông ®· v« t×nh hoÆc cè ý hñy ho¹i nh÷ng nguån tμi nguyªn nμy mμ kh«ng bao giê hoμn tr¶ l¹i. ë nhiÒu quèc gia, sù suy gi¶m tμi nguyªn thiªn nhiªn vμ sù xuèng cÊp cña m«i tr−êng ®−îc x¸c ®Þnh chñ yÕu do nguyªn nh©n kinh tÕ, nªn c¸c gi¶i ph¸p ng¨n chÆn ph¶i dùa trªn c¸c nguyªn t¾c kinh tÕ. ViÖc ®Þnh gi¸ gi¸ trÞ cña tμi nguyªn thiªn nhiªn vμ ®a d¹ng sinh häc lμ mét viÖc rÊt khã nh−ng cÇn thiÕt. ViÖc ®Þnh gi¸ gi¸ trÞ cña ®a d¹ng sinh häc ph¶i dùa trªn sù kÕt hîp c¸c m«n khoa häc vÒ kinh tÕ, ph©n tÝch kinh tÕ, khoa häc m«i tr−êng vμ chÝnh s¸ch chung. HiÖn nay ®Ó cã thÓ −íc l−îng ®−îc sù mÊt m¸t tæng sè vÒ tμi nguyªn, ng−êi ta c¨n cø vμo viÖc tÝnh to¸n tæng thu nhËp quèc d©n (GDP) cïng mét sè chØ sè ®Þnh gi¸ chÊt l−îng cuéc sèng con ng−êi. §Ó diÔn t¶ vμ ®¸nh gi¸ gi¸ trÞ cña ®a d¹ng sinh häc, ng−êi ta th−êng ph¶i sö dông hμng lo¹t tiªu chÝ vÒ kinh tÕ còng nh− vÒ gi¸ trÞ ®¹o ®øc kh¸c nhau. MÆt kh¸c còng cÇn ph¶i thÊy r»ng tÊt c¶ c¸c loμi sinh vËt ®Òu cã mét chøc n¨ng nhÊt ®Þnh trªn tr¸i ®Êt, do ®ã ®a d¹ng sinh häc cã nh÷ng gi¸ trÞ kh«ng thÓ thay thÕ ®−îc. Ph−¬ng ph¸p th«ng dông nhÊt do Mc Neely (1988); Mc Neely vμ ®ång nghiÖp (1990) sö dông. Trong ®ã gi¸ trÞ ®a d¹ng sinh häc ®−îc ph©n chia thμnh gi¸ trÞ kinh tÕ trùc tiÕp vμ gi¸ trÞ kinh tÕ gi¸n tiÕp. 2. Gi¸ trÞ cña ®a d¹ng sinh häc Gi¸ trÞ kinh tÕ trùc tiÕp Gi¸ trÞ kinh tÕ trùc tiÕp lμ nh÷ng gi¸ trÞ cña c¸c s¶n phÈm sinh vËt ®−îc con ng−êi trùc tiÕp khai th¸c vμ sö dông. C¸c gi¸ trÞ nμy th−êng ®−îc tÝnh to¸n dùa trªn sè liÖu ®iÒu tra ë nh÷ng ®iÓm khai th¸c vμ ®èi chiÕu víi sè liÖu thèng kª viÖc xuÊt nhËp khÈu cña c¶ n−íc. Gi¸ trÞ kinh tÕ trùc tiÕp ®−îc chia thμnh gi¸ trÞ sö dông cho tiªu thô vμ gi¸ trÞ sö dông cho s¶n xuÊt. 2.1.1 Gi¸ trÞ sö dông cho tiªu thô Gi¸ trÞ sö dông cho tiªu thô ®−îc ®¸nh gi¸ bao gåm c¸c s¶n phÈm tiªu dïng cho cuéc sèng hμng ngμy nh−: cñi ®èt vμ c¸c lo¹i s¶n phÈm kh¸c cho tiªu dïng cho gia ®×nh. C¸c s¶n ph¶m nμy kh«ng xuÊt hiÖn trªn thÞ tr−êng nªn hÇu nh− chóng kh«ng ®ãng gãp g× vμo tæng thu nhËp quèc d©n (GDP), nh−ng nÕu kh«ng cã nh÷ng nguån tμi nguyªn nμy th× cuéc sèng con ng−êi sÏ gÆp nh÷ng khã kh¨n nhÊt ®Þnh. Sù tån t¹i cña con ng−êi kh«ng thÓ t¸ch rêi c¸c loμi sinh vËt. ThÕ giíi sinh vËt mang l¹i cho con ng−êi nhiÒu s¶n phÈm mμ con ng−êi ®·, ®ang vμ sÏ sö dông nh−: thøc ¨n, n−íc uèng, gç, cñi, nguyªn liÖu, d−îc liÖu... 15
