Bài giảng Sử dụng và bảo vệ tài nguyên đất: Chương 4 - Quản lý tài nguyên đất dốc giới thiệu tới các bạn về các yếu tố ảnh hưởng đến xói mòn đất và phân loại xói mòn, tác hại của xói mòn đất, mức độ xói mòn đất trên vùng đồi núi Việt Nam, biện pháp hạn chế xói mòn đất. Bài giảng hữu ích với các bạn chuyên ngành Môi trường và những ngành có liên quan.
• Khoảng 40% đất nông nghiệp đã bị suy thoái mạnh hoặc rất mạnh, 10% bị sa mạc hoá do biến động khí hậu bất lợi và khai thác sử dụng không hợp lý. Sa mạc
•
•
•
•
• Vai trò của các nguyên nhân gây thoái hoá đất ở các châu lục không giống nhau: ở
• Trung bình đất đai trên thế giới bị xói mòn 1,8 - 3,4 tấn/ha/năm. Tổng lượng dinh dưỡng bị rửa trôi xói mòn hàng năm là 5,4 - 8,4 triệu tấn, tương đương với khả năng
1.1. Khái ni m:ệ
ấ ể ự ặ
ư
ớ ọ ướ t n ẫ ấ ố ủ
ề ặ ứ
ọ ấ ướ ế ả
ủ ớ ấ ị
ự ờ ậ • Xói mòn ( erosion ) là s chuy n d i v t lý l p đ t m t do ề ư ự ủ c m a, dòng nhi u tác nhân khác nhau nh : l c c a gi ệ ề ả ch y trên b m t và qua chi u sâu c a ph u di n đ t, t c ự ộ đ gió và s c kéo c a tr ng l c. ặ ặ • Quá trình mang đi l p đ t m t do n c ch y, gió, tuy t ho c ạ ở ả ồ các tác nhân đ a ch t khác, bao g m c các quá trình s t l ọ do tr ng l c.
• Quá trình di chuy n l p đ t do n
ể ớ ấ ướ ề ậ c đ u kéo theo các v t
ệ li u tan và không tan.
•
•
• A: Löôïng ñaát bò maát do xoùi moøn
• R: Ñoäng naêng gaây xoùi moøn
• K: Heä soá xoùi moøn ñaát (phuï thuoäc vaøo tính chaát ñaát) hay tính öùng chòu xoùi moøn cuûa ñaát
• L: Chieàu daøi söôøn doác • S: Ñoä doác cuûa maët ñaát
• C: Heä soá maät ñoä che phuû
• P: Heä soá caùc bieän phaùp choáng
1.2. Nguyên nhân gây ra xói mòn đ t:ấ
ướ
ủ ế ộ ướ ộ ấ c ế ố ự nhiên, xã h i và con ủ i tác đ ng c a các y u t t
Có 2 tác nhân ch y u gây ra xói mòn đ t là xói mòn do n và gió d i.ườ ng
a. Xói mòn do gió
ườ ở ữ ấ Th ả ng x y ra nh ng vùng đ t có
ầ ơ ớ thành ph n c gi ẹ ư ữ i nh nh nh ng
ấ ấ ồ ể vùng đ t cát ven bi n, đ t vùng đ i bán
ạ ồ khô h n. Xói mòn do gió bao g m các
ứ ổ quá trình xói mòn do s c gió th i
ụ ế ể ơ mang b i cát di chuy n đ n n i khác
ả (cát bay, cát nh y, cát trôi).
b. Xói mòn do n cướ
ữ ủ ọ
ự • Là lo i xói mòn do s công phá c a nh ng gi ố ạ ấ ứ ả ặ ư ố ớ t m a đ i v i ề ặ ấ ủ ớ l p đ t m t và s c cu n trôi c a dòng ch y trên b m t đ t.
ấ ố ể • Đây là lo i xói mòn nguy hi m cho vùng đ t d c khi không
ặ ớ ạ ủ ự ậ có l p ph th c v t, gây ra xói m t, xói rãnh, xói khe.
