Bài giảng Y học Quân sự Đại tá BS Bùi Xuân Quang [chuẩn nhất]

HOÏC Y QUAÂN SÖÏ

Bài giảng

Ñaïi taù Baùc Syõ: BUØI XUAÂN QUANG

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

MUÏC LUÏC

LÔØI NOÙI ÑAÀU

 Y HOÏC QUAÂN SÖÏ:

BAØI 1: ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

 TOÅ CHÖÙC CHIEÁN THUAÄT QUAÂN Y (CHÆ HUY QUAÂN Y):

BAØI 2: TOÅ CHÖÙC CHIEÁN THUAÄT QUAÂN Y

BAØI 3: TOÅ CHÖÙC CÖÙU CHÖÕA VAÄN CHUYEÅN THÖÔNG BINH, BEÄNH BINH

BAØI 4: COÂNG TAÙC BAÛO ÑAÛM QUAÂN Y TRONG CHIEÁN TRANH BAÛO VEÄ TOÅ QUOÁC

 NGOAÏI KHOA DAÕ CHIEÁN (CHIEÁN TRANH):

BAØI 5: NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ CÔ BAÛN CUÛA NGOAÏI KHOA CHIEÁN TRANH

BAØI 6: VEÁT THÖÔNG CHIEÁN TRANH DO HOÛA KHÍ

BAØI 7: NHIEÃM KHUAÅN VEÁT THÖÔNG CHIEÁN TRANH

BAØI 8: VEÁT THÖÔNG DO MÌN TRONG CHIEÁN TRANH

BAØI 9 NOÄI DUNG CÖÙU CHÖÕA THÖÔNG BEÄNH BINH CUÛA TRAÏM QUAÂN Y TRUNG ÑOAØN HOAËC

LÖÕ ÑOAØN BOÄ BINH

BAØI 10: NOÄI DUNG PHAÂN LOAÏI CHOÏN LOÏC VAÄN CHUYEÅN THÖÔNG BINH, BEÄNH BINH TAÏI CAÙC TUYEÁN CÖÙU CHÖÕA, PHAÃU THUAÄT

BAØI 11: PHAÏM VI CÖÙU CHÖÕA NGOAÏI KHOA CHIEÁN TRANH (DAÕ CHIEÁN) ÔÛ TUYEÁN TRUNG

ÑOAØN (CAÁP CHIEÁN THUAÄT), SÖ ÑOAØN (CAÁP CHIEÁN DÒCH)

BAØI 12: TRIEÅN KHAI TRAÏM QUAÂN Y TRUNG ÑOAØN BOÄ BINH

 VEÄ SINH QUAÂN ÑOÄI (QUAÂN SÖÏ):

BAØI 13: ÑAÏI CÖÔNG VEÄ SINH QUAÂN SÖ

BAØI 14 ÑAÛM BAÛO VEÄ SINH CHO BOÄ ÑOÄI KHI SINH HOAÏT VAØ CHIEÁN ÑAÁU ÔÛ COÂNG SÖÏ

BAØI 15: VEÄ SINH NÖÔÙC VAØ TIEÁP TEÁ NÖÔÙC TRONG QUAÂN ÑOÄI

 DÖÔÏC (TIEÁP TEÁ QUAÂN Y):

BAØI 16: CÔ SOÁ QUAÂN Y

BAØI 17: COÂNG TAÙC PHA CHEÁ DAÕ NGOAÏI TRONG CHIEÁN TRANH BAÛO VEÄ TOÅ QUOÁC

102

BAØI 18: COÂNG TAÙC THU HAÙI, TROÀNG CAÂY THUOÁC VAØ SÖÛ DUÏNG DÖÔÏC LIEÄU ÔÛ TUYEÁN CÔ SÔÛ

111

BAØI 19: NHÖÕNG CAÂY THUOÁC TROÏNG ÑIEÅM (*) CUÛA TUYEÁN Y TEÁ CÔ SÔÛ: ÑAÏI ÑOÄI, TIEÅU ÑOAØN, 121 PHÖÔØNG, XAÕ

BAØI 20: BAØO CHEÁ SÖÛ DUÏNG CAÙC DAÏNG DÖÔÏC LIEÄU TUYEÁN Y TEÁ CÔ SÔÛ

137

BAØI 21: SÔ ÑOÀ VÖÔØN THUOÁC VAØ XAÂY DÖÏNG VÖÔØN THUOÁC NAM CUÛA TUYEÁN Y TEÁ CÔ SÔÛ 154

 NOÄI KHOA DAÕ CHIEÁN (CHIEÁN TRANH VAØ PHOØNG HOÙA, PHOØNG NGUYEÂN

(PHOØNG CAÁP CÖÙU, ÑIEÀU TRÒ TOÅN THÖÔNG VUÕ KHÍ HOÙA HOÏC VAØ NGUYEÂN TÖÛ)):

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

BAØI 22: NOÄI KHOA DAÕ CHIEÁN (CHIEÁN TRANH)

156

BAØI 23: NHIEÃM ÑOÄC, CHAÁT ÑOÄC HOÙA HOÏC CHIEÁN TRANH VAØ CAÙCH DÖÏ PHOØNG, CAÁP CÖÙU,

ÑIEÀU TRÒ

166

BAØI 24: ÑAÏI CÖÔNG VUÕ KHÍ HOÙA HOÏC

173

BAØI 25: PHAÙT HIEÄN CHAÁT ÑOÄC QUAÂN SÖÏ

191

BAØI 26: COÂNG TAÙC TIEÂU ÑOÄC

195

BAØI 27: ÑAÏI CÖÔNG VEÀ VUÕ KHÍ HAÏT NHAÂN

201

BAØI 28: TOÅN THÖÔNG DO VUÕ KHÍ HAÏT NHAÂN

216

BAØI 29: BEÄNH PHOÙNG XAÏ

224

BAØI 30: COÂNG TAÙC ÑO XAÏ VAØ TAÅY XAÏ

237

BAØI 31: CAÙC PHÖÔNG TIEÄN ÑEÀ PHOØNG VUÕ KHÍ HOÙA HOÏC VAØ VUÕ KHÍ HAÏT NHAÂN

243

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

[

LÔØI NOÙI ÑAÀU Taäp baøi giaûng “Y hoïc Quaân söï” ñöôïc soaïn theo quy ñònh cuûa chöông trình “Giaùo duïc Quoác phoøng – An ninh” cuûa Boä Giaùo duïc vaø Ñaøo taïo ban haønh ñeå giaûng daïy hoïc taäp cho sinh vieân caùc tröôøng Ñaïi hoïc Y döôïc caû nöôùc (Caùc tröôøng ñaïi hoïc cao ñaúng gaàn quaân ñoäi…).

Noäi dung Taäp baøi giaûng naøy thuoäc 6 chuyeân ngaønh Y hoïc quaân söï, goàm 31 baøi giaûng ñöôïc soaïn nhaèm giaûng daïy hoïc taäp cho sinh vieân Y naêm thöù 5, thöù 6, sinh vieân Döôïc naêm thöù 5 thuoäc heä chính quy daøi haïn; sinh vieân Y Döôïc naêm thöù 3, thöù 4, heä cao ñaúng, heä taïi chöùc cuûa Tröôøng Ñaïi hoïc Y Döôïc Thaønh phoá Hoà Chí Minh vaø cuõng duøng ñeå giaûng daïy (thænh giaûng) cho sinh vieân caùc tröôøng Ñaïi hoïc Y vaø Döôïc khaùc …

Noäi dung 31 baøi giaûng cuûa 06 chuyeân ngaønh goàm:

1. Ñaïi cöông veà Y hoïc Quaân söï 2. Toå chöùc chieán thuaät Quaân y 3. Ngoaïi khoa daõ chieán (chieán tranh) 4. Veä sinh quaân söï (quaân ñoäi) 5. Döôïc (Tieáp teá quaân y) 6. Noäi khoa daõ chieán (chieán tranh) vaø phoøng hoùa, phoøng nguyeân (phoøng, xöû trí, ñieàu trò toån

thöông vuõ khí hoùa hoïc, vuõ khí nguyeân töû) Taäp baøi giaûng Y hoïc Quaân söï treân ñaõ bieân soaïn coù söï tham khaûo caùc taøi lieäu chuyeân ngaønh “Y hoïc quaân söï” cuûa Hoïc vieän quaân y Haø Noäi (Boä Quoác Phoøng), Tröôøng Ñaïi hoïc Y khoa Haø Noäi, caùc saùch chuyeân ngaønh y hoïc quaân söï cuûa NXB Quaân ñoäi nhaân daân, ñaëc bieät döïa treân kinh nghieäm cuûa baûn thaân ñaõ ñuùc keát ñöôïc trong nhöõng naêm thaùng tham gia quaân ñoäi, tröïc tieáp chieán ñaáu vaø phuïc vuï ngaønh quaân y treân caùc chieán tröôøng trong thôøi kyø khaùng chieán choáng Myõ cöùu nöôùc (1968-1975), trong chieán tranh baûo veä bieân giôùi Taây Nam vaø bieân giôùi phía Baéc choáng quaân baønh tröôùng xaâm löôïc (1977-1990), laøm nghóa vuï quoác teá giuùp baïn Campuchia (1979-1989)… cuõng nhö taùc giaû ñaõ tröïc tieáp ñöùng lôùp giaûng daïy caùc moân cuûa Y hoïc quaân söï vaø ñöôøng loái quoác phoøng – an ninh cuûa Ñaûng … cho sinh vieân y, döôïc hôn 20 naêm (1991 ñeán nay) taïi Ñaïi hoïc Y Döôïc Thaønh phoá Hoà Chí Minh, cuøng caùc Tröôøng Ñaïi hoïc Y khoa Phaïm Ngoïc Thaïch TP.HCM, Tröôøng Ñaïi hoïc Taây Nguyeân vaø khoa Y Ñaïi hoïc Quoác gia Thaønh phoá Hoà Chí Minh…

Ngoaøi ra, taäp baøi giaûng naøy khoâng nhöõng giuùp cho sinh vieân Y - Döôïc coù kieán thöùc Y khoa, Döôïc khoa trong hoïc taäp, laøm vieäc maø coøn laø taøi lieäu tham khaûo giuùp cho caùn boä ngaønh y teá khi vaøo phuïc vuï trong quaân ñoäi cuõng nhö trong coâng taùc keát hôïp “quaân-daân-y” ñöôïc thuaän lôïi hôn. Maëc duø taùc giaû coù nhieàu coá gaéng trong bieân soaïn nhöng vieäc caäp nhaät noäi dung baøi giaûng coøn

haïn cheá, khoâng traùnh khoûi nhöõng thieáu soùt.

Mong baïn ñoïc goùp yù.

Taùc giaû

Ñaïi taù – Baùc syõ BUØI XUAÂN QUANG

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

BAØI 1: ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

- MUÏC ÑÍCH YEÂU CAÀU BAØI GIAÛNG

 Naém roõ khaùi nieäm veà Y HOÏC QUAÂN SÖÏ vaø TOÅ CHÖÙC CHIEÁN THUAÄT

QUAÂN Y

 Hieåu roõ ñoái töôïng, noäi dung, nhieäm vuï nghieân cöùu Toå Chöùc Chieán Thuaät Quaân Y nhaèm goùp phaàn xaây döïng neàn Quaân Y, coâng taùc keát hôïp Quaân – Daân Y trong söï nghieäp xaây döïng vaø baûo veä toå quoác.

- PHÖÔNG PHAÙP GIAÛNG DAÏY VAØ KIEÅM TRA:  Döïa vaøo giaùo trình truyeàn ñaït, giaûng daïy cho SV  SV töï hoïc, thaûo luaän, simena noäi dung chuyeân ñeà ôû toå, nhoùm, lôùp.  Thi vieát, thi vaán ñaùp, thi traéc nghieäm.

- THÔØI GIAN: 3 tieát - NOÄI DUNG BAØI GIAÛNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ:

I. KHAÙI NIEÄM VEÀ Y HOÏC QUAÂN SÖÏ:

1. Ñònh nghóa: Y hoïc quaân söï laø ngaønh khoa hoïc nghieân cöùu veà caùc maët coâng taùc, baûo ñaûm quaân y cho löïc löôïng vuõ trang (LLVT) trong thôøi bình vaø thôøi chieán. -

Bao goàm phaàn: Lyù thuyeát vaø thöïc haønh baûo ñaûm Quaân Y (Quaân Döôïc), caùc kieán thöùc khoa hoïc veà aûnh höôûng cuûa ñieàu kieän lao ñoäng quaân söï ñeán söùc khoeû cuûa quaân ñoäi, caùc bieän phaùp döï phoøng nhaèm naâng cao söùc khoeû cuûa Boä ñoäi; nghieân cöùu ñaëc ñieåm thöông binh, beänh binh coù nhöõng bieän phaùp ñieàu trò, cöùu chöõa hieäu quaû, nhaèm nhanh choùng khoâi phuïc söùc chieán ñaáu, lao ñoäng, huaán luyeän vaø hoïc taäp cho LLVT.

- Cô sôû lyù luaän cuûa y hoïc quaân söï laø khoa hoïc y hoïc vaø khoa hoïc quaân söï. - Tuyø töøng giai ñoaïn phaùt trieån cuï theå, nhaát ñònh cuûa LLVT ND ta maø coù nhöõng phöông thöùc baûo ñaûm quaân y thích hôïp treân cô sôû ñöôøng loái Quaân söï cuûa Ñaûng.

2. Vì vaäy vieäc phaùt trieån cuûa Y hoïc quaân söï khoâng chæ treân cô sôû Y hoïc noùi

chung maø coøn treân cô sôû cuûa söï phaùt trieån khoa hoïc Quaân söï.

II. CAÙC CHUYEÂN NGAØNH CUÛA Y HOÏC QUAÂN SÖÏ HIEÄN ÑAÏI:

1. Caùc chuyeân ngaønh y hoïc quaân söï:

- Y hoïc Quaân söï voâ saûn mang tính giai caáp vaø daân toäc roõ reät. - Muïc ñích cao nhaát laø phuïc vuï söùc khoeû boä ñoäi, phuïc thöông beänh binh voâ

ñieàu kieän.

- Noù phaùt trieån treân cô sôû cheá ñoä chính trò-xaõ hoäi, kinh teá, ngheä thuaät quaân söï

vaø trình ñoä phaùt trieån cuûa Y hoïc noùi chung.

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

- Y hoïc Quaân söï hieän ñaïi bao goàm nhieàu ngaønh vaø caùc chuyeân ngaønh coù moái

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

quan heä chaët cheõ vôùi nhau. Hieän nay Y hoïc Quaân söï coù caùc chuyeân ngaønh chính sau: 1.1- Toå chöùc chieán thuaät quaân y 1.2- Toå chöùc Quaân y thôøi bình 1.3- Ngoaïi khoa daõ chieán 1.4- Noäi khoa daõ chieán 1.5- Veä sinh Quaân söï 1.6- Dòch teá Quaân söï 1.7- Thoáng keâ Quaân y 1.8- Tieáp teá Quaân y 1.9- Sinh lyù lao ñoäng Quaân söï 1.10- Lòch söû Quaân y 1.11- Ñòa lyù Quaân y 1.12- Ñoäc hoïc Quaân söï 1.13- Y hoïc phoùng xaï Quaân söï 1.14- Y hoïc khoâng quaân 1.15- Y hoïc Haûi quaân 1.16- Beänh lyù Quaân söï

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

2. Sô ñoà toùm taét caùc chuyeân ngaønh chính Y hoïc Quaân söï:

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

KHOA HOÏC

QUAÂN SÖÏ

Y HOÏC

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Y HOÏC

QUAÂN SÖÏ

NGOAÏI KHOA

NOÄI KHOA

DAÕ CHIEÁN

VEÄ SINH

DÒCH TEÃ

QUAÂN SÖÏ

SLLÑ

BEÄNH LYÙ

QUAÂN SÖÏ

ÑOÄC HOÏC

Y HOÏC P.X

QUAÂN SÖÏ

T.C.C.T QUAÂN Y

QUAÂN Y THÔØI BÌNH

LÒCH SÖÛ

ÑÒA LYÙ

QUAÂN Y

TIEÁP TEÁ QUAÂN Y

THOÁNG KEÂ QUAÂN Y

CAÙC PHAÂN NGAØNH Y HOC QUAÂN SÖÏ KHAÙC

Y HOÏC

KHOÂNG QUAÂN

HAÛI QUAÂN

Sô ñoà 1: Caùc chuyeân ngaønh vaø moái quan heä giöõa caùc chuyeân ngaønh Y hoïc Quaân söï

3. Caùc thôøi kyø phaùt trieån cuûa Y hoïc caùch maïng:

Neàn Y hoïc Quaân söï Vieät Nam töøng böôùc ñöôïc hình thaønh töø caùch maïng thaùng taùm naêm 1945, gaén lieàn vôùi lòch söû daân toäc, cuûa Quaân ñoäi nhaân daân Vieät Nam anh huøng; laø neàn Y hoïc voâ saûn khoâng ngöøng phaùt trieån, töø khoâng ñeán coù, töø ñôn giaûn ñeán ngaøy caøng hoaøn chænh, ñaõ hoaøn thaønh suaát saéc nhieäm vuï baûo ñaûm quaân y cho LLVT nhaân daân, xaây döïng vaø chieán ñaáu thaéng lôïi trong caùc thôøi kyø caùch maïng.

3.1 – Thôøi kyø ñaàu khaùng chieán choáng thöïc daân Phaùp: Töø ngaøy Nam boä khaùng

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

chieán (23/9/1945) ñeán toaøn quoác khaùng chieán (19/12/1946)

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

3.2 – Thôøi kyø khaùng chieán choáng thöïc daân Phaùp (19/12/1946 ñeán 20/7/1954) vaø söï can thieäp cuûa Myõ (1950): laø thôøi kyø xaây döïng vaø toå chöùc, coâng taùc tö töôûng caùc maët nghieäp vuï.

3.3 – Thôøi kyø xaây döïng Chuû nghóa Xaõ hoäi ôû mieàn Baéc vaø khaùng chieán choáng Myõ cöùu nöôùc treân phaïm vi caû nöôùc: Thôøi kyø naøy ngaønh Quaân y (Quaân döôïc) ñaõ tranh thuû hoaø bình ôû mieàn Baéc ñeå xaây döïng ngaønh quaân y (quaân döôïc) Caùch maïng, chính quy, töøng böôùc hieän ñaïi; cuøng vôùi söï phaùt trieån Quaân ñoäi Quaân y caùc binh chuûng, quaân chuûng ñöôïc thaønh laäp . . .

Vì vaäy ngaønh Quaân y (Quaân döôïc) ñaõ ñaùp öùng ñöôïc nhieäm vuï caùch maïng trong töøng giai ñoaïn nhö ñaùnh baïi cuoäc chieán tranh ñaëc bieät, chieán tranh cuïc boä, Vieät Nam hoaù chieán tranh ôû chieán tröôøng mieàn Nam cuûa ñeá Quoác Myõ, ñaûm baûo Quaân y treân caùc chieán tröôøng, cho cuoäc tieán coâng noåi daäy muøa xuaân naêm 1975 chieán dòch Hoà Chí Minh, giaûi phoùng hoaøn toaøn mieàn Nam thoáng nhaát ñaát nöôùc. Ngaønh quaân y (Quaân döôïc) coù nhieàu kinh nghieäm, ñaït nhieàu thaønh quaû toát, baûo ñaûm cho caùc quaân ñoaøn cô ñoäng chieán löôïc, cho tuyeán vaän taûi chieán löôïc (ñöôøng moøn Hoà Chí Minh - ñoaïn ñöôøng Tröôøng sôn 559) chi vieän cho mieàn Nam ñaùng Myõ vaø ñaûm baûo choáng cuoäc chieán tranh phaù hoaïi cuûa Ñeá Quoác Myõ, Ñænh cao laø chieán thaéng cuoäc taäp kích chieán löôïc 12 ngaøy ñeâm cuûa khoâng quaân Myõ ñaùnh vaøo Thuû ñoâ Haø Noäi (cuoái 12/1972) 3.4 – Thôøi kyø baûo ñaûm Quaân y cho chieán ñaáu baûo veä bieân giôùi Taây Nam (1977 – 1979) vaø bieân giôùi phía baéc toå quoác (02/1979), laøm nghóa vuï quoác teá giuùp baïn Campuchia (1979 – 1989) ñaït nhöõng kyø tích môùi, xuaát saéc.

3.5 – Thôøi kyø baûo ñaûm Quaân y cho LLVT ND thöïc hieän 2 nhieäm vuï chieán löôïc xaây döïng vaø baûo veä vöõng chaéc Toå Quoác Vieät Nam XHCN, thôøi kyø thöïc hieän ñöôøng loái ñoåi môùi cuûa Ñaûng, coâng nghieäp hoaù, hieän ñaïi hoaù ñaát nöôùc laøm cho daân giaøu, nöôùc maïnh, daân chuû, coâng baèng, vaên minh.

III. CAÙC PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU Y HOÏC QUAÂN SÖÏ:

1. Phöông phaùp nghieân cöùu y hoïc quaân söï voâ saûn phaûi döïa treân lyù luaän cuûa chuû nghóa Maùc-Leânin vaø tö töôûng Hoà Chí Minh. Khi chuùng ta xem xeùt baát kyø hieän töôïng naøo trong lónh vöïc Y hoïc Quaân söï ñeàu phaûi nghieân cöùu quaù trình phaùt trieån vaø moãi quan heä qua laïi cuûa nhöõng yeáu toá khaùc nhau (duy vaät bieän chöùng, duy vaät lòch söû)

2. Caùc phöông phaùp aùp duïng trong moái quan heä Y hoïc Quaân söï laø:

- Phöông phaùp lòch söû: Laøm roõ lòch söû cuûa vaán ñeà döïa vaøo taøi lieäu lòch söû löu

tröû, xuaát baûn.

- Phöông phaùp thöïc nghieäm, dieãn taäp: thöïc nghieäm treân ñoäng vaät, treân laâm

saøng hay dieãn taäp trong chæ huy, treân thöïc ñòa…

- Phöông phaùp thoáng keâ: Xaây döïng heä thoáng, theo doõi ñaêng kyù, toång hôïp, phaân

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

tích, keát luaän.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

- Phöông phaùp loâgíc: döïa treân nhöõng quy luaät cuûa loâgic hoïc vaø vaän duïng cuøng

phöông phaùp thoáng keâ.

- Phöông phaùp thu thaäp yù kieán.

IV. KEÁT LUAÄN :

- Ngaønh Quaân y Vieät Nam ñöôïc tröôûng thaønh trong caùc giai ñoaïn caùch maïng Vieät Nam vaø ñaõ goùp phaàn chaêm lo toát söùc khoeû cho boä ñoäi vaø nhaân daân. - Hieän taïi ngaønh Quaân y ñaõ xaây döïng vaø tröôûng thaønh, ñaùp öùng vôùi yeâu caàu nhieäm vuï goùp phaàn xaây döïng quaân ñoäi caùch maïng chính quy tinh nhueä töøng böôùc hieän ñaïi.

- Y hoïc Quaân söï Vieät Nam ñöôïc hình thaønh treân cô sôû cuûa neàn y hoïc caùch maïng vaø neàn khoa hoïc Quaân söï Vieät Nam, döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Ñaûng coäng saûn Vieät Nam.

- Hieän taïi Y hoïc Quaân söï Vieät Nam coù 16 chuyeân ngaønh vaø ngaøy caøng ñoåi môùi, phaùt trieån theâm caùc chuyeân ngaønh khaùc ñaùp öùng caùc yeâu caàu nhieäm vuï môùi cuûa caùch maïng Vieät Nam.

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

- Sinh vieân y döôïc coù gaéng hoïc taäp nghieân cöùu khoa hoïc goùp phaàn xaây döïng neàn y hoïc Quaân söï Vieät Nam vöõng maïnh vaø phaùt trieån ñaùp öùng caùc yeâu caàu nhieäm vuï môùi.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

BAØI 2: TOÅ CHÖÙC CHIEÁN THUAÄT QUAÂN Y

- MUÏC ÑÍCH YEÂU CAÀU:

 Hieåu roõ ñoái töôïng, noäi dung, nhieäm vuï cuûa toå chöùc chieán thuaät quaân y ñeå

xaây döïng neàn y teá Quaân ñoäi caù ch maïng (Quaân y – Quaân döôïc).

 Naém vöõng quan ñieåm y hoïc caùch maïng cuûa Ñaûng, keát hôïp quaân – daân y

trong coâng taùc.

- PHÖÔNG PHAÙP GIAÛNG DAÏY  Giaûng daïy theo giaùo trình  Sinh vieân töï hoïc, thaûo luaän, simena, tham quan baûo taøng, di tích lòch söû,

ñôn vò quaân ñoäi… - THÔØI GIAN: 03 tieát - NOÄI DUNG: TOÅ CHÖÙC CHIEÁN THUAÄT QUAÂN Y

I. KHAÙI NIEÄM VAØ SÖÏ PHAÙT TRIEÅN TOÅ CHÖÙC CHIEÁN THUAÄT QUAÂN Y:

1. Khaùi nieäm:

- Toå chöùc chieán thuaät quaân y (TCCTQY) moät chuyeân ngaønh cuûa y hoïc Quaân söï laø khoa hoïc veà toå chöùc ñaûm baûo quaân y cho LLVT trong thôøi chieán. TCCTQY phaùt hieän nhöõng quy luaät khaùch quan chi phoái coâng taùc baûo ñaûm Quaân Y baèng caùch nghieân cöùu toaøn dieän nhöõng ñieàu kieän hoaït ñoäng vaø phöông thöùc toå chöùc hôïp lyù nhaát, hieäu quaû nhaát ñaûm baûo quaân y cho boä ñoäi chieán ñaáu thaéng lôïi trong moïi tình huoáng

- TCCTQY Vieät Nam gaén lieàn vôùi y hoïc quaân söï, phaùt trieån qua caùc giai ñoaïn

xaây döïng vaø chieán ñaáu cuûa LLVT Nhaân daân nhö:

2. Thôøi kyø khaùng chieán choáng thöïc daân Phaùp :

- Töø ñaùnh du kích tieán leân ñaùnh vaän ñoäng taäp trung, môû nhöõng chieán dòch: töø toå chöùc ñaïi hoäi, tieåu ñoaøn ñoäc laäp tieán leân xaây döïng ñaïi ñoaøn neân quaân y cuõng coù nhöõng toå chöùc thích hôïp, töø quaân y ñaïi ñoäi tieåu ñoaøn, trung ñoaøn tieán leân ñoäi ñieàu trò ñaïi ñoaøn, ñoäi ñieàu trò ñoäc laäp, beänh vieän tröïc thuoäc cuïc ñaõ hình thaønh heä thoáng cöùu chöõa phuïc vuï cho khoái löôïng thöông – beänh binh ngaøy caøng nhieàu trong 08 chieán dòch lôùn, ñaëc bieät chieán dòch lòch söû Ñieän Bieân Phuû 1954.

- Ngaønh quaân y Vieät Nam ñaõ toå chöùc toát coâng taùc saûn xuaát, cung caáp thuoác men vaø phöông tieän, duïng cuï y teá; tranh thuû söï giuùp ñôõ caùc nöôùc anh em vaø toå chöùc tieán boä quoác teá vaø huaán luyeän ñaøo taïo caùn boä nhaân vieân y teá.

3. Thôøi kyø khaùng chieán choáng Myõ cöùu nöôùc:

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

- Ngoaøi nhöõng toå chöùc ñaõ coù trong cuoäc khaùng chieán choáng Phaùp, nhöõng hình thöùc toå chöùc goïn nheï, cô ñoäng nhö caùc toå, ñoäi phaãu thuaät, toå veä sinh phoøng

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

dòch, toå caáp cöùu, toå tieáp teá ñaõ ñöôïc hình thaønh vaø ñaùp öùng ñöôïc nhu caàu moïi nhieäm vuï caùch maïng.

- TCCTQY ôû caùc chieán tröôøng ñaõ khoâng ngöøng phaùt trieån vôùi nhöõng hình thöùc phong phuù, linh hoaït nhöõng nguyeân taéc ñöôïc vaän duïng saùng taïo vaø ñieàu kieän chieán ñaáu cuï theå cuûa töøng chieán tröôøng, neân maëc daàu chieán ñaáu raát aùc lieät, khaån tröông, phöùc taïp, cô sôû vaät chaát kyõ thuaät raát thieáu thoán, xa haäu phöông nhöng ngaønh Quaân y noùi chung vaø TCCTQY noùi rieâng vaãn ñaûm baûo ñöôïc yeâu caàu chieán ñaáu, ñuùc keát ñöôïc nhieàu kinh nghieäm, boå sung cho noäi dung TCCTQY ngaøy caøng theâm phong phuù vaø ñoäc ñaùo Vieät Nam.

4. Thôøi kyø thöïc hieän ñöôøng loái ñoåi môùi cuûa Ñaûng:

- Thöïc hieän 02 nhieäm vuï chieán löôïc xaây döïng vaø baûo veä toå quoác XHCN. - TCCTQY baûo ñaûm cho LLVT Nhaân daân hoïc taäp, huaán luyeän saün saøng chieán

ñaáu vaø chieán ñaáu, baûo veä vöõng chaéc Toå Quoác Vieät Nam XHCN.

II. ÑOÁI TÖÔÏNG, MUÏC TIEÂU, NOÄI DUNG NGHIEÂN CÖÙU TCCTQY:

1. Ñoái töôïng vaø muïc tieâu:

a. Ñoái töôïng nghieân cöùu: Cuûa TCCTQY laø hoaït ñoäng quaân y trong thôøi chieán laø

phuïc vuï chaêm lo toát söùc khoûe boä ñoäi, nhaân daân thôøi chieán. TCCTQY nghieân cöùu nhöõng ñaëc ñieåm veà quaân söï (ñòch – ta) ñaëc ñieåm veà haäu caàn, veà ñòa hình vaø khí haäu thôøi tieát …nhöõng ñaëc ñieåm, ñieàu kieän aûnh höôûng ñeán hoaït ñoäng toå chöùc baûo ñaûm quaân y trong chieán ñaáu (cô caáu, soá löôïng thöông - beänh binh)

b. Muïc tieâu nghieân cöùu: treân cô sôû kinh nghieäm, nghieân cöùu, toå chöùc coâng taùc baûo ñaûm quaân y trong caùc ñieàu kieän tình huoáng phöùc taïp, phaùt hieän nhöõng quy luaät khaùch quan, tìm ra nhöõng nguyeân taéc, hình thöùc, caùch toå chöùc vaø phöông phaùp toå chöùc baûo, ñaûm quaân y toát nhaát, phuø hôïp vôùi nhieäm vuï quaân söï, trình ñoä phaùt trieån kinh teá cuûa ñaát nöôùc, ngheä thuaät Quaân söï vaø söï phaùt trieån cuûa neàn y hoïc caùch maïng Vieät Nam.

2. Noäi dung nghieân cöùu:

a. Nhöõng vaán ñeà chung:

i. Lòch söû phaùt trieån cuûa TCCTQY. ii. Nhieäm vuï toå chöùc ngaønh Quaân y thôøi chieán. iii. Ñaëc ñieåm, ñieàu kieän aûnh höôûng ñeán toå chöùc ñaûm baûo Quaân Y. iv. Caùc nguyeân taéc ñaûm baûo quaân y, nguyeân taéc chung, nguyeân taéc toå chöùc, cöùu chöõa, vaän chuyeån thöông – beänh binh, toå chöùc baûo ñaûm veä sinh phoøng dòch, tieáp teá quaân y (coâng taùc döôïc …)

v. Caùc phaân ñoäi, cô sôû quaân y goàm nhieäm vuï, toå chöùc, bieân cheá, trang bò,

trieån khai vaø phöông phaùp coâng taùc…

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

vi. Coâng taùc chæ huy quaân y.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

vii. Caùc ñieàu leä quaân y thôøi chieán.

b. Nhöõng vaán ñeà toå chöùc baûo ñaûm quaân y (TCÑB QY) thuoäc phaïm vi chieán

löôïc i. TCBÑ QY trong chieán tranh baûo veä toå quoác trong ñieàu kieän söû duïng vuõ

khí thoâng thöông vaø vuõ khí huyû dieät lôùn.

ii. Quy hoaïch ñaøo taïo, boài döôõng caùn boä, nhaân vieân quaân y iii. Xaây döïng cô sôû vaät chaát, kyõ thuaät quaân y, döï tröõ, baûo ñaûm tieáp teá quaân y. iv. Toå chöùc quaân y haäu phöông quoác gia v. Coâng taùc keát hôïp quaân daân y.

c. Nhöõng vaán ñeà TCBÑ QY thuoäc phaïm vi chieán dòch

i. TCBÑ QY trong caùc loaïi hình chieán dòch: ii. Toå chöùc phöông phaùp hoaït ñoäng cuûa cô sôû quaân y chieán dòch, ñoäi ñieàu trò

beänh vieän, ñoäi veä sinh phoøng dòch, kho quaân y.

d. Nhöõng vaán ñeà TCBÑ QY thuoäc phaïm vi chieán thuaät: (töø caáp sö ñoaøn trôû

xuoáng) i. TCBÑ QY trong caùc hình thöùc chieán ñaáu. ii. Toå chöùc phöông thöùc hoaït ñoäng cuûa caùc phaân ñoäi quaân y chieán thuaät, traïm quaân y d, e, f (tieåu ñoaøn, trung ñoaøn, sö ñoaøn), toå phaåu thuaät cô ñoäng; coâng taùc tieáp teá quaân y (quaân döôïc)…

e. TCBÑ QY khoâng quaân, Haûi quaân, Phoøng khoâng, caùc binh chuûng phaùo binh,

tank, thieát giaùp, ñaëc coâng, boä binh cô giôùi, thoâng tin…

III. VÒ TRÍ VAØ LIEÂN QUAN GIÖÕA TCCTQY VÔÙI CAÙC NOÄI DUNG Y HOÏC

QUAÂN SÖÏ KHAÙC:

1. Vò trí: Phaûi gaén lieàn vôùi toå chöùc quaân ñoäi, phaûi ñaùp öùng yeâu caàu ngheä thuaät Quaân söï noùi chung, ngheä thuaät chieán dòch, hình thöùc chieán ñaáu cuûa LLVT ta.

2. TCCTQY khoâng ngöøng phaùt trieån theo yeâu caàu chieán ñaáu ngaøy caøng cao cuûa chieán tranh nhaân daân baûo veä toå quoác hieän nay vaø töông lai. Noù laø boä phaän cuûa y hoïc quaân söï vaø coù quan heä maät thieát vôùi caùc moân Y hoïc Quaân söï khaùc. TCCTQY Luïc quaân laø cô sôû cuûa TCCTQY caùc binh chuûng, quaân chuûng khaùc.

3. Döïa treân nhöõng thaønh töïu khoa hoïc cuûa caùc ngaønh khoa hoïc, y hoïc quaân söõ

khaùc nghieân cöùu …

4. TCCTQY coù quan heä ñaëc bieät vôùi toå chöùc quaân y Thôøi bình – giuùp TCBÑ QY

thôøi chieán thaønh coâng.

IV. PHÖÔNG PHAÙP HUAÁN LUYEÄN VAØ NGHIEÂN CÖÙU TCCTQY

1. Leân lôùp lyù thuyeát. 2. Taäp baøi:

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

a. Treân baûn ñoà taïi lôùp

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

b. Treân sa baøn (baøn caùt) c. Treân thöïc ñòa 3. Dieãn taäp daõ ngoaïi:

a. Rieâng veà quaân y (trieån khai traïm Quaân y, chuyeån thöông keát hôïp quaân daân y

trong dieãn taäp …)

b. Cuøng boä ñoäi dieãn taäp Quaân y 4. Caùc phöông phaùp huaán luyeän khaùc:

Tham gia dieãn taäp vaø thöïc taäp taïi ñôn vò, xem di tích lòch söû, baûo taøng, trieån laõm,

di tích chieán ñaáu, vaø töï hoïc, nghieân cöùu.

V. KEÁT LUAÄN:

- Caùn boä quaân y, Quaân döôïc (caùn boä y teá, löïc löôïng döï bò ñoäng vieân …) khoâng nhöõng gioûi veà chuyeân moân, kyõ thuaät maø coøn phaûi thaønh thaïo coâng taùc baûo ñaûm quaân y thôøi bình cuõng nhö thôøi chieán, nhaèm baûo ñaûm thaéng lôïi moïi nhieäm vuï cuûa Quaân ñoäi, nhieäm vuï baûo veä Toå Quoác Vieät Nam XHCN.

- Sinh vieân Y – Döôïc caàn hoïc taäp, naém chaéc CMKT, saün saøng tham gia LLVT

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

baûo veä Toå quoác.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

BAØI 3: TOÅ CHÖÙC CÖÙU CHÖÕA

VAÄN CHUYEÅN THÖÔNG BINH, BEÄNH BINH

- MUÏC ÑÍCH YEÂU CAÀU BAØI GIAÛNG:

 Naém chaéc nguyeân taéc toå chöùc cöùu chöõa, vaän chuyeån Thöông – Beänh binh

trong chieán tranh baûo veä Toå quoác.

 Hieåu vaø naém vöõng caùc theå loaïi vaø cöùu chöõa thöông – beänh binh.  Naém vöõng coâng taùc phaân loaïi thöông – beänh binh vaø coâng taùc trong thôøi

chieán.

- PHÖÔNG PHAÙP GIAÛNG DAÏY VAØ KIEÅM TRA:

 Döïa vaøo giaùo trình baøi giaûng, giaùo aùn, ñeà cöông giaûng baøi, truyeàn ñaït giaûng giaûi cho sinh vieân naém chaéc muïc ñích, yeâu caàu noäi dung giaûng baøi.  Sinh vieân töï hoïc, thaûo luaän simena noäi dung chuyeân baøi, truyeàn ñaït giaûng

ôû nhoùm, toå, lôùp …

 Thi vieát hoaëc thi vaán ñaùp

- THÔØI GIAN: 06 tieát - NOÄI DUNG BAØI GIAÛNG:

I. KHAÙI NIEÄM COÂNG TAÙC CÖÙU CHÖÕA, VAÄN CHUYEÅN THÖÔNG BINH –

BEÄNH BINH (TBBB)

1. Coâng taùc cöùu chöõa, vaän chuyeån TBBB laø 1 trong nhöõng nhieäm vuï heát söùc quan troïng cuûa quaân y thôøi chieán. Nhieäm vuï naøy bao goàm caùc bieän phaùp toång hôïp veà caáp cöùu, ñieàu trò, vaän chuyeån, TBBB töø khi bò thöông, bò beänh cho ñeán khi ñieàu trò khoûi.

2. Trong chieán tranh, soá löôïng TBBB thöôøng raát lôùn, quy moâ chieán tranh caøng lôùn,

möùc ñoä caøng hieän ñaïi, caøng aùc lieät, thì soá löôïng TBBB caøng nhieàu.