Mét trong nh÷ng nhu cÇu cÇn thiÕt cña con ng−êi ®èi víi tμi nguyªn sinh vËt lμ nguån ®¹m ®éng vËt. Ngoμi nguån tõ vËt nu«i, ë nhiÒu vïng miÒn nói hμng n¨m cßn thu ®−îc mét l−îng thÞt ®éng vËt rõng kh«ng nhá. ë nhiÒu vïng ch©u Phi, thÞt ®éng vËt hoang d· chiÕm mét tû lÖ lín trong b÷a ¨n hμng ngμy, vÝ dô nh− ë Botswana kho¶ng 40%; Nigeria 20%; Zaire 75% (Myers 1988). ë Zaire kho¶ng 1 triÖu tÊn thÞt chuét ®−îc tiªu thô hμng n¨m. ë Botswana kho¶ng 3 triÖu tÊn thÞt thá bÞ b¾n hμng n¨m. C¸ còng lμ nguån ®¹m quan träng, hμng n¨m trªn thÕ giíi tiªu thô kho¶ng 100 triÖu tÊn c¸ (FAO 1988). PhÇn lín sè c¸ ®¸nh b¾t nμy ®−îc sö dông ngay t¹i ®Þa ph−¬ng. ë ViÖt Nam theo thèng kª ban ®Çu cã kho¶ng 73 loμi thó, 130 loμi chim vμ h¬n 50 loμi bß s¸t cã gi¸ trÞ s¨n b¾t. C¸ biÓn còng lμ nguån thùc phÈm quan träng, hμng n¨m n−íc ta khai th¸c kho¶ng 1,2 - 1,3 triÖu tÊn c¸ (Ph¹m Th−îc 1993). Ngoμi ra, con ng−êi cßn sö dông hμng ngμn loμi c©y lμm thøc ¨n, thøc ¨n gia sóc, lÊy gç, chiÕt xuÊt tinh dÇu vμ phôc vô cho nhiÒu môc ®Ých kh¸c n÷a. Gi¸ trÞ tiªu thô cña tõng s¶n phÈm cã thÓ x¸c ®Þnh b»ng c¸ch kh¶o s¸t xem ph¶i cÇn bao nhiªu tiÒn ®Ó mua mét s¶n phÈm t−¬ng tù trªn thÞ tr−êng khi céng ®ång kh«ng cßn khai th¸c tμi nguyªn thiªn nhiªn xung quanh. Theo Mayr (1988): nÕu qu¶n lý tèt 1ha rõng nhiÖt ®íi th× hμng n¨m nã cã thÓ cung cÊp cho con ng−êi mét l−îng s¶n phÈm sinh vËt hoang d· lμ 200 ®« la Mü. 2.1.2 Gi¸ trÞ sö dông cho s¶n xuÊt Gi¸ trÞ sö dông cho s¶n xuÊt lμ gi¸ trÞ thu ®−îc th«ng qua viÖc b¸n c¸c s¶n phÈm thu h¸i, khai th¸c ®−îc tõ thiªn nhiªn trªn thÞ tr−êng nh− cñi, gç, song m©y, c©y d−îc liÖu, hoa qu¶, thÞt vμ da ®éng vËt hoang d·... Gi¸ trÞ s¶n xuÊt cña c¸c nguån tμi nguyªn thiªn nhiªn lμ rÊt lín ngay c¶ ë nh÷ng n−íc c«ng nghiÖp. T¹i Mü hμng n¨m cã kho¶ng 4,5% gi¸ trÞ GDP t−¬ng ®−¬ng 87 tû ®« la thu ®−îc b»ng c¸ch nμy hay c¸ch kh¸c tõ c¸c loμi hoang d· (Perscott 1986). ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn do ho¹t ®éng c«ng nghiÖp cßn Ýt, ®Æc biÖt lμ vïng n«ng th«n miÒn nói th× gi¸ trÞ nμy cßn cao h¬n nhiÒu. Gi¸ trÞ s¶n xuÊt lín nhÊt cña nhiÒu loμi lμ kh¶ n¨ng cung cÊp nguån nguyªn vËt liÖu cho c«ng nghiÖp, n«ng nghiÖp vμ lμ c¬ së ®Ó c¶i tiÕn gièng vËt nu«i, c©y trång trong s¶n xuÊt n«ng l©m nghiÖp. §Æc biÖt quan träng lμ nguån gen lÊy tõ c¸c loμi hoang d· cã kh¶ n¨ng kh¸ng bÖnh cao vμ chèng chÞu ®−îc ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh bÊt lîi tèt h¬n. C¸c loμi hoang d· cßn cung cÊp nguån d−îc liÖu quan träng. ë Mü cã tíi 25% c¸c ®¬n thuèc sö dông c¸c chÕ phÈm ®iÒu chÕ tõ c©y, cá, nÊm vμ c¸c loμi vi sinh vËt (Fam Sworth 1988, Eisner 1991)... ë ViÖt Nam qua ®iÒu tra s¬ bé cã kho¶ng 3.200 loμi c©y vμ 64 loμi ®éng vËt ®· ®−îc con ng−êi sö dông lμm d−îc liÖu, ch÷a bÖnh (Vâ V¨n Chi, 1997). 2.2 Gi¸ trÞ gi¸n tiÕp Gi¸ trÞ kinh tÕ gi¸n tiÕp lμ lîi Ých do ®a d¹ng sinh häc mang l¹i cho c¶ céng ®ång. Nh− vËy gi¸ trÞ kinh tÕ gi¸n tiÕp cña ®a d¹ng sinh häc bao gåm c¶ chÊt l−îng n−íc, b¶o vÖ ®Êt, dÞch vô nghØ m¸t, thÈm mü, phôc vô gi¸o dôc, nghiªn cøu khoa häc, ®iÒu hoμ khÝ hËu vμ tÝch lòy cho x· héi t−¬ng lai. Gi¸ trÞ gi¸n tiÕp ®−îc hiÓu theo mét khÝa c¹nh kh¸c bao gåm c¸c qu¸ tr×nh x¶y ra trong m«i tr−êng vμ c¸c chøc n¨ng b¶o vÖ cña hÖ sinh th¸i. §ã lμ nh÷ng mèi lîi kh«ng ®o ®Õm ®−îc vμ nhiÒu khi lμ v« gi¸. V× nh÷ng lîi Ých nμy kh«ng ph¶i lμ hμng ho¸ nªn 16
th−êng kh«ng ®−îc tÝnh ®Õn trong qu¸ tr×nh tÝnh GDP cña quèc gia. Tuy nhiªn chóng l¹i ®ãng vai trß rÊt quan träng trong viÖc duy tr× nh÷ng s¶n phÈm tù nhiªn mμ nÒn kinh tÕ quèc gia phô thuéc. Gi¸ trÞ kinh tÕ gi¸n tiÕp cã thÓ kÓ ®Õn gåm: • Gi¸ trÞ sinh th¸i: C¸c hÖ sinh th¸i lμ c¬ së sinh tån cña sù sèng trªn tr¸i ®Êt trong ®ã cã loμi ng−êi. HÖ sinh th¸i rõng nhiÖt ®íi ®−îc xem nh− lμ l¸ phæi xanh cña thÕ giíi. §a d¹ng sinh häc lμ nh©n tè quan träng ®Ó duy tr× c¸c qu¸ tr×nh sinh th¸i c¬ b¶n nh−: quang hîp cña thùc vËt, mèi quan hÖ gi÷a c¸c lßai, ®iÒu hßa nguån n−íc, ®iÒu hßa khÝ hËu, b¶o vÖ vμ lμm t¨ng ®é ph× ®Êt, h¹n chÕ sù xãi mßn cña ®Êt vμ bê biÓn,... t¹o m«i tr−êng sèng æn ®Þnh vμ bÒn v÷ng cho con ng−êi. Con ng−êi kh«ng thÓ sèng ®−îc nÕu thiÕu kh«ng khÝ, chÝnh hÖ thùc vËt ®· vμ ®ang cung cÊp miÔn phÝ l−îng oxy khæng lå cho cuéc sèng cña hμng tû ng−êi trªn tr¸i ®Êt trong suèt cuéc ®êi cña m×nh. §a d¹ng sinh häc cßn gãp phÇn t¹o ra c¸c dÞch vô nghØ ng¬i vμ du lÞch sinh