ọ ự c. Xói mòn do tr ng l c
ấ ủ ấ
ề ậ ướ ở ớ ấ ự
ả ấ ố ể ừ ầ ấ ầ
ủ ọ
ể ệ ượ ọ i ta còn g i là hi n t ệ ủ ấ ộ ố ặ Do đ c tính v t lý c a đ t là có đ x p, đ t có khe h v i ủ c khác nhau và do l c hút c a qu đ t, nên đ t nhi u kích th ề ặ ả t ng đ t trên b m t xu ng các t ng có kh năng di chuy n t ặ ượ ấ ấ ị ng c a nó ho c có th là đ t b trôi đ t sâu do chính tr ng l ử ườ ẹ ng r a trôi nh theo khe, rãnh. Hay ng ẫ ề ấ đ t theo chi u sâu c a ph u di n đ t.
ạ ộ ủ d. Xói mòn do ho t đ ng c a con ng ườ i
ị ố ặ ả ưở ể
ộ ệ ề ệ ậ
ạ t là tài nguyên đ t. Con ng ầ ấ
ủ ế ấ
ị ặ ấ ầ ồ ế ộ ng trong c 2 m t dân s và phát tri n kinh t Nh p đ tăng tr ỉ ồ t các ngu n xã h i hi n trong nhi u th p k qua đã làm c n ki ườ ấ ệ ặ tài nguyên thiên nhiên, đ c bi i ử ạ ộ ho t đ ng và x lý đ t khác nhau đã góp ph n gây ra xói mòn ấ ấ đ t và xói mòn đ t đóng vai trò ch y u làm suy thoái đ t. Và ừ ừ nguyên nhân sâu xa nh t là r ng đ u ngu n b ch t phá b a
ế ố ả ưở ế 2.1. Các y u t nh h ấ ng đ n xói mòn đ t
ế ố ữ Nh ng y u t quan
ấ ả ọ ưở tr ng nh t nh h ng
ấ ế đ n xói mòn đ t là:
ủ ậ ấ đ t, khí h u, th y văn,
ộ ị đ a hình và tác đ ng
ườ ủ c a con ng i.
a. Khí h uậ
ớ ưở ấ ư ả •. M a: nh h
ườ
ư ế ộ ư ế ộ ố ấ ị
ấ ế ng l n nh t đ n quá trình xói mòn đ t. quá ố ặ ố ở ấ ị ư trình xói mòn đ t b chi ph i b i các đ c tr ng m a: phân b ượ ư ạ ộ ư ư ư ng đ m a, lo i m a và ch đ m a. ng m a, c m a, l ứ ộ ả ớ ậ ươ ế ố này t ng quan thu n v i m c đ xói mòn. K t qu Y u t ấ ồ ắ ượ ng đ t b xói mòn trên đ t tr ng chè, đ d c 80 quan tr c l ơ ở ữ ư nh ng n i khác nhau nh sau:
B ng 1 : nh h
ng c a l
Lượng mưa (mm)
Lượng đất xói mòn
(tấn/ha/năm)
Phú hộ
1500
52
Khải Xuân (Phú Thọ)
1769
58
Di Linh
2041
150
Plâyku
2447
189
a. Khí h uậ
ộ ộ ứ ượ ấ ị ố •. Gió: khi t c đ gió v
ộ ự
ộ ạ ứ
ề ấ ị ữ ố ơ ố
ạ ạ
ể ấ ạ ặ ộ
ạ ẽ ơ ự ộ ự ớ ộ ụ ố
ườ ẽ ộ t qua m t m c đ nh t đ nh s gây ề ặ ạ ấ xói mòn. Đ ng l c gió tác đ ng lên các h t đ t trên b m t ư ế ế ụ ạ làm chúng lăn, va vào các h t khác, c nh th ti p t c t o chuy n. nh ng h t đ t b gió cu n đi khi r i xu ng tác ạ ộ đ ng m nh m h n vào các h t khác, t o nên s kích thích ơ ọ chuy n đ ng. s va ch m c h c đã bào mòn l p đ t m t. ể Tùy theo t c đ gió có th có xói mòn c c b , xói mòn th ng xuyên.