3. Coâng taùc cöùu chöõa, vaän chuyeån TBBB chieám moät khoái löôïng coâng taùc raát lôùn

trong toaøn boä caùc maët coâng taùc baûo ñaûm quaân y.

4. Nhieäm vuï naøy khoâng nhöõng phuï thuoäc vaøo trình ñoä cuûa neàn Y hoïc Quaân söï, khaû naêng cuûa neàn quoác phoøng toaøn daân, cuûa ngaønh Quaân y, maø coøn phuï thuoäc raát nhieàu vaøo nhöõng ñieàu kieän cuï theå cuûa chieán tranh vaø caùc tình huoáng chieán ñaáu.

5. Vì vaäy phaûi xaùc ñònh caùc hình thöùc (nguyeân taéc) toå chöùc cöùu chöõa, vaän chuyeån TBBB cho phuø hôïp vôùi nhöõng ñieàu kieän cuï theå cuûa töøng cuoäc chieán tranh, thaäm chí töøng giai ñoaïn cuûa cuoäc chieán tranh.

II. COÂNG TAÙC TOÅ CHÖÙC CÖÙU CHÖÕA TBBB TRONG THÔØI CHIEÁN VÖØA

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

QUA ÔÛ VIEÄT NAM:

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

1. Thôøi kyø choáng Phaùp: Cöùu chöõa taïi choã vaø cöùu chöõa theo tuyeán, vaän chuyeån

veà sau. a. Giai ñoaïn töø 1945 – 1950: Cöùu chöõa taïi choã, taïi töøng khu vöïc. Do ta ñaùnh ñòch baèng nhöõng phaân ñoäi phaân taùn, ñaùnh taïi choã, soá löôïng TBBB khoâng nhieàu, chieán tröôøng nhieàu nôi bò chia caét, vieäc vaän chuyeån TBBB döïa vaøo söùc ngöôøi laø chính.

b. Giai ñoaïn töø 1951 – 1954: toå chöùc cöùu chöõa theo tuyeán, moät maët ta vaãn thöïc hieän hình thöùc toå chöùc cöùu chöõa taïi choã ñoái vôùi boä ñoäi ñòa phöông, daân quaân du kích, moät maët ta toå chöùc vieäc cöùu chöõa theo tuyeán, vaän chuyeån veà haäu phöông nhöõng TBBB naëng, ñoàng thôøi toå chöùc ñieàu trò taïi choã nhöõng TBBB nheï ngay trong khu vöïc haäu phöông chieán dòch.

2. Thôøi kyø choáng Myõ:

a. Chieán tröôøng mieàn Nam: Hình thöùc toå chöùc cöùu chöõa, vaän chuyeån TBBB laø

toå chöùc cöùu chöõa theo tuyeán, theo khu vöïc vaø keát hôïp Quaân – Daân y.

b. Choáng chieán tranh phaù hoaïi cuûa giaëc Myõ ôû mieàn Baéc: Hình thöùc cöùu chöõa, vaän chuyeån TBBB laø: cöùu chöõa taïi choã theo khu vöïc vaø keát hôïp Quaân – Daân y. Chuùng ta luoân luoân laáy chaát löôïng phuïc vuï TBBB laø tieâu chuaån cô baûn ñeå ñaùnh giaù hieäu quaû toå chöùc cöùu chöõa, vaän chuyeån TBBB.

III. NGUYEÂN TAÉC TOÅ CHÖÙC CÖÙU CHÖÕA, VAÄN CHUYEÅN TBBB TRONG

CHIEÁN TRANH BAÛO VEÄ TOÅ QUOÁC (BVTQ):

1. Nguyeân taéc chung: Toå chöùc cöùu chöõa, vaän chuyeån TBBB theo tuyeán treân töøng höôùng hoaëc töøng khu vöïc, keát hôïp vieäc cöùu chöõa theo tuyeán vaän chuyeån, vôùi theo chæ ñònh veà haäu phöông vôùi vieäc ñieàu trò taïi choã ôû töøng khu vöïc, keát hôïp chaët cheõ Quaân y - Daân y.

2. Phaân tích nguyeân taéc:

a. Toå chöùc cöùu chöõa vaän chuyeån TBBB theo tuyeán: laø chia vieäc cöùu chöõa TBBB thaønh nhieàu tuyeán. Moãi tuyeán coù nhieäm vuï cöùu chöõa nhaát ñònh. Caùc tuyeán phaûi tieán haønh cöùu chöõa TBBB kòp thôøi, thoáng nhaát vaø keá tieáp nhau. b. Toå chöùc cöùu chöõa, TBBB theo höôùng: laø treân töøng höôùng chieán dòch hoaëc treân töøng höôùng chieán dòch – chieán löôïc. Caùc tuyeán Quaân Y boá trí moät caùch hôïp lyù, hoaøn chænh, coù tính töông ñoái ñoäc laäp ñeå taïo ra moät heä thoáng cöùu chöõa TBBB lieân hoaøn cho töøng höôùng. ÔÛ töøng höôùng phaûi döïa treân caùc truïc ñöôøng doïc ñoàng thôøi taän duïng caùc truïc ñöôøng ngang ñeå taïo ra moät theá boá trí tuyeán Quaân y lieân hoaøn ôû töøng höôùng vaø giöõa caùc höôùng.

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

c. Toå chöùc vaän chuyeån TBBB theo khu vöïc: laø caên cöù vaøo ñaëc ñieåm vaø ñòa hình, söï hình thaønh caùc caên cöù chieán ñaáu vaø caùc caên cöù haäu phöông maø boá trí caùc tuyeán Quaân y trong ñòa phöông cuûa caùc binh ñoaøn chuû löïc (neáu coù),

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

keát hôïp caùc löïc löôïng Y teá cuûa nhaân daân, nhaèm taïo ra caùc heä thoáng cöùu chöõa, vaän chuyeån TBBB trong töøng khu vöïc.

d. Keát hôïp vieäc cöùu chöõa TBB theo tuyeán vaän chuyeån theo chæ ñònh veà haäu phöông vôùi vieäc ñieàu trò taïi choã ôû töøng khu vöïc: laø hai phöông phaùp toå chöùc cöùu chöõa vaän chuyeån cô baûn trong chieán tranh BVTQ.  Ñoái vôùi binh ñoaøn chuû löïc cô ñoäng vaø caùc binh ñoaøn phoøng thuû treân caùc höôùng chuû yeáu, thöôøng taäp trung ñaùnh lôùn, ñaùnh lieân tuïc vôùi söùc cô ñoäng cao, do ñoù soá thöông binh haøng ngaøy thöôøng coù nhieàu, coù lieân tuïc. Vì vaäy khoâng theå chæ toå chöùc cöùu chöõa taïi choã ôû töøng khu vöïc maø phaûi lieân tuïc chuyeån moät phaàn TBBB (chuû yeáu laø nhöõng TBBB naëng vaø vöøa …) theo chæ ñònh veà caùc tuyeán cöùu chöõa chuyeân khoa phía sau. Nhöõng TBBB nheï caàn ñöôïc giöõ laïi ôû haäu phöông caùc binh ñoaøn ñeå ñieàu trò vaø boå sung veà caùc ñôn vò chieán ñaáu. Chæ trong nhöõng tröôøng hôïp caàn thieát môùi chuyeån moät ohaàn TBBB nheï veà tuyeán sau. (xem sô ñoà 2)

 Ñoái vôùi LLVT ND ñòa phöông coù theå tieán haønh cöùu chöõa taïi choã ôû töøng khu vöïc, coù ñieàu kieän cuõng coù theå göûi veà tuyeán sau khi vöôït quaù khaû naêng cöùu chöõa.

e. Keát hôïp chaët cheõ Quaân y vaø Daân y trong coâng taùc cöùu chöõa, vaän chuyeån TBBB: ñaây laø truyeàn thoáng toát ñeïp coù töø thôøi kyø choáng Phaùp ñeán nay, trong vieäc keát hôïp cöùu chöõa TBBB vaø nhaân daân bò thöông, ôû vuøng saâu, vuøng xa nôi bieân giôùi, haûi ñaûo, theàm luïc ñòa… nhöõng vuøng mieàn maø daân y chöa coù cô sôû y teá thì quaân y phaûi ñaûm nhieäm cöùu chöõa cho boä ñoäi vaø nhaân daân vaø ngöôïc laïi nhöõng nôi chöa coù cô sôû quaân y thì daân y phaûi ñaûm nhieäm cöùu chöõa.

IV. CAÙC THEÅ LOAÏI CÖÙU CHÖÕA:

- Trong chieán tranh do caùc tình huoáng chieán ñaáu, khoâng theå ñöa ngay taát caû TBBB töø maët traän veà caùc beänh vieän chuyeân khoa ôû haäu phöông trong moät thôøi gian ngaén theo yeâu caàu cöùu chöõa do ñoù phaûi toå chöùc cöùu chöõa theo tuyeán.

- Baûn chaát vieäc cöùu chöõa theo tuyeán laø phaân chia vieäc caáp cöùu vaø ñieàu trò

thaønh töøng phaân ñoaïn keá tieáp nhau.

- Thoâng thöôøng moãi phaân ñoaïn laø moät theå loaïi cöùu chöõa vaø do moät tuyeán ñaûm

nhieäm.

1. Trong chieán tranh choáng Myõ cöùu nöôùc, ngaønh Quaân y Vieät Nam ñaõ phaân

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

chia caùc theå loaïi cöùu chöõa nhö sau: - Caáp cöùu ñaàu tieân: thöôøng do y teá ñaïi hoäi laøm. - Cöùu chöõa toái khaån caáp: thöôøng do y syõ tieåu ñoaøn laøm. - Cöùu chöõa khaån caáp: thöôøng do tuyeán trung ñoaøn laøm - Cöùu chöõa cô baûn: thöôøng do tuyeán sö ñoaøn vaø ñoäi ñieàu trò laøm.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

2. Theå loaïi cöùu chöõa trong chieán tranh Baûo veä Toå quoác (töông lai): goàm coù 05

theå loaïi: a. Caáp cöùu ñaàu tieân:

 Laø bieän phaùp cöùu chöõa ñôn giaûn ban ñaàu, ngay sau khi bò thöông, taïi nôi bò thöông töï mình caáp cöùu, do ñoàng ñoäi, do cöùu thöông, do y taù ñaïi ñoäi tieán haønh nhaèm traùnh ñe doïa ñeán tính maïng, traùnh bò thöông laàn 2, taïo ñieàu kieän chuyeån veà tuyeán sau ñeå cöùu chöõa toát, kòp thôøi.

 Noäi dung caáp cöùu ñaàu tieân :

o Laáy thöông binh khoûi nôi bò vuøi laáp, saäp haàm, trong xe tank – thieát

giaùp vaø caùc loaïi xe chieán ñaáu khaùc. o Daäp taét löûa ñang chaùy treân thöông binh o Baêng boù caùc veát thöông vaø veát boûng. o Caàm maùu taïm thôøi. o Coá ñònh taïm thôøi caùc veát thöông gaõy xöông. o Choáng ngaït thôû, hoâ haáp nhaân taïo neáu thöông binh ngöøng thôû. o Söû duïng thuoác giaûm ñau vaø khaùng sinh o Chuyeån thöông binh ra khoûi nôi nguy hieåm o Ñeo maët naï choáng ñoäc, thuoác giaûi ñoäc …

b. Boå sung caáp cöùu: muïc ñích boå sung caáp cöùu laø kieåm tra vaø tieán haønh caùc bieän phaùp kyõ thuaät ñeå boå sung caáp cöùu ñaàu tieân nhaèm baûo ñaûm an toaøn cho vieäc chuyeån vaän thöông binh veà tuyeán sau, do y syõ tieåu ñoaøn laøm.  Noäi dung chuû yeáu boå sung caáp cöùu:

o Kieåm tra vaø boå sung nhöõng bieän phaùp caáp cöùu ñaàu tieân cho tuyeán döôùi

(tuyeán tröôùc ôû ñaïi ñoäi) chuyeån veà.

o Cho caùc thuoác giaûm ñau o Uoáng caùc loaïi röôïu caáp cöùu (ñoâng y). o Truyeàn caùc loaïi dòch, uû aám … o Cho thuoác trôï tim o Choáng noân o Khaùng sinh o Xöû lyù veä sinh boä phaän

c. Cöùu chöõa böôùc ñaàu (hay cöùu chöõa toái khaån caáp)- tuyeán coù bieân cheá Baùc syõ.

 Laø nhaèm khaéc phuïc nhöõng trieäu chöùng ñe doaï ñeán tính maïng cuûa TBBB nhö soác, ngaït thôû, chaûy maùu ngoaøi, co giaät v.v … döï phoøng nhöõng bieán chöùng nguy hieåm vaø chuaån bò cho TBBB ñeå vaän chuyeån veà tuyeán sau.  Thöôøng cöùu chöõa böôùc ñaàu veà ngoaïi khoa vaø noäi khoa chia laøm hai loaïi:

o LOAÏI I (TOÁI KHAÅN CAÁP): laø caùc bieän phaùp kyõ thuaät neáu khoâng thöïc

hieän (can thieäp) thì tính maïng TBBB seõ bò ñe doaï nhö:  Choáng ngaït thôû: Môû khí quaûn, khaâu veát thöông ngöïc hôû, choïc huùt

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

veát thöông ngöïc van, coá ñònh löôõi…

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

 Caùc bieän phaùp caàm maùu: thaét maïch maùu, baêng eùp, baêng cheøn (kieåm

tra garoâ vaø ñaët garoâ khi coù chæ ñònh…)

 Phoøng choáng soác  Caét nhöõng phaàn chi ñaõ gaàn ñöùt  Thoâng, choïc baøng quang TBBB bí tieåu tieän.  Thuoác giaûi ñoäc, choáng co giaät, choáng noân, giaûn pheá quaûn…  Röûa daï daøy khi chaát ñoäc Quaân söï vaøo daï daøy.  Cho thuoác khaùng sinh vaø tieâm truyeàn dòch choáng vuõ khí sinh hoïc… o LOAÏI II (CÖÙU CHÖÕA BAN ÑAÀU): Laø nhöõng bieän phaùp kyõ thuaät coù

theå trì hoaõn nhö:  Boå sung caùc tröôøng hôïp coá ñònh gaõy xöông khoâng toát, nhöng coù

nguy cô daãn ñeán soác.

 Phong beá NOVOCAINE vaø cho thuoác giaûm ñau ñeå phoøng choaùng.

Löu yù:

- Laøm ñaày ñuû phaïm vi cöùu chöõa böôùc ñaàu laø tieán haønh laøm caû loaïi I vaø loaïi II. - Thu heïp phaïm vi cöùu chöõa böôùc ñaàu chæ laøm loaïi I. d. Cöùu chöõa cô baûn (hay coøn goïi laø cöùu chöõa coù chaát löôïng, cöùu chöõa khaån

caáp vaø cô baûn)  Muïc ñích cöùu chöõa cô baûn laø khaéc phuïc moät caùch cô baûn nguyeân nhaân vaø bieán chöùng veát thöông ñe doaï ñeán tính maïng TBBB (nhö caàm maùu trieät ñeå caùc veát thöông chaûy maùu ngoaøi, chaûy maùu ôû caùc taïng, choáng soát trieät ñeå, choáng ngaït thôû, co giaät, truî tim maïch, phuø phoåi, tieåu naêng thaän caáp…  Caáp cöùu cô baûn ñöôïc laøm taïi traïm quaân y sö ñoaøn, ñoäi ñieàu trò beänh vieän, laøm trong voøng 12-18 giôø keå töø luùc bò thöông, rieâng veát thöông thaáu buïng phaûi xöû lyù trong voøng 6-10 giôø töø luùc bò thöông.

 Cöùu chöõa cô baûn loaïi I:

o Laø nhöõng bieän phaùp kyõ thuaät neáu khoâng ñöôïc can thieäp ngay thì tính maïng cuûa TBBB bò ñe doaï hoaëc gaây ra nhöõng bieán chöùng naêng nhö : choáng ngaït thôû trieät ñeå, veát thöông thaáu buïng coù chaûy maùu trong hoaëc toån thöông noäi taïng, caùc veát thöông soï naõo bò cheøn eùp, daãn löu hoaëc khaâu baøng quang, xöû lyù caùc veát thöông bò hoaïi thö, sình hôi vaø uoán vaùn, caùc veát thöông ngöïc hôû.

o Xöû lyù phaåu thuaät caùc veát thöông gaõy xöông lôùn, veát thöông phaàn meàm coù nhieãm chaát phoùng xaï vaø caùc chaát ñoäc Quaân söï, cho thuoác giaûi ñoäc, ñieàu trò thieåu naêng tim maïch caáp, phuø phoåi nhieãm ñoäc, choáng thieåu naêng thaän caáp duøng caùc bieän phaùp caét côn co giaät, noân möûa, khoâng caàm ñöôïc…

 Cöùu chöõa cô baûn loaïi II:

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

o Laø nhöõng bieän phaùp neáu khoâng xöû lyù ngay ôû tuyeán naøy thì cuõng khoâng gaây ra nhöõng bieán chöùng nguy hieåm vaø coù theå duøng caùc bieän phaùp

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

khaùc ñeå trì hoaøn thôøi gian xöû trí thôøi kyø ñaàu nhö caùc veát thöông phaàn meàm, caùc veát boûng, ñieàu trò, nhöõng TBBB bò beänh phoùng xaï theå nheï.

Löu yù:

- Laøm ñaày ñuû phaïm vi cöùu chöõa cô baûn: laøm caû loaïi I vaø loaïi II. - Thu heïp phaïm vi cöùu chöõa cô baûn: Laøm cöùu chöõa cô baûn loaïi I. e. Cöùu chöõa chuyeân khoa:

 Laø hình thöùc cöùu chöõa cao nhaát do caùc Baùc syõ chuyeân khoa tieán haønh ôû nhöõng cô sôû qui ñònh vaø coù trang bò kyõ thuaät chuyeân khoa caàn thieát.  Muïc ñích cöùu chöõa chuyeân khoa laø khaéc phuïc moät caùch trieät ñeå nhöõng nguyeân nhaân vaø bieán chöùng ñe doaï ñeán tính maïng cuûa TBBB, döï phoøng ñieàu trò caùc di chöùng, phuïc hoài hoaëc taùi taïo giaûi phaåu chöùc naêng cuûa boä phaän hoaëc cô quan bò toån thöông, phuïc hoài söùc khoeû, khaû naêng lao ñoäng sinh hoaït vaø thaåm myõ thöông binh.  Cöùu chöõa chuyeân khoa chia laøm 2 loaïi:

o Cöùu chöõa chuyeân khoa kyø ñaàu: laø nhöõng bieän phaùp kyõ thuaät khaéc phuïc moät caùch trieät ñeå nhöõng nguyeân nhaân vaø bieán chöùng ñe doaï ñeán tính maïng TBBB taïo ñieàu kieän caàn thieát cho böôùc ñieàu trò phuïc hoài hoaëc taùi taïo.

o Cöùu chöõa chuyeân khoa kyø sau: laø nhöõng bieän phaùp kyõ thuaät nhaèm giaûi quyeát trieät ñeå caùc bieán chöùng döï phoøng hoaëc ñieàu trò caùc di chöùng ñaõ xuaát hieän, ñieàu trò phuïc hoài hoaëc taùi taïo, khoâi phuïc söùc khoeû, khaû naêng sinh hoaït, lao ñoäng, thaåm myõ cuûa TBBB.

 Vieäc cöùu chöõa chuyeân khoa kyø ñaàu thöôøng trong voøng 3 – 7 ngaøy sau khi

bò thöông.

V. PHAÏM VI CÖÙU CHÖÕA.

1. Khaùi nieäm: Phaïm vi cöùu chöõa cuûa moãi tuyeán laø toång hôïp nhöõng bieän phaùp kyõ thuaät, maø tuyeán ñoù phaûi thöïc hieän trong caùc tình huoáng chieán ñaáu nhaát ñònh theo chæ ñònh y hoïc.

2. Quy ñònh phaïm vi cöùu chöõa moãi tuyeán: a. Quaân y ñaïi hoäi: caáp cöùu ñaàu tieân b. Quaân y tieåu ñoaøn: boå sung caáp cöùu c. Quaân y trung ñoaøn : cöùu chöõa böôùc ñaàu d. Quaân y sö ñoaøn: cöùu chöõa cô baûn e. Quaân y quaân khu: cöùu chöõa chuyeân khoa

3. Xaùc ñònh phaïm vi cöùu chöõa

a. Laøm ñaày ñuû phaïm vi cöùu chöõa: laø tieán haønh ñaày ñuû caùc bieän phaùp cöùu chöõa

quy ñònh.

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

b. Thu heïp phaïm vi cöùu chöõa: laø tieán haønh nhöõng bieän phaùp cöùu chöõa khaån caáp

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

nhaát ñaõ quy ñònh cho tuyeán mình thuoäc loaïi 1 vaø trong tröôøng hôïp ñoù, phaûi tìm moïi caùch ñeå vaän chuyeån TBBB veà tuyeán sau nhanh nhaát.

c. Môû roäng phaïm vi cöùu chöõa: laø tieán haønh nhöõng bieän phaùp cöùu chöõa quy ñònh cho tuyeán sau (thöôøng do ñieàu kieän khoâng theå vaän chuyeån TBBB veà tuyeán sau ñöôïc) vaø ñöôïc caáp treân taêng cöôøng löïc löôïng vaø phöông tieän kyõ thuaät y teá.

VI. COÂNG TAÙC PHAÂN LOAÏI TBBB

1. Khaùi nieäm:

- Coâng taùc phaân loaïi TBBB laø phaân chia TBBB thaønh töøng nhoùm coù yeâu caàu gioáng nhau veà maët cöùu chöõa vaø vaän chuyeån, phuø hôïp vôùi chæ ñònh cuûa Y hoïc vaø phaïm vi cöùu chöõa ñaõ quy ñònh.

- Muïc ñích chuû yeáu cuûa coâng taùc phaân loaïi TBBB laø nhanh choùng xaùc ñònh ñöôïc, chaån ñoaùn vaø thöù töï öu tieân caáp cöùu ñeå baûo ñaûm vieäc cöùu chöõa ñöôïc kòp thôøi.

2. Caùch phaân loaïi: Caên cöù vaøo töøng tình huoáng cuï theå vaø phaïm vi cöùu chöõa ñaõ

quy ñònh ñeå phaân loaïi nhö sau: a. TBBB nguy hieåm ñoái vôùi ngöôøi xung quanh: bò nhieãm caùc chaát phoùng xaï, caùc chaát ñoäc quaân söï, vuõ khí sinh hoïc, nhöõng ngöôøi maéc beänh truyeàn nhieãm, bò beänh taâm thaàn…

b. TBBB caàn xöõ trí taïi tuyeán mình, sau khi xöõ trí xong caàn phaûi xaùc ñònh:

 Giöõ laïi tuyeán mình ñeå ñieàu trò  Hoaëc taïm thôøi giöõ laïi do phaûi chæ ñònh vaän chuyeån.  Chuyeån veà tuyeán sau.

c. TBBB khoâng xöû lyù ôû tuyeán mình, soá TBBB naøy caàn xaùc ñònh ôû nôi chuyeån

ñeán, thöù töï öu tieân vaän chuyeån, phöông tieän vaø tö theá vaän chuyeån.

d. TBBB nheï caàn giöõ laïi ñeå ñieàu trò khoûi e. TBBB haáp hoái caàn quan taâm chaêm soùc vaø thöïc hieän ñaày ñuû caùc chính saùch

quy ñònh ñoái vôùi thöông binh haáp hoái.  Nhö vaäy phaân loaïi TBBB nhaèm cöùu chöõa ñieàu trò vaø ñeå vaän chuyeån veà

tuyeán sau.

 Ñeå thöïc hieän toát coâng taùc phaân loaïi TBBB caàn coù baõi, nhaø phaân loaïi, caùn boä chuyeân moân coù kinh nghieäm, kieán thöùc toát, coù daáu hieäu phaân loaïi.

VII. COÂNG TAÙC VAÄN CHUYEÅN TBBB:

1. Khaùi nieäm: Laø vieäc vaän chuyeån TBBB töø nôi bò thöông, bò beänh veà caùc cô sôû ñeå

ñieàu trò kòp thôøi, an toaøn vaø theo ñuùng chæ ñònh.

2. Vieäc chuyeån thöông ñöôïc phaân chia:

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

a. Chuyeån thöông hoûa tuyeán: Töø traän ñòa veà traïm quaân y trung ñoaøn. b. Chuyeån thöông ôû caùc tuyeán sau: chuyeån thöông töø traïm quaân y trung ñoaøn veà

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

tuyeán sau, ñeán cô sôû ñieàu trò cuoái cuøng (xem sô ñoà 2).

3. Thôøi gian chuyeån thöông:

a. Töø khi bò thöông veà tuyeán cöùu chöõa böôùc ñaàu: 4 - 6 giôø b. Töø khi bò thöông veà tuyeán cöùu chöõa cô baûn: 12 – 18 giôø c. Töø khi bò thöông veà tuyeán cöùu chöõa chuyeân khoa kyø ñaàu: 3 – 7 ngaøy

4. Phöông thöùc chuyeån thöông:

a. ÔÛ hoaû tuyeán: tuyeán sau leân tuyeán tröôùc laáy thöông binh, keát hôïp vôùi vieäc

tuyeán tröôùc tranh thuû ñöa thöông binh veà tuyeán sau.

b. Töø khu vöïc haäu phöông chieán thuaät (trung, sö ñoaøn) veà sau: tuyeán tröôùc ñöa

thöông binh veà tuyeán sau.

5. Löïc löôïng chuyeån thöông: Löïc löôïng vaän taûi, taûi thöông, boä ñoäi, daân coâng,

thanh nieân xung phong.

6. Hình thöùc chuyeån thöông: Keát hôïp hình thöùc chuyeån thöông theo traïm veà,

chuyeån thöông theo ñoaøn.

7. Phöông tieän vaän chuyeån: Keát hôïp phöông tieän thoâ sô vaø hieän ñaïi nhö caùng boä,

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

xe ñaïp, xe ngöïa, thuyeàn, taøu thuyû, xe löûa, oâ toâ, maùy bay… - Trong chieán tranh baûo veä Toå Quoác do boä ñoäi chieán ñaáu lieân tuïc, soá löôïng TBBB raát lôùn, yeâu caàu cöùu chöõa phöùc taïp hôn, neân caàn phaûi xaùc ñònh phöông thöùc toå chöùc chuyeån thöông cho phuø hôïp; cuõng nhö phaûi ñaûm baûo toát löïc löôïng, phöông tieän chuyeån thöông toát, nhanh choùng thöïc hieän cöùu chöõa TBBB kòp thôøi, ñaït chaát löôïng cao nhaát.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Sô ñoà 2: Caùc tuyeán cöùu chöõa vaø vaän chuyeån thöông binh

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

BAØI 4: COÂNG TAÙC BAÛO ÑAÛM QUAÂN Y

TRONG CHIEÁN TRANH BAÛO VEÄ TOÅ QUOÁC

- MUÏC ÑÍCH YEÂU CAÀU BAØI GIAÛNG:

 Naém vöõng ñaëc ñieåm coâng taùc baûo ñaûm quaân y trong chieán tranh baûo veä toå

quoác.

 Hieåu roõ nhieäm vuï, noäi dung vaø heä thoáng toå chöùc quaân y thôøi chieán.

- PHÖÔNG PHAÙP GIAÛNG DAÏY VAØ KIEÅM TRA  Truyeàn ñaït, giaûng daïy theo ñeà cöông giaùo trình.  Sinh vieân nghe giaûng ôû lôùp, tham khaûo giaùo trình, töï hoïc, thaûo luaän theo

nhoùm, toå, lôùp…

 Thi vieát, thi vaán ñaùp, thi traéc nghieäm.

- THÔØI GIAN : 04 TIEÁT - NOÄI DUNG BAØI GIAÛNG:

I. ÑAËC ÑIEÅM COÂNG TAÙC BAÛO ÑAÛM QUAÂN Y TRONG CHIEÁN TRANH

BAÛO VEÄ TOÅ QUOÁC

Xuaát phaùt töø ñöôøng loái quaân söï cuûa Ñaûng, töø nhöõng ñaëc ñieåm ñoái töông taùc chieán, ñòa hình khí haäu, thôøi tieát, töø nhöõng khaû naêng thöïc teá cuûa ta, coâng taùc ñaûm baûo quaân y trong chieán tranh nhaân daân baûo veä toå quoác coù nhöõng ñaëc ñieåm chuû yeáu sau:

1. Coâng taùc Quaân y phaûi ñaûm baûo cho moät cuoäc chieán tranh coù quy moâ lôùn, phaïm

vi roäng, dieãn bieán khaån tröông, aùc lieät, phöùc taïp.

2. Phaûi ñaûm baûo cöùu chöõa, vaän chuyeån TBBB vôùi soá löôïng lôùn, lieân tuïc ngay töø ngaøy ñaàu chieán tranh. Cô caáu veát thöông vaø beänh taät phöùc taïp. Nhieäm vuï phoøng choáng dòch beänh, giöõ vöõng söùc khoeû boä ñoäi raát naëng neà.

3. Khoái löôïng vaät tö quaân y tieâu thuï raát lôùn trong ñieàu kieän khaû naêng baûo ñaûm cuûa

ta coøn nhieàu haïn cheá, khoù khaên nhaát ñònh.

4. Coâng taùc baûo ñaûm quaân y ñöôïc tieán haønh vôùi söùc maïnh cuûa neàn quoác phoøng toaøn daân, trong theá traän chieán tranh nhaân daân, döïa treân cô sôû keát hôïp Quaân – Daân y.

5. Ñòa hình phöùc taïp, ñöôøng saù keùm (nhaát laø mieàn nuùi), thôøi tieát khaéc nghieät, dieãn

bieán baát thöôøng … coù aûnh höôûng ñeán coâng taùc baûo ñaûm quaân y.

II. NHIEÄM VUÏ CÔ BAÛN CUÛA NGAØNH QUAÂN Y:

1. Söû duïng caùc bieän phaùp y hoïc ñeå döï phoøng beänh taät, baûo veä vaø boài döôõng söùc

khoeû, naâng cao theå löïc boä ñoäi, baûo ñaûm quaân soá khoeû cao nhaát.

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

2. Cöùu chöõa TBBB giaûm tyû leä töû vong, taøn pheá, khoâi phuïc ôû möùc cao nhaát khaû

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

naêng chieán ñaáu vaø lao ñoäng cuûa TBBB.

* Phaûi thöïc hieän lôøi Baùc Hoà daïy: “… luoân luoân ghi nhôù raèng ngöôøi thaày thuoác gioûi ñoàng thôøi phaûi nhö laø meï hieàn, heát loøng heát söùc cöùu chöõa vaø phuïc vuï TBBB, tích cöïc naâng cao söùc khoeû boä ñoäi”.

III. NOÄI DUNG CHUÛ YEÁU COÂNG TAÙC QUAÂN Y THÔØI CHIEÁN:

1. Toå chöùc vaø tieán haønh caùc bieän phaùp cöùu chöõa, vaän chuyeån TBBB vaø caùc maët

coâng taùc ñieàu trò döï phoøng khaùc.

2. Noäi dung coâng taùc ñieàu trò döï phoøng goàm: coâng taùc tuyeån quaân, coâng taùc quaûn lyù söùc khoeû boä ñoäi, coâng taùc giaùm ñònh y khoa, coâng taùc giaùm ñònh phaùp y, coâng taùc ñieàu trò TBBB…

3. Toå chöùc vaø tieán haønh caùc bieän phaùp veä sinh phoøng dòch nhaèm ngaên ngöøa söï laây lan dòch beänh trong quaân ñoäi, giöõ vöõng söùc khoeû boä ñoäi, giöõ vöõng quaân soá chieán ñaáu.

4. Toå chöùc tieáp nhaän quaûn lyù vaø phaân phoái vaät tö quaân y. töï löïc pha cheá vaø saûn

xuaát moät phaàn thuoác vaø trang bò quaân y ñaùp öùng nhu caàu cuûa ñôn vò.

5. Nghieân cöùu caùc vaán ñeà y hoïc Quaân söï, tröôùc heát veà cöùu chöõa vaø veä sinh phoøng dòch trong chieán ñaáu. Toång keát kinh nghieäm caùc maët coâng taùc baûo ñaûm quaân y.

6. Ñaøo taïo boå tuùc caùn boä, nhaân vieân quaân y vaø toå chöùc huaán luyeän quaân y cho

quaân ñoäi.

7. Toå chöùc vaø tieán haønh caùc bieän phaùp y teá nhaèm baûo veä boä ñoäi choáng taùc ñoäng

xaùc thöông cuûa vuõ khí huyû dieät lôùn.

8. Hôïp taùc quoác teá vôùi quaân ñoäi caùc nöôùc theo quy ñònh trong coâng taùc baûo ñaûm

quaân y thôøi bình vaø thôøi chieán.

IV. HEÄ THOÁNG TOÅ CHÖÙC QUAÂN THÔØI CHIEÁN:

Toå chöùc Quaân y thôøi chieán ñöôïc hình thaønh töø toå chöùc quaân y thôøi bình vaø phaùt

trieån song song vôùi söï phaùt trieån cuûa LLVT.

1. Heä thoáng toå chöùc chæ huy quaân y goàm coù:

- ÔÛ Boä quoác phoøng: Cuïc tröôûng Cuïc quaân y ñöùng ñaàu. - ÔÛ quaân khu, quaân ñoaøn, quaân chuûng vaø caùc toång cuïc: coù chuû nhieäm quaân y

phuï traùch.

- Caùc sö ñoaøn: Chuû nhieäm quaân y sö ñoaøn. - Caùc trung ñoaøn (löõ ñoaøn): chuû nhieäm quaân y phuï traùch. - Caùc tieåu ñoaøn: y syõ phuï traùch - Caùc ñaïi ñoäi: caùc y taù phuï traùch

2. Heä thoáng toå chöùc cöùu chöõa, vaän chuyeån TBBB thôøi chieán goàm coù:

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

- Caùc beänh vieän haäu phöông.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

- Caùc beänh vieän daõ chieán vaø ñoäi chuyeân khoa taêng cöôøng. - Caùc ñoäi ñieàu trò. - Caùc tieåu ñoaøn Quaân y sö ñoaøn - Caùc ñaïi ñoäi Quaân y, trung ñoaøn (löõ ñoaøn) - Trong chieán ñaáu coù traïm quaân y tieåu ñoaøn, traïm quaân y ñaïi ñoäi (chieán ñaáu

phoøng ngöï)

3. Heä thoáng toå chöùc veä sinh phoøng dòch goàm:

- Vieän veä sinh dòch teá quaân ñoäi. - Caùc ñoäi veä sinh phoøng dòch cuûa cuïc quaân y, cuûa quaân khu, quaân chuûng, quaân

ñoaøn.

- Caùc toå veä sinh phoøng dòch cuûa sö ñoaøn, boä binh. - Khi toå chöùc chieán dòch, coøn coù ñoäi veä sinh phoøng dòch chieán dòch.

4. Heä thoáng ñaøo taïo caùn boä nhaân vieân quaân y goàm coù:

- Hoïc vieän quaân y - Caùc tröôøng trung hoïc quaân y tröïc thuoäc Cuïc quaân y, quaân khu, quaân chuûng. - Caùc lôùp ñaøo taïo quaân y trung sô hoïc (beänh vieän, sö ñoaøn …)

5. Heä thoáng saûn xuaát tieáp teá quaân y goàm: - Vieän nghieân cöùu kieåm nghieäm döôïc. - Caùc kho thuoác Trung öông - Caùc xöôûng saûn xuaát, söûa chöõa Trung öông. - Caùc kho thuoác vaø ñoäi saûn xuaát thuoác thuoäc quaân khu, quaân chuûng, quaân

ñoaøn.

- Caùc kho thuoác trung ñoaøn.

THUAÄT NGÖÕ QUAÂN SÖÏ

- Chieán löôïc quaân söï: laø lyù luaän thöïc tieãn chuaån bò cho ñaát nöôùc vaø LLVT nhaèm ngaên ngöøa vaø tieán haønh chieán tranh thaéng lôïi, laäp keá hoaïch chuaån bò thöïc haønh chieán tranh, taùc chieán chieán löôïc, laø boä phaän cuûa ngheä thuaät quaân söï.

- Chieán dòch quaân söï: laø toång theå caùc traän chieán ñaáu, caùc ñoøn ñoät kích, caùc traän then choát caùc hoaït ñoäng chieán ñaáu khaùc, keát hôïp chaët cheõ vôùi nhau theo muïc ñích, nhieäm vuï, thôøi gian khoâng gian treân moät hoaëc nhieàu höôùng chieán löôïc hoaëc chieán dòch, theo moät yù ñònh keá hoaïch thoáng nhaát nhaèm thöïc hieän nhieäm vuï chieán löôïc hoaëc chieán dòch ñaõ ñeà ra

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

- Chieán ñaáu: laø caùc hoaït ñoäng ñaùnh giaëc roäng khaép cuûa quaân vaø daân caû nöôùc.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

BOÄ Y TEÁ

Toång cuïc haäu caàn

Cuïc tröôûng

Caùc cô sôû quaân y tröïc thuoäc

Hoïc vieän Quaân y

Caùc cô sôû quaân y tröïc thuoäc

Cuïc Quaân y Caùc phoøng Nghieäp vuï

Cuïc Haäu caàn quaân khu, quaân ñoaøn

Caùc cô sôû quaân y tröïc thuoäc

Chuû nhieäm Quaân y Qk.qñ

Cô quan Phoøng Quaân y

Tieåu ñoaøn quaân y sö ñoaøn

Phoøng Haäu caàn sö ñoaøn

Chuû nhieäm Quaân y Sö ñoaøn Caùc trôï lyù ban quaân y

Ban Haäu caàn trung ñoaøn

Ñaïi ñoäi quaân y Trung ñoaøn

Chuû nhieäm Quaân y Trung ñoaøn Caùc trôï lyù Tieåu ban quaân y

Tieåu ñoaøn

Quaân y tieåu ñoaøn

BOÄ QUOÁC PHOØNG

Ñaïi ñoäi

Y taù ñaïi ñoäi

Ghi chuù: Chæ huy: Chæ ñaïo:

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Sô ñoà 3. Heä thoáng toå chöùc ngaønh Quaân y Quaân ñoäi nhaân daân Vieät Nam

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

BAØI 5: NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ CÔ BAÛN CUÛA

NGOAÏI KHOA CHIEÁN TRANH

- MUÏC ÑÍCH YEÂUCAÀU:

 Naém khaùi nieäm (ñaïi cöông) veà ngoaïi khoa daõ chieán (chieán tranh) treân cô sôû ñoù laøm toát nhieäm vuï, baûo ñaûm nguyeân taéc vaø toå chöùc cöùu chöõa toát ngöôøi bò thöông trong chieán tranh.