th¸i Du lÞch sinh th¸i cã thÓ lμ mét trong nh÷ng biÖn ph¸p hiÖu qu¶ ®èi víi viÖc b¶o vÖ da d¹ng sinh häc, nhÊt lμ khi chóng ®−îc tæ chøc, phèi hîp chÆt chÏ víi ch−¬ng tr×nh qu¶n lý vμ b¶o tån tæng hîp (Munn, 1992). Tuy vËy, cÇn chó ý ®Õn viÖc tæ chøc cho du kh¸ch quan s¸t nh÷ng vÊn ®Ò cÇn thiÕt liªn quan ®Õn b¶o vÖ m«i tr−êng, tμi nguyªn; tr¸nh nh÷ng hμnh ®éng tiªu cùc hay viÖc x©y dùng nh÷ng c¬ së h¹ tÇng qu¸ khang trang, hiÖn ®¹i cã thÓ sÏ trë thμnh mèi ®e däa ®èi víi ®a d¹ng sinh häc. • Gi¸ trÞ gi¸o dôc vμ khoa häc: NhiÒu s¸ch gi¸o khoa ®uîc biªn so¹n, nhiÒu ch−¬ng tr×nh v« tuyÕn vμ phim ¶nh ®−îc x©y dùng vÒ chñ ®Ò b¶o tån thiªn nhiªn víi môc ®Ých gi¸o dôc vμ gi¶i trÝ. Thªm vμo ®ã nh÷ng tμi liÖu vÒ lÞch sö tù nhiªn còng ®−îc ®−a vμo gi¸o tr×nh gi¶ng d¹y trong c¸c tr−êng häc (Hair vμ Pomerantz, 1987). Mét sè l−îng lín c¸c nhμ khoa häc chuyªn ngμnh vμ nh÷ng ng−êi yªu thÝch sinh th¸i häc ®· t×m hiÓu hÖ sinh th¸i mμ kh«ng ph¶i tiªu tèn nhiÒu tiÒn vμ kh«ng ®ßi hái nhiÒu lo¹i dÞch vô cao cÊp. Nh÷ng ho¹t ®éng khoa häc nμy mang l¹i lîi nhuËn kinh tÕ cho nh÷ng khu vùc n¬i hä tiÕn hμnh quan s¸t nghiªn cøu. Gi¸ trÞ thùc sù cßn lμ kh¶ n¨ng n©ng cao kiÕn thøc, t¨ng c−êng tÝnh gi¸o dôc vμ t¨ng vèn sèng cho con ng−êi. Ng−îc l¹i th«ng qua c¸c ho¹t ®éng nghiªn cøu khoa häc vμ gi¸o dôc con ng−êi hiÓu râ h¬n vÒ gi¸ trÞ cña ®a d¹ng sinh häc. Sù ®a d¹ng cña c¸c loμi trªn thÕ giíi cã thÓ ®−îc coi nh− lμ cÈm nang ®Ó gi÷ cho qu¶ ®Êt cña chóng ta vËn hμnh mét c¸ch h÷u hiÖu. Sù mÊt m¸t cña c¸c lßai cã thÓ vÝ nh− sù mÊt ®i nh÷ng trang s¸ch cña cuèn cÈm nang cÇn thiÕt. NÕu nh− mét lóc nμo ®ã, chóng ta cÇn ®Õn nh÷ng th«ng tin cña cuèn cÈm nang nμy ®Ó b¶o vÖ chóng ta vμ nh÷ng loμi kh¸c trªn thÕ giíi th× chóng ta kh«ng t×m ®©u ra ®−îc n÷a. • Gi¸ trÞ v¨n hãa vμ d©n téc häc: Ngoμi nh÷ng gi¸ trÞ nªu trªn, ®a d¹ng sinh häc cßn cã nhiÒu gi¸ trÞ vÒ v¨n hãa vμ d©n téc häc mμ nã dùa trªn c¸c nÒn t¶ng vÒ ®¹o ®øc còng nh− kinh tÕ. HÖ thèng gi¸ trÞ cña hÇu hÕt c¸c t«n gi¸o, triÕt häc vμ v¨n hãa cung cÊp nh÷ng nguyªn t¾c vμ ®¹o lý cho viÖc b¶o tån loμi. Nh÷ng nguyªn t¾c, triÕt lý nμy ®−îc con ng−êi hiÓu vμ qu¸n triÖt mét c¸ch dÔ dμng, gióp cho loμi ng−êi biÕt b¶o vÖ c¶ nh÷ng loμi kh«ng mang l¹i gi¸ trÞ kinh tÕ lín. 17