ả ấ ớ ế ọ
•. Cùng b n ch t v i m a là tuy t cũng đóng vai tò quan tr ng ớ nh ng vùng ôn đ i, khi tuy t tan vào
ế
ấ ạ ư ấ Ở ữ ố ớ đ i v i xói mòn đ t. ử mùa xuân gây xói mòn và r a trôi r t m nh.
ế
ườ
ự
ướ
ề
ả
ị
c ch y s b chi ph i b i dòng n
ế
ộ ả ẽ ị ữ ề
ạ
ố
ố
ộ ố ể ọ ng • Đ d c có tác đ ng đ n m i ki u xói mòn. S phân chia và c ố ở ố ộ ướ c ch y đ u b chi ph i đ n ộ ố ư ặ ở ộ ố b i đ d c. Nh ng đ c tr ng d c có liên quan đ n xói mòn là đ ủ ố sâu c a d c, chi u dài d c và hình d ng d c.
ề
ở
• Theo nhi u nghiên c u v xói mòn
ệ Vi ế
ấ
ườ
ế
ề
ộ
ố
ứ ề t Nam thì quá trình xói ầ ệ ừ ộ ố đ d c 30 . N u đ d c tăng 2 l n thì ầ ơ n d c tăng 2
ộ ố ng đ xói mòn tăng h n 4 l n, n u chi u dài s ầ
ể mòn có th xu t hi n t ườ c ầ l n thì xói mòn tăng 22,5 l n.
ứ ộ
ộ ố
• M c đ xói mòn theo đ d c:
Ø <30: xói mòn y u.ế
Ø 350: xói mòn trung bình.
Ø 570: xói mòn m nh.ạ
ấ
ạ
Ø >70: xói mòn r t m nh.
ị
ể Đ a đi m và
ấ ị ấ Đ t b m t
ạ ấ Lo i đ t
Cây tr ngồ
ộ ố Đ d c
năm nghiên
Tác giả
ấ
(t n/ha/năm)
c uứ
96
3
Tây Nguyên
Nguy n ễ
Bazan
Chè 1 tu iổ
211
6
(19781982)
Quang Mỹ
305
15
37
10
Sông C u ầ
85
15
(19661968)
146
25
ấ
Đ t Feralite
ừ
37
12
ư R ng th a
Bùi Ng nhạ
vàng đỏ
158
22
ữ
H u Dũng
31
( 19751980)
ưở Ả ng c a đ d c đ n xói mòn
ả 41 B ng 2: nh h đ tấ
ộ ố b. Đ d c
ế ề ườ ầ ố n d c tăng 2 l n thì
ố ườ ấ ị ấ ẽ ượ ầ ề • Chi u dài s n d c: n u chi u dài s ng đ t b m t s tăng lên 78 l n. l
ố ộ ề
ồ ng thay đ i l n do các c u t
ố ấ ử ị đ a hình l ộ ớ
ả
ấ ề ặ ồ ấ ộ ủ • Hình d ng d c: tác đ ng c a đ nghiêng d c và chi u dài ổ ớ i lõm, và ố ạ ớ i hình d ng d c tác đ ng t ng t i xói mòn đ t ủ ố ượ ng và t c đ dòng ch y b m t. ng c a s l ạ ể ồ i lõm ố ộ ồ i, d ng lõm, đ ng nh t và l
ạ ườ ố d c th ưở ả do đó nh h ưở ị ả do b nh h ố ạ Hình d ng d c có th l ứ ạ ph c t p.
ộ ố b. Đ d c
ế ề ườ ầ ố n d c tăng 2 l n thì
ố ườ ấ ị ấ ẽ ượ ầ ề • Chi u dài s n d c: n u chi u dài s ng đ t b m t s tăng lên 78 l n. l
ộ ố ề
ồ ng thay đ i l n do các c u t
ố ấ ử ị đ a hình l ộ ớ
ả
ấ ề ặ ồ ấ ộ ủ • Hình d ng d c: tác đ ng c a đ nghiêng d c và chi u dài ổ ớ i lõm, và ố ạ ớ i hình d ng d c tác đ ng t ng t i xói mòn đ t ủ ố ượ ng và t c đ dòng ch y b m t. ng c a s l ạ ể ồ i lõm ố ộ ồ i, d ng lõm, đ ng nh t và l
ạ ườ ố d c th ưở ả do đó nh h ưở ị ả do b nh h ố ạ Hình d ng d c có th l ứ ạ ph c t p.