 Naém chaéc caùc toån thöông trong chieán tranh ñeå laøm toát coâng taùc thu dung, phaân loaïi, choïn loïc, ñieàu trò thöông binh, ngöôøi bò thöông trong chieán tranh.

- PHÖÔNG PHAÙP GIAÛNG DAÏY KIEÅM TRA:

 Döïa vaøo quaù trình, kinh nghieäm, lyù thuyeát thöïc teá laâm saøng ñeå truyeàn ñaït

noäi dung baøi giaûng cho sinh vieân.

 Sinh vieân nghe giaûng ôû lôùp, tham khaûo giaùo trình, saùch vôû chuyeân ñeà, töï

hoïc trao ñoåi, simena nhoùm, toå, lôùp…

 Thi vieát, vaán ñaùp vaø traéc nghieäm.

- THÔØI GIAN: 04 TIEÁT - NOÄI DUNG BAØI GIAÛNG:

I. ÑAÏI CÖÔNG:

- Ngoaïi khoa chieán tranh (daõ chieán) laø moät moân cuûa chuyeân ngaønh y hoïc Quaân söï, nhaèm nghieân cöùu, huaán luyeän caùc bieän phaùp cöùu chöõa ngöôøi bò thöông vaø caùc phöông phaùp xöû trí tröôùc nhöõng veát thöông trong chieán tranh.

- Tröôùc kia trong chieán tranh, khi chöa coù caùc loaïi vuõ khí, hoaû khí (thuoác noå, suùng, ñaïn, bom, mìn…) maø chæ söû duïng vuõ khí laïnh, thoâ sô (giaùo maùc, göôm, cung, teân…) thì vieäc xöû lyù caùc veát thöông chæ theo phöông phaùp baûo toàn. Töø theá kyû 14 trôû ñi, suùng ñaïn ñöôïc söû duïng trong chieán tranh thì caùc veát thöông trôû neân phöùc taïp, neân phaûi nghieân cöùu caùch cöùu chöõa, ñieàu trò cho hôïp lyù, phaûi phaãu thuaät caét, loïc, môû roäng, raïch roäng veát thöông, caét cuït, caàm maùu kyõ... Ñeán theá kyû 19 vôùi caùc tieán boä veà gaây meâ, voâ khuaån … neân ñaõ giuùp cho vieäc xöû lyù caùc veát thöông chieán tranh coù nhieàu tieán boä roõ reät. ÔÛ theá kyû 20, vieäc söû duïng caùc loaïi vuõ khí môùi trong caùc cuoäc chieán tranh lôùn ñaõ gaây neân nhöõng veát thöông phöùc taïp hôn, vieäc xöû lyù caùc veát thöông cuõng coù nhieàu thay ñoåi.

- Khaùc vôùi ngoaïi khoa chaán thöông hoaëc ngoaïi khoa caáp cöùu thôøi bình, ngoaïi

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

khoa chieán tranh coù nhöõng ñaëc ñieåm :  Soá löôïng ngöôøi bò thöông ñoâng vaø haøng loaït.  Tính chaát veát thöông ña daïng.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

 Ñieàu kieän laøm vieäc cuûa cô sôû ñieàu trò khoâng oån ñònh, caùc phöông tieän

trang bò daõ ngoaïi haïn cheá.

 Vieäc cöùu chöõa trieån khai theo caùc baäc thang ñieàu trò, coù phaân tuyeán cöùu

chöõa töø traän ñòa ñeán haäu phöông.

 Caùc ñieàu kieän chieán thuaät quaân söï vaø chieán thuaät veà y hoïc quaân söï quyeát

ñònh khoái löôïng coâng taùc kyõ thuaät cuûa tuyeán cöùu chöõa.

II. NHIEÄM VUÏ VAØ NGUYEÂN TAÉC:

1. Nhieäm vuï:

- Cöùu soáng nhieàu ngöôøi bò thöông naëng, chöõa toát caùc bieán chöùng, caùc veát

thöông, giaûm tyû leä di chöùng.

- Chöõa khoûi nhanh nhieàu ngöôøi bò thöông nheï

2. Nguyeân taéc:

- Thoáng nhaát veà maët cöùu chöõa vaø vaän chuyeån, thoáng nhaát veà phöông phaùp chaån ñoaùn, choïn loïc, phaân loaïi veát thöông, caùc chæ tieâu theo doõi ñaùnh giaù treân taát caû caùc tuyeán, caùc khu vöïc, caùc höôùng. Nhaèm cöùu chöõa thöông binh ñöôïc lieân tuïc ñaït chaát löôïng cao, tuyeán sau boå sung cho tuyeán tröôùc.

III. TOÅ CHÖÙC CÖÙU CHÖÕA NGÖÔØI BÒ THÖÔNG:

Caùc tuyeán cöùu chöõa theo baäc thang ñieàu trò laø:

1. Caáp cöùu ñaàu tieân: thöïc hieän taïi ñôn vò chieán ñaáu taïi traän ñòa, taïi nôi bò thöông

(tuyeán quaân y ñaïi ñoäi)

2. Boå sung caáp cöùu: taïi tuyeán quaân y tieåu ñoaøn, tuyeán y teá phöôøng xaõ, trung taâm y

teá lieân phöôøng (quaän), cuïm y teá lieân xaõ.

3. Cöùu chöõa ngoaïi khoa böôùc ñaàu: (hay cöùu chöõa toái khaån caáp)

Taïi tuyeán quaân y trung ñoaøn, löõ ñoaøn, ñoäi phaãu thuaät löu ñoäng, beänh vieän quaän, huyeän.

Chuù yù: khi ñöôïc môû roäng phaïm vi cöùu chöõa (ñöôïc taêng cöôøng caùn boä chuyeân moân, phöông tieän kyõ thuaät) thì caùc tuyeán treân seõ thöïc hieän caùc bieän phaùp xöû lyù khaån caáp.

4. Cöùu chöõa ngoaïi khoa cô baûn: hay cöùu chöõa khaån caáp vaø cô baûn laøm taïi tuyeán quaân y sö ñoaøn, caùc ñoäi ñieàu trò, tuyeán y teá quaän huyeän, cuïm lieân huyeän, beänh vieän tieàn phöông cuûa tænh.

5. Cöùu chöõa chuyeân khoa vaø ñieàu trò di chöùng: tuyeán beänh vieän daõ chieán, beänh

vieän chuyeân khoa, tuyeán beänh vieän haäu phöông, beänh vieän tuyeán cuoái.

IV. KHOÁI LÖÔÏNG COÂNG TAÙC CUÏ THEÅ CUÛA CAÙC TUYEÁN CÖÙU CHÖÕA

NGÖÔØI BÒ THÖÔNG BAO GOÀM NHÖ SAU:

1. Thu dung, phaân loaïi, choïn loïc.

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Nhaèm muïc ñích phaûi khaùm xeùt phaân chia ngöôøi bò thöông thaønh nhöõng nhoùm

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

rieâng cho phuø hôïp vôùi coâng taùc ñieàu trò vaø vaän chuyeån:

- Theo yeâu caàu ñieàu trò: nhoùm TBB caàn xöû trí toái khaån caáp, khaån caáp, xöû trí trì

hoaõn sau moät thôøi gian ngaén.

- Theo möùc ñoä thöông toån: phaân loaïi thaønh caùc nhoùm nheï vöøa naëng - Theo tính laây truyeàn: nhoùm caùch ly, khoâng caùch ly, xöû lyù ñaëc bieät. - Theo yeâu caàu vaän chuyeån: phaân loaïi thöông toån theo cô quan, vò trí bò thöông, quy ñònh thôøi gian, phöông tieän vaø caùch chaêm soùc, theo doõi khi vaän chuyeån thöông binh, ngöôøi bò thöông.

Chuù yù : khi thu duïng, phaân loaïi, choïn loïc ôû tuyeán cöùu chöõa böôùc ñaàu (tuyeán quaân y trung ñoaøn, löõ ñoaøn, ñoäi phaåu thuaät…) phaûi laäp thöông phieáu vaø taïi tuyeán cöùu chöõa ngoaïi khoa cô baûn phaûi laäp beänh aùn cho ngöôøi bò thöông.

2. Cöùu chöõa: thöïc hieän cöùu chöõa toát theo chæ ñònh, nhöõng ngöôøi bò thöông naëng, raát naëng, giaûm tyû leä töû vong vaø taøn pheá möùc cao nhaát, cöùu chöõa oån ñònh ñeå chuyeån vaän veà tuyeán sau, cöùu chöõa toát ngöôøi bò thöông nheï traû nhanh quaân soá möùc cao nhaát.

3. Toå chöùc cöùu chöõa bò thöông haøng loaït: do keû ñòch söû duïng vuõ khí huyû dieät lôùn,

vuõ khí haït nhaân, chaát ñoäc quaân söï, vuõ khí sinh hoïc.

4. Toå chöùc vaän chuyeån thöông binh veà tuyeán sau:

Döïa vaøo nguyeân taéc: - Phaûi ñaûm baûo nhanh choùng, ñuùng chæ ñònh veà caùc tuyeán sau, baûo ñaûm ñöôïc

yeâu caàu theo doõi ñieàu trò lieân tuïc vaø an toaøn.

- Toå chöùc chuyeån thöông theo tuyeán, tuyeán sau leân tuyeán tröôùc vaø keát hôïp

tuyeán tröôùc chuyeån veà tuyeán sau.

- Caáp chæ huy töø tieåu ñoaøn trôû xuoáng, chuû nhieäm haäu caàn töø trung ñoaøn trôû veà sau coù nhieäm vuï toå chöùc chæ huy coâng taùc chuyeån thöông ngaønh vaän taûi, chòu traùch nhieäm veà löïc löôïng vaø phöông tieän chuyeån thöông, ngaønh quaân y chòu traùch nhieäm haäu toáng vaø chæ ñònh chuyeân moân kyõ thuaät ñieàu trò cöùu chöõa vaø chuyeån thöông.

- Keát hôïp chaët cheõ giöõa coâng taùc vaän taûi vôùi coâng taùc chuyeån thöông, giöõa löïc löôïng chuyeån thöông cuûa quaân ñoäi vaø löïc löôïng chuyeån thöông cuûa y teá vaø caùc löïc löôïng vaän taûi khaùc taïi ñòa phöông ñeå hình thaønh maïng löôùi chuyeån thöông roäng khaép phuø hôïp vôùi ñieàu kieän ñòa hình vaø ñieàu kieän chieán ñaáu treân töøng tuyeán, töøng höôùng, töøng khu vöïc.

- Caùc thaày thuoác phaûi cho caùc chæ ñònh veà caùch thöùc vaø phöông phaùp vaän chuyeån ngöôøi bò thöông. Ñoái vôùi bò thöông naëng öu tieân vaän chuyeån caàn baûo ñaûm saên soùc, hoä toáng vaø quy ñònh caû thôøi gian phaûi ñaït khi chuyeån thöông

5. Thöôøng xuyeân xaây döïng tuyeán vaän chuyeån thöông binh vöõng maïnh veà caùc

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

maët, giuùp ñôõ chæ ñaïo toát tuyeán tröôùc.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

V. CAÙC LOAÏI THÖÔNG TOÅN TRONG CHIEÁN TRANH HIEÄN ÑAÏI:

1. Thöông toån cô hoïc, thöông toån do söùc noùng, thöông toån do böùc xaï, thöông toån do sinh vaät, thöông toån do caùc chaát ñoäc quaân söï (mang tính ña daïng) 2. Thöông toån keát hôïp: bò nhieàu veát thöông ôû caùc boä phaän hoaëc ôû caùc cô quan khaùc nhau trong cô theå (veát thöông buïng keát hôïp vôùi veát thöông gaõy xöông do maõnh phaù…) do veát thöông cuøng moät loaïi veà naêng löôïng (boûng da keát hôïp vôùi boûng ñöôøng hoâ haáp do napan…)

3. Thöông toån hoãn hôïp: bò nhieàu toån thöông do nhieàu taùc nhaân gaây saùt thöông khaùc nhau veà maët naêng löôïng (boûng hoãn hôïp vôùi chaán thöông cô hoïc, chaán thöông cô hoïc hoãn hôïp vôùi beänh phoùng xaï…)

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Veát thöông ngoaïi khoa chieán tranh Beänh ngoaïi khoa thôøi bình

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

BAØI 6: VEÁT THÖÔNG CHIEÁN TRANH DO HOÛA KHÍ

- MUÏC ÑÍCH YEÂU CAÀU:

 Naém vöõng thöông toån trong chieán tranh vaø caùc veát thöông chieán tranh do

hoaû khí gaây ra.

 Treân cô sôû ñoù naém chaéc caùc nguyeân taéc xöû trí veát thöông do hoaû khí ñeå

cöùu chöõa toát ngöôøi bò thöông.

- PHÖÔNG PHAÙP GIAÛNG DAÏY, KIEÅM TRA:

 Döïa vaøo giaùo trình, kinh nghieäm, thöïc teá laâm saøng truyeàn ñaït noäi dung baøi

giaûng cho sinh vieân naêm thöù 5, 6.

 Sinh vieân phaûi nghe giaûng ôû lôùp, tham khaûo giaùo trình, saùch vôû chuyeân

ñeà, töï hoïc, trao ñoåi, simena nhoùm, toå, lôùp…

 Thi vieát, thi vaán ñaùp vaø traéc nghieäm.

- THÔØI GIAN : 04 TIEÁT - NOÄI DUNG BAØI GIAÛNG:

I. THÖÔNG TOÅN DO CAÙC LOAÏI VUÕ KHÍ TRONG CHIEÁN TRANH:

1. Caùc loaïi thöông toån trong chieán tranh do vuõ khí saùt thöông thoâng thöôøng

- Vuõ khí laïnh: göôm, leâ, giaùo maùc… - Loaïi hoaû khí: ñaïn thaúng, bom, mìn, ñaïn phaùo coái, teân löûa … - Thöông toån: Caùc loaïi veát thöông, veát boûng, chaán thöông kín, toån thöông ñôn

thuaàn hay coù theå toån thöông keát hôïp.

2. Vuõ khí huyû dieät lôùn: vuõ khí haït nhaân, vuõ khí hoaù hoïc, vuõ khí sinh hoïc.

- Thöông toån do vuõ khí haït nhaân: boûng do böùc xaï aùnh saùng, phoùng xaï, beänh phoùng xaï, caùc chaán thöông cô hoïc (chaán thöông vaø veát thöông kín) thöông toån hoãn hôïp.

- Thöông toån do vuõ khí hoaù hoïc: Nhieãm ñoäc toaøn thaân, nhieãm ñoäc taïi choã. - Thöông toån do vuõ khí sinh hoïc: caùc beänh laây nguy hieåm vaø toái nguy hieåm.

II. PHAÂN LOAÏI THÖÔNG TOÅN TRONG CHIEÁN TRANH:

Ñöôïc phaân loaïi theo tính chaát.

1. Tính chaát cuûa vuõ khí gaây saùt thöông: hoûa khí, vuõ khí laïnh, vuõ khí haït nhaân, vuõ

khí hoaù hoïc.

2. Boä phaän cô theå bò thöông toån: vuøng ñaàu, maët, coå, ngöïc buïng, chi treân, chi döôùi

vaø toaøn thaân.

3. Tính chaát cuûa thöông toån: Phaàn meàm, gaãy xöông, thaáu buïng, thaáu ngöïc, naõo, tieát lieäu, sinh duïc, boûng da, boûng maét, daäp naùt, cuï chi töï nhieân, hoäi chöùng soùng noå, hoäi chöùng vuøi laáp, ñeø eùp chi theå keùo daøi v.v…

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

4. Soá löôïng thöông toån treân cô theå: moät veát thöông, ña veát thöông.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

5. Daïng thöông toån:

a. Ñôn thuaàn: Chæ do moät daïng naêng löôïng gaây ra (nhö veát thöông gaõy xöông

do löïc cô hoïc, boûng do nhieät).

b. Keát hôïp: coù töø hai loaïi toån thöông trôû leân cuøng moät daïng naêng löôïng gaây ra (nhö veát thöông soï naõo + veát thöông gaõy xöông ñuøi do löïc cô hoïc gaây ra). c. Thöông toån hoãn hôïp : coù töø 2 toån thöông trôû leân do caùc naêng löôïng khaùc nhau gaây ra (nhö boûng do böùc xaï aùnh saùng + boûng phoùng xaï caáp do böùc xaï xuyeân, boûng do nhieät + veát thöông do löïc cô hoïc gaây ra).

III. VEÁT THÖÔNG CHIEÁN TRANH DO HOAÛ KHÍ:

1. Thöông toån giaûi phaãu cuûa caùc vuøng veát thöông do hoaû khí : Veát thöông do hoaû khí ñöôïc chia laøm 2 loaïi:

a. Veát thöông do ñaïn thaúng: toån thöông phaàn meàm thaønh oáng vuøng hoaïi töû lôùn

daàn töø loå vaøo ñeán loå ra. Thöôøng gaây veát thöông xuyeân.

b. Veát thöông do maûnh: coù vaän toác lôùn, phaù toå chöùc cô theå lôùn ngay luùc ñaàu do vaän toác, ñoäng naêng cuûa maûnh cuõng tieâu hao raát nhanh. Maûnh thöôøng gaây veát thöông choät hôn laø xuyeân.  Ñaïn hoaëc maûnh cuûa vuõ khí coù vaän toác lôùn hoaëc cöïc lôùn coù söùc phaù hoaïi toå

chöùc cuûa cô theå raát maïnh.

c. Ñoäng naêng cuûa maõnh hay ñaïn coù coâng thöùc:

E: ñoäng naêng m: khoái löôïng v : vaän toác g : gia toác troïng tröôøng

 Do ñoù, vaän toác cuûa ñaïn hay maûnh ñaïn coù aûnh höôûng lôùn ñeán ñoäng naêng

cuûa chuùng khi taùc ñoäng vaøo cô theå.

 Caùc toå chöùc veát thöông bay tung toeù ra quanh ñöôøng ñi cuûa ñaïn hay maûnh, laøm xöông bò vôõ, nhöõng maûnh xöông vuïn naøy laïi trôû thaønh nhöõng maûnh thöù phaùt gaây theâm toån thöông môùi.

d. Doïc oáng veát thöông ñaõ hình thaønh moät khoang taïm thôøi ngay trong toå chöùc. Kích thöôùc cuûa khoang naøy lôùn hôn nhieàu laàn kích thöôùc cuûa ñaïn hoaëc maûnh (lôùn hôn khoaûng 30 laàn). Thôøi gian toàn taïi cuûa khoang cuõng vöôït xa thôøi gian ñaïn, maûnh di chuyeån qua toå chöùc. Trong thôøi gian hình thaønh khoang taïm thôøi, toå chöùc bò caêng raùch, maïch maùu thaàn kinh bò keùo ñöùt, xöông coù theå bò raïn nöùt gaõy beå.  Möùc ñoä toån thöông toå chöùc quanh oáng veát thöông, tröïc tieáp phuï thuoäc vaøo

kích thöôùc vaø thôøi gian toàn taïi cuûa khoang taïm thôøi.

e. Kích thöôùc cuûa khoang taïm thôøi tuyø thuoäc vaøo ñoäng naêng cuûa ñaïn hay maûnh,

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

nhöng chuû yeáu phuï thuoäc vaøo vaän toác cuûa maûnh.  Vaän toác caøng lôùn ñoäng naêng caøng cao, khoang taïm thôøi caøng roäng, toàn taïi

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

caøng laâu, toån thöông caøng naëng.

 Möùc ñoä toån thöông coøn tuyø thuoäc vaøo ñaëc ñieåm caáu truùc, giaûi phaåu cuûa töøng loaïi moâ teá baøo. Toå chöùc cô deã bò raùch naùt roäng quanh oáng veát thöông, xöông bò vôõ xuïn. Ngöôïc laïi toå chöùc phoåi caân vaø da ít bò phaù lôùn do tính ñaøn hoài cuûa chuùng.

 Caùc taïng trong oå buïng khi hình thaønh khoang taïm thôøi cuõng bò doàn eùp ra xa oáng veát thöông, dòch vaø hôi caùc taïng roãng ñoät ngoät bò neùn, bò giaõn roäng neân taïng coù theå bò vôõ, raùch tuy khoâng bò ñaïn chaïm tröïc tieáp vaøo. f. Taùc ñoäng thaúng vaø taùc ñoäng phía beân cuûa ñaïn hay maûnh khi qua toå chöùc cô

theå seõ taïo thaønh moät veát thöông xuyeân, nhìn ñaïi theå coù:  OÁng veát thöông: coù nhieàu toå chöùc bò daäp naùt, hoaïi töû, maùu cuïc, dò vaät, vi

khuaån… loã vaøo nhoû, loã ra bò xeù raùch naùt, to hôn loã vaøo.

 Vuøng hoaïi töû bò chaán thöông tröïc tieáp, nhaèm saùt ngay thaønh oáng veát thöông goàm caùc toå chöùc bò hoaïi töû, vuøng naøy roäng heïp laø do taùc ñoäng phía beân cuûa ñaïn hay maûnh phaù vôõ lôùn hay nhoû.

g. Nhìn ñaïi theå khoâng thaáy coù bieán ñoåi gì (luùc ñaàu) nhöng veà vi theå coù hieän töôïng ræ maùu, taéc mao maïch, daãn ñeán thieáu maùu cuïc boä ôû toå chöùc, thieáu oâxy ôû toå chöùc vaø cuoái cuøng bò hoaïi töû thöù phaùt.

2. Quaù trình tieán trieån cuûa veát thöông do hoaû khí:

a. Thôøi kyø vieâm vaø hoaïi töû:

 Vieâm phuø do chaán thöông.  Tieâu huyû toå chöùc (thieáu oxy, men proteaza tieát ra phaân giaûi thaønh pepton,

polypeptide…)

 Baïch caàu taïo thaønh haøng raøo bao quanh veát thöông, laøm muû, hoaïi töû: cô:

6giôø; da: 12 giôø: xöông: 2-4 ngaøy…

 Laâm saøng: vieâm taáy (söng, noùng, ñoû, ñau, phuø neà, xuaát tieát – pH 5,4;

ionH+, K+ taêng nhieàu taïi veát thöông).

b. Thôøi kyø phuïc hoài (taùi taïo toå chöùc): xuaát hieän toå chöùc haït, bieåu moâ hoaù lan

phuû kín toå chöùc taïo ra seïo.

3. Caùc hình thaùi khoûi cuûa veát thöông do hoaû khí:

a. Laønh kyø ñaàu: veát thöông khoâng coù quaù trình nhieãm khuaån, thôøi gian ñieàu trò ngaén, thöôøng gaëp ôû veát thöông noâng, goïn, saïch, ít toå chöùc bò daäp naùt, hoaïi töû.

b. Laønh kyø 2: veát thöông coù giai ñoaïn nhieãm khuaån muû, toå chöùc haït, seïo. Ña soá ôû veát thöông chieán tranh toå chöùc bò daäp naùt, hoaïi töû, hình theå veát thöông

nhieàu ngoõ ngaùch, hang hoác, baån.

IV. CAÙC VEÁT THÖÔNG DO MOÄT SOÁ LOAÏI VUÕ KHÍ :

1. Veát thöông do ñaïn thaúng xuyeân noå:

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

- Ñaàu ñaïn chöùa chaát noå vaøo cô theå noå 2 laàn gaây chaán thöông do:

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

 Maûnh noå nhieàu, maûnh phaù taïi choã.

- Thöông toån roäng, daäp naùt nhieàu toå chöùc, xuyeân thaáu nhieàu taïng.

2. Veát thöông do maûnh phaù:

- Do ñaïn phaùo, ñaïn coái, bom, mìn, löïu ñaïn, teân löûa (roket)… gaây ra. - Thöông toån roäng, giaäp naùt nhieàu toå chöùc, coù theå gaây cuït chi töï nhieân. - Gaây oâ nhieãm nhieàu hôn ñaïn thaúng.

3. Veát thöông do caùc maûnh nhoû coù vaän toác lôùn (nhö vieân bi, maûnh vuoâng…)

- Chuyeån ñoäng trong cô theå theo kieåu ngoaèn ngoeøo, laéc lö. - Do coù vaän toác lôùn (1500m/s – 4000m/s) neân ñoäng naêng (E) lôùn, söùc ñoät phaù

maïnh, xuyeân saâu trong toå chöùc, gaây thöông toån nhieàu taïng.

- Do troïng löôïng nheï neân maûnh nhoû giaûm nhanh vaän toác, khi caøng xa taâm noå. - Do coù hieäu löïc saùt thöông treân cô theå cuõng giaûm nhanh neân cuoái cuøng khoâng coøn ñuû ñoäng naêng (E) ñeå xuyeân thaáu nöõa vaø taùc nhaân bò giöõ laïi caùc taïng moâ - gaây veát thöông choät.

- Ñoái vôùi bom bi: veát thöông choät chieám 63,4% - 82,5%.

4. Veát thöông do ñaïn vaø maûnh phaù coù vaän toác raát nhanh: - Vaän toác treân 1500m/s, loaïi cöïc nhanh treân 3000m/s. - Do coù vaän toác raát lôùn (hôn vaän toác truyeàn aâm trong cô theå) neân gaây ra caùc

veát thöông coù kích thöôùc roäng nhöng söùc xuyeân saâu thì laïi bò giaûm.

- Ñaïn vaø maûnh phaù bò vôõ thaønh nhieàu maûnh raát nhoû, naèm laïi trong veát thöông.

V. NGUYEÂN TAÉC XÖÛ TRÍ VEÁT THÖÔNG DO HOAÛ KHÍ:

Caàn tuaân thuû caùc nguyeân taéc xöû trí sau:

1. Tranh thuû xöû trí baèng phaåu thuaät ñaàu kyø sôùm, caøng sôùm caøng toát: - Duøng khaùng sinh chæ coù theå keùo daøi thôøi gian chôø moå (6 – 12 giôø)

2. Chaáp haønh ñuùng ñieàu leä xöû trí veát thöông chieán tranh:

- Caét loïc caùc toå chöùc hoaïi töû, laáy dò vaät. - Raïch roäng caùc ngoõ ngaùch, caàm maùu kyõ. - Röûa raïch vaát thöông, daãn löu toát. - Tuyeät ñoái khoâng khaâu kín da kyø ñaàu veát thöông chieán tranh (chæ thaät thaän troïng khaâu kín kyø ñaàu khi veát thöông chöa bò oâ nhieãm ôû: da ñaàu, maët, baøn tay, da bìu, döông vaät, veát thöông ngöïc hôû khaâu caân cô, ñeå hôû da, veát thöông khôùp xöông khaâu bao khôùp ñeå hôû da daãn löu)

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

- Veát thöông phaãu thuaät kyø ñaàu khoâng toát, coù bieán chöùng phaûi moå laïi kyø 2. - Duøng khaùng sinh lieàu cao lieân tuïc, taïi choã toaøn thaân, HT choáng uoán vaùn. - Kheùp mieäng veát thöông baèng khaâu da kyø ñaàu muoän vaø kyø 2 gheùp da. - Chaêm soùc nuoâi döôõng toát. - Theå duïc lieäu phaùp sôùm hoài phuïc chöùc naêng.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

BAØI 7: NHIEÃM KHUAÅN VEÁT THÖÔNG CHIEÁN TRANH

- MUÏC ÑÍCH YEÂU CAÀU:

 Naém vöõng nhöõng ñaëc ñieåm, caùc yeáu toá aûnh höôûng ñeán quaù trình tieán

trieån, nhieãm khuaån veát thöông chieán tranh.

 Naém vöõng söï tieán trieån cuûa veát thöông chieán tranh nhieãm khuaån treân laâm

saøng, coù bieän phaùp döï phoøng vaø ñieàu trò toát theo tuyeán cöùu chöõa.

- PHÖÔNG PHAÙP GIAÛNG DAÏY VAØ KIEÅM TRA:

 Döïa vaøo giaùo trình, kinh nghieäm thöïc teá laâm saøng ñeå truyeàn ñaït noäi dung

baøi giaûng cho sinh vieân Y döôïc (naêm thöù 5 – 6).

 Sinh vieân nghe giaûng treân giaûng ñöôøng, veà töï hoïc, lieân heä thöïc teá treân laâm saøng khi thöïc taäp ôû beänh vieän, labo, tham khaûo giaùo trình, saùch baùo, taøi lieäu chuyeân ñeà… trao ñoåi maïn ñaøm ôû toå, nhoùm, lôùp hoïc taäp.

 Kieåm tra: thi vieát, thi vaán ñaùp vaø thi traéc nghieäm.

- THÔØI GIAN : 04 TIEÁT - NOÄI DUNG BAØI GIAÛNG:

I. ÑAËC ÑIEÅM VEÁT THÖÔNG CHIEÁN TRANH:

- Caùc veát thöông chieán tranh haàu nhö bò oâ nhieãm kyø ñaàu vaø gaây nhieàu bieán

chöùng coù theå töû vong.

- Tyû leä oâ nhieãm kyø ñaàu do vi khuaån caùc loaïi chieám 96% soá veát thöông chieán

tranh.

- Quaù trình nhieãm khuaån thöôøng qua 3 giai ñoaïn.

1. OÂ nhieãm vi khuaån: Kyø ñaàu: vi khuaån coù ôû quaàn aùo, dò vaät (ñaïn, caùt, goã, ñaù…) Kyø 2: Nhieãm khuaån thöù phaùt ngay khi thay baêng, phaåu thuaät, chaêm soùc, chaát thaûi ngöôøi bò thöông…

- Vi khuaån: taïp khuaån, aùi khí, kî khí…

Chæ coù vi khuaån thích hôïp vôùi ñieàu kieän sinh hoïc cuûa veát thöông môùi phaùt trieån, gaây nhieãm khuaån veát thöông.

2. Vi khuaån sinh saûn vaø phaùt trieån:

- Caáy khuaån veát thöông: töø giôø thöù 3 sau khi bò thöông thì vi khuaån baét ñaàu sinh saûn. Trong ngaøy ñaàu, caùc vi khuaån gram döông (+) vaø vi khuaån ky khí phaùt trieån. Caùc ngaøy tieáp theo, caùc vi khuaån gram (-) phaùt trieån.

- Giöõa caùc loaïi vi khuaån cuõng coù söï phoái hôïp hoaëc laán aùt ñeå sinh toàn vaø phaùt

trieån.

3. Nhieãm khuaån veát thöông:

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Sinh saûn vaø phaùt trieån cuûa caùc vi khuaån vöôït quaù ranh giôùi ñaàu tieân cuûa veát

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

thöông, noù xaâm nhaäp saâu gaây caùc phaûn öùng taïi choã vaø toaøn thaân, gaây hoäi chöùng vieâm nhieãm, cuøng vôùi caùc bieán ñoåi sinh hoaù vaø mieãn dòch, laøm cho traïng thaùi nhieãm khuaån veát thöông hình thaønh.

Quaù trình nhieãm khuaån muõ taïi choã, neáu lan ra khoûi vuøng bò thöông seõ gaây ra caùc bieán chöùng nhieãm khuaån cuïc boä (vieâm haïch baïch huyeát, vieâm baïch haïch, oå muõ lan traøn…)

Vi khuaån vaøo maùu gaây nhieãm truøng huyeát. Khi vi khuaån gaây beänh ñaõ xaâm nhaäp, sinh saûn, phaùt trieån taïi nhieàu taïng, nhieàu

boä phaän trong cô theå, seõ gaây nhieãm khuaån toaøn thaân.

II. CAÙC YEÁU TOÁ AÛNH HÖÔÛNG ÑEÁN QUAÙ TRÌNH TIEÁN TRIEÅN CUÛA

NHIEÃM KHUAÅN VEÁT THÖÔNG:

veát thöông hay 01 gam toå chöùc hoaïi töû hoaëc moâ daäp naùt thì söï xaâm nhaäp vaøo maùu vaøo noäi taïng cuûa caùc vi khuaån xuaát hieän vaø coù nguy cô nhieãm khuaån toaøn thaân.

1. Vi khuaån: vi khuaån gaây muû, vi khuaån gaây muû thoái, vi khuaån kî khí gaây hoaïi thö sinh hôi, uoán vaùn… ñoäc tính vi khuaån, do noäi, ngoaïi ñoäc toá vaø caùc men cuûa vi khuaån tieát ra. - Soá löôïng vi khuaån: 107–109/cm2

- Söï phoái hôïp giöõa caùc loaïi vi khuaån vôùi nhau, ñaëc bieät vi khuaån gram döông (+) vaø vi khuaån gram aâm (-), söï nhieãm khuaån caøng trôû neân traàm troïng hôn.

2. Veát thöông: vi khuaån deã sinh saûn phaùt trieån:

- Coù moâ bò daäp naùt, hoaïi töû, maùu cuïc, caùc dò vaät ôû veát thöông. - Gaây roái loaïn tuaàn hoaøn taïi choã: ñöùt maïch maùu, buoäc garoâ, baêng eùp chaët quaù,

phuø neà veát thöông.

- Veát thöông ôû chi döôùi, veát thöông ôû oáng tieâu hoaù thaáp.

3. Tình traïng toaøn thaân:

- Caùc yeáu toá laøm giaûm söùc ñeà khaùng (soác, maát maùu, ñoùi reùt, suy dinh döôõng,

thieáu vitamin, meät moûi…)

- Cô ñòa dò öùng mieãn dòch töøng ngöôøi. - Tính naêng: tinh thaàn, tö töôûng…töøng TBB.

III. LAÂM SAØNG:

1. Tieán trieån cuûa veát thöông nhieãm khuaån :

a. Giai ñoaïn taêng chuyeån hoaù taïi choã hay giai ñoaïn vieâm:

 Giaûn maïch, öù maùu, taêng tính thaåm thaáu cuûa mao maïch vaø caùc maøng teá

baøo, baïch caàu thoaùt ra ngoaøi thaønh maïch maùu.

 Taêng ion K+, taêng axitcacbonic, pH 5-6.  Gaây tieát dòch, phuø neà (taêng toan)

b. Giai ñoaïn giaûm chuyeån hoaù – giai ñoaïn phuïc hoài taùi sinh vaø giaûm tieát.

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

 Thaønh maïch maùu trôû laïi daøy, chaéc, phuïc hoài laïi ñöôïc tính thaám, giaûn

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

maïch giaûm.

 Ion K+ giaûm, taêng Ca2+, pH = 7-8  Giaûm tieát dòch.

2. Trieäu chöùng taïi choã:

a. Söng, phuø neà: do phuø neà toå chöùc, öù dòch, öù maùu, söng neà to, da caêng boùng. b. Söng neà cöùng: vieâm ñang tieán trieån. c. Söng neà meàm: bieåu hieän coù muû, coù daáu hieäu ba ñoäng. d. Noùng: nhieät ñoä taïi choã taêng, do taêng chuyeån hoaù, do xung huyeát taïi choã. e. Ñoû: do öù maùu, giaûn maïch, taêng tuaàn hoaøn taïi choã, vuøng ñoû ñang vieâm naëng

vaø ngöôïc laïi.

f. Ñau:

 Do toå chöùc bò daäp naùt hoaïi töû, phuø neà neân gaây cheøn eùp vaøo caùc daây thaàn

kinh, maïc ñoaïn thaàn kinh.

 Do ngaám chaát ñoäc cuûa caùc toå chöùc hoaïi töû.  Do vieâm caùc daây thaàn kinh taïi choã.

3. Trieäu chöùng toaøn thaân:

a. Thaân nhieät: soát raát cao (39-40oC) soát lieân tuïc, hay soát cao veà buoåi chieàu, soát

dao ñoäng.

b. Maïch, huyeát aùp: maïch ñaäp caøng nhanh soát caøng cao. c. Huyeát aùp giaûm: khi nhieãm khuaån caøng naëng. d. Veõ (neùt) maët nhieãm khuaån: meät moûi, phôø phaïc, hoác haùc, moâi khoâ, löôõi baån,

hôi thôû hoâi, da nieâm maïc vaøng nheï, maét lôø ñôø…

e. Traïng thaùi thaàn kinh: tuyø theo nhieãm khuaån naëng, nheï maø coù caùc bieåu hieän nhö: vaät vaõ, traèn troïc, li bì, thôø ô, laõnh ñaïm, chaäm chaïp, ít ñaùp öùng, luù laãn yù thöùc…

f. Roái loaïn tieâu hoaù: chaùn aên, aên keùm, dòch vò giaûm suùt, noân möûa, æa loûng

(nhieãm khuaån naëng)

g. Roái loaïn hoâ haáp: soát caøng cao nhieãm khuaån caøng naëng thì nhòp thôû caøng

noâng, nhanh.

h. Roái loaïn tieát nieäu: roái loaïn chöùc naêng gaây ñaùi æa hoaëc voâ nieäu. Nöôùc tieåu coù

hoàng caàu, baïch caàu, abumin. Xeùt nghieäm :  Baïch caàu: Taêng cao, coâng thöùc chuyeån traùi, nhieàu baïch caàu non xuaát hieän trong maùu ngoaïi vi. Taêng baïch caàu ña phaân trung tính, giaûm lymphoâ. Thöông binh suy kieät, baïch caàu coù xu höôùng giaûm.

 Hoàng caàu: Nhieãm khuaån keùo daøi hoàng caàu giaûm (do tan huyeát, do caùc

ñoäc toá caùc vi khuaån aûnh höôûng cô quan taïo maùu )

4. Bieán chöùng cuûa caùc veát thöông bò nhieãm khuaån:

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

a. Bieán chöùng taïi choã ôû veát thöông töù chi :

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

 Vieâm lan traøn ñeán caùc moâ keá caän  Vieâm maïch, haïch baïch huyeát  Vieâm xöông, tuyû, vieâm daây thaàn kinh.

b. Bieán chöùng ôû caùc veát thöông buïng, ngöïc, soï naõo, coät soáng:

 Tuyø theo veát thöông coù nhöõng bieán chöùng rieâng bieät nhö vieâm maøng buïng

ôû veát thöông buïng.

 Tuyø theo möùc ñoä toån thöông, möùc ñoä nhieãm khuaån taïi veát thöông maø coù

nhöõng bieán chöùng khaùc nhau.

c. Bieán chöùng toaøn thaân:

 Nhieãm khuaán huyeát (nhieãm khuaån toaøn thaân)  Nhieãm khuaån muû huyeát  Vieâm nhieãm hoâ haáp, tieát lieäu, tuaàn hoaøn  Loeùt caáp thuûng oáng tieâu hoaù.  Suy moøn, suy kieät, suy dinh döôõng.

5. Bieän phaùp döï phoøng:

a. Choáng oâ nhieãm veát thöông.