Mét trong nh÷ng quan niÖm ®¹o ®øc lín lμ mçi loμi sinh vËt sinh ra ®Òu cã quyÒn ®Ó tån t¹i. Con ng−êi hoμn toμn kh«ng cã quyÒn tiªu diÖt c¸c loμi mμ ng−îc l¹i ph¶i nç lùc hμnh ®éng nh»m h¹n chÕ sù tuyÖt chñng cña loμi. Sù t«n träng cuéc sèng con ng−êi vμ ®a d¹ng v¨n hãa ph¶i ®−îc ®Æt ngang hμng víi sù t«n träng ®a d¹ng sinh häc. Con ng−êi ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm qu¶n lý tr¸i ®Êt, nÕu nh− chóng ta lμm tæn h¹i nguån tμi nguyªn thiªn nhiªn trªn tr¸i ®Êt vμ lμm cho nhiÒu loμi bÞ ®e däa tuyÖt chñng, th× nh÷ng thÕ hÖ tiÕp sau sÏ ph¶i tr¶ gi¸ trong cuéc sèng bëi sù mÊt m¸t nμy. 18
Bμi 3: Suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc Môc tiªu: KÕt thóc bμi nμy, sinh viªn cã kh¶ n¨ng: • Tr×nh bμy kh¸i niÖm vμ qu¸ tr×nh suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc • Gi¶i thÝch ®−îc c¸c nguyªn nh©n chÝnh g©y suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc • Tr×nh bμy ®−îc thang bËc ph©n h¹ng møc ®e däa ®a d¹ng sinh häc. Kh¸i niÖm suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc 2.3 Kh¸i niÖm Suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc cã thÓ hiÓu lμ sù suy gi¶m tÝnh ®a d¹ng, bao gåm sù suy gi¶m loμi, nguån gen vμ hÖ sinh th¸i, tõ ®ã lμm suy gi¶m gi¸ trÞ, chøc n¨ng cña ®a d¹ng sinh häc. Sù suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc ®−îc thÓ hiÖn ë c¸c mÆt: • HÖ sinh th¸i bÞ biÕn ®æi • MÊt loμi • MÊt ®a d¹ng di truyÒn MÊt loμi, sù xãi mßn di truyÒn, sù du nhËp x©m lÊn cña c¸c loμi sinh vËt l¹, sù suy tho¸i c¸c hÖ sinh th¸i tù nhiªn, nhÊt lμ rõng nhiÖt ®íi ®ang diÔn ra mét c¸ch nhanh chãng ch−a tõng cã mμ nguyªn nh©n chñ yÕu lμ do t¸c ®éng cña con ng−êi. Mét quÇn x· sinh vËt, hÖ sinh th¸i cã thÓ bÞ suy tho¸i trong mét vïng, song nÕu tÊt c¶ c¸c loμi nguyªn b¶n vÉn cßn sèng sãt th× quÇn x· vμ hÖ sinh th¸i ®ã vÉn cßn tiÒm n¨ng phôc håi. T−¬ng tù, ®a d¹ng di truyÒn sÏ gi¶m khi kÝch th−íc quÇn thÓ bÞ gi¶m, nh−ng loμi vÉn cã kh¶ n¨ng t¸i t¹o l¹i sù ®a d¹ng di truyÒn nhê ®ét biÕn, t¸i tæ hîp. Loμi bÞ tuyÖt chñng th× nh÷ng th«ng tin di truyÒn chøa trong bé m¸y di truyÒn cña loμi sÏ mÊt ®i, loμi ®ã khã cã kh¶ n¨ng ®Ó phôc håi vμ con ng−êi sÏ khã cßn c¬ héi ®Ó nhËn biÕt tiÒm n¨ng cña loμi ®ã. 2.4 Qu¸ tr×nh suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc Cïng víi nh÷ng biÕn cè vÒ lÞch sö, vÒ kinh tÕ x· héi, ®a d¹ng sinh häc trªn tßan cÇu ®· vμ ®ang bÞ suy tho¸i nghiªm träng. Mét trong nh÷ng dÊu hiÖu quan träng nhÊt cña sù suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc lμ sù tuyÖt chñng loμi do m«i tr−êng sèng bÞ tæn h¹i. Kh¸i niÖm tuyÖt chñng cã nhiÒu nghÜa kh¸c nhau. Mét loμi bÞ coi lμ tuyÖt chñng khi kh«ng cßn mét c¸ thÓ nμo cña loμi ®ã cßn sèng sãt ë bÊt kú ®©u trªn thÕ giíi. VÝ dô: loμi chim Vermivora bachmanii, c¸ thÓ cuèi cïng cña loμi nμy ®−îc nh×n thÊy trong nh÷ng n¨m cña thËp kû 60. Loμi mμ chØ cßn mét sè c¸ thÓ cßn sãt l¹i nhê sù ch¨m sãc, nu«i trång cña con ng−êi th× ®−îc coi lμ ®· bÞ tuyÖt chñng trong hoang d·, vÝ dô loμi H−¬u sao (Cervus nippon) ë ViÖt Nam. Mét loμi ®−îc coi lμ tuyÖt chñng côc bé nÕu nh− nã kh«ng cßn sèng sãt t¹i nh÷ng n¬i chóng ®· tõng sèng, nh−ng ng−êi ta vÉn t×m thÊy chóng t¹i nh÷ng n¬i kh¸c trong thiªn nhiªn. Mét sè nhμ sinh th¸i häc sö dông côm tõ “loμi bÞ tuyÖt chñng vÒ ph−¬ng diÖn sinh th¸i häc”, ®iÒu ®ã cã nghÜa lμ sè l−îng loμi cßn l¹i Ýt ®Õn møc ¶nh h−ëng cña nã kh«ng cßn ý nghÜa ®Õn nh÷ng loμi kh¸c trong quÇn x·. VÝ dô: Loμi Hæ (Panthera tigris) 19
hiÖn nay bÞ tuyÖt chñng vÒ ph−¬ng diÖn sinh th¸i häc, ®iÒu nμy cã nghÜa lμ sè l−îng Hæ hiÖn cßn trong thiªn nhiªn rÊt Ýt vμ t¸c ®éng cña chóng ®Õn quÇn thÓ ®éng vËt måi lμ kh«ng ®¸ng kÓ. Ngoμi ra, trong nghiªn cøu ®a d¹ng sinh häc cßn gäi mét hiÖn t−êng kh¸c, ®ã lμ "c¸i chÕt ®ang sèng". Khi quÇn thÓ cña loμi cã sè l−îng c¸ thÓ d−íi møc b¸o ®éng, nhiÒu kh¶ n¨ng loμi sÏ bÞ tuyÖt chñng. §èi víi mét sè quÇn thÓ trong tù nhiªn, mét vμi c¸ thÓ vÉn cßn cã thÓ sèng sãt dai d½ng vμi n¨m, vμi chôc n¨m; chóng cã thÓ vÉn sinh s¶n nh−ng sè phËn cuèi cïng cña chóng vÉn lμ sù tuyÖt chñng (nÕu kh«ng cã sù can thiÖp cña c«ng nghÖ sinh häc). C©y lÊy gç lμ mét vÝ dô ®iÓn h×nh, mét c©y sèng t¸ch biÖt, kh«ng sinh s¶n cã thÓ sèng ®Õn hμng tr¨m n¨m. Nh÷ng loμi nμy ®−îc coi lμ hiÖn th©n cña “c¸i chÕt ®ang sèng”, mÆc dï vÒ ph−¬ng diÖn chuyªn m«n nã ch−a bÞ tuyÖt chñng nÕu nh− mét vμi c¸ thÓ cña loμi vÉn sèng, nh−ng lóc nμy quÇn thÓ kh«ng thÓ tån t¹i vμ sinh s¶n mét c¸ch kháe m¹nh, sung søc