ứ ộ ủ ủ
ứ ộ ủ ủ
•
ượ ấ ị ả
ở ấ ừ
ượ ấ ng đ t b xói mòn hàng năm vào kho ng 1 ấ đ t khong còn i ta
ượ
ấ
ng đ t m t hàng năm trên 1 ha. Ng ấ ư Ở ệ t Nam, l Vi ở ấ ấ 1.5 t n/ha đ t có r ng và 100150 t n/ha ườ ấ ự ừ r ng. D a vào l ứ ộ đánh giá m c đ xói mòn theo các c p và quy mô nh sau:
ng m t đ t (t n/ha/năm)
L
1
Y uế
020
2
Trung bình y uế
2050
3
Trung bình khá
50100
4
M nhạ
100150
ấ
ạ
5
R t m nh
150200
Nguy hi mể
>200
ạ ứ ộ ấ B ng 3: Phân lo i m c đ xói mòn đ t ấ ấ ấ ứ ộ M c đ xói mòn ả C p xói mòn
( ngu n: H i Khoa h c Đ t Vi
t Nam, 2000 )
ể Các ki u xói mòn Nguyên nhân
đ tấ
ắ ủ ướ ộ Xói mòn b n tóe Đ ng năng c a n ư c m a
ề ặ Xói mòn b m t Dòng ch yả
Xói mòn su iố Su iố
ướ ư ướ Xói mòn rãnh N c m a, n ầ c ng m
• Đ t b m t ch t dinh d
• Làm t n h i đ n môi tr
• Tăng chi phí s n xu t đ ph c h i đ t, thu nh p
• Tác h i đ n s n xu t nông nghi p: xói mòn cu n đi ỏ các ph n l n các h t cát nh có ch a ch t phì làm ạ ậ ấ ở đ t tr nên nghèo nàn, l c h u.
• Tài nguyên r ng gi m c v s l
• Môi tr
• Xói mòn do đ t
ạ ế ơ ở ạ ầ 3.4. Tác h i đ n c s h t ng
• Phá h y đ ụ s t lún.
ệ ượ ộ ủ ườ ng xá các công trình công c ng do hi n t ng
• Gây tr ng i cho giao thông do hi n t
ệ ượ ạ ỡ ấ ng s t l đ t đá
ở ố xu ng đ ạ ườ ng…
ệ ữ ố ấ ấ 3.5. M i quan h gi a xói mòn đ t và thoái hóa đ t
ấ ổ
ấ ấ ẫ ữ ế ả ấ ặ
vThoái hóa đ t là nh ng quá trình làm thay đ i tính ch t lý ự ả ấ hóasinh c a đ t d n đ n đ t gi m ho c m t kh năng th c hi n các ch c năng c a mình.
ủ ứ ủ ệ
ạ ấ ờ ạ ấ ấ
ộ ố ả ố
• Xói mòn gây phá h y c u trúc đ t, làm các h t đ t r i r t, ưỡ ng đ x p gi m xu ng, làm m t mùn và ch t dinh d dung tr ng và đ ch t tăng lên.
ủ ấ ộ ặ ấ ọ
• Xói mòn gây s p lún đ t.
ụ ấ
• Làm r a trôi mùn và keo đ t CEC gi m.