 ÔÛ hoaû tuyeán laøm toát 3 kyõ thuaät caáp cöùu : baêng boù, caàm maùu, coá ñònh.  Chuyeån nhanh thöông binh, ngöôøi bò thöông veà tuyeán sau ñieàu trò. Duøng

khaùng sinh taïi choã vaø toaøn thaân sôùm khi bò thöông.

b. Xöû trí ngoaïi khoa kyø ñaàu sôùm ñuùng nguyeân taéc, theo chæ ñònh laø phöông phaùp

cô baûn vaø chuû yeáu nhaát.

6. Ñieàu trò:

a. Nguyeân taéc:

 Chuû ñoäng, tích cöïc, khaån tröông.  Toaøn dieän vaø taäp trung.  Kieân quyeát trieät ñeå. b. Caùc bieän phaùp ñieàu trò:

 Phaãu thuaät kyø ñaàu; moå sôùm (tröôùc 6 - 12 giôø)vaø trieät ñeå caét loïc caùc moâ hoaïi töû, môû roäng caùc ngoõ ngaùch, hang hoác, laáy kyø heát maùu cuïc dò vaät, ñeå hôû vaø daãn löu veát thöông.

 Moã kyø 2: giaûi quyeát cho veát thöông moã kyø ñaàu chöa toát.

o Veát thöông coøn nhieàu moâ hoaïi töû, coøn dò vaät, coøn nhieàu maùu cuïc. o Veát thöông coù trieäu chöùng, bieán chöùng nhieãm khuaån naëng.

7. Chuù yù khi moå vaø sau moå:

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

a. Môû roäng, caét loïc, laáy heát dò vaät, ñeå hôû veát thöông, daãn löu. b. Duøng caùc dung dòch: tieät khuaån: thuoác tím 1/400, dd choramin 1%, rivanol 10,1% (0.1‰), nöôùc oxy giaø H2O2, huyeát thanh maën ñaúng tröông, öu tröông. Duøng caùc loaïi dung dòch naøy ñeå röûa, nhoû gioït lieân tuïc, thaám ñaép leân caùc veát thöông.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

c. Nguyeân taéc duøng khaùng sinh: duøng sôùm, lieàu cao, lieân tuïc, taäp trung, phoái

hôïp, döïa vaøo khaùng sinh ñoà neáu coù ñieàu kieän.

d. Taêng cöôøng söùc ñeà khaùng cho cô theå: taêng cöôøng mieãn dòch, duøng vacin HT ñaëc hieäu, choáng thieáu maùu, choáng roái loaïn nöôùc, ñieän giaûi, giaûm protein maùu, ñieàu trò caùc beänh noäi khoa keøm theo neáu coù vaø nuoâi döôõng chaêm soùc toát.

IV. ÑIEÀU TRÒ THEO TUYEÁN:

1. Tuyeán ñaïi ñoäi (c), tieåu ñoaøn (d) :

- Choáng oâ nhieãm, caáp cöùu ôû hoaû tuyeán toát. - Vaän chuyeån nhanh thöông binh veà tuyeán sau. - Duøng khaùng sinh.

2. Tuyeán trung ñoaøn (e), tuyeán sö ñoaøn (f):

- Phaãu thuaät kyø ñaàu - Duøng khaùng sinh caùc loaïi keå caû duøng khaùng sinh thöïc vaät (laân tô uynh, laù

moùng tay, traàu khoâng ...)

- Thuoác dieät khuaån. - Tieâm caùc loaïi Vaccin, huyeát thanh choáng uoán vaùn

3. Tuyeán beänh vieän daõ chieán vaø beänh vieän haäu phöông :

- Phaãu thuaät kyø ñaàu, kyø 2 - Duøng khaùng sinh caùc loaïi, keå caû khaùng sinh thöïc vaät - Thuoác dieät khuaån caùc loaïi - Caùc bieän phaùp taêng cöôøng ñeà khaùng: vaccin khaùng ñoäc toá, thuoác. - Xöû trí di chöùng vaø bieán chöùng cuûa nhieãm khuaån. - Chaêm soùc dinh döôõng toát. - Vaät lyù trò lieäu toát.

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Caáu truùc vi truøng Vi khuaån Helicobacter Pylori (HP). V. beänh vieâm loeùt daï daøy – taù traøng

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

BAØI 8: VEÁT THÖÔNG DO MÌN TRONG CHIEÁN TRANH

- M UÏC ÑÍC YEÂU CAÀU:

 Naém khaùi nieäm tinh chaát ñaëc ñieåm, caùc thöông toån phöùc taïp nguy hieåm ñeå

phoøng vaø xöû trí veát thöông do mìn.

- PHÖÔNG PHAÙP GIAÛNG DAÏY KIEÅM TRA

 Döïa vaøo noäi dung baøi giaûng truyeàn ñaït cho sinh vieân taïi giaûng ñöôøng coù

lieân heä vôùi lyù thuyeát, laâm saøng ñaõ hoïc cuûa sinh vieân.

 Sinh vieân leân lôùp nghe giaûng, töï hoïc, thaûo luaän chuyeân ñeà baøi giaûng.  Thi vaán ñaùp, thi vieát, thi traéc nghieäm.

- THÔØI GIAN HOÏC: 04 tieát - NOÄI DUNG BAØI GIAÛNG:

I. KHAÙI NIEÄM VEÀ MÌN:

- Mìn laø loaïi vuõ khí noå, ñöôïc gaøi ñaët kín ñaùo, khi bò taùc ñoäng seõ noå gaây phaù

hoaïi vaø saùt thöông trong khu vöïc noå. - Caùc yeáu toá gaây saùt thöông khi mìn noå:

1. Saûn phaåm noå:

- Caùc khí noùng phaùt sinh khi thuoác chaùy noå. - Moät aùp suaát cao vaø moät coâng cô hoïc lôùn ñöôïc taïo ra do khoái löôïng khí chaùy

daõn nôû khi mìn noå.

- Vôùi 100g thuoác noå TNT, khi noå seõ taïo ra moät coâng cô hoïc 98,5kgm coù baùn

kính phaù hoaïi laø 24,5m.

- Khi mìn noå thì boä phaän cô theå tieáp xuùc vôùi mìn seõ bò toån thöông raát naëng, bò vôõ, raïn, raùch, ñöùt, daäp naùt, ñöùt cuït töï nhieân gaây vôõ caùc taïng... ôû ñöôùi vuøng beà maët cuûa cô theå chòu tröïc tieáp taùc ñoäng cuûa saûn phaåm noå.

- Thöông toån cô hoïc laøm huyû hoaïi caùc moâ, raùch da, gaân cô, ræ maùu döôùi da,

döôùi caân gaây phuø neà, coù nhieàu veát thöông loã choã...

2. Soùng kích ñoäng :

- Laø vuøng cuûa moâi tröôøng noå (khoâng khí, ñaát, nöôùc...) bò neùn, bò ñaåy ñi raát maïnh, ñoät ngoät lan truyeàn töø taâm noå ra caùc phía vôùi moät vaän toác raát lôùn (hôn vaän toác aâm truyeàn trong moâi tröôøng ñoù).

- Vuøng moâi tröôøng bò doàn neùn, ñaåy raát maïnh vaø ñoät nhieân naøy, goïi laø vuøng neùn

(pha neùn ) cuûa soùng kích ñoäng

- Sieâu aùp maët ñaàu soùng, cuøng vôùi aùp suaát ñoäng taïo ra löïc taùc ñoäng leân vaät theå. - Xung löôïng gaây saùt thöông cuûa soùng kích ñoäng ñöôïc tính baèng kg/cm2, gaây

phaù hoaïi vaät theå vaø cô theå sinh vaät.

- Mìn saùt thöông ngöôøi coù löôïng thuoác noå nhoû töø 20 – 35g TNT, taùc ñoäng gaây

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

thöông toån cuûa soùng kích ñoäng ôû möùc ñoä nhaát ñònh.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

- Mìn choáng tank löôïng thuoác noå treân treân 2 – 5kg hay mìn döôùi nöôùc (thuyû loâi) coù löôïng thuoác noå vaøi chuïc ñeán vaøi traêm kg thì söùc phaù hoaïi do soùng kích ñoäng gaây ra raát lôùn.

- Tuyø theo chieàu daøi cuûa böôùc soùng maø cô theå ôû trong moät thôøi ñieåm nhaát ñònh (luùc mìn, thuyû loâi noå) seõ chòu aûnh höôûng cuûa moät chuoãi nhieàu soùng (soùng ngaén, hoaëc chæ moät vaøi soùng (soùng daøi).

- Soùng kích ñoäng daãn truyeàn qua vaät raén thöôøng gaây ra caùc thöông toån kín nhö

baàm giaäp, gaõy xöông, giaõn roäng ñöôøng lieân khôùp, sai khôùp.

II. TÍNH CHAÁT VAØ ÑAËC ÑIEÅM CUÛA THÖÔNG TOÅN DO MÌN: 1. Tính chaát vaø möùc ñoä toån thöông do mìn gaây ra phuï thuoäc vaøo :

- Löôïng thuoác noå vaø loaïi thuoác noå. - Caáu taïo cuûa töøng loaïi mìn. - Vò trí, tö theá vaø khoaûng caùch cuûa cô theå ngöôøi bò thöông ñoái vôùi taâm noå. - Tính chaát cuûa moâi tröôøng daãn truyeàn vaø caùc vaät caûn (mìn noå döôùi nöôùc, noå

döôùi gaàm xe, gaàm phaø, taøu thuyeàn, treân maët ñaát…). - Thôøi gian taùc ñoäng cuûa mìn treân cô theå thöông binh.

2. Ñaëc ñieåm thöông toån do mìn:

- Coù nhieàu thöông toån ôû nhieàu vò trí khaùc nhau treân cô theå thöông binh. - Thöôøng chi döôùi vaø maët tröôùc cô theå. - Thöông toån ña daïng. Tyû leä choaùng soác cao. - Gaây hoäi chöùng cheøn eùp trong (do roái loaïn löu thoâng maùu, phuø neà ). - Gaây tình traïng thieáu döôõng khí, thieáu oâxy ôû teá baøo, daãn tôùi hoaïi töû chi theå

(hoäi chöùng khoang ngaên ).

- Veát thöông bò oâ nhieãm, deã gaây ra nhieãm khuaån kî khí, hoaïi thö sinh hôi. - Gaây tyû leä taøn pheá cao. - Löïc neùn vaø soùng kích ñoäng do bôûi soùng noå cuûa mìn thöôøng gaây daïng thöông

toån kín (chi döôùi).

3. Nhöõng toån thöông caùc boä phaän, cô quan khaùc cuûa cô theå :

- Maét: thöôøng bò bò caû hai maét, coù nhieàu dò vaät vaøo nhaõn caàu. - Soï naõo: Veát thöông choät do maûnh, saûn phaåm noå gaây vôõ soï, raïn nöùt lôùn vaø daøi

hoäp soï, boûng da ñaàu, xöông soï.

- Buïng: chaán thöông kín ôû taïng trong oå buïng (vôõ, raïn nöùt, chaûy maùu, vieâm

phuùc maïc).

- Tieát nieäu, sinh duïc: thöông toån döông vaät, tinh hoaøn, thuûng daäp baøng quang.

III. NGUYEÂN TAÉC XÖÛ TRÍ CAÙC VEÁT THÖÔNG DO MÌN:

1. Nguyeân taéc xöû trí:

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

- Phaûi cöùu chöõa sôùm, ngay taïi choã (baêng boù, caàm maùu, coá ñònh, giaûm ñau ... ) - Phoøng choáng soác, choaùng sôùm (giaûm ñau, truyeàn dòch ... )

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

- Khaùm xeùt tæ mæ, khoâng ñeå soùt veát thöông, nhaát laø thöông toån ôû taïng (chaán

thöông kín vaø maûn…).

- Moå phaûi raïch roäng (caùc chi) giaûi phoùng tình traïng cheøn eùp trong. - Phoøng choáng nhieãm khuaån, nhaát laø nhieãm khuaån kî khí - Caùc veát thöông phaàn meàm, xöông khôùp: moå raïch roäng, caét loïc saïch, ñaõn

löu toát, ñeå hôû tuyeät ñoái khoâng khaâu kín da ñaàu kyø

- Khaùm, xöû trí toát caùc veát thöông ôû caùc cô quan boä phaän khaùc.

2. Nhieäm vuï caùc tuyeán cöùu chöõa: a. Tuyeán ñaïi ñoäi: (tuyeán tröôùc)

 Baêng eùp chaët, caàm maùu kòp thôøi (caùc chi).  Ñaët garo treân phaàn chi bò caét cuït töï nhieân (khoâng ñöôïc nôùi garoâ).  Coá ñònh chi gaõy, bò giaäp naùt…  Chuyeån nhanh ngöôøi bò thöông veà tuyeán sau.

b. Tuyeán quaân y ôû tieåu ñoaøn :

 Boå sung caáp cöùu: Baêng caàm maùu coá ñònh, giaûm ñau, phoøng choáng soác

choaùng, vaän chuyeån TBBB veà tuyeán sau.

c. Tuyeán quaân y trung ñoaøn, löõ ñoaøn:

 Laøm thöông phieáu, khaùm xeùt kyõ, khoâng boû soùt thöông toån.  Chöõa soác cho TBBB.  Xöû trí gaõy xöông kín: phong beá oå gaõy vaø goác chi baèng thuoác teâ

(Novocaine 1% 60 – 150ml).

 Xöû trí caùc veát boûng do mìn chaùy: photpho traéng duøng dung dòch ñoàng sunfaùt 3 – 5 % hay dung dòch thuoác tím 3 – 5%, dung dòch natricacbonate 5% ñeå röûa vaø ñaép veát thöông.

 Khoâng boâi daàu, môõ Vaseline leân veát thöông boûng do photpho traéng

(Photpho traéng tan vaø chaùy trong daàu môõ)

 Chuyeån thöông binh veà sau nhanh choùng an toaøn.

d. Tuyeán sö ñoaøn vaø ñoäi ñieàu trò :

 Khaùm xeùt kyõ laøm beänh aùn ñieàu trò.  Ñieàu trò soác  Phaãu thuaät theo chæ ñònh: caét cuït chi thaùo khôùp, moå caét loïc, raïch roäng daãn

löu.

 Khoâng ñöôïc khaâu kín veát thöông kyø ñaàu do mìn.  Ñieàu trò hoäi chöùng soùng noå: thuoác an thaàn phong beá, döï phoøng phuø phoåi

caáp

 Toå chöùc vaän chuy.eån TBBB veà tuyeán sau theo chæ ñinh.

e. Caùc beänh vieän quaân khu, quaân ñoaøn, beänh vieän khu vöïc:

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

 Xöû trí phaãu thuaät cô baûn theo phaân caáp.  Ñieàu trò moõm cuït toát.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

 Ñieàu trò caùc veát thöông nhieãm khuaån, chaûy maùu thöù phaùt.  Ñieàu trò veát thöông soï naõo, tuyû soáng maét, TMH, tieát nieäu sinh duïc, boûng

xöông khôùp.

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

 Nuoâi döôõng chaêm soùc, vaät lyù trò lieäu toát.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

BAØI 9 NOÄI DUNG CÖÙU CHÖÕA THÖÔNG BEÄNH BINH CUÛA

TRAÏM QUAÂN Y TRUNG ÑOAØN HOAËC LÖÕ ÑOAØN BOÄ BINH

I. VÒ TRÍ TUYEÁN QUAÂN Y TRUNG ÑOAØN

- Laø tuyeán ñaàu tieân coù baùc só theo heä thoáng baäc thang ñieàu trò theo tuyeán. - Traïm Quaân y e boä binh Löõ ñoaøn boä binh naèm trong ñoäi hình sö ñoaøn, phía tröôùc coù tuyeán quaân y tieåu ñoaøn, phía sau coù tuyeán quaân y sö ñoaøn. Tuyeán quaân y trung ñoaøn ñöôïc tuyeán quaân y sö ñoaøn tröïc tieáp chæ ñaïo veà chuyeân moân, nghieäp vuï vaø khi caàn thieát phaûi laøm moät phaàn nhieäm vuï kyõ thuaät cuûa tuyeán quaân y sö ñoaøn.

- Vò trí traïm quaân y trung ñoaøn thöôøng ñöôïc boá trí caùch traän ñòa töø 4 – 6km. Tuy vaäy coøn phuï thuoäc vaøo nhieäm vuï taùc chieán cuûa trung ñoaøn, vaøo tình hình hoaït ñoäng cuûa ñòch vaø ñòa hình khu vöïc trieån khai maø boá trí traïm quaân y cho phuø hôïp.

II. NHIEÄM VUÏ TRAÏM QUAÂN Y TRUNG ÑOAØN HOAËC LÖÕ ÑOAØN

- Traïm quaân y trung ñoaøn coù nhieäm vuï:

 Tieáp nhaän, ñaêng kyù, phaân loaïi, laäp thöông phieáu vaø thu hoài vuõ khí khi

TBBB veà tôùi traïm.

 Tieán haønh cöùu chöõa böôùc ñaàu cho thöông beänh binh (TBB) vaø giöõ laïi TBB

nheï ñieàu trò khoûi trong voøng 5 ngaøy ñeå boå sung quaân soá chieán ñaáu.

 Xöû lyù veä sinh boä phaän cho TB bò nhieãm xaï, nhieãm ñoäc.  Caùch ly taïm thôøi nhöõng TBBB bò beänh truyeàn nhieãm hoaëc nghi maéc beänh

truyeàn nhieãm.

 Chuaån bò haäu toáng TBBB veà tuyeán sau.  Tieáp teá thuoác, trang bò quaân y cho traïm quaân y vaø caùc ñôn vò trong trung

ñoaøn.

 Thoáng keâ baùo caùo tình hình TBBB vaø hoaït ñoäng cuûa traïm quaân y sau moãi

traän chieán ñaáu.

III. KHOÁI LÖÔÏNG COÂNG TAÙC CUÛA TRAÏM QUAÂN Y TRUNG ÑOAØN HOAËC

LÖÕ ÑOAØN. Traïm quaân y trung ñoaøn laø tuyeán cöùu chöõa böôùc ñaàu. Cöùu chöõa böôùc ñaàu ñöôïc

chia laøm 2 loaïi:

- Loaïi 1 (toái khaån caáp). - Loaïi 2 (bieän phaùp coù theå trì hoaõn).

1. Döï kieán tyû leä thöông beänh binh cuûa trung ñoaøn hoaëc löõ ñoaøn trong chieán

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

ñaáu. - Döï kieán tyû leä thöông beänh binh trong caùc hình thöùc taùc chieán: taán coâng, phaûn

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

coâng phoøng ngöï…

- Döï kieán soá löôïng thöông beänh binh cuûa trung ñoaøn hoaëc Löõ ñoaøn trong ngaøy

ñaàu vaø nhöõng ngaøy tieáp theo…

2. Noäi dung vaø tyû leä xöû trí ôû traïm quaân y trung ñoaøn hoaëc löõ ñoaøn: - Xöû trí loaïi 1 (toái khaån caáp) töø 10 – 15% toång soá thöông binh. - Ñieàu trò soác (shooc) töø 7 – 10% toång soá thöông binh. - Döï phoøng nhieãm khuaån 50% toång soá thöông binh. - Ñieàu trò thöông binh nheï töø 3 – 5% toång soá thöông binh.

3. Phaïm vi cöùu chöõa cuï theå:

- Thu heïp phaïm vi cöùu chöõa: Xöû trí loaïi 1 (toái khaån caáp). - Laøm ñaày ñuû phaïm vi cöùu chöõa: Xöû trí caùc thöông binh loaïi 1 vaø loaïi 2 nhö

quy ñònh.

- Môû roäng phaïm vi cöùu chöõa:

 Laøm theâm moät soá nhieäm vuï, kyõ thuaät cuûa tuyeán quaân y sö ñoaøn: Xöû trí khaån caáp veát thöông thaáu buïng, veát thöông soï naõo coù cheøn eùp naõo, veát thöông maïch maùu, veát thöông nhieãm khuaån kî khí.

 Khi môû roäng phaïm vi cöùu chöõa, traïm quaân y thöôøng ñöôïc caáp treân taêng

cöôøng löïc löôïng vaø phöông tieän kyõ thuaät y khoa.

IV. NOÄI DUNG KYÕ THUAÄT CÖÙU CHÖÕA THÖÔNG BEÄNH BINH CUÛA TRAÏM

QUAÂN Y TRUNG ÑOAØN HOAËC LÖÕ ÑOAØN:

I. Phaân loaïi, choïn loïc thöông binh:

a. Yeâu caàu:

 Phaûi tieán haønh nhanh choùng, kòp thôøi.  Khaùm thöông binh khoâng môû baêng maø döïa vaøo hoûi thöông binh, khaùm taïi

choã vaø toaøn thaân.

 Ñaêng kyù, laøm thöông phieáu, kieåm tra vaø boå sung kyõ thuaät cuûa tuyeán tröôùc.

b. Noäi dung:

 Phaân loaïi chung bao goàm:

o Loaïi thöông binh bò thöông naëng, vöøa, nheï. o Loaïi theo vuõ khí gaây ra saùt thöông. o Loaïi theo boä phaän bò thöông. o Loaïi theo tính chaát veát thöông. o Loaïi theo tö theá vaø hoaøn caûnh bò thöông. o Loaïi coù bieán chöùng caáp (chaûy maùu, soác, nhieãm khuaån kî khí). o Loaïi caàn caáp cöùu (toái khaån caáp, khaån caáp). o Loaïi coù toån thöông hoãn hôïp (nhieãm chaát ñoäc quaân söï, nhieãm xaï).

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

 Phaân loaïi theo nhieäm vuï tuyeán trung ñoaøn bao goàm 5 nhoùm:

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

o Nhoùm 1: Xöû trí toái khaån caáp taïi traïm quaân y trung ñoaøn hoaëc löõ

ñoaøn (kyù hieäu TB1). Goàm nhöõng thöông binh sau ñaây:  Ñang ôû traïng thaùi cheát laâm saøng.  Ñang coù roái loaïi hoâ haáp naëng, ñe doïa ngaït thôû.  Coù bò chaûy maùu ngoaøi naëng, ñe doïa ngaït thôû.  Coù bò chaûy maùu ngoaøi naëng, tieáp tuïc bò soác naëng.  Ñang soác naëng hoaëc raát naëng.  Ñang bò nhieãm chaát ñoäc quaân söï naëng, ñe doïa töû vong.  Bò nhieãm khuaån hoaïi thö sinh khí ñang tieán trieån naëng.  Ñang coù garoâ.

o Nhoùm 2: Thöông binh caàn ñöïôc xöû trí khaån caáp taïi tuyeán quaân y sö

ñoaøn (kyù hieäu TB2 hoaëc CV1). Nhoùm naøy phaûi ñöôïc öu tieân vaän chuyeån soá 1 veà quaân y sö ñoaøn. Goàm caùc thöông binh sau ñaây:  Coù veát thöông thaáu buïng, coù bieåu hieän chaûy maùu trong hoaëc vieâm

maøng buïng.

 Coù veát thöông thaáu ngöïc, coù chaûy maùu trong nhieàu vaø tieáp tuïc do

veát thöông maïch maùu, do ñöùt raùch lôùn nhu moâ phoåi.

 Coù veát thöông khí quaûn, thöïc quaûn, veát thöông tim, veát thöông lôùn ôû

thaønh ngöïc.

 Coù veát thöông thaáu naõo, coù hoäi chöùng cheøn eùp naõo tieán trieån do tuï

maùu hoaëc luùn xöông.

 Coù nhieãm khuaån hoaïi thö sinh hôi chöa ñöôïc xöû trí trieät ñeå hoaëc chæ

môùi raïch roäng ôû tuyeán quaân y trung ñoaøn hoaëc löõ ñoaøn.

 Thöông binh bò cuït töï nhieân chi theå, thöông binh coù veát thöông giaäp

naùt lôùn.

o Nhoùm 3: Thöông binh coù theå xöû trí trì hoaõn ñöôïc taïi quaân y sö ñoaøn

(kyù hieäu TB3 hoaëc CV2). Goàm caùc thöông binh sau ñaây:  Coù veát thöông xöông, khôùp, phaàn meàm lôùn, oâ nhieãm naëng.  Coù veát thöông nghi ngôø thaáu noäi taïng.  Thöông binh bò boûng ôû maét.  Coù veát thöông soï naõo, coät soáng, tuûy soáng, veát thöông thuoäc chuyeân

khoa khoâng coù bieán chöùng caáp.

o Nhoùm 4: Thöông binh haáp hoái: Do baát keå nguyeân nhaân gì cuûa veát

thöông: Caàn saên soùc toát, ñieàu trò tích cöïc “coøn nöôùc coøn taùt”.

o Nhoùm 5: Thöông binh nheï ñieàu trò töø 3 – 5 ngaøy.

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

 Thöông binh bò xaây saùt, ñuïng giaäp nheï.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

 Thöông binh boûng ñoä I  Thöông binh bò hoäi chöùng soùng noå nheï.

Soá thöông binh naøy ñöôïc giöõ laïi ôû traïm quaân y trung ñoaøn ñieàu trò sau traû veà laïi

ñôn vò coâng taùc.

Ngoaøi ra, thöông beänh binh bò beänh laây thì chuyeån veà khu vöïc caùch ly taïm thôøi; vôùi nhöõng thöông beänh binh nhieãm chaát ñoäc quaân söï hoaëc nhieãm xaï chuyeån veà khu vöïc xöû lyù ñaëc bieät.

2. Noäi dung kyõ thuaät xöû trí toái khaån caáp: (Thöông binh thuoäc nhoùm 1).

Phaûi tieán haønh moät caùch khaån tröông, nhanh choùng, kòp thôøi, ñeå cöùu soáng ñöôïc

nhöõng thöông beänh binh naëng.

Kyõ thuaät xöû trí toái khaån caáp vôùi töøng tröôøng hôïp nhö sau: a. Xöû trí traïng thaùi cheát laâm saøng:

 Xoa boùp tim ngoaøi thaønh ngöïc ñeå phuïc hoài hoaït ñoäng cuûa tim.  Hoâ haáp nhaân taïo ñeå khoâi phuïc chöùc naêng thôû cuûa phoåi.  Truyeàn maùu, dòch theå baèng ñöôøng ñoäng maïnh.  Tieâm caùc thuoác trôï tim, trôï löïc.

Hai bieän phaùp ñaàu treân laø cô baûn, phaûi tieán haønh ngay, kòp thôøi vaø cuøng moät luùc. b. Xöû trí roái loaïi hoâ haáp naëng gaây ngaït thôû hoaëc ñe doïa ngaït thôû: Coù nhieàu nguyeân nhaân gaây ra nhö: - Xöû trí do bít taéc ñuôøng hoâ haáp treân:

 Veát thöông maët, haøm: Laøm bít taéc ñöôøng hoâ haáp treân do di vaät nhö raêng bò

gaõy, gaõy xöông haøm, tuït löôõi, maùu cuïc… Caùch xöû trí nhö sau: o Laáy dò vaät gaây taéc. o Coá ñònh löôõi, ñaët oáng Brock o Neáu khoâng giaûi quyeát ñöôïc thì môû khí quaûn.

 Veát thöông thanh khí quaûn: Laøm bít taéc ñöôøng hoâ haáp do ñôøm daõi, dò vaät

maùu cuïc, do phuø neà. Caùch xöû trí laø: o Lôïi duïng loã veát thöông (neáu loã veát thöông ôû chính giöõa khí quaûn) ñeå

ñaët oáng khí quaûn.

o Môû khí quaûn: Neáu vò trí loã veá thöông khoâng ôû vò trí môû khí quaûn

 Boûng ñöôøng hoâ haáp treân.

o Huùt ñôøm, dòch. o Phong beá thaàn kinh giao caûm coå hai beân. o Neáu coù hoaïi töû da ôû coå thì tieán haønh raïch moâ bò hoaïi töû. o Neáu khoù thôû naëng, ñe doïa ngaït thôû thì môû khí quaûn.

 Hoäi chöùng vuøi laáp do soùng noå: Laøm bít taéc ñöôøng hoâ haáp treân do ñaát caùt,

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

dò vaät, ñôøm daõi, maùu cuïc. Caùch xöû trí nhö sau: o Laáy heát ñaát, caùt, dò vaät ôû hoïng vaø mieäng.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

o Neáu vaãn khoù thôû naëng, ñe doïa ngaït thôû thì coù chæ ñònh môû khí quaûn.

Chuù yù: Vôùi nhöõng thöông binh loaïi naøy khoâng ñöôïc laøm hoâ haáp nhaân taïo, khoâng

ñöôïc thoåi ngaït tröïc tieáp.

Xöû trí do thöông toån ngöïc vaø caùc taïng trong loàng ngöïc. Bieåu hieän baèng caùc traïng thaùi beänh lyù sau ñaây:  Traøn khí maøng phoåi van:

o Choïc huùt khí ôû lieân söôøn 2 ñöôøng giöõa ñoøn vaø ñaët kim Petrov. o Ñoùng kín veát thöông ngöïc hôû. o Raïch thoaùt khí trung thaát (phaãu thuaät Gatellier). o Môû khí quaûn.

 Traøn khí maøng phoåi hôû:

o Ñoùng kín veát thöông ngöïc hôû o Choïc huùt khí ôû lieân söôøn 2. o Phong beá thaàn kinh giao caûm coå. o Neáu coù traøn khí döôùi da lôùn thì coù theå raïch da ñeå cho khí thoaùt ra.

 Traøn maùu maøng phoåi lôùn:

o Neáu möùc maùu ôû lieân söôøn 4 vaø 5 thì tieán haønh choïc huùt maùu ôû lieân söôøn 5 hoaëc 6 (500ml). Muïc ñích choïc huùt maùu maøng phoåi laø nhaèm laøm giaûm bôùt tình traïng traøn maùu, ñeå coù theå vaän chuyeån ñöôïc.

 Maûng söôøn di ñoäng:

o Coá ñònh maûng söôøn di ñoäng baèng baêng dính lôùn (hoaëc coàn daùn da) töø

tröôùc ra sau. o Huùt ñôøm, dòch. o Phong beá oå gaõy. o Phong beá giao caûm coå. o Neáu vaãn khoù thôû naëng, ñe doïa suy thôû thì chæ ñònh môû khí quaûn.

Do veát thöông soï naõo: Caùch xöû trí:  Naèm ñaàu nghieâng.  Huùt ñôøm  Môû khí quaûn.

- Do veát thöông coät soáng coå töø C1 – C4:

Caùch xöû trí:  Ñeå thöông binh naèm ngöûa, coá ñònh ñaàu vaø coå, ñeäm goái ôû hai vai.  Huùt ñôøm, dòch.  Neáu caàn, môû khí quaûn.

- Xöû trí do uoán vaùn:

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

 Do lieät cô hoâ haáp, roái loaïn chöùc phaän nuoát. Caùch xöû trí laø:  Môû khí quaûn.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Xöû trí do nhieãm chaát ñoäc quaân söï:  Chaát ñoäc thaàn kinh: Tabun, Sarin, Soman, chaát V:

Thöông binh coù theå ngöøng thôû do lieät nhaõo caùc cô hoâ haáp. Caùch xöû trí laø: o Môû khí quaûn, tieán haønh hoâ haáp vieän trôï (boùp boùng). o Huùt ñôøm, dòch Cho thuoác giaûi ñoäc: atropin 2mg/1laàn. Cöù 15-30 phuùt cho 1 laàn (ôû traïm quaân y trung ñoaøn duøng khoaûng 6mg atropin). Choáng co giaät: duøng magie sunfat (MgSO4) 25% (20ml), tieâm baép thòt.

 Chaát ñoäc toaøn thaân nhö: axít cyanhydric, cyanogen clorit.

o Gaây roái loaïn hoâ haáp. Caùch xöû trí laø: o Cho thôû hít amyl nitrit: 1 oáng (0,2ml). o Na nitrit 1% (10ml), tieâm tónh maïch chaäm. Cöù 15 phuùt tieâm 1 laàn, toång

lieàu 50ml. Ngöøng tieâm khi huyeát aùp toái ña döôùi 80mm Hg.

o Na hyposufit 25% (20 – 30ml), tieâm tónh maïch chaäm. Toång lieàu 50ml. o Tieâm lobelin.

 Chaát ñoäc gaây ngaït nhö: photgien, diphotgien:

o Thöôøng gaây phuø phoåi caáp. Caùch xöû trí laø: o Baát ñoäng cho naèm ñaàu cao o Huùt ñôøm, dòch. o Ruùt boû maùu töø 200 – 300ml (qua ñöôøng tónh maïch, ñoäng maïch). o Nhöng toát nhaát laø ñaët noäi khí quaûn vaø boùp moùng hoã trôï döôùi aùp löïc. o Tieâm thuoác trôï tim.

 Roái loaïn hoâ haáp do nhieãm ñoäc Oxyt cacbon:

Caùch xöû trí laø: o Hoâ haáp vieän trôï (boùp boùng) o Tieâm tónh maïch huyeát thanh ngoït öu tröông 30% (50 – 100ml)

c. Chaûy maùu naëng ñang tieáp tuïc gaây soác: - Chaûy maùu ngoaøi tieáp tuïc:

Caùch xöû trí laø:  Côûi baêng ñeå kieåm tra.  Caàm maùu taïm thôøi baèng caùc phöông phaùp keïp maïch maùu, thaét maïch maùu, cheøn gaïc, khaâu eùp mieäng veát thöông (vôùi veát thöông saâu), neáu vaãn khoâng caàm ñöôïc maùu thì ñaët garoâ.

- Veát thöông maïch maùu coù garoâ: Kieåm tra vaø giaûi phoùng garoâ

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Caùch xöû trí laø: Caùc tình huoáng coù ñaët garoâ nhö sau:  Neáu garoâ ñaõ ñaët döôùi 2 giôø, nhöng coù theå chöa coù daáu hieäu hoaïi töû thì:

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Ñaët 1 garoâ môùi ôû ngay phía treân garoâ cuõ, roài nôùi vaø thaùo gôõ garoâ cuõ.  Neáu garoâ ñaõ ñaët quaù laâu (treân 2 giôø) thì phaûi kieåm tra xem chi theå ñaõ bò

hoaïi töû chöa.

 Neáu chi theå chöa bò hoaïi töû, caùch xöû trí nhö sau:

o Phong beá novocain ôû goác chi (dung dòch 0,25%, 60ml) o Truyeàn dòch theå baèng ñöôøng tónh maïch. o Tieâm thuoác trôï tim, vitamin C, canxi clorua. o Ño huyeát aùp, laáy maïch. o Ñaët 1 garoâ môùi ôû ngay phía treân garoâ cuõ, nôùi boû garoâ cuõ, taêng toác ñoä dòch truyeàn. Nôùi töø töø garoâ môùi trong 3 – 5 phuùt. Neáu coù trieäu chöùng soác thì xoaén laïi garoâ cho chaët, taêng toác ñoä truyeàn dòch, pha theâm hydrococtison vaøo dòch truyeàn, tieâm thuoác trôï tim.

o Neáu khoâng coù trieäu chöùng soác thì tìm maïch maùu bò thöông toån ñeå caàm

maùu taïm thôøi. Öu tieân vaän chuyeån veà quaân y sö ñoaøn.

 Neáu chi theå ñaõ hoaïi töû thì xöû trí nhö sau:

Caùch xöû trí nhö nhau: o Ñaët 1 garoâ môùi ôû phía treân vaø tieán haønh caét cuït caáp cöùu giöõa 2 garoâ. o Caét cuït kieåu khoanh troøn phaúng. - Veát thöông ôû hoïng, mieäng ñang chaûy maùu:

Caùch xöû trí nhö sau:  Môû khí quaûn tröôùc ñeå cho löu thoâng ñöôøng thôû roài cheøn gaït vaøo veát

thöông ñeå caàm maùu.

 Coá ñònh 2 haøm taïm thôøi baèng baêng.

- Chaûy maùu trong oå buïng.

 Neáu ñöôøng vaän chuyeån veà traïm quaân y sö ñoaøn baûo ñaûm ñuôïc trong voøng

1 giôø thì: o Truyeàn dòch theå vôùi toác ñoä nhanh o Öu tieân vaän chuyeån veà traïm quaân y sö ñoaøn (eâm, nheï nhaøng…)

 Neáu thöông binh phaûi vaän chuyeån veà sö ñoaøn treân 2 giôø thì: tieán hanh moå caáp cöùu ñeå xöû trí thöông toån taïi traïm quaân y trung ñoaøn (khi ñöôïc giao nhieäm vuï).

- Chaûy maùu nhieàu trong khoang maøng phoåi:

Caùch xöû trí laø:  Choïc huùt vaø bôm khaùng sinh vaøo khoang maøng phoåi – Öu tieân vaän chuyeån

veà sö ñoaøn.

- Veát thöông tim ñang chaûy maùu:

Caùch xöû trí laø:  Choïc huùt maøn tim – Öu tieân vaän chuyeån veà sö ñoaøn.

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

d. Soác naëng vaø raát naëng: Coù 5 bieän phaùp caàn tieán haønh

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

- Tieâm thuoác giaûm ñau, phong beá Novocain, baát ñoäng. - Boài phuï khoái löôïng maùu. - Baûo ñaûm thoâng khí phoåi, choáng roái loaïn hoâ haáp. - Ñieàu trò nguyeân nhaân gaây soác. - Ñieàu trò roái loaïn chuyeån hoùa do soác, döï phoøng vaø ñieàu trò bieán chöùng cuûa soác. ÔÛ traïm quaân y trung ñoaøn yeâu caàu chuû yeáu laøm toát 3 bieän phaùp ñaàu tieân vaø theo

doõi dieãn bieán, ñeå xöû trí kòp thôøi.

e. Nhieãm chaát ñoäc quaân söï loaïi gaây töû vong nhanh:

(Do chaát ñoäc thaàn kinh vaø chaát ñoäc toaøn thaân). Caùch xöû trí nhö sau:  Duøng thuoác khaùng sinh ñaëc hieäu.  Tieâu ñoäc veát thöông, tieâu ñoäc boä phaän.

f. Hoaïi thö sinh hôi ñang tieán trieån.

 Boå sung dòch theå.  Khaùng sinh lieàu cao.  Xöû trí ngoaïi khoa baèng hai phöông phaùp: raïch roäng da, caét loïc hoaïi töû da

caân cô hoaëc caét cuït chi kieåu khoanh troøn phaúng ñeå hôû moûm cuït.

 Ñaët daãn löu, ñaép gaïc thaám dung dòch saùt truøng, nhoû gioït lieân tuïc dung dòch

saùt truøng taïi veát thöông hoaïi thö sinh hôi.

 Chaêm soùc vaø theo doõi thöông binh kyõ, choáng nhieãm khuaån cheùo taïi phoøng

moå vaø cô sôû ñieàu trò.

3. Noäi dung cöùu chöõa thöông beänh binh taïi traïm Quaân y Trung ñoaøn, Löõ ñoaøn: - Tieán haønh xöû trí caùc veát thöông theo noäi dung chæ ñònh kyõ thuaät xöû trí toái khaån caáp (thöông binh thuoäc nhoùm 1) – Xem phaàn 2 muïc IV cuûa baøi naøy.