n÷a. Dï muèn hay kh«ng t−¬ng lai cña loμi còng chØ giíi h¹n trong vßng ®êi cña nh÷ng c¸ thÓ cßn sèng sãt ®ã (Gentry, 1986; Janzen, 1986b). Sù sèng xuÊt hiÖn c¸ch ®©y 3 - 4 tû n¨m vμ tÝnh phøc t¹p cña sù sèng b¾t ®Çu t¨ng dÇn tõ ®Çu thÕ kû Cambrian (c¸ch ngμy nay kho¶ng 600 triÖu n¨m). Cïng víi sù t¨ng tÝnh ®a d¹ng sinh häc lμ sù tuyÖt chñng b¾t ®Çu xuÊt hiÖn. Trong giai ®o¹n tõ kû Cambrian ®Õn nay, c¸c nhμ cæ sinh häc cho r»ng cã Ýt nhÊt 5 lÇn bÞ tuyÖt chñng hμng lo¹t : • TuyÖt chñng lÇn thø nhÊt diÔn ra vμo cuèi kû Ordovican (c¸ch ®©y kho¶ng 450 triÖu n¨m ), kho¶ng 12% c¸c hä ®éng vËt biÓn vμ 60% sè loμi ®éng thùc vËt bÞ tuyÖt chñng. • TuyÖt chñng lÇn thø hai diÔn ra vμo cuèi kû Devon (c¸ch ®©y kho¶ng 365 triÖu n¨m) vμ kÐo dμi kho¶ng 7 triÖu n¨m ®· g©y lªn sù biÕn mÊt cña 60% tæng sè loμi cßn l¹i sau lÇn tuyÖt chñng lÇn thø nhÊt. • TuyÖt chñng lÇn thø ba lμ nghiªm träng nhÊt kÐo dμi kho¶ng 1 triÖu n¨m diÔn ra vμo kû Permian (c¸ch ®©y kho¶ng 245 triÖu n¨m) ®· xo¸ sæ 54% sè hä vμ kho¶ng 77 - 96% sè loμi ®éng vËt biÓn, 2/3 sè loμi bß s¸t, Õch nh¸i vμ 30% sè bé c«n trïng. • TuyÖt chñng lÇn thø t− xÈy ra vμo cuèi kû Triassic (c¸ch ®©y kho¶ng 210 triÖu n¨m) víi kho¶ng 20% sè loμi sinh vËt trªn tr¸i ®Êt bÞ tiªu diÖt. Hai ®ît tuyÖt chñng ba vμ bèn qu¸ gÇn nhau v× vËy qu¸ tr×nh phôc håi l¹i hoμn toμn ph¶i mÊt 100 triÖu n¨m (Wilson, 1992). • TuyÖt chñng lÇn thø n¨m diÔn ra vμo cuèi kû Cretacis vμ ®Çu kû Tertiary (c¸ch ®©y kho¶ng 65 triÖu n¨m). §©y ®−îc coi lμ lÇn tuyÖt chñng næi tiÕng nhÊt. Ngoμi c¸c loμi th»n l»n khæng lå, h¬n mét nöa loμi bß s¸t vμ mét nöa loμi sèng ë biÓn ®· bÞ tuyÖt chñng. Theo Wilson (1992) th× ngoμi nguyªn nh©n do thiªn th¹ch ë lÇn tuyÖt chñng thø n¨m vμ mét phÇn do nói löa phun trμo ë lÇn thø ba, sù tuyÖt chñng cßn l¹i lμ do hiÖn t−îng b¨ng hμ toμn cÇu. Theo c¸ch tÝnh cña c¸c nhμ khoa häc th× tèc ®é tuyÖt chñng trung b×nh trong qu¸ khø vμo kho¶ng 9% trªn mét triÖu n¨m (Rauf, 1998), tøc kho¶ng 0,000009% trong mét n¨m. Nh− vËy cø 5 n¨m mÊt kho¶ng mét loμi trong 2 triÖu loμi cã trong qu¸ khø. §iÒu nμy cã thÓ thÊp h¬n so víi thùc tÕ v× c¸c nhμ khoa häc ®· kh«ng tÝnh ®−îc sù mÊt ®i cña c¸c loμi ®Æc h÷u. NÕu vËy tèc ®é tuyÖt chñng cao nhÊt chØ cã thÓ lμ 2 loμi mçi n¨m. 20