ử ấ ả
• R a trôi Ca2+, Mg2+
ử ấ đ t chua CEC gi mả
ệ ữ ố ấ ấ 3.5. M i quan h gi a xói mòn đ t và thoái hóa đ t
• Xói mòn do n ự ắ
ổ ề ự ấ ế c: xu t hi n thông qua s thay đ i v ch
ọ ướ c, s l ng đ ng d ệ ồ ứ ướ i đáy sông và các h ch a ộ ướ đ n
ệ ữ ố ấ ấ 3.5. M i quan h gi a xói mòn đ t và thoái hóa đ t
ả ớ
ị ầ ử ỏ ừ ữ ạ nh t
ạ
ứ ớ ơ
ố ổ ặ ấ
• Xói mòn do gió: . Xói mòn do gió x y ra v i các h t cát trung ờ các bình và cát m n. Gió làm tách r i nh ng ph n t ạ ố ạ h t ho c c c đ t, sau đó lôi cu n các h t này theo gió và t o ấ ra s c va đ p mài mòn l n h n và cu n đi xa làm m t ấ đ t, m t c u trúc đ t, và làm thay đ i đ c tính lý – hóa – sinh c a đ t (xói mòn đ t)
ặ ụ ấ ậ ấ ấ ủ ấ ấ
ấ
ệ • Tài nguyên đ t Vi ỉ ạ
ệ
ấ
t Nam h n ch v s l ố ệ ườ
ấ
ồ
ế ề ố ượ ng, bình quân i, đa s di n tích đ t là đ i
ạ di n tích đ t ch đ t 0,41 ha/ng núi d c.ố
ộ
ườ • Theo báo cáo c a B Khoa h c, Công ngh và Môi tr ơ
ệ ướ ồ
ườ ấ
ọ
ộ ấ ị ị
ơ ỏ
ệ ệ
ệ
ậ
ệ
ắ
ệ
ệ
ộ
ọ ủ ng ng) thì n (nay là B Tài nguyên và Môi tr c ta có h n 13 ố tri u ha đ t b suy thoái thành đ t tr ng, đ i tr c, trong đó ệ di n tích b xói mòn tr s i đá là 1,2 tri u ha. Di n tích này t p ủ ế ở trung ch y u vùng núi và trung du phía B c (5,2 tri u ha), ả duyên h i Trung b (3,8 tri u ha), Tây Nguyên (1,6 tri u ha).
ủ
ệ
ặ
ợ
ề ặ ị ử
ữ ượ
ượ
ấ
ỡ
ộ • Nh ng di n tích không có đ che ph thích h p ho c không ng đ t màu m trên b m t b r a
c canh tác h p lý, l
ợ ấ
đ trôi là 150300 t n/ha.
ộ ố ệ ệ ấ ấ 4.1. Xói mòn đ t trên m t s h canh tác đ t nông nghi p
• Theo k t qu nghiên c u c a Vi n Th nh
ứ ủ ế ả ưỡ
ứ ợ ệ ớ ổ ề ố ế ứ ng trình h p tác nghiên c u v i nhi u tô ch c Qu c t ng nông hóa theo cho
ươ ch th y:ấ
ề
ầ ấ
nh ng n i đ t tr ng ( th ườ ứ ữ ươ
ượ
ấ ấ
ấ ấ ố
ứ ượ ơ ườ ấ ọ ồ
ở ấ ố ớ ứ ủ ố ượ ng trung bình c a nhi u năm nghiên c u (56 năm) đ i v i • S l ặ ộ ố ơ ớ ấ i khác nhau trên đ d c th p (580) ho c đ t có thành ph n c gi ườ ơ ấ ố ỏ ấ ở ng có c trung bình (15170) cho th y ồ ặ ự ng không áp ng th c bình th t nhiên ) ho c cây tr ng theo ph ấ ệ ố ả ệ ụ ng đ t trôi trung d ng các bi n pháp b o v ch ng xói mòn, l ượ ơ ạ ng xói mòn bình năm 723 t n/ha, có n i đ t 50170 t n/ha. L ấ ộ ố ượ c trên đ t bazan n i tr ng, đ d c th p th p 7 t n/ha/năm thu đ ươ ậ (580). Tuy v y trên lúa n ng ng đ ng m c l ể ớ xói mòn ng d c theo đ ấ i 70170 t n/ha/năm. đ t bazan có th t