- Khi cöùu chöõa thöông binh caàn löu yù:

 Boå sung baêng veát thöông, caàm maùu, coá ñònh xuông gaõy.  Tieâm thuoác giaûm ñau, phong beá Novocain.  Cho uoáng sunfamit, tieâm khaùng sinh, tieâm huyeát thanh choáng uoán vaùn,

giaûm ñoäc toá uoán vaùn.

 Neáu thöông binh coù hoäi chöùng taêng aùp trong hoäp soï thì cho:

o Magie sunfat 15% (10 – 20ml), tieâm tónh maïch. o Huyeát thanh ngoït öu tröông 30% (20 – 60ml), tieâm tónh maïch. o Novocain 1% (10ml), tieâm tónh maïch. o Cho thöông binh naèm tö theá ñaàu cao.

 Choïc baøng quang khi thöông binh coù bí ñaùi do toån thöông ôû nieäu ñaïo.  Thoâng ñaùi khi thöông binh bò bí ñaùi phaûn xaï, bí ñaùi do veát thöông coät

soáng, tuûy soáng.

 Caét caùc maûnh da caân cô coøn luûng laúng khi chi ñaõ bò caét cuït töï nhieân.  Chöõa soác ôû möùc ñoä nheï vaø vöøa, ñeå coù theå vaän chuyeån ñöôïc thöông binh

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

veà tuyeán sau.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

BAØI 10: NOÄI DUNG PHAÂN LOAÏI CHOÏN LOÏC VAÄN CHUYEÅN

THÖÔNG BINH, BEÄNH BINH TAÏI CAÙC TUYEÁN CÖÙU CHÖÕA,

PHAÃU THUAÄT

I. ÑAÏI CÖÔNG PHAÂN LOAÏI CHOÏN LOÏC THÖÔNG BINH

1. Coâng taùc choïn loïc phaân loaïi thöông binh:

a. Nhaèm muïc ñích:

 Choïn soá thöông binh töøng nhoùm theo yeâu caàu caáp cöùu vaø ñieàu trò.  Nhanh choùng phaùt hieän soá thöông binh caàn ñöôïc caáp cöùu ngay taïi tuyeán

naøy hay kòp thôøi chuyeån thöông binh veà tuyeán sau

b. Tieâu chuaån phaân loaïi: döïa vaøo tình traïng cuï theå cuûa thöông toån vaø tình

traïng toaøn thaân cuûa thöông binh.

c. Coâng taùc phaân loaïi, choïn loïc: tieán haønh treân taát caû caùc tuyeán. Taïi töøng

tuyeán, coøn phaûi caên cöùu cuï theå vaøo:  Nhieäm vuï cuûa tuyeán ñoù  Hoaøn caûnh dieãn bieán cuûa chieán söï  Soá löôïng thöông binh nhieàu hay ít

d. Coù hai caùch phaân loaïi chính:

 Phaân loaïi thöông binh theo naëng, vöøa, nheï.  Phaân loaïi thöông binh theo yeâu caàu caáp cöùu vaø chuyeån vaän.

2. Phaân loaïi thöông binh theo naëng vöøa nheï:

Phaân loaïi thöông binh theo naëng, vöøa, nheï veà chuyeân moân noùi leân yeâu caàu veà chaát löôïng vaø khoái löôïng coâng taùc caáp cöùu ñieàu trò; maët khaùc giuùp cho chæ huy ñaùnh giaù möùc toån thaát veà löïc löôïng chieán ñaáu (soá coù theå cheát, soá coù theå taøn pheá, soá coù theå trôû veà chieán ñaáu) thöôøng duøng trong baùo caùo thoáng keâ cuûa ñôn vò.

a. Loaïi naëng: Veát thöông lôùn, ñe doïa nhieàu ñeán tính maïng thöông binh hoaëc ñeå

laïi thöông taät lôùn khoâng coøn khaû naêng trôû laïi chieán ñaáu.

b. Loaïi vöøa: Veát thöông trung bình, ít nguy hieåm ñeán tính maïng, coøn ñuû khaû

naêng chieán ñaáu.

c. Loaïi nheï: Veát thöông nhoû, thôøi gian ñieàu trò ngaén, thöông binh coøn ñuû khaû

naêng chieán ñaáu.

Tieâu chuaån cuï theå ñeå xeáp loaïi phaûi keát hôïp toaøn thaân vaø thöông toån taïi choã.

II. NOÄI DUNG PHAÂN LOAÏI CHOÏN LOÏC THÖÔNG BINH, NGÖÔØI BÒ

THÖÔNG:

1. Phaân loaïi theo thöông toån taïi choã cuûa caùc boä phaän cô theå

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

a. Soï naõo - Naëng:

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

 Veát thöông maát xöông soï coù loøi naõo.  Veát thöông xuyeân qua naõo, coù hay khoâng coù keøm theo hoân meâ, ñeø eùp

naõo.

 Veát thöông choät coù keøm theo hoân meâ hoaëc ñeø eùp naõo  Veát thöông coù chaûy maùu ra ngoaøi nhieàu, nghi ñöùt maïch maùu naõo maøng

naõo.

- Vöøa

 Veát thöông raùch da ñaàu roäng, loä xöông nhöng khoâng vôõ.  Veát thöông coù chaûy maùu nhöng khoâng hoân meâ, khoâng coù ñeø eùp naõo.

- Nheï

 Veát thöông raùch da ñaàu nhoû  Veát thöông da ñaàu khoâng coù nghi thaáu naõo.

b. Maët haøm: - Naëng:

 Veát thöông daäp naùt haøm döôùi hoaëc haøm treân.  Veát thöông daäp naùt xöông muõi, xöông maù.  Veát thöông vôõ 1 hay 2 oå maét  Veát thöông thaáu 1 hay 2 nhaõn caàu, coù hoaëc khoâng coù trieäu chöùng soï naõo, Vöøa  Veát thöông muõi, haøm treân hoaëc haøm döôùi coù gaõy xöông, ít di leäch, daäp

naùt.

 Raùch da maët roäng  Da muõi, maët bò raùch roäng  Thuûng raùch löôõi nheï  Thöông toån phaàn meàm coù gaõy nhieàu (3-4) raêng, gaõy bôø oå raêng.

- Nheï

 Saây saùt, raùch nhoû caû maët, muõi, maét.  Raùch caùnh muõi khoâng maát toå chöùc moâi, muõi.  Veát thöông laám taám ôû maët, khoâng chaïm xöông vaø maét  Gaõy 1-2 raêng, raùch lôïi nhoû

c. Coå: -

Naëng  Veát thöông vuøng coå chaïm ñoát soáng coù gaây ñeø eùp tuyû, coù trieäu chöùng lieät

chi.

 Veát thöông coå chaïm tónh maïch hoaëc ñoäng maïch, gaây chaûy maùu hoaëc oå

maùu tuï.

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

 Veát thöông gaây ñöùt hoaëc raùch khí quaûn, thöïc quaûn. Vöøa  Veát thöông coù thöông toån cô vaø tónh maïch coå noâng  Veát thöông vuøng coå nhoû, chæ gaây raùch khí quaûn ñôn thuaàn.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Nheï  Veát thöông raùch da vaø coå nheï  Veát thöông laám taám khoâng aûnh höôûng ñeán maïch maùu, daây thaàn kinh vaø

hoâ haáp. d. Ngöïc vaø löng: - Naëng:

 Veát thöông coù traøn khí pheá maïc môû, coù maát nhieàu toå chöùc thaønh ngöïc  Veát thöông coù traøn khí pheá maïc van, gaây khoù thôû naëng.  Veát thöông nghi chaïm phoåi hoaëc maïch maùu phoåi hay maïch maùu lôùn thaønh

ngöïc gaây chaûy maùu naëng.

 Veát thöông nheï ôû tim vaø maïch maùu lôùn.  Chaán thöông kín gaõy nhieàu xöông söôøn (5 caùi trôû leân), coù khoù thôû naëng.  Bò söùc eùp ho ra maùu nhieàu, keùo daøi.  Traøn khí trung thaát khoù thôû, da tím taùi, tónh maïch coå noåi caêng, khí thuõng

döôùi da treân xöông öùc.

 Veát thöông chaïm xöông coät soáng coù thöông toån hoaëc ñeø eùp tuyû (lieät chi

döôùi, bí ñaùi).

- Vöøa

 Veát thöông xuyeân hoaëc choät do ñaïn nhoû chæ gaây chaûy maùu, khí pheá maïc

kín.

 Veát thöông chæ gaây gaõy xöông söôøn, khoâng chaïm phoåi (1-5 caùi).  Veát thöông phaàn meàm roäng vuøng ngöïc löng khoâng gaây pheá maïc môû.  Veát thöông ngöïc chæ gaây chaûy maùu pheá maïc vöøa hoaëc nheï coù hoaëc khoâng

gaõy xöông söôøn.

 Söùc eùp ho ra maùu nheï.  Veát thöông gaây thöông toån xöông baû vai ñôn thuaàn

- Nheï

 Veát thöông phaàn meàm nhoû raùch da vuøng löng ngöïc  Veát thöông laám taám noâng khoâng thaáu phoåi.  Chaán thöông kín hoaëc söùc eùp gaây töùc ngöïc khoâng ho ra maùu.

e. Buïng chaäu thaét löng: - Naëng

 Veát thöông buïng coù loøi ruoät, loøi maïc noái hoaëc phaân. (Chaån ñoaùn roõ raøng)  Veát thöông xuyeân hay choät thaáu buïng nghi coù toån thöông phuùc maïc phuû

taïng roãng hoaëc ñaëc, hoaëc nghi coù chaûy maùu trong.

 Chaán thöông kín gaây vôõ thaän, laùch, gan hoaëc nghi coù thöông toån phuû taïng

roãng hoaëc ñaëc, maïch maùu.

 Veát thöông thaét löng coù nghi toån thöông thaän coù ñaùi ra maùu hoaëc coù oå

maùu tuï vuøng thaét löng hoaëc nghi ñöùt nieäu quaûn.

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

 Thöông toån coät soáng thaét löng gaây ñeø eùp hoaëc thöông toån tuyû soáng coù bí

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

ñaùi, lieät chi döôùi.

 Veát thöông buïng döôùi, nghi hoaëc ñaõ roõ coù vôõ, thuûng baøng quang, tröïc

traøng hoaëc coù thöông toån ñaùm roái thaàn kinh cuøng.

 Chaán thöông hoaëc coù veát thöông nghi vôõ gaõy xöông chaäu  Daäp naùt hoaëc ñöùt tinh hoaøn hoaëc döông vaät coù thöông toån nieäu ñaïo.

- Vöøa

 Veát thöông phaàn meàm roäng thaønh buïng hoaëc vuøng thaét löng khoâng nghi

thöông toån phuû taïng.  Thöông toån daäp nieäu ñaïo  Thöông toån söùt maøo chaäu khoâng thöông toån phuùc maïc

- Nheï

 Veát thöông söôït hoaëc raùch ôû buïng löng.  Veát thöông laám taám vuøng löng, buïng khoâng coù hieän töôïng thaáu buïng hoaëc

thöông toån phuû taïng.

f. Chaân tay: - Naëng

 Veát thöông phaàn meàm roäng daäp naùt hoaëc nhieàu veát thöông phaàn meàm coù

chaûy maùu nhieàu hoaëc oâ nhieãm naëng.

 Gaõy xöông lôùn (xöông ñuøi, xöông caùnh tay, xöông caúng tay, xöông chaày).  Vôõ hoaëc daäp naùt khôùp xöông lôùn (khôùp hoâng, ñaàu goái, coå chaân, vai,

khuyûu).

 Veát thöông coù ñöùt maïch maùu lôùn ôû töù chi (ñuøi, khoeo, naùch).  Veát thöông daäp naùt coù toån thöông maïch maùu, thaàn kinh lôùn (ñuøi caúng

chaân, caùnh tay, caúng tay).

 Veát thöông gaây cuït chi töï nhieân (do maûnh bom, mìn, roác-keùt).  Veát thöông ñaõ coù hieän töôïng hoaïi töû do ñöùt maïch maùu, hoaëc nhieãm truøng

yeám khí (tröôøng hôïp phaùt trieån sôùm hoaëc thöông binh ñeán muoän).

- Vöøa

 Veát thöông phaàn meàm roäng (moät veát thöông).  Nhieàu veát thöông meàm nheï.  Gaõy hôû hoaëc kín caùc xöông nhoû (xöông baøn tay, xöông ñoøn).  Gaõy kín ñôn thuaàn moät xöông caúng tay (truïc hoaëc quay).  Gaõy xöông maùc, xöông baùnh cheø ñôn thuaàn.  Veát thöông baøn tay nheï, khoâng phaûi caét cuït.  Veát thöông phaàn meàm nhoû coù toån thöông maïch maùu nhoû, caúng tay, baøn

tay, baøn chaân.

 Daäp naùt 1 – 2 ngoùn ôû ñoát caùi hay ñoát troû.

- Nheï

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

 Veát thöông phaàn meàm, ñöùt raùch da nhoû.  Veát thöông coù nhieàu maûnh laám taám döôùi da khoâng thöông toån maïch maùu

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

thaàn kinh.

 Daäp gaõy 1 – 2 ñoát cuûa caùc ngoùn tay 3 – 4 – 5.

g. Boûng: - Naëng

 Boûng saâu ñoä 3, 4, 5 dieän tích treân 5%.  Boûng ñoä 2 treân 40%.  Boûng ñöôøng hoâ haáp, boûng ñaàu, coå, maët, maét.  Boûng coù keøm theo veát thöông soï naõo hoaëc veát thöông buïng.  Boûng coù chaát laân hoaëc coù nhieãm ñoäc CO.

- Vöøa

 Boûng ñoä 3, 4 dieän tích 2% – 5%.  Boûng ñoä 2 dieän tích 30% – 40%.  Boûng maët hoaëc da daàu nheï khoâng coù boûng maét.

- Nheï

 Boûng ñoä 3, 4 khoaûng 1%.  Boûng ñoä 2 – 5 – 20%.

h. Bò vuøi laáp: - Naëng

 Khi bò vuøi laáp coù thöông toån keát hôïp thì xeáp loaïi theo thöông toån nhöng taêng caáp. Neáu khoâng coù thöông toån roõ reät, caên cöù vaøo trieäu chöùng toaøn thaân ñeå phaân loaïi.

 Thöông binh coù hieän töôïng choaùng roõ reät, khoù thôû nhieàu hoaëc coù ho khaïc

ra maùu nhieàu.

- Vöøa

 Thöông binh coøn tænh taùo traû lôøi ñöôïc bình thöôøng, coù theå coù ho khaïc ra maùu nhöng ít (caàn theo doõi thöông binh chaët cheõ, vì coù theå trôû thaønh naëng sau moät thôøi gian ngaén).

- Nheï

 Thöông binh vaãn tænh taùo ñi laïi ñöôïc nhö thöôøng chæ keâu meät nheï. Tim

maïch vaãn bình thöôøng.

 Caàn theo doõi ôû caùc tuyeán sau, vì coù theå tieán trieån thaønh naëng sau moät thôøi

gian ngaén. i. Bò söùc eùp do söùc noå: - Naëng

 Thöông binh coù hieän töôïng choaùng naëng, maïch yeáu, nhanh hay khoâng coù

maïch.

 Thôû khoù coù ho khaïc ra maùu nhieàu  Coù ñau, chöôùng buïng nghi thöông toån noäi taïng

- Vöøa

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

 Thöông binh coù chaûy maùu tai, uø nhöùc tai naëng

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

 Thöông binh coù chaûy maùu muõi nheï vaãn thôû ñeàu tænh taùo.

- Nheï

 Thöông binh coù uø tai nheï  Coù keâu töùc ngöïc nhöng khoâng ho khaïch ra maùu  Thöông binh keâu choaùng vaùng nheï, maïch hoâ haáp bình thöôøng

2. Phaân loaïi choïn loïc thöông binh theo tieâu chuaån caáp cöùu vaø vaän chuyeån:

- Phaân loaïi thöông binh theo tieâu chuaån naëng, vöøa, nheï: coù khi phuø hôïp vôùi yeâu caàu caáp cöùu vaø vaän chuyeån nhöng coù nhieàu tröôøng hôïp tuy naëng nhöng chöa coù chæ ñònh phaûi vaän chuyeån veà sau ngay hoaëc phaûi can thieäp phaãu thuaät ngay.

Ví duï: Moät soá veát thöông soï naõo, phoåi, gaõy xöông lôùn, hoaëc soá thöông binh coù choaùng naëng, neáu vaän chuyeån ngay ñi xa hoaëc quaù voäi vaõ laïi gaây taùc haïi.

Trong chieán tranh phaù hoaïi cuõng nhö chieán tranh cuïc boä, thöông binh ñöôïc caáp cöùu chaêm soùc ñieàu trò laàn löôït qua caùc tuyeán, ít nhaát cuõng phaûi qua 2 tuyeán, thoâng thöôøng qua 3 tuyeán

Taïi töøng tuyeán choïn loïc thöông binh, phaûi ñaït muïc ñích phaùt hieän nhanh choùng kòp thôøi noäi dung caáp cöùu ôû tuyeán naøy cho töøng thöông binh, thöù töï vaän chuyeån cuõng nhö thöù töï xöû trí phaåu thuaät cho töøng tröôøng hôïp cuï theå.

Khoâng ñöôïc ñeå soùt thöông binh, caàn caáp cöùu ngay, cuõng nhö khoâng ñeå loït thöông binh nheï veà tröôùc trong khi coøn thöông binh khaùc naëng hôn caàn chuyeån gaáp veà sau ñeå ñöôïc can thieäp sôùm.

Kinh nghieäm thöïc teá trong chieán tranh phaù hoaïi ôû moät soá ñôn vò choïn loïc ñöôïc

nhanh choùng, chính xaùc ñaõ goùp phaàn cöùu soáng thöông binh.

Caàn phaûi coù toå chöùc phaân traùch nhieäm roõ raøng cuï theå, coù ngöôøi coù kinh nghieäm chuyeân moân, thaùo vaùt, nhanh nheïn. Trong nhöõng phuùt ñaàu tieân, khi thöông binh vöøa ñöôïc ñöa veà, nhaát laø khi veà ñoâng cuøng moät luùc, ngöôøi phuï traùch ñôn vò hoaëc phaãu thuaät vieân coù kinh nghieäm nhaát caàn tröïc tieáp choïn loïc thöông binh ra chæ thò cuï theå cho töøng tröôøng hôïp, sau ñoù môùi baét tay vaøo moå xeû.

3. Phaân loaïi choïn loïc thöông binh cuï theå taïi caùc tuyeán:

a. Taïi caùc tuyeán caáp cöùu, sô cöùu thöông binh vaø boå sung caáp cöùu:

 Taïi nôi bò thöông, nôi xaûy ra baén phaù, oanh taïc (ôû tuyeán ñaïi ñoäi tieåu ñoaøn

hoaëc phöôøng, xaõ…)

 Choïn loïc thöông binh ôû ñaây nhaèm giaûi quyeát vaän chuyeån thöông binh ra

khoûi vuøng nguy hieåm laø chính;

 Choïn loïc caàn ñôn giaûn, nhanh choùng.  Choïn loïc khi ñang tieán haønh sô cöùu thöông binh; sau khi ñaõ ñöôïc sô cöùu,

caàn choïn loïc, phaân loaïi thöông binh nhö sau:

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Loaïi 1: Loaïi thöông binh caàn ñöôïc chuyeån veà tuyeán sau ngay, ñeå can thieäp sôùm môùi

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

mong cöùu soáng ñöôïc. Thöù töï öu tieân vaän chuyeån cuï theå nhö sau: - Soá thöông binh bò ñe doïa ngaït thôû hay ñang khoù thôû:

 Thöông binh coù veát thöông vuøng coå, haøm, maët gaây khoù thôû hay tuït löôõi.  Thöông binh soï naõo thôû khoù.  Thöông binh coù veát thöông ngöïc ñaõ baêng kín nhöõng choã bò thöông toån,

nhöng vaãn khoù thôû, hoaëc khoù thôû khi coù traøn khí pheá maïc van.

 Thöông binh bò boûng naëng ôû maët vaø khí ñaïo treân coù khoù thôû. Coù khi tröôøng hôïp khoù thôû tieán trieån caáp tính phaûi môû khí quaûn hay coá ñònh löôõi ngay taïi choã, tröôùc khi chuyeån veà sau môùi coù theå cöùu soáng thöông binh ñöôïc.

- Soá thöông binh coù veát thöông töù chi coù chaûy maùu nghi coù thöông toån maïch

maùu lôùn ñaõ ñaët garoâ:  Soá veát thöông ôû vuøng khoù caàm maùu nhö: bò thöông vaøo coå, moâng, naùch,

beïn tuy ñaõ ñöôïc baêng eùp, nhöng vaãn chaûy maùu nhieàu.

- 3.1.1.3- Soá thöông binh coù veát thöông, vuøng buïng hay thaét löng nghi coù khaû

naêng chaûy maùu trong hoaëc thöông toån phuû taïng roãng.

- 3.1.1.4- Thöông binh coù veát thöông soï naõo, ngöïc maø khoâng coù daáu hieäu khoù

thôû hay chaûy maùu nhieàu:  Thöông binh coù veát thöông coät soáng, gaõy xöông lôùn (khôùp lôùn) chi döôùi

khoâng coù thöông toån maïch maùu lôùn.

 Boûng naëng bò söùc eùp naëng (khoâng coù khoù thôû)  Veát thöông haøm maët naëng (nhöng khoâng coù chaûy maùu vaø khoù thôû naëng) * Soá thöông binh ñieåm “3.1.1.4” naøy, tuy naëng nhöng khoâng nhaát thieát phaûi ñöa veà sau ngay, khi coøn soá thöông binh ôû treân nguy kòch hôn (ñieåm 3.1.1.3  3.1.1.3).

* Choïn loïc taïi tuyeán ñaàu khoâng coù ñieàu kieän thuaän lôïi chæ choïn loïc sô boä, chaån ñoaùn theo thöông toån töøng boä phaän thöïc teá coù khoù khaên, coù theå khoâng phaùt hieän ñöôïc sôùm nhöõng thöông toån trong chaán thöông kín nhö vôõ thaän, vôõ baøng quang hoaëc thöông toån keát hôïp nhö ñöùt nieäu quaûn trong veát thöông vuøng buïng, thaét löng. Cuõng nhö thöông binh coù veát thöông buïng do chaån ñoaùn khoù khaên neân coù khi luùc ñaàu laïi chuyeån thöông binh coù chaûy maùu trong ñi sau thöông binh chæ coù thöông toån phuû taïng roãng.

* Taïi tuyeán ñaàu ñoái vôùi thöông binh loaïi 1 treân ñaây, soá naøo tình traïng coøn toát coù theå vaän chuyeån ñöôïc, neân tranh thuû ñöa veà tröôùc, soá naøo coù hieän töôïng choaùng nheï neáu coù theå ñeå naèm nghæ moät thôøi gian ngaén, sau toaøn thaân ñaõ khaù seõ cho chuyeån veà baèng phöông tieän ñôõ xoùc.

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

* Soá thöông binh coù veát thöông naëng coù choaùng naëng, neáu chuyeån ngay ñi xa theá naøo cuõng coù nguy hieåm, neáu giöõ laïi laâu seõ maát daàn thôøi gian vaø hy voïng cöùu soáng, cuõng nhö coù theå bò thöông laàn nöõa. Trong hoaøn caûnh chieán tranh phaù hoaïi, ta chæ neân chuyeån gaàn caùch nôi nguy hieåm khoâng xa laém ñuû baûo ñaûm töông ñoái

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

an toaøn cho thöông binh. Sau ñoù taïo ñieàu kieän hoài söùc roài xöû trí taïi choã.

* Kinh nghieäm thöïc teá vöøa qua trong caùc cuoäc chieán tranh choáng Phaùp, choáng Myõ, chieán tranh baûo veä bieân giôùi Taây Nam vaø phía Baéc, coù moät soá thöông binh bò choaùng naëng neáu ta voäi vaõ chuyeån ngay, ñi xa baèng phöông tieän quaù xoùc, treân ñoaïn ñöôøng khoâng ñaày 3 – 4 km, thöông binh veà ñeán tuyeán sau ñeàu bò hy sinh caû. Coù thöông binh choaùng naëng chæ caàn chuyeån leân caùng, leân baøn moå cuõng ñaõ gaây tuït huyeát aùp, khoâng hoài phuïc ñöôïc nöõa. Vì vaäy ta caàn phaûi heát söùc löu yù, caân nhaéc khi chæ ñònh vaän chuyeån thöông beänh binh veà sau cho phuø hôïp... Loaïi 2: Loaïi thöông binh trung bình vaø nheï seõ chia ra: - Soá thöông binh töï ñi laïi goàm coù:

 Veát thöông phaàn meàm hoaëc gaõy xöông chi treân (khoâng coù ga-roâ khoâng coù

choaùng, sau khi ñöôïc ñaêng boù coá ñònh toát).

 Veát thöông nheï ôû ñaàu, maët, haøm, löng.  Soá boûng nheï ôû töù chi.

Soá thöông binh treân ñaây coù theå toå chöùc thaønh nhoùm töï ñi ra khoûi phaïm vi nguy hieåm veà tuyeán sau. Trong soá naøy, soá raát nheï coù theå laønh trong khoaûng 5 – 7 ngaøy, coù theå giöõ laïi ôû ñôn vò ñeá tieáp tuïc chieán ñaáu khi caàn thieát vaø ñieàu trò ñeán khoûi taïi ñôn vò.

- Soá thöông b inh khoâng töï ñi laïi ñöôïc goàm coù:

 Veát thöông roäng phaàn meàm hay gaõy xöông chi döôùi.  Boûng maët coù boûng maét (coù theå ñi neáu coù ngöôøi daét ñi).  Soá bò söùc eùp khoù thôû khoâng theå ñi ñöôïc.

Soá thöông binh naøy seõ chuyeån veà sau khi soá thöông binh loaïi I ñaõ veà heát tuyeán

sau. Trong khi chôø ñôïi, caàn ñöôïc baêng boù coá ñònh toát, aån naáp baûo ñaûm.

Loaïi 3: Loaïi thöông binh quaù naëng ñang haáp hoái: - Soá thöông binh naøy khoâng coøn hy voïng cöùu soáng ñöôïc nöõa, ñaõ coù roái loaïn trí giaùc, roái loaïn hoâ haáp, khoâng coù maïch, ngöôøi laïnh. Cuï theå goàm soá thöông binh coù nhieàu veát thöông keát hôïp quaù naëng nhö: vôõ soï coù loøi naõo nhieàu, loøi ruoät, gan, daäp naùt nhieàu chi theå, chaûy maùu traøn lan nhieàu. Soá thöông binh loaïi naøy caàn ñöôïc taäp trung vaøo moät nôi kín ñaùo, baêng boù chaêm soùc caån thaän, cho thuoác giaûm ñau. Caù bieät coù tröôøng hôïp coù thöông binh naøo theå traïng khaù daàn seõ hoài söùc cho toát, chuaån bò tích cöïc can thieäp taïi choã laø chính, neáu chuyeån ñi xa theá naøo cuõng gaây choaùng naëng ñöa ñeán töû vong deã daøng.

Caàn löu yù: - Tröôøng hôïp ôû traän ñòa hay taïi ñòa phöông bò baén phaù keùo daøi coù tính chaát

lieân tuïc hoaëc bò uy hieáp taïm thôøi (nhö bieät kích, nhaûy duø, ñoå boä…):

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

* Sau khi ñaõ ñöôïc sô cöùu, caàn phaân taùn caát giaáu, linh hoaït taïo ñieàu kieän cho

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

thöông binh khoûi bò thöông laàn thöù hai.

 Loaïi nheï: Coù theå toå chöùc cho tieáp tuïc tham gia chieán ñaáu.  Loaïi caàn chuyeån gaáp veà sau: Neân tranh thuû ñöa ra khoûi vuøng nguy hieåm ngay, keå caû soá coøn ñang bò choaùng neáu ñôïi heát choaùng hoaëc coù theå heát hy voïng cöùu chöõa hoaëc bò thöông laïi hoaëc loït vaøo tay ñòch.

 Soá haáp hoái quaù naëng coá gaéng taäp trung caát giaáu vaøo moät nôi truù aån kín ñaùo, sau ñoù toå chöùc chuyeån veà sau hoaëc mai taùng ôû khu vöïc an toaøn neáu thöông binh hy sinh.

- Taïi tuyeán ñaàu, phöông tieän vaän chuyeån bao giôø cuõng coù haïn, choïn thöông binh naøo veà tröôùc, thöông binh naøo veà sau, naèm hay ngoài baèng phöông tieän gì phaûi tuyø theo töøng tröôøng hôïp cuï theå ñeå chæ ñònh vaän chuyeån veà tuyeán sau:  Soá ngöôøi ñöôïc di chuyeån tröôùc bao giôø cuõng aûnh höôûng ñeán soá thöông binh phaûi ñôïi di chuyeån sau. Ñôïi laâu khoâng phaûi veát thöông hay thöông binh naøo cuõng coù theå naèm ñôïi nhö nhau ñöôïc. Ñôïi laâu quaù seõ maát daàn hy voïng cöùu soáng. Khi caàn thieát phaûi döïa vaøo löïc löôïng chuyeån thöông cuûa nhaân daân ñòa phöông. Phaân loaïi ôû ñaây caøng chính xaùc caøng coù taùc duïng caáp cöùu ñöôïc nhieàu thöông binh coù keát quaû toát.

 Caàn toå chöùc tröôùc nhöõng toå phaãu thuaät chung hay toå phaãu thuaät chuyeân khoa töø phía sau leân caùc tuyeán treân ñeå giaûi quyeát thöông binh ñöôïc sôùm vaø coù chaát löôïng toát, ñeå khi vaän chuyeån thöông binh veà sau haïn cheá aùch taéc do chieán söï.

b. Taïi tuyeán ñieàu trò phaãu thuaät khaån caáp: - Thoâng thöôøng tieán haønh phaãu thuaät khaån caáp ôû quaân y vieän trung ñoaøn, ôû ñoäi phaãu thuaät löu ñoäng hoaëc ôû quaân y tieåu ñoaïn ñoäc laäp xa haäu phöông - caàn phaûi ñöôïc taêng cöôøng löïc löôïng phaãu thuaät.

- Muïc ñích ôû ñaây phaûi tìm ra ñöôïc soá caàn phaãu thuaät vaø soá caàn chuyeån veà sau

ngay. Phaân loaïi ôû ñaây coù khi khoâng môû baêng. Thöù töï phaân loaïi taïi tuyeán naøy, cuï theå nhö sau: - Loaïi 1:

Soá thöông binh caàn can thieäp ngay ñeå cöùu soáng tröôùc maét (khaån caáp loaïi I). Soá naøy neáu cöù ñeå tieáp tuïc chuyeån veà sau, coù theå xaûy ra bieán chöùng nguy hieåm treân doïc ñöôøng. Cuï theå seõ ñöa vaøo phoøng moå nhöõng thöông binh thöù töï nhö sau:  Soá thöông binh coù choaùng, ñöa vaøo buoàng choáng choaùng.

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

o Neáu thöông binh bò choaùng do thôû khoù hay maát maùu caàn ñöa sang phoøng moå giaûi quyeát nhö treân neáu coù chæ ñònh phaûi can thieäp ngay. o Thöông binh bò choaùng do gaõy xöông hoaëc daäp naùt chi theå chöa ñöôïc coá ñònh vaø phong beá giaûm ñau toát, soá bò boûng naëng, söùc eùp naëng. Soá naøy caàn ñöôïc choáng choaùng toát roài môùi quyeát ñònh xöû lyù phaãu thuaät hoaëc chuyeån veà sau. Trong hoaøn caûnh chieán tranh phaù hoaïi, ta coù ñieàu

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

kieän neân ñieàu trò choaùng toát ôû ngay tuyeán naøy.

o Soá choaùng do veát thöông phuû taïng coù chaûy maùu trong nhö: veát thöông buïng ngöïc, soï naõo caàn ñöôïc can thieäp caàm maùu, thanh toaùn nguyeân nhaân gaây choaùng. Neáu taïi ñaây ñoâng thöông binh quaù hoaëc khoâng coù ñieàu kieän laøm, caàn choáng choaùng toái thieåu roài chuyeån gaáp veà tuyeán sau, ñeå ñöôïc can thieäp kòp thôøi, vöøa chuyeån vöøa tieáp tuïc choáng choaùng doïc ñöôøng.

 Soá thöông binh ñang bò ñe doïa ngaït thôû hay khoù thôû naëng ôû tuyeán tröôùc

chöa xöû trí gì: o Thöông binh coù veát thöông vuøng coå, haàu, soï naõo, ngöïc, boûng maët vaø

khí ñaïo treân, veát thöông maët haøm.

o Tuøy töøng tröôøng hôïp cuï theå, caàn môû khí quaûn ngay khaâu coá ñònh löôõi, khaâu kín loã hôû thaønh ngöïc… Soá thöông binh naøy sau khi ñaõ ñöôïc giaûi quyeát toát, seõ thôû deã daøng, ñeå thöông binh naèm nghæ khoâng nhaát thieát phaûi chuyeån ngay. Khi coøn thöông binh caàn göûi veà tröôùc ñeå can thieäp sôùm ôû tuyeán sau nhö: Thöông binh coù veát thöông buïng, maïch maùu.  Soá coù veát thöông ñang chaûy maùu duø ñaõ baêng eùp hoaëc veát thöông coù ga-roâ

nghi ngôø thöông toån maïch maùu lôùn: o Caàn can thieäp caàm maùu baèng baêng eùp laïi, hoaëc thanh toaùn ga-roâ sôùm baèng caùch keïp maïch maùu taïi choã, thaét maïch maùu hay thaét caû maûng taïi choã coù chaûy maùu, hoaëc khaâu kín taïm thôøi meùp veát thöông coù hoaëc khoâng cheøn gaïc ôû trong veát thöông.

Loaïi 2: Goàm soá thöông binh coù veát thöông caàn chuyeån gaáp veà sau ñeå ñöôïc can thieäp

sôùm (veà quaân y sö ñoaøn hay ñoäi ñieàu trò – khaån caáp loaïi 2).

 Loaïi naøy caàn phaùt hieän ra cho sôùm ñeå quyeát ñònh chuyeån sôùm. Tröôøng hôïp vaän chuyeån khoù khaên hoaëc phaûi chuyeån vaän quaù xa caàn khaéc phuïc khoù khaên ñeå xöû trí sôùm soá thöông binh naøy, seõ phaân vaøo loaïi I nhö treân. - Toå chöùc ñöa caùc toå phaãu thuaät hay toå phaãu thuaät chuyeân khoa phía sau leân xöû

trí.

Cuï theå: thöông binh coù veát thöông thaáu buïng, thaáu ngöïc, soï naõo coù chaûy maùu, veát thöông maïch maùu coù ga-roâ, gaõy xöông lôùn, daäp naùy chi theå maø coù chæ ñònh can thieäp sôùm ñeå caàm maùu, ñeå choáng choaùng.

Loaïi 3: - Goàm soá thöông binh trung bình hoaëc nheï: Kieåm tra veát thöông neáu caàn giöõ laïi ñieàu trò taïi choã soá thöông binh nheï khoûi trong voøng 7 – 15 ngaøy. Soá khaùc seõ chuyeån daàn veà sau:

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

- Soá bò gaõy xöông, chuaån bò baêng boù, coá ñònh toát ñeå chuyeån veà sau. - Soá thöông binh naëng khoâng coù choaùng hoaëc khoù thôû.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Loaïi 4: - Soá thöông binh haáp hoái: Taäp trung rieâng, saên soùc chu ñaùo, giaûn ñôn khoâng chuyeån veà sau. Caù bieät coù tröôøng hôïp naøo hoài phuïc seõ toå chöùc xöû trí phaãu thuaät taïi choã khoâng chuyeån ñi xa. c. Taïi tuyeán ñieàu trò phaãu thuaät cô baûn:

Thöôøng tieán haønh ôû ñoäi ñieàu trò daõ chieán, taïi tieåu ñoaøn quaân y sö ñoaøn hoaëc ôû beänh vieän daõ chieán hay beänh vieän haäu phöông.

Loaïi 1: Soá thöông binh bò choaùng naëng: Soá naøy caàn ñöa ngay vaøo phoøng choáng choaùng, tích cöïc choáng choaùng, chæ caàn

can thieäp phaãu thuaät soá thöông binh naøo coù chæ ñònh khaån caáp cuï theå.

- Soá thöông binh choaùng do veát thöông thaáu buïng coù khaû naêng thöông toån phuû taïng hoaëc chaûy maùu trong, chæ chöõa choaùng ñeán möùc ñoä töông ñoái roài ñöa leân phoøng moå can thieäp ngay. Neáu coù daáu hieäu roõ raøng laø chaûy maùu trong coù theå ñöa thaúng vaøo phoøng moå vöøa choáng choaùng vöøa moå.

- Soá coù veát thöông buïng chæ coù phuùc maïc vieâm ñôn thuaàn coù theå chôø choáng

choaùng toát roài moå sau soá thöông binh coù nghó ñeán chaûy maùu trong.

- Soá choaùng do coù ga-roâ cuõng caàn hoài söùc toát, roài baèng moïi caùch thanh toaùn ga-roâ sôùm taïi phoøng moå neáu laø ga-roâ môùi ñaët. Neáu phaàn chi ngoaïi vi ñaõ hoaïi töû roõ reät, caàn ñöa leân phoøng moå ñeå caét cuït treân ga-roâ, khoâng thaùo ga-roâ taïi phoøng choáng choaùng.

- Soá choaùng do gaõy daäp chi theå caàn ñöôïc coá ñònh, phong beá giaûm ñau giöõ laïi taïi phoøng choáng choaùng hoài söùc cho toát khoâng voäi vaõ can thieäp ngay. Neáu coù chæ ñònh khaån caáp nhö coù veát thöông maïch maùu lôùn vaãn chaûy maùu tieáp dieãn nhieàu laàn, hoaëc coù hieän töôïng hoaïi thö sinh hôi phaùt trieån nhanh, hoaëc daäp naùt naëng gay choaùng keùo daøi, caàn caàm maùu hay caét cuït môùi giaûi quyeát ñöôïc heát choaùng.

- Soá coù veát thöông ngöïc bò söùc eùp, coù boûng ña soá ñieàu trò baûo toàn, giöõ laïi taïi

ph oøng choáng choaùng ñieàu trò cho heát choaùng.

- Soá coù veát thöông ngöïc nghi coù chaûy maùu trong, choáng choaùng tích cöïc neáu

tieán trieån xaáu cuõng ñöa leân phoøng moå ñeå xöû trí soá naøy raát ít.

Loaïi 2: Goàm soá thöông binh caàn can thieäp phaãu thuaät ngay: - Soá thöông binh coù hieän töôïng chaûy maùu trong oå buïng do chaán thöông kín hay veát thöông buïng, hay veát thöông vuøng buïng coù khaû naêng chaïm thaän, gan, laùch, maïch maùu lôùn.

- Soá thöông binh coù phuùc maïc vieâm ñaõ roõ, do veát thöông hay chaán thöông

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

vuøng buïng.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

- Soá coù ga-roâ, coù thöông toån thöông maïch maùu lôùn: Caàn can thieäp caàm maùu

hoaëc kieåm tra tình hình maïch maùu.

- Soá coù veát thöông soï naõo hay chaán thöông soï naõo coù hieän töôïng chaûy maùu

trong gaây ñeø eùp naõo roõ reät.

- Soá coù veát thöông vuøng löng, vuøng chaäu, nghi ngôø ñöùt nieäu quaûn hoaëc vôõ

baøng quang ngoaøi phuùc maïc.

Loaïi 3: Soá thöông binh caàn phaûi can thieäp phaãu thuaät nhöng khoâng gaáp laém, coù theå

chôø ñôïi moät thôøi gian nöõa.

- Thöông binh coù veát thöông ngöïc, soï naõo nghi ngôø coù chaûy maùu trong nheï

caàn theo doõi, chæ can thieäp phaãu thuaät khi tieán trieån xaáu.

- Thöông binh nghi coù thöông toån maïch maùu ñaõ caàm maùu ñöôïc baèng baêng

eùp hay cheøn tröïc tieáp vaøo maïch maùu.

- Thöông binh coù gaõy xöông lôùn, khôùp lôùn, phaàn meàm lôùn tuy khoâng coù choaùng nhöng ñe doïa nhieãm truøng phaùt trieån, cheøn eùp thaàn kinh hay maïch maùu lôùn, coù khaû naêng gaây choaùng, gaây chaûy maùu hay hoaïi thö sinh hôi.

- Soá thöông binh coù veát thöông maët haøm, veát thöông boä phaän khaùc (maét, tai,

muõi, hoïng), veát boûng maø coù chæ ñònh caàn xöû trí ngoaïi khoa.

Taát caû soá thöông binh loaïi 3 nay ñeàu ñöa veà buoàng beänh. Coù theå môøi toå chuyeân khoa tôùi xöû trí, hoaëc neáu beänh vieän haäu ph öông ôû gaàn, göûi soá naøy veà tuyeán chuyeân khoa ñeå xöû trí. Trong khi chôø ñôïi, caàn baêng boù, coá ñònh, khaùng sinh ñaày ñuû cho thöông binh. Loaïi 4: - Goàm coù thöông binh haáp hoái: Tuy hy voïng cöùu soáng khoâng coøn, vaãn caàn taäp trung saên soùc chu ñaùo, khoâng can thieäp phaãu thuaät, cuõng khoâng chuyeån xa. - Caàn chuù yù veà ñeán tuyeán naøy coù theå coù soá ít thöông binh bò hoaïi thö sinh hôi,

khi phaùt hieän thaáy caàn caùch ly vaø can thieäp rieâng.

d. Taïi tuyeán ñieàu trò phaãu thuaät chuyeân khoa:

 Phaân loaïi ôû ñaây töông ñoái deã daøng vì thöông binh ñeán ít hôn, cô sôû toát

hôn, coù toå chöùc, caùn boä cuõng ñaày ñuû hôn.

 Thöù töï öu tieân xöû trí phaãu thuaät ôû ñaây cuõng caên cöù vaøo caùc trieäu chöùng gaây ngaït thôû, chaûy maùu choaùng nhieãm truøng nhaèm thanh toaùn haún cho thöông binh caùc bieán chöùng vaø nguy cô töû vong. Thöông binh seõ ñieàu trò ôû ñaây cho ñeán khi khoûi haún.

Thöông binh goàm taát caû soá thuoäc loaïi 1, loaïi 3 maø tuyeán tröôùc chöa giaûi

quyeát kòp thôøi hoaëc xöû trí chöa toát. (cuõng giaûi quyeát ôû tuyeán phaãu thuaät naøy.

4. Quy ñònh veà kyù hieäu, giaáy tôø thuû tuïc haønh chính ôû caùc tuyeán:

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

a. Sau khi ñaõ ñöôïc phaân loaïi, taïi caùc tuyeán, thöông binh caàn coù kyù hieäu rieâng ñeå coù theå phaân loaïi, choïn loïc deã daøng caû ngaøy laãn ñeâm, nhaát laø khi thöông

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

binh ñöôïc chuyeån ñi xa veà tuyeán sau.

b. Taïi moãi tuyeán, kyù hieäu quy ñònh thöù töï xöû trí phaãu thuaät, thöù töï vaän chuyeån

cuõng ñöôïc phoå bieán thoáng nhaát trong toaøn ñôn vò, trong toaøn tuyeán.

c. Caùc loaïi thöông phieáu, beänh aùn, giaáy tôø haønh chính… theo quy ñònh phaûi ñöôïc ghi cheùp ñaày ñuû khoâng boû soùt caùc muïc, nhaát laø khi phaûi vaän chuyeån thöông binh veà tuyeán sau ñeå tieáp tuïc xöû trí ñieàu trò.

III. KEÁT LUAÄN:

Taïi moãi tuyeán, caàn toå chöùc cô sôû thu duïng phaân loaïi cho hôïp lyù, ñuû roäng raõi, nguî trang toát, coù trang bò toái thieåu ñeå choáng ngaït thôû, caàm maùu toát, choáng choaùng vaø hoài söùc.

ÔÛ caùc tuyeát caàn coù caùn boä chuyeân moân kyõ thuaät coù kinh nghieäm thöïc teá laâm

saøng nhaát laø khi coù thöông binh tôùi haøng loaït.

Coâng taùc phaân loaïi, choïn loïc thöông binh thöïc hieän seõ deã daøng khi thöông binh coù ít vaø veà ñeán tuyeán khoâng doàn daäp trong moät thôøi gian ngaén. Caùc nguyeân taéc, noäi dung, phaân loaïi, choïn loïc treân ñaây, duø thöông binh ít cuõng vaãn phaûi caàn aùp duïng, nhöng khoâng maùy moùc.

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Khi coù nhieàu thöông binh veà doàn daäp, vieäc phaân loaïi caøng caàn phaûi chaëc cheõ môùi taïo ñieàu kieän toát cho coâng taùc chuyeân moân kyõ thuaät trieån khai toát, ñaûm baûo caáp cöùu, ñieàu trò, vaän chuyeån thöông beänh binh ñaït ñöôïc nhieàu keát quaû theo ñuùng baäc thang ñieàu trò qui ñònh.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

BAØI 11: PHAÏM VI CÖÙU CHÖÕA NGOAÏI KHOA CHIEÁN TRANH

(DAÕ CHIEÁN) ÔÛ TUYEÁN TRUNG ÑOAØN (CAÁP CHIEÁN

THUAÄT), SÖ ÑOAØN (CAÁP CHIEÁN DÒCH)

I. TUYEÁN QUAÂN Y TRUNG ÑOAØN HOAËC LÖÕ ÑOAØN.

1. Vò trí tuyeán quaân y trung ñoaøn hoaëc löõ ñoaøn.

Laø tuyeán ñaàu tieân coù baùc syõ theo heä thoáng baäc thang ñieàu trò theo tuyeán. Naèm trong ñoäi hình sö ñoaøn, phía tröôùc coù tuyeán quaân y tieåu ñoaøn, phía sau coù tuyeán quaân y sö ñoaøn.

Vò trí traïm quaân y trung ñoaøn thöôøng boá trí caùch traän ñòa töø 4-6km. Tuy vaäy coøn phuï thuoäc vaøo nhieäm vuï taùc chieán cuûa trung ñoaøn, tình hình hoaït ñoäng cuûa ñòch vaø ñòa hình khu vöïc trieån khai.

2. Nhieäm vuï traïm quaân y trung ñoaøn.

Nhieäm vuï chung xem baøi traïm quaân y trung ñoaøn; baøi naøy chuû yeáu giôùi thieäu

nhieäm vuï ngoaïi khoa.

a. Traïm quaân y trung ñoaøn coù 3 nhieäm vuï:

 Boå sung baêng veát thöông, caàm maùu, coá ñònh xöông gaõy.  Cöùu chöõa thöông binh theo nhieäm vuï tuyeán.  Thu heïp hoaëc môû roäng phaïm vi cöùu chöõa (theo chæ leänh cuûa caáp treân).

b. Traïm quaân y trung ñoaøn coù 7 coâng taùc cuï theå:

 Phaân loaïi vaø choïn loïc thöông binh vaø laøm thöông phieáu, ñaày ñuû cho taát caû

thöông binh qua traïm.

 Kieåm tra kyõ thuaät vaø boå sung coâng taùc cöùu chöõa cuûa tuyeán quaân y ñaïi ñoäi

vaø tieåu ñoaøn (nhö baêng veát thöông, caàm maùu, coá ñònh gaõy xöông).

 Xöû trí theo nhieäm vuï quy ñònh:

o Xöû trí toái khaån caáp. o Döï phoøng ñieàu trò soác böôùc ñaàu, ñaëc bieät ñoái vôùi soác naëng. o Ñieàu trò döï phoøng nhieãm khuaån veát thöông.

 Xöû trí boä phaän veát thöông bò nhieãm chaát ñoäc quaân söï vaø nhieãm xaï.  Caùch ly taïm thôøi nhöõng ngöôøi bò beänh laây. Thôøi gian caùch ly döôùi 24 giôø.  Giöõ laïi vaø ñieàu trò nhöõng ngöôøi bò thöông nheï, maø thôøi gian coù theå khoûi

trong voøng töø 3-5 ngaøy.

 Toå chöùc vaän chuyeån thöông binh veà tuyeán sau.

3. Khoái löôïng coâng taùc cuûa traïm quaân y trung ñoaøn. a. Döï kieán tyû leä thöông binh vaø khaû naêng thu dung:

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

 Döï kieán tyû leä thöông binh trong caùc hình thöùc chieán ñaáu (theo chæ leänh).  Döï kieán soá löôïng thöông binh cuûa trung ñoaøn trong nhöõng ngaøy ñaàu vaø

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

nhöõng ngaøy tieáp theo.

 Khaû naêng thu dung cuûa traïm quaân y trung ñoaøn: Khoaûng töø 30-75 thöông binh, nhöng khi ñòch söû duïng vuõ khí saùt thöông haøng loaït thì traïm phaûi ñuû söùc thu dung tôùi 100-200 thöông binh nhaäp traïm trong khoaûng thôøi gian döôùi 1 giôø

 Boä phaän thu dung phaân loaïi cuûa traïm phaûi coù khaû naêng nhaän ngay ñöôïc 15-20 thöông binh moät luùc vaø coâng taùc choïn loïc phaân loaïi noùi chung phaûi do baùc syõ ñaïi ñoäi tröôûng quaân y trung ñoaøn ñaûm nhaän.

b. Noäi dung vaø tyû leä xöû lyù ôû traïm quaân y trung ñoaøn.

 Xöû trí toái khaån caáp töø 10-15% toång soá thöông binh.  Ñieàu trò soác töø 7-10% toång soá thöông binh  Döï phoøng nhieãm khuaån 50% toång soá thöông binh.  Ñieàu trò thöông binh nheï töø 3-5% toång soá thöông binh, coù theå trôû veà ñôn vò

sau 3-5 ngaøy naèm ñieàu trò.

c. Khoái löôïng coâng taùc, phaïm vi cöùu chöõa ngoaïi khoa::

 Laøm ñuùng nhieäm vuï quy ñònh cho tuyeán (cöùu chöõa böôùc ñaàu).  Thu heïp phaïm vi cöùu chöõa:

Tuøy theo quy ñònh cuï theå, coù theå laøm nhö nhieäm vuï tuyeán quaân y tieåu ñoaøn, hoaëc moät phaàn nhieäm vuï cöùu chöõa böôùc ñaàu.

 Môû roäng phaïm vi cöùu chöõa.

Ngoaøi laøm ñuû 7 coâng taùc treân (1.2.2) coøn phaûi laøm theâm moät soá nhieäm vuï, kyõ thuaät cuûa tuyeán quaân y sö ñoaøn nhö: o Xöû trí khaån caáp veát thöông thaáu buïng, veát thöông soï naõo, coù cheøn eùp

naõo, veát thöông maïch maùu, veát thöông nhieãm khuaån kî khí.

II. NHIEÄM VUÏ TUYEÁN QUAÂN Y SÖ ÑOAØN

1. Vò trí tuyeán quaân y sö ñoaøn.

a. Laø tuyeán ñaàu tieân coù khaû naêng xöû trí phaãu thuaät caáp cöùu phaãu thuaät cô baûn. b. Tieåu ñoaøn quaân y sö ñoaøn ñöôïc coi laø moät trung taâm phaãu thuaät ngoaïi khoa

cô baûn, coù chaát löôïng trong heä baäc thang ñieàu trò thöông binh.

c. Khaû naêng thu dung: 200 ngöôøi/ 24 giôø. d. Neáu ñòch duøng vuõ khí saùt thöông haøng loaït thì khaû naêng thu dung laø 300- 500 thöông binh. Vôùi thôøi gian chuaån bò cho vieäc trieån khai traïm töø 1 giôø – 1 giôø 30 phuùt.

2. Nhieäm vuï cuûa traïm quaân y sö ñoaøn (nhieäm vuï ngoaïi khoa)

a. Thu dung phaân loaïi ñaêng kyù thöông binh. b. Xöû trí y hoïc caùc thöông binh bò thöông toån hoãn hôïp phoùng xaï hoaëc chaát ñoäc. c. Caùch ly taïm thôøi caùc thöông binh laây veà noäi ngoaïi khoa. d. Xöû trí ngoaïi khoa caùc veát thöông (phaãu thuaät caáp cöùu vaø phaãu thuaät cô baûn,

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

chöõa choaùng hoài söùc).

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

e. Giöõ laïi ñieàu trò 1 thôøi gian caùc thöông binh chöa theå chuyeån vaän ñöôïc. f. Ñieàu trò caùc thöông binh nheï trong thôøi gian 8-10 ngaøy ñeå trôû veà ñôn vò chieán

ñaáu.

g. Kieåm tra chaát löôïng ñieàu trò thöông binh cuûa tuyeán trung ñoaøn, thoâng baùo

kieåm thöông.

- Caàn kieåm tra caùc boä phaän sau:

 Khi tieáp ñoùn choïn loïc chuyeån thöông vaø xöû trí khinh thöông.  Khu phoøng moå vaø buoàng hoài söùc chöõa choaùng.  Khu ñieàu trò thöông beänh binh, leàu caùch ly.  Xeùt nghieäm.  Döôïc.  Haønh chính quaûn trò haäu caàn.  Xöû lyù veä sinh toaøn boä caùc thöông binh bò toån thöông hoãi hôïp phoùng xaï,

chaát ñoäc quaân söï.

- Kieåm tra khaû naêng xöû trí, khoaûng 70-80% soá ngöôøi bò thöông caàn ñöôïc phaãu thuaät ngoaïi khoa cô baûn: Cuï theå neáu 200 thöông binh/24 giôø thì moå tôùi 140-160 phaãu thuaät caùc loaïi.

- Kieåm tra khaû naêng trieån khai ñuû soá baøn moå vaø kíp moå ñeå hoaøn thaønh khoái

löôïng coâng taùc treân.

- Kieåm tra khaû naêng trang thieát bò khu vöïc phoøng moå – choáng choaùng goàm:  Maùy gaây meâ daõ chieán, maùy huùt, maùy thôû caûi tieán, ñeøn moå daõ chieán.  Duïng cuï truyeànmaùu tröïc tieáp, dung dòch choáng choaùng thay theá maùu, dung dòch ñeå döï tröõ maùu, hoøm döï tröõ maùu, boä truyeàn theå maùu vaø caùc bôm tieâm baèng chaát deûo.

 Heä thoáng thôû O2 ñöa tôùi töøng giöôøng beänh, loaïi maët naï thôû O2 coù theå laép

caû maët naï phoøng hoùa…

3. Noäi dung coâng taùc choïn loïc – chuyeån thöông ôû traïm quaân y sö ñoaøn

a. Taïi vò trí ñoùn tieáp: 1 y taù coù khaû naêng phaân loaïi sô boä vaø ño ñöôïc lieàu nhieãm

xaï neáu keû ñòch duøng vuõ khí haït nhaân.

b. Coâng taùc phaân loaïi ñoùn tieáp chia laøm 3 luoàng:

 Thöông binh bò nhieãm phoùng xaï, chaát ñoäc quaân söï, vuõ khí vi sinh vaät ôû

möùc phaûi xöû lyù y hoïc ñaëc bieät (kyù hieäu K…).  Thöông binh khoâng caàn xöû lyù y hoïc ñaëc bieät.  Thöông binh coù beänh laây noäi ngoaïi khoa (kyù hieäu chieán löôïc)

c. Coâng taùc phaân loaïi choïn loïc phaûi do phaãu thuaät vieân tröôûng cuûa traïm ñaûm

nhieäm (luùc ñaàu).

ÔÛ baõi thu dung phaân loaïi caùc thöông binh chia 2 nhoùm: - Nhoùm nheï ñi ñöôïc:

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Chuyeån vaøo leàu choïn loïc leàu khinh thöông.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Nhieäm vuï phaân loaïi choïn loïc vaø chuyeån thöông caùc leàu thöông binh nheï nhö sau:  Thu dung, ñaêng kyù, hoä lyù, aên uoáng.  Choïn loïc phaân loaïi laøm 4 nhoùm:

o Nhoùm caàn phaûi chuyeån ñeán leàu thay baêng moå. o Nhoùm caàn phaûi chuyeån ñeán leàu thu dung phaân loaïi trung troïng thöông. o Nhoùm nheï maø thôøi gian ñieàu trò ñoøi hoûi töø 10-20 ngaøy (chuyeån veà ñoäi

ñieàu trò hoaëc beänh vieän khinh thöông).

o Caùc thöông binh nheï ñieàu trò 5-10 ngaøy taïi quaân y sö ñoaøn.

Choïn loïc ôû ñaây noùi chung khoâng caàn môû baêng vaø döïa vaøo khaùm xeùt toaøn thaân vaø taïi choã, döïa vaøo caùc tieâu chuaån sau:  Coøn khaû naêng ñi laïi vaø töï phuïc vuï.  Coù khaû naêng trôû laïi chieán ñaáu sau hai thaùng ñieàu trò.  Khoâng coù veát thöông thaáu taïng.  Khoâng gaõy caùc xöông vaø khôùp xöông lôùn.  Khoâng toån thöông maïch maùu vaø daây thaàn kinh lôùn.

- Nhoùm thöông binh naëng (phaûi caùng, dìu)

Ñöa vaøo leàu choïn loïc, ñaêng kyù, nuoâi döôõng thöông binh  Thu dung, ñaêng kyù, nuoâi döôõng thöông binh.  Choïn loïc caùc thöông binh naëng laøm thaønh hai nhoùm:

o Nhoùm caàn phaûi xöû trí caáp cöùu ngoaïi khoa o Nhoùm caàn phaûi xöû trí boå sung theo nhieäm vuï kyõ thuaät cuûa tuyeán sö

ñoaøn.

 Caùc thöông binh naëng vaø vöøa caàn xöû trí caáp cöùu theo nhieäm vuï tuyeán sö

ñoaøn seõ chuyeån ñeán leàu thay baêng moå.

 Caùc thöông binh caàn chuyeån veà phía sau seõ chuyeån sang caùc leàu chuyeån

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

thöông.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

BAØI 12: TRIEÅN KHAI TRAÏM QUAÂN Y

TRUNG ÑOAØN BOÄ BINH

Trong bieân cheá trung ñoaønboä binh coù ñaïi ñoäi quaân y, laø phaân ñoäi chuyeân moân kyõ thuaät, thuoäc quyeàn chæ huy cuûa Chuû nhieäm Haäu caàn trung ñoaøn, döôùi söï chæ ñaïo nghieäp vuï chuyeân moân cuûa Chuû nhieäm Quaân y trung ñoaøn.

Trong thôøi bình Ñaïi ñoäi quaân y trung ñoaøn trieån khai thaønh beänh xaù loaïi hai, trong thôøi chieán trieån khai thaønh traïm quaân y trung ñoaøn ñeå cöùu chöõa thöông binh, beänh binh theo nhieäm vuï quy ñònh.

I. NHIEÄM VUÏ TRAÏM QUAÂN Y TRUNG ÑOAØN:

1. Nhieäm vuï chung:

- Tieáp nhaän thöông binh, beänh binh töø hoûa tuyeán veà tôùi traïm; thu hoài vuõ khí; ghi thöông phieáu; phaân loaïi thöông binh, beänh binh theo yeâu caàu cöùu chöõa vaø vaän chuyeån.

- Tieán haønh cöùu chöõa böôùc ñaàu vaø giöõ laïi ñieàu trò thöông binh, beänh binh nheï

khoûi trong voøng 5 ngaøy.

- Caùch ly taïm thôøi nhöõng thöông binh, beänh binh bò beänh truyeàn nhieãm hay

nghi ngôø maéc beänh truyeàn nhieãm.

- Toå chöùc vaän chuyeån thöông binh, beänh binh töø tuyeán tröôùc veà traïm vaø chuaån bò thöông binh, beänh binh ñeå chuyeån tieáp veà tuyeán sau ñöôïc kòp thôøi vaø an toaøn.

- Tham gia chæ ñaïo kyõ thuaät vaø taêng cöôøng löïc löôïng phöông tieän quaân y cho

tuyeán tröôùc khi caàn thieát.

- Tham gia phoøng choáng dòch cho caùc ñôn vò trong trung ñoaøn vaø traïm quaân y. - Saûn xuaát, pha cheá moät soá thuoác theo quy ñònh, tieáp teá thuoác, vaät tö quaân y

cho traïm quaân y trung ñoaøn vaø caùc ñôn vò trong trung ñoaøn.

- Thoáng keâ baùo caùo tình hình thu dung, cöùu chöõa thöông binh, beänh binh vaø

hoaït ñoäng cuûa traïm theo quy ñònh.

Khi ñòch söû duïng vuõ khí saùt thöông lôùn (NBC), traïm quaân y phaûi tieán haønh xöû lyù veä sinh boä phaän vaø toå chöùc caáp cöùu ñieàu trò cho nhöõng thöông binh, beänh binh bò nhieãm ñoäc, nhieãm xaï hoaëc do taùc ñoäng cuûa vuõ khí sinh hoïc. 2. Nhieäm vuï cöùu chöõa:

- Cöùu chöõa böôùc ñaàu vaø giöõ laïi ñieàu trò nhöõng thöông binh, beänh binh nheï khoûi

trong voøng 5 ngaøy.

II. PHÖÔNG AÙN CÔ BAÛN TRIEÅN KHAI TRAÏM QUAÂN Y TAÄP TRUNG:

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Tuyø theo töøng hình thöùc chieán ñaáu vaø yeâu caàu baûo ñaûm cuï theå töøng traän ñaùnh, ñieàu kieän ñòa hình thôøi tieát maø söû duïng ñaïi ñoäi quaân y trung ñoaøn trieån khai taäp

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

trung hay chia thaønh nhieàu boä phaän, boá trí treân moät hoaëc 2, 3 höôùng phuïc vuï chieán ñaáu.

Traïm quaân y Trung ñoaøn coù theå trieån khai trong leàu, laùn, caùc coâng sôû, hoaëc lôïi duïng ñòa hình coù lôïi nhö hang ñoäng, khe suoái, söôøn nuùi... Trong chieán ñaáu phoøng ngöï thöôøng trieån khai trong haàm.

1. Toå chöùc bieân cheá ñaïi ñoäi quaân y trung ñoaøn boä binh:

Theo quyeát ñònh 174/BTTM ngaøy 19/3/1993 ñaïi ñoäi quaân y trung ñoaøn boä binh

ñuû quaân goàm 36 ngöôøi, coù caùc boä phaän vaø thaønh phaàn nhö sau:

a. Chæ huy: coù 3 ngöôøi goàm: 1 baùc só ñaïi ñoäi tröôûng, 1 baùc só ñaïi ñoäi phoù, 1 ñaïi

ñoäi phoù chính trò (só quan chính trò).

b. Phuïc vuï: Coù 6 ngöôøi goàm 1 lieân laïc, 1 quaûn lyù, 4 naáu aên. c. Toå phaân loaïi haäu toáng: Coù 9 ngöôøi goàm 3 y só, 6 y taù. d. Toå phoøng moå: Coù 6 ngöôøi goàm: 1 baùc só, 2 y só, 3 y taù. e. Toå choáng soác: Coù 3 ngöôøi goàm: 1 y só, 2 y taù. f. Toå ñieàu trò, veä sinh dòch teã: Coù 12 ngöôøi goàm: 1 baùc só, 4 y só, 6 y taù vaø 1 y taù

xeùt nghieäm.

g. Toå döôïc: Coù 3 ngöôøi goàm: 1 döôïc só trung hoïc, 2 döôïc taù.

2. Trieån khai:

a. Phöông aùn cô baûn trieån khai traïm quaân y trung ñoaøn boä binh: (Theo sô ñoà) b. Toå chöùc cuûa traïm: Khi trieån khai taäp trung, traïm coù caùc boä phaän sau: - Boä phaän phaân loaïi haäu toáng: coù 9 ngöôøi chia laøm 2 toå.

 Toå phaân loaïi: coù voïng phaân loaïi 1 y taù; nôi phaân loaïi coù 1 y só, 2 y taù.  Toå haäu toáng chia 2: haäu toáng 1: haäu toáng thöông binh nheï, vöøa vaø beänh binh coù 01 y syõ, 01 y taù; haäu toáng 2: haäu toáng thöông binh naëng coù 1 y só, 2 y taù.

- Boä phaän phaãu thuaät choáng soác: coù 9 ngöôøi chia 2 toå.

 Toå phaãu thuaät: coù 1 baùc só, 2 y só, 3 y taù.  Toå choáng soác: coù 1 y só, 2 y taù.

- Boä phaän ñieàu trò, veä sinh dòch teã: coù 6 ngöôøi chia laøm 2 toå.

 Toå ñieàu trò: Coù 1 y só, 2 y taù.

- Toå veä sinh phoøng dòch: coù 1 baùc só, 1 y só, 1 y taù xeùt nghieäm. Boä phaän naøy

laøm noøng coát ñeå trieån khai boä phaän xöû lyù veä sinh.

- Boä phaän döôïc coù 3 ngöôøi goàm: 1 döôïc só trung hoïc, 2 döôïc taù. - Boä phaän haäu caàn coù 6 ngöôøi goàm: 1 lieân laïc, 1 quaûn lyù, 4 ngöôøi naáu aên. - Boä phaän xöû lyù veä sinh: Khi ñòch söû duïng vuõ khí NBC, trieån khai boä phaän naøy

ñeå laøm nhieäm vuï xöû lyù veä sinh boä phaän.  Trong phuïc vuï chieán ñaáu thöôøng ñöôïc taêng cöôøng moät soá chieán só vaän taûi

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

laøm nhieäm vuï trong traïm.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

c. Nhieäm vuï caùc boä phaän: - Ban chæ huy:  Nhieäm vuï:

o Chaáp haønh chæ thò meänh leänh tröïc tieáp cuûa chuû nhieäm haäu caàn vaø chuû

nhieäm quaân y trung ñoaøn (Löõ ñoaøn) giao.

o Laõnh ñaïo, chæ ñaïo hoaøn thaønh moïi nhieäm vuï cuûa ñôn vò veà chính trò tö töôûng chuyeân moân, nghieäp vuï cöùu chöõa thöông beänh binh, chính saùch, haäu caàn, chieán ñaáu baûo veä thöông beänh binh vaø ñôn vò trong moïi tình huoáng.

- Boä phaän phaân loaïi haäu toáng, vaän chuyeån:

 Nhieäm vuï chung:

o Tieáp nhaän thöông binh, beänh binh tuyeán tröôùc veà, thu hoài vuõ khí. o Ñaêng kyù, ghi thöông phieáu phaân loaïi thöông binh, beänh binh theo yeâu

caàu cöùu chöõa vaø vaän chuyeån.

o Boå sung caáp cöùu, cöùu chöõa toái khaån caáp cho thöông binh, beänh binh khi

caàn thieát.

o Chaêm soùc, nuoâi döôõng thöông binh, beänh binh chôø vaän chuyeån vaø

chuaån bò haäu toáng veà tuyeán sau.

o Thoáng keâ, theo doõi vieäc thu dung, cöùu chöõa vaø vaän chuyeån thöông

binh, beänh binh veà tuyeán sau.

 Nhieäm vuï nôi phaân loaïi:

o Taïi voïng phaân loaïi: phaân loaïi sô boä thöông binh, beänh binh ñeå chuyeån vaøo ba nôi chính laø: xöû lyù veä sinh (ñoái vôùi thöông binh bò nhieãm ñoäc, nhieãm xaï); caùch ly (ñoái vôùi thöông binh, beänh binh bò beänh truyeàn nhieãm); chuyeån boä phaän phaân loaïi (thöông binh, beänh binh coøn laïi).

o Thu hoài vuõ khí. o Tieáp nhaän, ñaêng kyù, phaân loaïi ghi thöông phieáu cho thöông beänh binh. o Khi caàn thieát phaûi tieán haønh cöùu chöõa toái khaån caáp. o Chuyeån thöông binh, beänh binh vaøo caùc boä phaän chöùc naêng.

 Nhieäm vuï haäu toáng:

o Tieáp nhaän nhöõng thöông binh, beänh binh caàn chuyeån veà tuyeán sau. o Chaêm soùc, nuoâi döôõng, tieáp tuïc ñieàu trò cho nhöõng thöông binh, beänh

binh caàn thieát trong thôøi gian chôø vaän chuyeån.

Khoái löôïng cöùu chöõa böôùc ñaàu (tuyeán trung ñoaøn): khoaûng 40% thöông binh qua traïm. Soá thöông binh, beänh binh nheï ñieàu trò khoûi trong 5 ngaøy thöôøng chieám 5% toång soá thöông binh vaø 50% toång soá beänh binh qua traïm.

- Boä phaän phaãu thuaät choáng soác:

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Laø boä phaän cô baûn cuûa traïm ñeå thöïc hieän nhieäm vuï cöùu chöõa böôùc ñaàu cho thöông binh, beänh binh.  Tieán haønh choáng soác cho thöông binh ñeán khi taïm thôøi oån ñònh, coù theå

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

tieáp tuïc vaän chuyeån veà sau, baèng caùc bieän phaùp: uû aám, cho uoáng röôïu caáp cöùu, cho thuoác giaûm ñau, thuoác trôï tim maïch, truyeàn dòch.

 Tieán haønh phaãu thuaät cöùu chöõa böôùc ñaàu cho thöông binh, tröôùc heát laø phaãu thuaät toái khaån caáp ñoái vôùi thöông binh coù trieäu chöùng ñe doïa ñeán tính maïng.

- 2.3.4. Boä phaän ñieàu trò, veä sinh phoøng dòch:

 Ñieàu trò nhöõng thöông binh, beänh binh nheï khoûi trong 5 ngaøy.  Quaûn lyù, chaêm soùc, theo doõi nhöõng thöông binh, beänh binh bò beänh truyeàn

nhieãm, hoaëc nghi ngôø bò beänh truyeàn nhieãm.

 Tham gia coâng taùc phoøng choáng dòch trong caùc ñôn vò vaø traïm quaân y

trung ñoaøn.

 Laøm noøng coát trieån khai boä phaän xöû lyù veä sinh khi coù thöông binh do ñòch

söû duïng vuõ khí huûy dieät lôùn.

- 2.3.5. Boä phaän döôïc:

 Tieáp nhaän, caáp phaùt cô soá thuoác, trang bò quaân y cho traïm vaø caùc ñôn vò

trong trung ñoaøn.

 Saûn xuaát, pha cheá moät soá thuoác thoâng thöôøng theo quy ñònh.

- 2.3.6 Boä phaän haäu caàn (phuïc vuï)

 Trieån khai coâng taùc nuoâi döôõng thöông binh, beänh binh vaø nhaân vieân cuûa

traïm.

 Boå sung quaân trang (khi caàn thieát) cho thöông binh, beänh binh.  Döï tröõ vaät chaát theo chính saùch cho töû só.

- 2.3.7. Boä phaän xöû lyù veä sinh – caùch ly:

 Tieán haønh xöû lyù veä sinh boä phaän cho thöông binh bò nhieãm ñoäc, nhieãm xaï.  Tieâu ñoäc, taåy xaï sô boä caùc phöông tieän vaät chaát trang bò cuûa thöông binh

bò nhieãm ñoäc, nhieãm xaï.

 Boå sung caáp cöùu vaø caáp cöùu thöông binh khi caàn thieát.

3. Boá trí, di chuyeån traïm quaân y trong chieán ñaáu:

a. Boá trí: - Caên cöù:

 Nhieäm vuï vaø quyeát taâm chieán ñaáu cuûa chæ huy vaø keá hoaïch baûo ñaûm haäu

caàn.

 Chæ leänh baûo ñaûm quaân y cuûa caáp treân.  Tình hình ñòa hình thôøi tieát.  Tình hình ñòch.  Khaû naêng löïc löôïng, phöông tieän cuûa quaân y vaø phöông tieän ñieàu kieän vaän

chuyeån.

- Yeâu caàu:

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

 Boá trí traïm quaân y trung ñoaøn phaûi tieáp caän ñoäi hình chieán ñaáu moät caùch thích ñaùng, nhaèm cöùu chöõa thöông binh, beänh binh ñöôïc kòp thôøi, an toaøn.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

 Ñòa ñieåm kín ñaùo, baát ngôø, coù ñòa hình che khuaát, che ñôõ vaø gaàn nguoàn

nöôùc.

 Gaàn truïc ñöôøng vaän chuyeån.  Ñuû dieän tích trieån khai (moãi chieàu khoaûng 150m – 200m)  Ñaûm baûo an toaøn, coù vò trí döï bò.

b. Di chuyeån: - Caên cöù:

 Meänh leänh cuûa ngöôøi chæ huy.  Theo keá hoaïch (ñaõ ñöôïc pheâ duyeät).

- Yeâu caàu:

 Trinh saùt laïi vò trí tröôùc khi di chuyeån.  Coù keá hoaïch di chuyeån tæ mæ.  Khoâng ñöôïc giaùn ñoaïn vieäc cöùu chöõa thöông binh, beänh binh.  Baùo caùo leân treân vaø thoâng baùo cho quaân y caáp döôùi veà yù ñònh giaûi quyeát thöông binh, beänh binh khi ñang di chuyeån vaø thôøi gian, ñòa ñieåm nhaän thöông binh, beänh binh ôû ñòa ñieåm môùi.

 Neáu coù boä binh ñòch uy hieáp, vöøa toå chöùc di chuyeån vöøa toå chöùc chieán ñaáu

ngaên chaën ñòch. - Phöông phaùp di chuyeån:

 Di chuyeån töøng boä phaän.  Di chuyeån toaøn boä cuøng moät luùc.

o Phaân loaïi thöông binh, beänh binh theo yeâu caàu vaän chuyeån vaø chuaån bò

thuû tuïc giaáy tôø cho thöông binh, beänh binh chuyeån veà tuyeán sau.

III. MOÄT SOÁ PHÖÔNG AÙN TRIEÅN KHAI ÑAÏI ÑOÄI QUAÂN Y TRUNG ÑOAØN

KHI CHIA THAØNH NHIEÀU BOÄ PHAÄN: Trong thöïc teá chieán ñaáu, ñaïi ñoäi quaân y trung ñoaøn coù theå phaûi chia taùch thaønh

nhieàu boä phaän ñeå ñaùp öùng yeâu caàu nhieäm vuï. Thöôøng söû duïng moät soá phöông aùn sau;

1. Ñaïi ñoäi quaân y trung ñoaøn chia thaønh hai boä phaän:

- Moät ñoäi phaãu thuaät vaø traïm quaân y trung ñoaøn. Moãi boä phaän baûo ñaûm moät

höôùng chieán ñaáu cuûa trung ñoaøn.

- Moät ñoäi phaãu thuaät boá trí ôû phía tröôùc baûo ñaûm cöùu chöõa böôùc ñaàu, coøn beänh

xaù boá trí ôû phía sau thu dung ñieàu trò thöông binh, beänh binh nheï.

2. Ñaïi ñoäi quaân y Trung ñoaøn chia thaønh ba boä phaän:

- Hai ñoäi phaãu thuaät boá trí: baûo ñaûm cho hai höôùng chieán ñaáu phía tröôùc cuûa

trung ñoaøn.

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

- Moät beänh xaù boá trí ôû phía sau. Khi toå chöùc caùc ñoäi phaãu thuaät caàn chuù yù: Tuøy theo tình hình cuï theå maø giao nhieäm vuï vaø coù theå toå chöùc bieân cheá phuø hôïp. Tuy nhieân phaûi baûo ñaûm cho caùc kíp

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

D P S V

ò r t u à e Ñ

T Y 2 + S Y 1

c á o s g n á o h C

t ä a u h t u ã a h P

N X T Y 1 + S Y 1 + S B 1

T Y 3 + S Y 2 + S B 1

L C

moå laø thaønh phaàn cô baûn cuûa ñaïi ñoäi quaân y trung ñoaøn trong chieán ñaáu.

Ä

y u h æ h C

T C Q S 1 + ó s B 2

c ï ô ö D

T D 2 + T D 1

Ø

C H

ù a t

Q N 4 + L L 1 + L Q 1

û

Â

2 g n á o t u ä a H

ù

y 2 + ó s y 1

ø ô ö g n 9

Ï

) n a b ô c n a g n ô ö h P (

S V L X

ù a t

i ï

Å

L P

+ ó s y 1 + ó s c ù a b 1

a o

m ä e h g n t ù e x ù a t y 1

l

y 2 + ó s y 1

À

n â a h p

i

õ a B

H N I B O B N A O Ñ G N U R T Y N A U Q M A R T I A H K N E I R T O Ñ Ô S

: i ï

a o

l

1 g n á o t u ä a H

ù a t y 1 + ó s y 1

ù a t y 1

+

B B e y

n â a h P g n ø o V

n â a u q m a r T

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

BAØI 13: ÑAÏI CÖÔNG VEÄ SINH QUAÂN SÖ

- MUÏC ÑÍCH YEÂU CAÀU BAØI GIAÛNG :

 Naém vöõng khaùi nieäm vaø yeáu toá ngoaïi caûnh veä sinh quaân söï.  Phaân bieät caùc phaân ngaønh cuûa veä sinh quaân ñoäi, treân cô sôû ñoù, coù bieän phaùp chaêm lo söùc khoeû, baûo ñaûm söùc chieán ñaáu cho löïc löôïng vuõ trang.