ấ ươ ẫ 4.2. Xói mòn trên đ t canh tác n ng r y
ệ ẫ ủ ồ ề
ứ ể ố ấ ạ ế ầ
•
ỗ ấ ấ ỗ ấ • Vi c nghiên c u v xói mòn đ t canh tác r y c a đ ng bào ấ ị ộ dân t c thi u s còn r t h n ch . M i năm t ng đ t b bào ấ ể ừ 1,53 cm, m i ha có th trôi m t 130200 t n đ t. mòn t
ọ ỏ ố ươ ắ Đ c L c lúa n
ồ ế
ứ ấ ồ ồ ả ệ ồ
ấ ả
ộ ố ạ ở
ấ ượ ấ ớ ớ
ả ạ
ộ ố ấ ấ ấ Ở ắ ng trên đ t đ bazan, tr ng d c d c ấ ạ ượ ng đ t xói mòn đ t 72,2 t n/ha/năm, n u tr ng theo l ườ ng đ ng m c và có băng xanh (mu ng ) b o v thì đ ấ ượ ng xói mòn gi m 48%, còn 35 t n/ha/năm. . Trên đ t l ng Pleiku v i lúa c n có đ d c 8150 cho th y l bazan ế ế ấ xói mòn là khá l n đ t 130 t n/ha/năm, n u trên đ t phi n ng dòng ch y đ t 797 m3/ha/năm thì xét đ d c 250 và l ượ l ạ ượ ng đ t xói mòn là 1,62 t n/ha/năm.
4.3. Xói mòn trên đ t lâm nghi p
•
ệ
ạ
ỗ
ứ
ớ ấ ấ Ở ữ ướ ừ
ượ
ấ
ấ
ớ ộ ố ấ
ơ ấ
ượ
ả
ộ
ấ
ấ
ầ
ấ
ấ ự ượ ấ ị So v i đ t canh tác nông nghi p thì l ng đ t r ng b xói mòn là r t ộ ố ạ ế ấ ơ th p. H u Lũng – L ng S n, trên đ t phi n th ch sét có đ d c 12 ỉ ả ạ ộ 150, d ng dòng ch y ch i r ng th sinh h n lo i đ tàn che 0,70,8, l ượ có 84 m3/ha/năm và l ng đ t trôi 0,23 t n/ha/năm. V i đ d c cao h n ị ố ươ ứ (250) các tr s t ng ng là 142 m3/ha/năm và 0,28 t n/ha/năm. Đ t ụ ừ ỏ ả ế ng dòng r ng sau khai thác h t cây b i thành bãi c th trâu bò thì l ị ớ ạ ớ ầ ộ ấ i 2,229 m3/ha/năm, ngang v i tr ch y tăng đ t ng t g p 2,5 l n, đ t t ạ ỉ ấ ượ ư ệ ố s trên đ t canh tác nông nghi p nh ng l ng đ t trôi ch g p 3 l n, đ t 3,1 t n/ha/năm.
•
ướ
ể
i các ki u
ỏ Tây Nguyên trên đ t nâu đ bazan, đ d c th p (580) d ữ ự ậ
ả ươ
ế
ộ ố ấ Ở th c v t khác nhau cũng cho nh ng k t qu t
ấ ng t
ự .
ỗ
ự
ượ
ộ
ướ ừ • D i r ng t ả
ấ
ượ
ấ
ầ
ạ
ỏ
ề ầ ng dòng nhiên h n lo i nhi u t ng đ tàn che 0,70,8 l ấ ng đ t xói mòn 1,28 t n/ha/năm. Trong ng đ t trôi tăng 0,7 l n, đ t
ả ấ
ư
ả
ặ
ạ ớ ượ ch y là 220 m3/ha/năm v i l ặ khi tr ng c tranh dày đ c cao 0,51m, l ượ 1,37 t n/ha nh ng l
ng dòng ch y m t tăng 380 m3/ha .
ừ ồ ế ợ Nông lâm k t h p Tr ng r ng
ả ạ Bón phân chu ngồ ấ C i t o đ t