- PHÖÔNG PHAÙP GIAÛNG DAÏY VAØ KIEÅM TRA :

 Döïa vaøo giaùo trình truyeàn ñaït cho sinh vieân Y Döôïc.  Sinh vieân veà nhaø töï nghieân cöùu baøi giaûng.  Kieåm tra: thi vieát, thi vaán ñaùp, traéc nghieäm.

- THÔØI GIAN LEÂN LÔÙP : 2 tieát - NOÄI DUNG BAØI GIAÛNG :Veä sinh quaân söï

I. KHAÙI NIEÄM VEÄ SINH HOÏC QUAÂN SÖÏ

- Veä sinh hoïc quaân söï (VSHQS) laø moät phaàn cuûa veä sinh hoïc vaø y hoïc quaân söï, nghieân cöùu, caùc yeáu toá ngoaïi caûnh vaø caùc ñaëc ñieåm cuûa lao ñoäng vaø sinh hoaït quaân söï, tôùi söùc khoeû vaø khaû naêng chieán ñaáu cuûa quaân ñoäi trong thôøi bình vaø thôøi chieán.

- VSHQS phaûi phaùt hieän caùc beänh ngheà nghieäp trong quaân ñoäi, do tieáp xuùc vôùi caùc yeáu toá baát lôïi trong luyeän taäp, trong chieán ñaáu, lao ñoäng, saûn xuaát, trong coâng nghieäp quoác phoøng . . .

II. CAÙC YEÁU TOÁ NGOAÏI CAÛNH VÔÙI VEÄ SINH QUAÂN SÖÏ:

Xuaát hieän caùc loaïi vuõ khí môùi, nhöõng hoaït ñoäng xaây döïng kinh teá coâng noâng nghieäp ñaõ thay ñoåi moâi tröôøng lao ñoäng quaân söï, taïo ra caùc yeáu toá baát lôïi môùi, aûnh höôûng tôùi söùc khoeû cuûa boä ñoäi, caùc yeáu toá naøy coù theå phaân loaïi nhö sau:

1. Caùc yeáu toá vaät lyù :

- Caùc chaát phoùng xaï, caùc daïng böùc xaï, rôn-ghen, gamma, tia töû ngoaïi, aùnh saùng nhìn thaáy, tia hoàng ngoaïi, böùc xaï sieâu cao taàng, nhieät ñoä cao thaáp, ñoä aåm vaø toác ñoä chuyeån ñoäng khoâng khí, ion trong khoâng khí…

2. Caùc yeáu toá hoaù hoïc :

Caùc chaát loûng hoaù hoïc nhö nhieân lieâu teân löûa, eùc xaêng, chì, caùc axít, bazô… caùc

hôi ñoäc nhö muøi khoùi suùng, khi chaát ñoát, caùc oxyt azot, khí oxit cacbon, acroloin...

3. Caùc yeáu toá caêng thaúng veà taâm lyù :

Trong lao ñoäng quaân söï, ngoaøi naëng nhoïc veà cöôøng ñoä lao ñoäng, boä ñoäi coøn chòu

caêng thaúng veà taâm sinh lyù maø veä sinh hoïc quaân söï phaûi quan taâm.

4. Caùc yeáu toá xaõ hoäi trong quaân ñoäi :

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Nhö vaán ñeà toå chöùc lao ñoäng vaø nghæ ngôi, quan heä giöõa chieán só vaø caùn boä, vaán

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

ñeà ñoaøn keát trong noäi boä ñôn vò.

5. Yeáu toá sinh vaät, vi truøng, kyù sinh truøng :

- Laø nhöõng yeáu toá thöôøng xuyeân aûnh höôûng ñeán söùc khoeû cuûa boä ñoäi ñaëc bieät

trong ñieàu kieän khí haäu nhieät ñôùi cuûa nöôùc ta.

Caùc yeáu toá treân keát hôïp vôùi khaû naêng ñòch söûû duïng caùc loaïi vuõ khí huyû dieät lôùn

laøm aûnh höôûng ñeán söùc khoeû vaø hieäu suaát chieán ñaáu cuûa boä ñoäi.

III. CAÙC PHAÂN NGAØNH CUÛA VEÄ SINH HOÏC QUAÂN SÖÏ:

1. Veä sinh dinh döôõng vaø veä sinh tieáp teá nöôùc :

- Veä sinh aên uoáng trong hoaøn caûnh chieán ñaáu heát söùc khoù khaên. - Veä sinh aên uoáng cho boä ñoäi tieáp xuùc caùc chaát ñoäc haïi vaø ñoøi hoûi söùc chòu ñöïng cao hoaëc trong tình huoáng chieán ñaáu ñaëc bieät nhö : phi coâng, traéc thuû ra ña, teân löûa, thuyû quaân, boä ñoäi ñaëc coâng, coâng nhaân quoác phoøng...

- Kieåm tra, xöû lyù chaát löôïng nöôùc vaø thöïc phaåm trong thôøi bình vaø thôøi chieán .

2. Veä sinh truù quaân :

- Thôøi bình: Veä sinh xaây döïng doanh traïi, thoâng khí chieáu saùng, heä thoáng tieáp

teá nöôùc, xöû lyù nöôùc thaûi, xöû lyù phaân, raùc . . .

- Thôøi chieán: Veä sinh coâng söï, chieán haøo, veä sinh thoâng khí, aùnh saùng, tieáng oàn

nôi ôû, sinh hoaït trong caùc coâng trình quoác phoøng . . .

3. Veä sinh phoùng xaï vaø caùc daïng böùc xaï:

- Baûo veä ngöôøi laøm vieäc nôi nguoàn phoùng xaï (kín vaø hôû) - Nhieãm xaï nöôùc, thöïc phaåm khi ñòch söû duïng vuõ khí haït nhaân. - Choáng taùc haïi böùc xaï sieâu cao taàn cuûa boä ñoäi ra ña, teân löûa.

4. Veä sinh khoâng khí, khí haäu:

Khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa, noùng aåm… aûnh höôûng ñeán söùc khoeû vaø söùc chieán ñaáu

cuûa boä ñoäi.

5. Veä sinh quaàn aùo trang phuïc:

Do khí haäu noùng aåm cuûa Vieät Nam neân vaán ñeà quaàn aùo trang phuïc cho boä ñoäi caàn nghieân cöùu toát hôn. Sôïi vaûi luïa, sôïi len, sôïi boâng (coton), sôïi lanh coù loã hoång giuùp cho sôïi vaûi ñoái löu khoâng khí, huùt nöôùc, choáng noùng, laïnh… toát; neân vaûi deät caùc loaïi sôïi naøy maëc hôïp veä sinh. Ngöôïc laïi caùc loaïi sôïi vaûi hoùa hoïc nguyeân noù khoâng coù loã hoång ôû giöõa neân khoâng khí khoâng theå ñoái löu ñöôïc (neân khoâng thaám nöôùc, choáng noùng laïnh haïn cheá)… vì vaäy may maëc loaïi vaûi naøy (polyeste) khoâng toát cho söùc khoûe; Nhaát laø cho treû em, ngöôøi giaø, ngöôøi beänh khoâng neân maëc quaàn aùo trang phuïc baèng vaûi sôïi toång hôïp hoùa hoïc (ni loâng). Veà kinh teá loaïi vaûi sôïi toång hôïp reû hôn nhieàu laàn caùc loaïi sôïi treân.

6. Veä sinh quaân söï :

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

- Phaûi ñaûm baûo söùc khoeû cho caùc quaân binh chuûng : haûi luïc, khoâng quaân, boä

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

ñoäi ñaëc nhieäm tinh nhueä, taêng thieát giaùp, duø, rada, teân löûa, coâng binh, coâng nhaân xí nghieäp quoác phoøng.

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

- Ñoäc hoïc coâng nghieäp. - Moâi tröôøng lao ñoäng quaân söï.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

BAØI 14 ÑAÛM BAÛO VEÄ SINH CHO BOÄ ÑOÄI KHI SINH HOAÏT

VAØ CHIEÁN ÑAÁU ÔÛ COÂNG SÖÏ

- Muïc ñích yeâu caàu baøi giaûng :

 Nhaèm ñaûm baûo veä sinh cho boä ñoäi khi sinh hoaït, chieán ñaáu ôû trong coâng

söï HÔÛ vaø coâng söï KÍN.

- Phöông phaùp giaûng daïy vaø kieåm tra :

 Döïa vaøo giaùo trình truyeàn ñaït, giaûng daïy cho sinh vieân Y Döôïc treân giaûng

ñöôøng .

 Sinh vieân töï hoïc, nghieân cöùu baøi giaûng ôû nhaø.  Kieåm tra: thi vieát, vaán ñaùp vaø thi traéc nghieäm.

- Thôøi gian leân lôùp : 2 tieát - Noäi dung baøi giaûng: baûo ñaûm veä sinh cho boä ñoäi khi sinh hoaït chieán ñaáu ôû

coâng söï

I. KHAÙI NIEÄM COÂNG SÖÏ

- Coâng söï laø caùc coâng trình xaây döïng phuïc vuï cho chieán tranh nhö: haàm, haøo, loâ coát, chieán luyõ... ñeå phoøng thuû. Ñoù laø nhöõng coâng söï raát caàn thieát trong chieán ñaáu. Caùc coâng söï seõ taïo ñieàu kieän thuaän lôïi cho boä ñoäi baûo veä traän ñòa, baûo toàn ñöôïc löïc löôïng, ñoàng thôøi taïo ñieàu kieän tieán coâng keû thuø vaø gaây cho chuùng nhöõng toån thaát lôùn.

- Trong chieán tranh hieän ñaïi, khi keû ñòch söû duïng vuõ khí huyû dieät lôùn, coâng söï coù khaû naêng baûo veä boä ñoäi, choáng laïi caùc chaát phoùng xaï, chaát ñoäc chieán tranh vaø vi sinh vaät.

Coâng söï goàm:

1. Coâng söï hôû: Chieán haøo, haàm haøo, giao thoâng… thöôøng caáu truùc baèng vaät lieäu taïi choã nhö tre, nöùa, goã, ñaát caùt hoaëc beâ toâng ñuùc saün hay lôïi duïng nhöõng hang ñoäng töï nhieân coù theå caûi taïo ít nhieàu ñeå söû duïng.

2. Coâng söï kín: ñöôïc ngaên caùch ôû taát caû caùc phíavaø kín ôû treân.

- Coâng söï kín duøng laøm oå chieán ñaáu, laøm haàm nghæ sinh hoaït, laøm kho chöùa löông thöïc, ñaïn döôïc… trieån khai nôi laøm vieäc cho caùc boä phaän, caùc phaân ñoäi chuyeân moân: cô quan chæ huy, thoâng, tin quaân y ... loaïi naøy neáu ñöôïc xaây döïng vôùi quy moâ lôùn coøn ñöôïc goïi laø coâng trình quoác phoøng.

- Trong chieán tranh choáng Phaùp - Myõ xaâm löôïc quaân daân ta, ñaøo nhöõng haàm saâu döôùi loøng ñaát goïi laø ñòa ñaïo (Cuû Chi, Vónh Linh, Phuù Thoï Hoøa, Chieán Khu D ... ) ñeå ñaûm baûo cho chieán ñaùu vaø chieán thaéng quaân thuø.

II. BAÛO ÑAÛM VEÄ SINH CHO BOÄ ÑOÄI (NGÖÔØI DAÂN ) ÔÛ TRONG COÂNG SÖÏ

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

HÔÛ

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Caùc yeáu toá aûnh höôûng ñeán söùc khoeû khi sinh hoaït, chieán ñaáu trong coâng söï hôû: - Nhieät ñoä vaø ñoä aåm trong haàm - Theå tích chaät choäi cuûa haàm - Ñieàu kieän khoù khaên veà giaûi quyeát phaân, nöôùc, raùc. - Ñieàu kieän khoù khaên veà thoâng khí vaø chieáu saùng, tieáng oàn. - Ñieàu kieän tieáp xuùc thöôøng xuyeân vôùi ñaát caùt, buøn laày buïi ... deã maéc caùc beänh

veà maét, ngoaøi da, hoâ haáp, TMH ...

1. Nhieät ñoä vaø ñoä aåm trong haàm :

a. Nhieät ñoä: Trong haàm nhieät ñoä töông ñoái oån ñònh hôn ôû ngoaøi trôøi; Buoåi saùng thöôøng aám hôn, trong haàm nhieät ñoä cao hôn khoâng khí ngoaøi trôøi. Buoåi tröa thöôøng maùt hôn nhieät ñoä thaáp hôn nhieät ñoä khoâng khí ngoaøi trôøi. Muøa ñoâng thì nhieät ñoä cuûa töôøng ñaát, ñaù seõ thaáp hôn nhieàu so vôùi nhieät ñoä khoâng khí. Vì vaäy taïo neân caûm giaùc laïnh. Vì maát nhieät qua böùc xaï.

Baûng cheânh leäch nhieät ñoä trong haàm vaø ngoaøi:

(Soá lieäu laáy Khoa Veä Sinh Quaân Ñoäi – Hoïc vieän Quaân Y Haø Noäi)

Thôøi gian

Saùng (00 )C Tröa (00) Chieàu (00)

Ñòa ñieåm Ngoaøi trôøi Trong haàm 15 18,5 24,5 21,5 20,0 20,3

 Coù söï cheânh leäch nhieät ñoä ôû baûng treân laø do haàm vaø hang ñaù khoâng nhaän

tröïc tieáp böùc xaï ngoaøi trôøi.

 Maët khaùc nhieät ñoä cuûa voû traùi ñaát töông ñoái haèng ñònh. Neáu ta ñaøo saâu 5 - 7m thì nhieät ñoä trong haàm chæ thay ñoåi 40C  50C trong naêm. Coøn ta ñaøo saâu xuoáng 15 – 30m thì nhieät ñoä trong naêm cuûa haàm töông ñoái oån ñònh.

b. Ñoä aåm :

 Ñaëc bieät ñaùng löu yù laø ñoä aåm trong haàm thöôøng xuyeân cao hôn nhieät ñoä ngoaûi trôøi, do hôi nöôùc bay hôi töø töôøng, neàn haàm vaø lan toûa vaøo trong khoâng khí.

 Toác ñoä chuyeån ñoäng cuûa khoâng khí trong haàm cuõng thaáp hôn ( baûng döôùi:

ñieàu kieän vi khí haäu, trong vaø ngoaøi coâng söï ñaøo xuyeân nuùi):

Trò soá trung bình 31,1 79 2,0 Cheânh leäch - 9,1 18,00 - 1,7 24 97 0,3 20 20 20

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Caùc chæ tieâu vi khí haäu Soá laàn ño Nhieät ñoä khoâng khí O0 Ñoä aåm khoâng khí % Toác ñoä gioù (m/s) - Caùc beänh thöôøng maéc do ôû chieán ñaáu trong coâng söï: Beänh chaân chieán haøo (do ñöùng laâu ôû chieán haøo, tuaàn hoaøn bò trôû ngaïi, daãn ñeán thieáu oâxy ôû teá baøo vaø toå chöùc... ôû 2 chi döôùi laø do thieáu maùu, phuø neà, teâ bì, hoaïi töû). Caùc beänh

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

naøy chæ coù ôû Chaâu AÂu (Ñaïi chieán 1), nöôùc ta chöa thaáy.

- Ñeà phoøng nhöõng beänh naøy: caàn choáng aåm öôùt, laày loäi choáng coùng laïnh trong coâng söï, giaûm ñöùng laâu taïi choã, caàn vaän ñoäng ñi laïi xoa boùp 2 chaân… - ÔÛ nöôùc ta khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa noùng aåm, muøa ñoâng phía Baéc raát laïnh, phía Nam muøa heø naéng noùng, khoâng khí oi böùc, neân chuù yù phoøng choáng reùt, choáng noùng (baûo ñaûm thoâng khí toát).

- Khaéc phuïc tình traïng aåm öôùt, laày loäi ôû coâng söï - Ñaøo haàm nôi khoâ raùo neáu ñöôïc, coù raõnh thoaùt nöôùc, haàm chöùa nöôùc , neân coù

saøn cao caùch ñaùy haàm 20cm – 40cm.

2. Baûo ñaûm thoâng khí vaø chieáu saùng:

- Haàm coù 2 cöûa, theo hai höôùng khaùc nhau, thoâng gioù toát - Chuù yù coù oáng thoâng hôi, ñeà phoøng khi bom noå caùc cöûa bò laáp ... - Caàn giöõ veä sinh caù nhaân vaø taäp theå duïc toát trong haàm.

3. Giaûi quyeát phaân raùc, chaát thaûi:

- Hoá tieâu laøm ôû ngaùch cuoái giao thoâng haøo. - Duøng thuøng veä sinh coù naép ñaäy kín, ñeán ñeâm mang leân maët ñaát ñeå choân ... - Taát caû caùc chaát thaûi boû, boâng baêng phaûi thu gom, ñöôïc choân kyõ, khoâng vöùt

böøa baõi quanh haàm .

4. Taïo caùc phöông tieän chöùa nöôùc (thuøng chöùa, tuùi nilon...): ñeå veä sinh taém röûa, ñaùnh raêng haøng ngaøy, cuõng coù theå ñaøo gieáng taïi choã neáu ñòa hình cho pheùp.

III. BAÛO ÑAÛM VEÄ SINH KHI SINH HOAÏT VAØ CHIEÁN ÑAÁU TRONG COÂNG

SÖÏ KÍN:

1. Khoâng khí trong haàm kín

- Coâng söï kín laø nhöõng coâng söï giuùp cho boä ñoäi traùnh ñöôïc nhöõng taùc haïi cuûa caùc vuõ khí huyû dieät lôùn, hoaëc baùm truï chieán ñaáu trong thôøi gian daøi, neân caàn chuù yù heä thoáng thoâng khí (ñoái löu ) khi ñaøo haàm coù heä thoáng loïc (khoâng phaûi ñeo maët naï phoøng ñoäc).

- Chuù yù noàng ñoä CO2, neáu taêng seõ laøm taêng khoâng khí phoåi vaø laøm thay ñoåi

taàn soá hoâ haáp :  2,5% CO2 coù trong haàm , thöôøng chöa coù aûnh höôûng gì  4% CO2 taêng cöôøng hoâ haáp, taêng hoaït ñoäng tim, taêng chuyeån hoaù, meät

moûi, hoa maét, uø tai.

 6% CO2 thôû gaáp, meät moûi maét ñoû, maïch chaäm tim ñaäp khoâng ñeàu, hoài hoäp

nhöùc ñaàu hoa maét ...

 7% CO2 khoâng kieåm soaùt ñöôïc vieäc mình laøm  10% CO2 – 15% CO2 xuaát hieän run cô.

2. Nhöõng bieän phaùp veä sinh trong haàm kín:

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

- Kieåm tra söï thoâng khí : OÁng thoâng khí cuûa haàm

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

- Taùi taïo khoâng khí: Coù theå duøng caùc hoaù chaát nhö BIOXYNATRY, KALI, HYDRXYTNATRI, CANXI ñeå huùt nöôùc vaø khí caùc khí CACBONIC ôû trong haàm

Ví duï: 2Na2O2 + CO2  2Na2CO3 + O2 2Na2O2 + H2O  2NaOH + O2

3. Nhöõng bieän phaùp veä sinh trong haàm kín :

- Thöôøng duøng caùc loaïi ñeøn daàu, neán seõ sinh ra moät löôïng CO2 aûnh höôûng ñeán

söùc khoeû – neân caàn chuù yù ...

- Duøng aùnh saùng thieân nhieân qua cöûa kính noùc haàm gaëp nhieàu khoù khaên (kính khoâng chòu ñöôïc aùp suaát cuûa soùng xung kích khi bom noå); kính coøn hay phaûn chieáu aùnh saùng deã bò ñòch phaùt hieän.

- Toát nhaát duøng aùnh saùng ñieän (ñeøn pin, aéc quy, maùy phaùt ñieän neáu ñöôïc).

4. Choáng tieáng oàn trong haàm :

- Choáng tieáng oàn do maùy moùc vaän haønh (keâ neäm, giaûm aâm ... ) - Traùnh ñi laïi noùi chuyeän oàn aøo khoâng caàn thieát. - Nuùt tai bòt tai khi baén phaùo.

5. Giaûi quyeát chaát thaûi: Phaân nöôùc thaûi vaø raùc theo quy ñònh chaët cheõ. 6. Phaûi döï tröõ nöôùc: ñeå aên uoáng, sinh hoaït toái thieåu.

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Ngoaøi ra coøn caàn löu yù moät soá chaát ñoäc aûnh höôûng ñeán söùc khoûe nhö: CO, caùc OÂxit Nitô, CO2, SO2. Khoùi thuoác suùng coù noàng ñoä tính theo CO. giôùi haïn cho pheùp cuûa CO laø 0,020mg/l, khi noàng ñoä CO töø 0,60 – 0,70mg/l chæ chòu ñöïng ñöôïc 5  6 phuùt.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

BAØI 15: VEÄ SINH NÖÔÙC VAØ TIEÁP TEÁ NÖÔÙC

TRONG QUAÂN ÑOÄI

- Muïc ñích yeâu caàu baøi giaûng :

 Naém roõ nhu caàu khoái löôïng nöôùc cho ngöôøi .  Hieåu roõ caùc chaát ñoäc chieán tranh laøm oâ nhieãm nguoàn nöôùc ñeå bieát caùch

phoøng choáng söï oâ nhieãm nguoàn nöôùc.

 Hieåu bieát veä sinh nöôùc vaø tieáp teá nöôùc cho hoaït ñoäng daõ ngoaïi cuûa boä ñoäi.

- Phöông phaùp giaûng daïy vaø kieåm tra :

 Döïa vaøo ñeà cöông baøi giaûng, truyeàn ñaït giaûng giaûi cho sinh vieân treân

giaûng ñöôøng.

 Sinh vieân töï hoïc vaø nghieân cöùu baøi giaûng ôû nhaø.  Kieåm tra: thi vieát, thi vaán ñaùp, thi traéc nghieäm

4 tieát

- Thôøi gian leân lôùp : - Noäi dung baøi giaûng : Veä sinh nöôùc vaø tieáp nöôùc trong quaân ñoäi

I. NHU CAÀU VEÀ SOÁ LÖÔÏNG NÖÔÙC

1. Nhu caàu söû duïng nöôùc :

- Nöôùc duøng ñeå uoáng vaø naáu thöùc aên - Nöôùc cho sinh hoaït taém giaët, röûa nhaø, röûa xe... - Nöôùc duøng cho giöõ saïch thaønh phoá. - Nöôùc duøng trong coâng nghieäp, nöôùc duøng ñeå röûa caùc vuõ khí, khí taøi, xe…

2. Nöôùc caàn cho moät ngöôøi trong 24 giôø nhö sau :

- Röûa maët vaø röûa tay - Taém giaët - Uoáng vaø naáu thöùc aên - Giöõ saïch nhaø

5 lít 40 lít 5 lít 10 lít 60 lít TOÅNG COÄNG

(Soá lieäu treân duøng cho TP coù nöôùc maùy, coù theå thay ñoåi tuyø theo tình hình kinh teá). - Soá löôïng nöôùc duøng cho moät chieán só haønh quaân ñöôøng daøi trong ngaøy

- Röûa thöïc phaäm - Röõa duïng cuï caáp döôõng - Naáu thöùc aên vaø uoáng

1.5 lít 1.5 lít 4.5 lít 7.5 lít TOÅNG COÄNG

- Soá löôïng nöôùc boä ñoäi caàn mang theo bi ñoâng (ngöôøi/ngaøy): - Haønh quaân ñeâm muøa reùt - Haønh quaân ñeâm muøa heø - Haønh quaân ñeâm muøa heø

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

1 lít 2 lít (mang theo 1 lít, tieáp teá giöõa ñöôøng 1 lít) 3 lít (mang theo 1 lít, sau ñoù cöù 10km thì tieáp teá 1 laàn 1 lít)

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

- Nhu caàu sinh lyù veà nöôùc ñeå cô theå duy trì söï soáng bình thöôøng ñeå giöõ ñöôïc

caùc haøng soá sinh lyù nhö : Nhieät ñoä, huyeát aùp, ñaäm ñoä maùu ...

Nguoàn nöôùc sinh lyù bao goàm nöôùc do aên uoáng laø chính, ngoaøi ra coøn do quaù

trình oxy hoaù cuûa thöïc phaåm. Ví duï: C6H12O6 + 6O2  6H2O + Q ca lo (Moãi ngaøy phaûn öùng naøy cho khoaûng 400ml  500ml nöôùc)

- Trong traïng thaùi yeân tónh, nghæ ngôi, veà ñieàu kieän khí haäu deã thích hôïp (15 – 180C) thì moät ngaøy caàn 40ml cho 1kg troïng löôïng cô theå. ÔÛ treû em, nhu caàu nöôùc cho cô theå töø 2 – 2,6 laàn nhieàu hôn ngöôøi lôùn.

- Nhu caàu nöôùc taêng leân raát nhanh khi lao ñoäng naëng trong ñieàu kieän noùng, vì cô theå caàn moät löôïng nöôùc lôùn ñeå thaûi nhieät , caân baèng thaân nhieät haèng ñònh baèng ñöôøng thaûi moà hoâi.

- Theo moät soá taùc giaû (Anñoânphô), ngöôøi luùc nghæ ngôi, nhieät ñoä khoâng khí töø 30 – 320C caàn 4 lít nöôùc / ngaøy, lao ñoäng trung bình caàn 5 – 6 lít, lao ñoäng naëng 10 – 11 lít nöôùc. Khi lao ñoäng naëng ôû nhieät ñoä 330C, ñoä aåm 100% löôïng moà hoâi thaûi ra ñaït 3,5 lít. Taát nhieân khi buø nöôùc vaøo cô theå luùc naøy, phaûi uoáng töø töø ít moät, ñeå traùnh taêng hoaït ñoäng nhieàu cho cô quan tieâu hoaù, tim maïch, baøi tieát ... daãn ñeán maát nhieàu chaát khoaùng, vitamine, phaûn aûnh khoâng trung thöïc nhu caàu cuûa cô theå veà nöôùc uoáng.

- Vì theá soá löôïng moà hoâi khi lao ñoäng trong ñieàu kieän noùng, khoâng phuï thuoäc vaøo soá nöôùc uoáng vaøo maø phuï thuoäc vaøo ñieàu kieän lao ñoäng vaø khí haäu. Cho neân chuùng ta phaûi chuaån bò vaø tieáp nöôùc ñaày ñuû cho boä ñoäi vaø ngöôøi lao ñoäng trong moâi tröôøng, hoaøn caûnh, ñieàu kieän lao ñoäng vaø khí haäu ñaõ gaây ra maát nöôùc cho cô theå.

Khi lao ñoäng trong ñieàu kieän noùng, neáu uoáng cho ñeán heát khaùt, thì soá löôïng

nöôùc uoáng vaøo cuõng chæ baèng khoaûng 60% soá löôïng moà hoâi thaûi ra. Sôû dó löôïng moà hoâi thaûi ra nhieàu hôn nöôùc uoáng vaøo, laø vì cô theå ñaõ maát caû nhöõng chaát coù khaû naêng duy trì aùp löïc thaåm thaáu nhö caùc chaát muoái bò thaûi tröø theo löôïng moà hoâi vaø löôïng Glucoza trong maùu giaûm ñi trong quaù trình lao ñoäng. Cho neân khi lao ñoäng trong ñieàu kieän khí haäu noùng phaûi uoáng ñuû nöôùc cho ñeán heát khaùt, nhöng phaûi uoáng töø töø töøng ít moät.

II. CAÙC CHAÁT ÑOÄC CHIEÁN TRANH LAØM OÂ NHIEÃM NGUOÀN NÖÔÙC

- Caùc chaát ñoäc hoaù hoïc. - Vi sinh vaät vaø caùc ñoäc toá cuûa vi sinh vaät. - Caùc chaát phoùng xaï. 1. Caùc chaát ñoäc hoaù hoïc :

Möùc ñoä nhieãm ñoäc phuï thuoäc vaøo ñoäc tính vaø hình thaùi vaät chaát cuûa chaát ñoäc.

Nguoàn nöôùc coù theå bò nhieãm ñoäc bôûi:

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

- Caùc chaát ñoäc gaây loeùt naùt nhö: YPEÂRIT, LÔVIZIT.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

- Caùc chaát phoùng xaï. a. Caùc chaát gaây loeùt naùt :

 YPEÂRIT: Raát ít hoaø tan trong nöôùc, ñoä hoaø tan khoaûng 0,7mg/lí. Ypeârit rôi xuoáng nöôùc hoaø tan chaäm vaø thuyû phaân thaønh nhöõng chaát khoâng ñoäc. Ypeârit theå hôi hoaëc theå söông khoâng laøm nhieãm ñoäc nöôùc, chæ caàn ñun soâi nöôùc laø duøng ñöôïc.

 LÔVIZIT: Raát ít hoaø tan trong nöôùc hôn Ypeârit. Ñoä hoaø tan laø 0,2 – 0,5 mg/lit. Nhöng Lôvizit thuyû phaân nhanh hôn vaø sau thuyû phaân vaãn coøn giöõ tính chaát ñoäc.

b. Caùc chaát ñoäc thaàn kinh :

 Sarin vaø Tabun: Sarin ñoäc gaáp 10 laàn Tabun, Sarin vaø Tabun vaøo nöôùc phaân huyû thaønh nhöõng chaát khoâng ñoäc. Nhieät ñoä thaáp, Sarin thuyû phaân chaäm. PH kieàm thuyû phaân nhanh, lieàu sarin coù trong nöôùc chæ chieám 15 ñeán 20 phaàn trieäu cuûa nöôùc cuõng coù theå gaây ñoäc nguy hieåm. Ñoái vôùi loaøi caù nhoû ( caù vaøng, caù duoâi côø ... )lieàu cheát coøn ít hôn vaïn laàn. Coù theå duøng caù cho vaøo gieáng, beå chöùa, ñeå phaùt hieän chaát ñoäc chieán tranh moät caùch ñôn giaûn hôn so vôùi phöông phaùp hoaù hoïc.

2. Vi sinh vaät vaø caùc ñoäc toá vi sinh vaät :

- Trong chieán tranh ñòch coù theå söû duïng vuõ khí vi sinh (vi truøng, vi ruùt, rickettsie, naám ... vaø ñoäc toá cuûa vi khuaån) deã gaây taùc haïi cho ngöôøi, suùc vaät, caây coû, thöïc phaåm vaø nguoàn nöôùc.

- Nöôùc coù theå bò oâ nhieãm do caùc vi sinh vaät gaây beänh truyeàn nhieãm, taû, lò, thöông haøn, phoù thöông haøn, ly amít, soát laøn soùng , tularemi leùpto, vieâm gan sieâu vi ...

- Cho neân khi söû duïng caàn phaûi ñun soâi moät giôø hoaëc Clo hoaù lieàu cao

(20mg/lít).

- Keû ñòch coù theå duøng ñoäc toá vi truøng Botulisme (Clostridium botulinum) vôùi

lieàu : ngoä ñoäc cho ngöôøi 0,15gamma, lieàu cheát ngöôøi 0,30 gamma.

- Caùc loaïi ñoäc toá botulisme bò nhieät ñoä ñun soâi phaù huyû, ñaëc bieät thuoác saùt truøng Clo, ioát, thuoác tím lieàu thöôøng coù theå phaù huyû ñoäc toá botulisme trong voøng 15 phuùt.

3. Nguoàn nöôùc bò oâ nhieãm caùc chaát phoùng xaï :

Trong chieán tranh ñòch coù theå söû duïng vuõ khí nguyeân töû, khinh khí vôùi caùc loaïi ñaàu ñaïn phaùo, ñaàu ñaïn teân löûa vaø mìn baèng caùc nhieân lieäu nhö Uran 235 hoaëc Plutoni239.

Caùc vuõ khí naøy coù theå laøm oâ nhieãm nguoàn nöôùc baèng caùc chaát phoùng xaï bao

goàm:

- Caùc maûnh nhieân lieäu phaân raõ (buïi phoùng xaï taïo ra trong khi noå baén leân khí

quyeån roài rôi xuoáng nguoàn nöôùc).

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

- Khi caùc ñaàu ñaïn vaø bom haït nhaân noå seõ taïo ra moät löôïng lôùn haït Nôtron, caùc

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

haït Nôtron naøy coù khaû naêng bieán caùc nguyeân toá khoâng mang tính phoùng xaï (nhöõng chaát phoùng xaï caûm tính), thaønh nhöõng chaát phoùng xaï bao goàm caùc nguyeân toá phoùng xaï nhö: Natri, kali, ioát, Brom.

- Khi noå treân maët ñaát, ñaát coù chaát phoùng xaï rôi vaøo nguoàn nöôùc nhöng nguy hieåm hôn laø khi noå döôùi nöôùc, löôïng haït Nôtron coù theå sinh ra nhieàu chaát phoùng xaï caûm tính neáu nhö nöôùc coù chöùa nhieàu muoái khoaùng hoaø tan. Vuøng nöôùc taïi choã vuõ khí haït nhaân noå vaø ôû xa choã noå haøng traêm Km cuõng coù cöôøng ñoä phoùng xaï raát lôùn.

Nguoàn nöôùc bò nhieãm phoùng xaï raát nguy hieåm cho ngöôøi vaø gia suùc khi uoáng vaø

söû duïng sinh hoaït.

Caùc chaát phoùng xaï seõ töï phaân raõ, ñoái vôùi ñoàng vò phoùng xaï ngaén hay chu kyø baùn huyû ñoä vaøi giôø hay vaøi ngaøy thì nguoàn nöôùc seõ raát trong saïch. Nhöng ñoái vôùi caùc ñoàng vò phoùng xaï daøi ngaøy thì maëc duø soá löôïng ít cuõng raát nguy hieåm cho ngöôøi duøng.

- Caùc chaát phoùng xaï chieán tranh (CPXCT) maø ñoái phöông söû duïng laø chaát thaûi cuûa caùc loø phaûn öùng taïo ra, do söï chieáu xaï caùc nguyeân toá khoâng mang tính phoùng xaï, ñeå bieán chuùng thaønh nguyeân toá phoùng xaï caùc chaát CPXCT coù theå söû duïng ôû döôùi caùc daïng khoùi, söông muø... coù khaû naêng laøm oâ nhieãm ñaát, nöôùc, caây coû chuùng ngaên caûn nhöõng hoaït ñoäng quaân söï hoaëc coâng taùc haäu caàn.

III. VEÄ SINH NÖÔÙC VAØ TIEÁP TEÁ NÖÔÙC DAÕ NGOAÏI

1. Nhieäm vuï:

- Quaân Y ñôn vò coù nhieäm vuï kieåm nghieäm nöôùc, ñaùnh giaù chaát löôïng nöôùc, giaùo duïc moïi coâng daân giöõ veä sinh nöôùc uoáng, höôùng daãn coâng taùc laøm trong vaø tieät truøng nöôùc.

- Binh chuûng hoaù hoïc coù nhieäm vuï phaùt hieän vaø xöû lyù caùc nguoàn nöôùc bò ñoäc

vaø nhieãm ñoäc.

- Boä ñoäi coâng binh, cô quan doanh traïi coù nhieäm vuï xaây döïng nhöõng choã laáy

nöôùc, döï tröõ nöôùc, phaân phaùt nöôùc cho boä ñoäi.

- Thuû tröôûng caùc ñôn vò chòu traùch nhieäm kieåm tra, ñoân ñoác vieäc baûo ñaûm ñaày

ñuû nöôùc coù chaát löôïng toát cho ñôn vò mình.

2. Nguoàn nöôùc söû duïng :

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

- Nöôùc beà maët (hoà, ao, soâng, suoái ). - Nöôùc maïch ngaàm (gieáng saïch) - Nöôùc maùy - Nöôùc döï tröõ cuûa nhaân daân . - Nöôùc möa - Nöôùc töø moät soá caây: tre, nöùa, vaàu, chuoái, goài ... a. Caùch phaùt hieän coù maïch nöôùc:

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

 Kinh nghieäm daân gian: Muøa heø maët ruoäng nöùt neû, choã coù nöôùc thöôøng aåm öôùt, khoâng nöùt neû, vuøng loøng chaûo coù ñoài nuùi bao quanh, nôi khe nuùi giao nhau.

 Coâng nghieäp: Khoan gieáng (40 – 100m)  Tìm nöôùc ngoït ôû vuøng bieån: Ñaøo hoá ôû ven bieån laáy nöôùc möa thaám qua caùt

soûi, chôù ñaøo saâu nöôùc laïi maën.

b. Baûo veä nguoàn nöôùc:

 Baûo veä gieáng: Khoâng ñaøo gieáng ôû nghóa ñòa, hoá raùc, hoá phaân, ao hoà ñaõ laáp, ñaøo caùch xa coáng, hoá xí, chuoàng gia suùc toái thieåu 30m, gieáng phaûi coù thaønh coù saân, coù gaàu muùc, neân ñeå vaøi con caù con (caù vaøng, caù ñuoâi côø ... ) vaøo gieáng. Coù noäi quy baûo veä gieáng vaø hoà sô ghi cheùp löu tröõ caùc laàn xeùt nghieäm tröôùc...

 Baûo veä nöôùc soâng, suoái, hoà, ao: Keát hôïp chính quyeàn nhaân daân ñòa phöông choïn khu vöïc duøng nöôùc, coù bieån phaân chia khu vöïc söû duïng (treân khu vöïc nöôùc aên, khuùc 2 taém giaët, khuùc 3 cho gia suùc , khuùc 4 cho röûa xe ... moãi khu vöïc caùch xa nhau töø 50 – 100m). o Ñaøo haøo loïc nöôùc ôû caïnh soâng, suoái, hoà, ao (thöù töï töø doøng nöôùc vaøo goàm duøng ñaù xeáp, ñaát ñaù soûi caùt, than, ñaù soûi nhoû..., hoá gieáng chöùa nöôùc ñaõ loïc). c. Tieáp teá nöôùc leân ñieåm cao:

 Caùc duïng cuï chöùa nöôùc: Thuøng phuy, chum, vaïi, can nhöïa, thuøng nhöïa phaûi coù naép ñaäy kín, hoaëc ñan soït tre, ñan boà, traùt baõ cuû naâu, nhöïa ñöôøng, loùt nilon beân trong ...

 Xaây döïng haàm chöùa nöôùc, xaây beå döï tröõ nöôùc treân ñieåm cao ...

d. Kieåm tra veä sinh nguoàn nöôùc:

 Phaùt hieän nöôùc baån: Chaát höõu cô nhö phaân ngöôøi, gia suùc, xaùc ñoäng vaät, nöôùc raùc baån laøm oâ nhieãm nguoàn nöôùc vaø mang theo maàm beänh truyeàn nhieãm. Caùc chaát höõu cô coù trong nöôùc phaân huyû thaønh ion Amoniaêc, töø Amoiaêc thaønh Ion Nitric (NO2) môùi keát thuùc quaù trình phaân huyû. Caùc chæ tieâu kieåm nghieäm cho pheùp söû duïng nöôùc o pH nöôùc o Amoniaêc o Nitric o Chlorua : 6,3 – 7,4 : 5mg/lít : 0,10mg/lít : 50mg/lít

 Phaùt hieän nöôùc bò nhieãm ñoäc:

o Phöông phaùp ñôn giaûn: Duøng caùc loaïi caù nhoû thaû vaøo trong nöôùc bò

nghi ngôø.

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

o Caùc chaát ñoäc coù alcaloit – maõ tieàn trong caùc laù caây laøm nhieãm ñoäc nguoàn nöôùc duøng hoäp thöû nöôùc daõ ngoaïi HTN-40 (Hoïc vieän Quaân Y).

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

o Ñoái vôùi loaïi chaát ñoäc khaùc, baùo caùo leân treân ñeå cöû ngöôøi xeùt nghieäm.

Baûng noàng ñoä cho pheùp cuûa moät soá chaát ñoäc coù trong nöôùc:

- Chì (Pb) - Nhaân ngoân, thaïch tín - Crom hoaù trò 2 (Cr2 ) - Xyarit - Crom hoaù trò 3 (Cr3 ) - Pheâ nol - Caùc goác SC : : : : : : : 0,10 mg/lít 0,05 mg/lít 0,10 mg/lít 0,10 mg/lít 0,50 mg/lít 0,01 mg/lít 0,10 mg/lít

 Phaùt hieän nöôùc bò nhieãm xaï :

o Do quaân y hoaëc boä ñoäi hoaù hoïc phaùt hieän baèng maùy ño xaï o Ñoä nhieãm xaï cho pheùp ôû trong nöôùc vôùi caùc chaát phoùng xaï chöa roõ

thaønh phaàn: 3.10-11 CURI/lít.

e. Caûi tieán chaát löôïng nöôùc:

 Khöû truøng nöôùc baèng nhieät ñoä: Ñun soâi 10 – 15 phuùt  Khöû truøng baèng phöông phaùp hoùa hoïc Clo: Duøng Clorua voâi hay Cloramin tyû leä Clo hoaït ñoäng töø 25 – 30% lieàu cao 15 – 20 g/m3 nöôùc. Khöû Clo thöøa baèng Natrihyposunphit. o Duøng vieân Patoxit, moãi vieân coù 3mg Clo hoaït ñoäng hay vieân ioát, moãi vieân coù chöùa 3mg ioát (nöôùc trong duøng 1 vieân, nöôùc ñuïc duøng 2 vieân cho vaøo bi ñoâng ñaäy naép kín, sau 30 phuùt söû duïng)

 Laøm trong nöôùc:

o Duøng pheøn chua Al2(SO4)3 .18H2O cho vaøo, hay pheøn saét FeSO4 .7H2O

hoaëc FeCl2 .6H2O

o Neáu nöôùc ít ñuïc (haøm löôïng caën töø 100 – 800mg/ lít) thì caàn löôïng

pheøn chua laø 40 – 60mg/lít.

o Neáu nöôùc ñuïc nhieàu (haøm löôïng caën töø 1.000 – 2.200 mg/lit) thì caàn

löôïng pheøn chua töø 60 – 80mg/lít.  Pheøn chua coù taùc duïng toát khi laøm trong nöôùc nhöng neáu nöôùc bò

kieàm thì cho theâm voâi:  Voâi soáng 25g/ 1g pheøn  Voâi toâi roãi 0,35g/ 1g pheøn  Clorua voâi 0,50g/ 1g pheøn  Duøng caùc laø nhôùt thay pheøn : laù moàng tôi 25 – 80g/lít/60phuùt, laù

rau ñay, dong rieàng, beï chuoái ...

 Loïc nöôùc daõ ngoaïi:

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Duøng thuøng phuy, thuøng nhöïa, loïc nöôùc: o Lôùp loïc than cuûi daøy : 40 – 50 cm o Lôùp caùt daøy : 30 – 40 cm o Lôùp soûi daøy : 5 – 7 cm

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

o Soûi röûa saïch tröôùc khi cho vaøo thuøng loïc.

- Laøm maát muøi hoâi thoái nöôùc: Loïc nöôùc qua caùt, soûi, than hoaït tính, than quaû,

voû gaùo döøa, than cuûi.

- Khi nghi ngôø nguoàn nöôùc bò nhieãm xaï:

 Thöû sô boä baèng caù con vaø caém bieån caám khoâng duøng nöôùc ñoù  Baùo quaân y caáp treân xöû trí hay baùo boä ñoäi hoaù hoïc ñeán kieåm tra.

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Baùc Hoà thaêm cô sôû y teá quaân-daân-y keát hôïp (Beänh vieän Vaân Ñình – Haø Ñoâng)

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

BAØI 16: CÔ SOÁ QUAÂN Y

- MUÏC ÑÍCH YEÂU CAÀU:

 Muïc ñích: Naém vöõng khaùi nieäm, noäi dung laø cô soá quaân y phuïc vuï chieán

ñaáu.

 Yeâu caàu:

o Naém noäi dung cô soá quaân y ôû caùc tuyeán quaân y Ñaïi ñoäi, Tieåu ñoaøn,

Trung ñoaøn, Sö ñoaøn trong chieán ñaáu.

o Hieåu noäi dung cô soá quaân y trong heä thoáng Cô soá Quaân y trong chieán

tranh baûo veä Toå quoác.

- THÔØI GIAN GIAÛNG BAØI: 4 tieát - ÑOÁI TÖÔÏNG GIAÛNG BAØI: Sinh vieân Y Döôïc heä daøi haïn vaø chuyeân tu, taïi

chöùc naêm thöù 4, thöù 5, thöù 6 – Ñaïi hoïc Y Döôïc TP. HCM.

- NOÄI DUNG BAØI GIAÛNG: CÔ SOÁ QUAÂN Y Tieáp teá quaân y theo cô soá quaân y laø moät phöông thöùc tieáp teá thích hôïp ñoái vôùi toå chöùc ñaûm baûo cöùu chöõa TBBB cuûa moät cuoäc chieán tranh quy moâ, vôùi khoái löôïng thöông binh, beänh binh (TBBB) lôùn, trong caùc chieán dòch khaån tröông vaø aùc lieät.

I. ÑAÏI CÖÔNG CÔ SOÁ QUAÂN Y:

1. Ñònh nghóa cô soá quaân y

- Cô soá quaân y laø moät khoái löôïng nhaát ñònh vaät tö kyõ thuaät quaân y vaø phöông tieän, trang bò vaät chaát quaân y (bao goàm thuoác, hoaù chaát, boâng baêng, chæ khaâu phaãu thuaät, duïng cuï vaø maùy moùc y teá, caùc phieáu, soå saùch ñaêng kyù chuyeân moân …) ñöôïc ñoùng goùi saün trong moät hay nhieàu bao bì thích hôïp (hoøm goã, tuùi vaûi, hoäp saét, bao taûi, thuøng toân) ñeå ñaûm baûo cho moät nhieäm vuï quaân y vôùi khoái löôïng quy ñònh, ôû moät tuyeán quy ñònh, trong moät thôøi gian quy ñònh.

2. Cô soá Quaân y quy ñònh cho caùc tuyeán:

a. ÔÛ tuyeán quaân y ñaïi hoäi (quaân y c): Coù cô soá quaân y laø tuùi y taù. Tuùi y taù laø tuùi vaûi baït ñeo vai ñöôïc trang bò cho y taù ñaïi hoäi laøm nhieäm vuï caáp cöùu ñaàu tieân cho caùc TB cuûa ñaïi ñoäi trong chieán ñaáu. Tuùi y taù bao goàm caùc thuoác saùt truøng, giaûm ñau, boâng baêng caùc loaïi vaø moät soá duïng cuï nhö bôm tieàm, næa, kìm koâse, garoâ caàm maùu. Khoái löôïng thuoác vaø boâng baêng ñuû cho moät traän ñaùnh.

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

b. ÔÛ tuyeán quaân y tieåu ñoaøn (quaân y d): Coù cô soá quaân y laø tuùi y só. Tuùi y só laø tuùi vaûi baït, ñeo vai ñöôïc trang bò cho y só tieåu ñoaøn, bao goàm caùc thuoác saùt truøng, caáp cöùu, khaùng sinh, moät boä tieåu phaãu thuaät vaø moät soá duïng cuï caàm maùu, ñeå quaân y d laøm nhieäm vuï boå sung caáp cöùu cho nhöõng TB töø tuyeán chuyeån veà.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

c. ÔÛ tuyeán quaân y trung ñoaøn (traïm quaân y e): ñöôïc trang bò cô soá Y. Cô soá Y laø cô soá thuoác chieán thöông vaø boâng baêng, ñeå quaân y e laøm nhieäm vuï cöùu chöõa toái khaån caáp vaø khaån caáp cho 25 TB qua traïm quaân y e.

d. ÔÛ tuyeán quaân y sö ñoaøn (traïm quaân y f): Hay ñoäi ñieàu trò, beänh vieän daõ chieán ñöôïc trang bò cô soá thuoác chieán thöông vaø boâng baêng ñeå caùc phaân ñoäi quaân y naøy baûo ñaûm nhieäm vuï cöùu chöõa khaån caáp vaø moät phaàn cô baûn, mang teân cô soá K. Moãi cô soá K ñaûm baûo cöùu chöõa cho 50 TB töø tuyeán quaân y e chuyeån veà.

II. CAÙC CÔ SOÁ QUAÂN Y HIEÄN ÑANG LÖU HAØNH ÔÛ CAÙC TUYEÁN QUAÂN Y

PHUÏC VUÏ CHIEÁN ÑAÁU:

1. Tuyeán quaân y ñaïi ñoäi

- ÔÛ caùc ñaïi ñoäi boä binh, cô soá quaân y laø tuùi y taù. Noäi dung tuùi y taù coù khoaûng 20 khoaûn, goàm thuoác, boâng baêng, duïng cuï v.v... ÔÛ vuøng coù beänh soát reùt. Thì ñöôïc trang bò caû thuoác soát reùt.

- Troïng löôïng khoaûng 3kg

2. Tuyeán quaân y tieåu ñoaøn

- ÔÛ caùc tieåu ñoaøn boä binh, cô soá quaân y laø tuùi y só, tuùi y só laø tuùi vaûi baït ñeo vai, ñöôïc trang bò cho y só tieåu ñoaøn, laøm nhieäm vuï boå sung caáp cöùu TBB. Noäi dung tuùi YS bao goàm hôn hai möôi khoaûn (thuoác saùt truøng, thuoác caáp cöùu, thuoác khaùng sinh, thuoác giaûm ñau … boâng baêng caùc loaïi vaø gaïc huùt, moät boä tieåu thuû thuaät vaø caùc duïng cuï caàm maùu, neïp coá ñònh gaãy xöông, bôm tieâm, nhieät keá …)

- Troïng löôïng (caû bì) cuûa cô soá y só khoaûng treân 3 kg. Sau moãi moät ñôït chieán ñaáu, caùc cô soá YT vaø YS ñöôïc boå sung boâng baêng vaø caùc loaïi thuoác, ñuû nhö danh muïc quy ñònh (phuï luïc 1).

Phuï luïc 1 – Noäi dung cô soá YT vaø YS ôû caùc tuyeán Quaân y ñaïi ñoäi vaø tieåu ñoaøn boä binh STT Teân khoaûn Ñôn vò Tuùi YT Tuùi YS Ghi chuù

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

1 I. Thuoác vaø boâng baêng SMP 0,5 1 2 Vieâm giaûm ñau 3 Tetraxyclin 0,25 4 Moùcphin 0,01 5 Na camphosunfonat 0,2 Peânixilin 500.000 6 7 Tím meâtyl 8ml 8 Röôïu caáp cöùu 3 Vieân “ “ OÁng “ Loï “ ml 4 20 20 1 20 5 40 40 5 5 10 1 6

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

STT Teân khoaûn Ñôn vò Tuùi YT Tuùi YS Ghi chuù

1 9 Coàn 900 10 Boät conak 30g 11 Daàu xoa choáng laïnh 12 Baêng caù nhaân 13 Baêng cuoän xoâ 14 Baêng 4 daûi 15 Baêng dính nhoû 16 Boâng gaïc mieáng 0,15 x 0,15 17 Boâng huùt nöôùc 18 Chæ khaâu phaãu thuaät (lanh) 19 Boâng môõ

II. Duïng cuï

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

20 Bôm tieâm thuûy tinh 5ml 21 Hoäp ñöïng bôm tieâm 5ml 22 Nhieät keá + hoäp 23 Kim tieâm soá 16, 18, 20 24 Kim Hafedorf 25 Kim chaâm cöùu (30 caùi) 26 Kìm Koâse thaúng 27 Keïp phaãu tích coù maáu 28 Kìm caàm maùu thaúng 29 Kìm caàm kim 30 Keùo caét baêng 31 Keùo cong ñaàu taøy 32 Dao chích 33 Hoäp luoäc duïng cuï 34 Garoâcaosu 35 Khaên moå coù loã 40 x 60cm 36 Khay men 18 x 27cm 37 OÁng nghe 2 tai 38 Ñeøn pin (loaïi 2 pin) 39 Pin ñeøn 1,5v 40 Ny loâng traéng daøy 41 Neïp Crame 42 Phieáu cho TB coù garoâ 43 Buùt chì hoaëc buùt bi 44 Con cheøn 3 “ Goùi Hoäp Cuoän Cuoän “ “ Mieáng g m g Caùi “ Caùi “ “ Hoäp Caùi Caùi “ “ “ “ “ “ “ “ “ “ “ Ñoâi m Boä Tôø Caùi “ 4 6 10 3 1 4 1 1 1 3 1 1 1 2 1 1 10 1 2 5 100 1 1 10 20 5 1 8 25 2 50 1 1 1 10 3 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 1 1 1 1 1 1 10 1 2 6 10 (nhöïa) 10 (nhöïa) moãi loaïi

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

STT Teân khoaûn Ñôn vò Tuùi YT Tuùi YS Ghi chuù

1 45 Boä noái neïp 46 Nuùt nhöïa chuïp loï Peânixilin 47 Vaûi ñoû hình côø ñuoâi nheo 48 Voû tuùi baït ñeo vai 49 Baác gaïc 3 x 50 cm 3 Boä Caùi “ “ “ 4 1 1 10 1 5 10 1 1 6 Caàm maùu

3. Tuyeán quaân y trung ñoaøn boä binh

- Cô soá Y laø khoái löôïng thuoác chieán thöông, boâng baêng, chæ khaâu phaãu thuaät ñuû ñeå cöùu chöõa 25TB qua traïm quaân y e, bò thöông do vuõ khí thoâng thöôøng, trong ñoù coù 20-25% TB ñöôïc cöùu chöõa toái khaån caáp vaø khaån caáp; thôøi gian cöùu chöõa coù theå töø 7 ñeán 10 ngaøy.

- Cô soá Y goàm moät kieän, kyù hieäu laø Y, troïng löôïng (caû bì) khoaûng 35kg (phuï

luïc 2).

Ñôn vò Cô soá Y Cô soá K Ghi chuù Phuï luïc 2 – Noäi dung cô soá Y vaø cô soá K STT Teân khoaûn

1 3 4 5 6

2 I. THUOÁC BAÛNG A VAØ THAØNH PHAÅM BAÛNG A

Prostigmin 0,5mg

1 Adrenalin 1mg 2 Atropin sunfat 1/4mg 3 Dolargan 0,10 4 Mocphin 0,01 5 6 Uabain 1/4mg OÁng OÁng OÁng OÁng OÁng OÁng 8 20 5 10 10 10 40 20 40 2 20

II. THUOÁC BAÛNG B VAØ THAØNH PHAÅM BAÛNG B

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

7 Aminazin 0,05 8 Coramine 25% ml 9 Loâdi 10 Lobelin 3mg 11 Ephedrin 0,05 12 Novocain 0,25 x 5ml 13 Novocain 1% 5ml 14 Novocain 3% 5ml 15 Novocain HC1 boät 16 Promethazin 0,025 17 Streptomyxin 1g OÁng OÁng g OÁng “ OÁng “ g “ OÁng Loï 4 10 4 4 80 80 10 20 6 10 20 6 30 30 10 50 10 30

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

STT Teân khoaûn Ñôn vò Cô soá Y Cô soá K Ghi chuù

1 3 4 5 6

2 III. THUOÁC DEÃ CHAÙY VAØ BAÛO QUAÛN LAÏNH

18 Coàn 900 19 Ete meâ

IV. THUOÁC OÁNG

20 Cafein 0,07 21 Detran 5%, 1 lít 22 Na camphosunfonat 0,20 23 Natri Pentotan 1g 24 Nöôùc caát cho tieâm 2ml 25 Peânixilin 500.000 ml ml OÁng Chai OÁng Loï OÁng Loï 1000 240 10 2 20 3 30 40 2000 600 20 1 40 6 100 300

26 OÁng 5 20

27 OÁng 20 20

28 Lít 1 Huyeát thanh maën öu tröông 10%; 5ml Huyeát thanh ngoït öu tröông 30%; 5ml Huyeát thanh maën ñaéng tröông 0,9%

29 Vintamin B1 0,025; 1ml 30 Vintamin C 0,10; 2ml 31 Vitamin K 5mg

V. THUOÁC VIEÂN 32 Sunfaguanidin 0,50 33 S.M.P 0,50 34 Tetraxyclin 0,25 35 Vitamin B1 0,01 36 Vitamin C 0,10

VI . THUOÁC BOÄT 37 Naclorua boät 1,8g 38 Sunfanilamit 39 Thuoác ñoû 40 Thuoác tím OÁng OÁng OÁng Vieân “ “ “ “ OÁng g g g 20 40 10 100 200 50 500 500 40 30 10 10 100 120 20 100 400 150 1000 1000 60 30 20 20

VII. BOÂNG BAÊNG, CHÆ KHAÂU

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

41 Baêng cuoän xoâ 5m x 0,07 42 Baêng dính 5m x 0,025 43 Boâng huùt 44 Boâng môõ Cuoän Cuoän g g 100 1 1000 200 200 2 1000

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

STT Teân khoaûn Ñôn vò Cô soá Y Cô soá K Ghi chuù

2 1 45 Gaïc huùt khoå 0,9m 46 Gaïc hoà khoå 1,6m 47 Chæ Catgut soá o 48 Chæ Catgut soá 1 49 Chæ Catgut soá 2 50 Chæ luïa soá 5 51 Boät boù 3 m m OÁng OÁng OÁng OÁng Kg 4 45 2 2 2 2 0 5 105 10 2 4 2 5 6

4. Tuyeán quaân y sö ñoaøn boä binh vaø tuyeán sau: (ñoäi ñieàu trò, beänh vieän daõ

chieán). - Söû duïng cô soá K, (phuï luïc 2) bao goàm caùc thuoác chieán thöông, boâng baêng caùc loaïi, chæ khaâu phaãu thuaät, boät boù coá ñònh gaãy xöông … ñuû ñeå cöùu chöõa 90TB (do vuõ khí saùt thöông) qua traïm quaân y sö ñoaøn, ñoäi ñieàu trò vaø beänh vieän daõ chieán, trong ñoù coù töø 40 ñeán 60% TB ñöôïc cöùu chöõa khaån caáp vaø cô baûn. Thôøi gian ñieàu trò töø 20-25 ngaøy. Ngoaøi khoái löôïng dòch truyeàn coù trong cô soá K, ñôn vò phaûi töï pha huyeát thanh ñeå phuïc vuï phaãu thuaät vaø choáng soác (coù trong kieän nguyeân lieäu pha cheá).

- Cô soá K vôùi khoái löôïng thuoác, boâng baêng, duïng cuï noùi treân ñöôïc ñoùng goùi

trong 2 kieän coù kyù hieäu . (Trong ñoù coù laø moät hoøm boät boù). Troïng

löôïng (caû bì) khoaûng treân 80 kg, keå caû hoäp boät boù 5 kg (phuï luïc 2).

- Cô soá K chæ trang bò vaø tieáp teá cho caùc phaân ñoäi quaân y phuïc vuï chieán ñaáu taïi

caùc maët traän, caùc chieán tröôøng.

III. HEÄ THOÁNG CÔ SOÁ QUAÂN Y VAØ NHÖÕNG CÔ SOÁ QUAÂN Y TRONG HEÄ

THOÁNG:

1. Ñònh nghóa heä thoáng cô soá quaân y:

Heä thoáng cô soá quaân y laø moät taäp hôïp caùc cô soá quaân y ñeå trang bò tieáp teá cho caùc ñoái töôïng (caù nhaân, phaân ñoäi chieán ñaáu hay toå chöùc quaân y) ôû moät hay nhieàu tuyeán quaân y, nhaèm phuïc vuï cho moät loaïi hình baûo ñaûm quaân y.

2. Caùc heä thoáng cô soá quaân y (trong chieán tranh choáng Myõ cöùu nöôùc):

a. Heä thoáng cô soá thuoác haønh quaân ñöôøng daøi:

Coù caùc cô soá :  Hoäp thuoác caù nhaân B1, caáp cho caù nhaân caùn boä vaø chieán só haønh quaân lieân

tuïc trong 3 thaùng.

 Hoäp thuoác caù nhaân B2, caáp cho caù nhaân caùn boä vaø chieán só haønh quaân lieân

tuïc trong 6 thaùng.

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

 Cô soá A caáp cho tieåu ñoäi haønh quaân trong 6 thaùng

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

 Cô soá YTB laø tuùi vaûi baït, ñeo vai coù thuoác beänh, thuoác chieánthöông, bôm tieâm, duïng cuï, boâng baêng ñaûm baûo caáp cöùu trong haønh quaân ñöôøng daøi trong 6 thaùng. Cô soá naøy bao goàm tuùi YT1B vaø YT2B, do 2 y taù mang.

 Cô soá YSB laø cô soá quaân y phuïc vuï tieåu ñoaøn haønh quaân chieán ñaáu.

b. Heä thoáng cô soá thuoác chieán thöông:

Coù caùc cô soá:  Cô soá Y laø cô soá quaân y cöùu chöõa khaån caáp ôû tuyeán quaân y e, cho 25 TB

qua traïm quaân y e, trong thôøi gian 7-10 ngaøy.

 Cô soá K laø cô soá quaân y cöùu chöõa khaån caáp vaø moät phaàn cô baûn ôû caùc tuyeán quaân y töø quaân y f trôû veà sau (ñoäi ñieàu trò, beänh vieän daõ chieán …) cho 50 TB, trong thôøi gian 25-30 ngaøy.

c. eä thoáng cô soá thuoác beänh binh:

Coù caùc cô soá:  Cô soá BX laø cô soá thuoác beänh xaù, ñieàu trò cho 100 giöôøng beänh (beänh xaù,

beänh xaù ñöôøng daây) trong 1 quyù.

 Cô soá BV kaø cô soá thuoác beänh vieän, ñieàu trò cho 100 giöôøng beänh (beänh

vieän quaân khu) trong moät quyù.

 Cô soá AZ laø cô sôû an döông, duøng cho TBBB sau khi ñieàu trò ôû beänh xaù

veà.

d. Heä thoáng thuoác chi vieän cho chieán tröôøng.

Caùc loaïi thuoác ñoùng goùi theo daïng baøo cheá vaø theo tính chaát chöõa beänh, do caùc chieán tröôøng yeâu caàu, ñöôïc ñoùng kieän theo chuûng loaïi. Coù khoaûng 20 loaïi cô soá, goàm caû thuoác vaø duïng cuï, boâng baêng. Ví duï:  Kieän soát reùt vieân caùc loaïi  Kieän soát reùt tieâm caùc loaïi  Kieän khaùng sinh vieân caùc loaïi  Kieän khaùng sinh tieâm caùc loaïi  Kieän caùc thuoác boå vaø vitamin vieân  Kieän thuoác boå tieâm goàm caùc thuoác tieâm vaø vitamin Coù taùc duïng boài döôõng cô theå, choáng thieáu maùu nhö sirepar, vitamin B1 oáng, vitamin B12 oáng.  Kieän nguyeân lieäu pha cheá goàm glucoza boät tieâm, Natri Clorua boät tieâm,

Novo-cain boät tieâm, quimin clohyñrat boät tieâm.

 Kieän boâng baêng caùc loaïi.  Kieän duïng cuï phaãu thuaät.  Kieän duïng cuï ñieàu trò, hoä lyù…

IV. ÖU NHÖÔÙC ÑIEÅM CUÛA SÔ SOÁ QUAÂN Y:

1. Öu ñieåm:

100

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

- Ñôn giaûn hoùa ñöôïc trong caùc khaâu tính toaùn, laäp keá hoaïch tieáp teá quaân y

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

trong chieán dòch

- Phöông thöùc tieáp teá vaät tö kyõ thuaät quaân y baèng cô soá quaân y laø phöông thöùc raát phuø hôïp ñoái vôùi cuoäc chieán tranh quy moâ lôùn, tieáp teá ñöôïc khaån tröông vaø ñoàng boä.

- Thuaän tieän cho vieäc söû duïng.

2. Nhöôïc ñieåm:

- Raát toán keùm coâng söùc vaø ñoà bao goùi raát phöùc taïp. - Vì ñoùng chung trong cuøng moät bao bì (tuùi, kieän, thuøng …) neân caùc thuoác vaø hoùa chaát coù theå taùc duïng laãn nhau, khi va ñaäp luùc vaän chuyeån laøm aûnh höôûng ñeán chaát löôïng thuoác; han gæ duïng cuï kim loaïi …

- Soá löôïng caùc khoaûn thuoác trong cô soá cuõng khoâng theå saùt tuyeät ñoái vôùi nhu

caàu söû duïng.

- Thöôøng cô soá quaân y khoâng bao giôø söû duïng heát vaø ñuùng 100% so vôùi nhu caàu. Vì vaäy seõ coù moät khoái löôïng vaän taûi khoâng höõu ích trong vaän chuyeån tieáp teá quaân y.

3. Giaûm bôùt laõng phí, khaéc phuïc nhöôïc ñieåm:

- Chæ tieáp teá baèng cô soá quaân y ñoái vôùi caùc ñôn vò quaân y chieán thuaät vaø trong

thôøi chieán (ñaïi ñoäi, tieåu ñoaøn, trung ñoaøn, sö ñoaøn).

- Caùc ñôn vò quaân y tuyeán chieán thuaät khoâng phuïc vuï chieán ñaáu (thôøi bình) thì

cuõng khoâng caáp phaùt theo cô soá quaân y.

Duø coù nhöõng nhöôïc ñieåm, nhöng ñoái vôùi vieäc cöùu chöõa TBBB trong moät cuoäc chieán tranh quy moâ vaø aùc lieät, thì maët öu ñieåm vaãn laø cô baûn. Tieáp teá quaân y thôøi chieán vaãn phaûi thöïc hieän tieáp teá baèng cô soá quaân y.

V. KEÁT LUAÄN:

Trong cuoäc chieán tranh choáng Myõ cöùu nöôùc vaø chieán tranh baûo veä bieân giôùi Taây Nam vaø phía Baéc (1979) coâng taùc baûo ñaûm quaân y phuïc vuï cho chieán ñaáu thöïc hieän tieáp teá quaân y baèng cô soá quaân y keát quaû raát toát.

Trong chieán tranh quy moâ hieän ñaïi treân theá giôùi caùc nöôùc cuõng toå chöùc baûo ñaûm

tieáp teá quaân y baèng cô soá.

101

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Ñeå chuaån bò vaø laøm toát coâng taùc toå chöùc baûo ñaûm quaân y trong chieán tranh baûo veä Toå quoác (neáu xaûy ra) chuùng ta caàn tieáp tuïc nghieân cöùu kinh nghieäm tieáp teá quaân y quaù khöù, phaùt huy laøm toát hôn nöõa coâng taùc cöùu chöõa TBB trong ñieàu kieän môùi, thaät caàu thò, phuø hôïp, linh ñoäng saùng taïo.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

BAØI 17: COÂNG TAÙC PHA CHEÁ DAÕ NGOAÏI

TRONG CHIEÁN TRANH BAÛO VEÄ TOÅ QUOÁC

- MUÏC ÑÍCH YEÂU CAÀU BAØI GIAÛNG:

 Muïc ñích yeâu caàu : Naém vöõng noäi dung vaø bieát trieån khai coâng taùc pha

cheá daõ ngoaïi trong chieán tranh.

- THÔØI GIAN GIAÛNG BAØI: 6 tieát (2 lyù thuyeát, 4 thöïc haønh) - ÑOÁI TÖÔÏNG GIAÛNG: Sinh vieân Döôïc naêm thöù 4 – 5 heä daøi haïn vaø sinh vieân Döôïc naêm thöù 3 – 4 heä chuyeân tu, taïi chöùc Ñaïi hoïc Y döôïc TP. Hoà Chí Minh.

- NOÄI DUNG BAØI GIAÛNG: COÂNG TAÙC PHA CHEÁ DAÕ NGOAÏI TRONG

CHIEÁN TRANH BAÛO VEÄ TOÅ QUOÁC.

I. VÒ TRÍ TAÀM QUAN TROÏNG CUÛA COÂNG TAÙC PHA CHEÁ DAÕ NGOAÏI:

- Pha cheá trong ñieàu kieän daõ ngoaïi laø tieán haønh pha cheá thuoác men, dòch truyeàn phuïc vuï thöông, beänh binh trong hoaøn caûnh khoù khaên, thieáu thoán raát nhieàu so vôùi ñieàu kieän tónh taïi, veà thôøi gian, cô sôû vaø phöông tieän laøm vieäc – so vôùi thôøi bình.

- Pha cheá daõ ngoaïi ñöôïc tieán haønh ôû traïm quaân y trung ñoaøn, traïm quaân y sö

ñoaøn, ñoäi ñieàu trò, ñoäi phaãu thuaät, beänh vieän daõ chieán...

- Trong cuoäc chieán tranh giaûi phoùng tröôùc kia ñeàu phaûi thöïc hieän coâng taùc pha cheá daõ ngoaïi. Qua toång keát caùc chieán dòch lôùn trong chieán tranh giaûi phoùng cuûa ta tröôùc ñaây, thì löôïng dòch truyeàn söû duïng cho choáng soác laø raát lôùn: cöù 2000 thöông binh vaøo traïm quaân y sö ñoaøn thì caàn 250 lít ñeán 500 lít dòch truyeàn, chöa keå dòch truyeàn ñeå duøng trong phaãu thuaät vaø caùc tröôøng hôïp caáp cöùu vaø ñieàu trò noäi khoa khaùc.

- Trong chieán tranh baûo veä Toå quoác, ôû bieân giôùi phía Taây Nam vaø bieân giôùi phía Baéc thöông binh qua traïm Quaân y trung ñoaøn thöôøng coù tyû leä bò soác laø 10%; trung bình moãi ca soác söû duïng heát 1,5 lít dòch truyeàn.

- Thöông binh qua traïm quaân y sö ñoaøn tyû leä soác laø 15%, trung bình moãi ca soác

söû duïng 2,5 lít dòch truyeàn. Nhöõng khoù khaên khi pha cheá daõ ngoaïi:

- Ñôn vò phaûi cô ñoäng chieán ñaáu nhieàu. - Nhieân lieäu, nguoàn nöôùc ñeå pha cheá khoâng phaûi ôû ñaâu cuõng coù saün. - Trang bò chöa ñöôïc caûi tieán goïn nheï, thích hôïp vôùi ñieàu kieän daõ ngoaïi. - Pha cheá ôû trong haàm, haøo nôi röøng nuùi, möa gioù, aåm thaáp laø moâi tröôøng deã bò

nhieãm khuaån neân coâng taùc ñaûm baûo voâ truøng laø raát khoù khaên.

- Nhöõng thöông binh bò soác nheï, coøn coù theå uoáng ñöôïc thì cho uoáng nhaèm giaûm

102

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

nheï tieâm truyeàn, caùc goùi uoáng coù teân laø CoNak (Orazol) goàm:

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

 Natri Clorua  Natri Bicacbonat  Kali Clorua  Glucoza : 3,5 gam : 2,5 gam : 1,5 gam : 20 gam

Duøng ñeå pha trong 1 lít nöôùc ñun soâi ñeå nguoäi ñeå ñieàu trò soác nheï, maát nöôùc.

- Tuyeán quaân y sö ñoaøn vaø ñoäi ñieàu trò phaûi töï pha cheá ñaûm baûo khoaûng 75%

löôïng dung dòch.

- ÔÛ caùc beänh vieän daõ chieán quaân ñoaøn, beänh vieän quaân khu, ñöôïc caáp nguyeân

lieäu, ñeå töï pha cheá ñaûm baûo laáy nhu caàu dòch truyeàn cho mình.

II. TOÅ CHÖÙC TRIEÅN KHAI PHA CHEÁ TRONG ÑIEÀU KIEÄN DAÕ NGOAÏI:

1. Yeâu caàu:

a. Chuaån bò phöông tieän duïng cuï pha cheá:

Phaûi coù moät boä duïng cuï duøng thöôøng xuyeân vaø moät boä döï tröõ goàm:  Duïng cuï ñeå caûi taïo ñòa hình vaø xaây döïng cô sôû.  Duïng cuï ñeå trieån khai cô sôû pha cheá.  Duïng cuï chuyeân moân ñeå pha cheá dung dòch tieâm truyeàn.

b. Chuaån bò hoùa chaát vaø nguyeân lieäu pha cheá: Nguyeân lieäu vaø hoùa chaát duøng ñeå pha cheá daõ ngoaïi do caáp treân caáp (ôû cô soá

kieän nguyeân lieäu).

Hoùa chaát duøng ñeå xöû lyù chai, loï, xöû lyù nöôùc: axit clohyñric, pheøn, thuoác tím... c. Huaán luyeän vaø xaây döïng ñoäi nguõ nhaân vieân pha cheá daõ ngoaïi:

Hình thöùc huaán luyeän:  Taäp toång hôïp: Sau khi taäp phaân ñoaïn thaønh thaïo thì chuyeån sang toång hôïp. Taäp toång hôïp caàn phaûi coù thôøi gian thöôøng ñöôïc toå chöùc ñònh kyø 6 thaùng 1 laàn hoaëc dieãn taäp quaân y, dieãn taäp haäu caàn hoaëc keát hôïp vôùi dieãn taäp quaân söï ñeå huaán luyeän.

Ñaùnh giaù quaù trình taäp luîeân theo chaát löôïng vaø thôøi gian.

2. Trieån khai pha cheá

Caùc tröôøng hôïp trieån khai, caùc hình thöùc trieån khai : a. Tröôøng hôïp trong chieán ñaáu tieán coâng: Caùc cô sôû pha cheá ñöôïc trieån khai treân maët ñaát coù theå baèng leàu baït hay laùn traïi nhoû töï taïo, duøng taêng nilon laøm maùi, chung quanh quaây nilon, phía trong coù maøn pha cheá baèng vinilon, giaáy polyetylen hoaëc vaûi muøng...

103

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Hình 1: Sô ñoà buoàng pha cheá daõ ngoaïi

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

b. Trong chieán ñaáu phoøng ngöï traän ñòa: ñeå ñaûm baûo an toaøn choát giöõ laâu daøi caùc cô sôû pha cheá thöôøng ñöôïc trieån khai döôùi haàm hoaëc trong hang nuùi. Neáu trong hang nuùi thì trieån khai nhö ôû treân maët ñaát, ñaëc bieät chuù yù nguoàn nöôùc. Neáu trieån khai döôùi haàm, dieän tích haàm pha cheá ôû tuyeán trung ñoaøn, sö ñoaøn khoaûng 5 – 6 m2 (daøi: 2,6 – 2,8 m, roäng: 2 – 2,2 m ; saâu: 1,8 – 2 m). Haàm pha cheá coù hai loái ra vaøo roäng 0,7m. Loái vaøo noái vôùi beáp caát nöôùc vaø loái ra noái vôùi haàm kho vaø ôû hai goùc cheânh nhau. Hai loái ra vaøo cuûa haàm pha cheá coù taùc duïng taïo ñöôøng ñi moät chieàu, taêng theâm aùnh saùng cho haàm, thoaùng khí, ñaøo haàm saâu khoaûng 1 – 1,2m thì chöøa hai moâ ñaát ôû hai goùc haàm ñeå laøm baøn pha cheá vaø baøn caân ñeå thaønh phaåm. (Hình 2)

Hình 2: - Baøn ñeå pha cheá:

Daøi 1,2m, roäng 0,7m

- Baøn ñeå caân:

Daøi 0,8m, roäng 0,7m

Coù theå duøng moâ ñaát hoaëc thuøng cô soá ñeå laøm baøn. Neáu duøng hai moâ ñaát laøm baøn thì giaûm ñöôïc thôøi gian phaûi ñaøo moät khoái löôïng lôùn ñaát. Neáu haàm coù naép thì lôùp ñaát laáp daøy 0,5 – 0,8m treân coù phuû nilon che möa. Haàm khoâng laøm naép thì treân che taêng baït. Chung quanh coù khôi raõnh thoaùt nöôùc. Tieán haønh pha cheá ôû haàm coù naép thì coâng vieäc seõ khoù khaên phöùc taïp hôn vì thieáu aùnh saùng, thieáu khoâng khí, ngöôøi pha cheá khoâng theå laøm vieäc ñöôïc laâu.

ÔÛ phía trong haàm, töôøng haàm, traàn haàm, neàn haàm vaø baøn pha cheá, baøn caân ñeàu

caêng traûi nilon, neàn haàm laùt vaùn.

Beáp caát nöôùc vaø tieät truøng thuoác thöôøng phaûi xaây döïng theo beáp hoaøng caàm ñeå

choáng khoùi ban ngaøy vaø aùnh saùng ban ñeâm. (Hình 3 vaø 4). Kích thöôùc vaø caáu truùc cuûa beáp Hoaøng Caàm goàm coù:

104

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Hình 3: Sô ñoà caáu truùc beáp Hoaøng Caàm

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Hình 4: Sô ñoà ñöùng doïc cuûa beáp Hoaøng Caàm

- Nôi ngoài ñun beáp: daøi 1,5m ; roäng: 1m; saâu 0,8m. Coù che vaø coù nôi chöùa cuûi, coù raõnh thoaùt nöôùc beân caïnh, ngoài ñun caàn coù haàm caù nhaân cho nhaân vieân caát nöôùc, röûa chai loï.

- Nôi ñaët noài caát nöôùc: daøi: 1,5m; roäng: 0,6m. Coù khoeùt loã beáp ñeå noài caát vaø noài haáp, tuyø theo kích thöôùc cuûa noài caát vaø noài haáp maø khoeùt loã cho vöøa khít. - Haàm chöùa khoùi: daøi 1,5m; roäng 0,6m; saâu 1,2m. Ñeå khoùi giaûi phoùng ra töø töø

traùnh oà aït.

- Heä thoáng oáng daãn khoùi (haøo thoaùt khoùi): daøi 4m; roäng 0,2m; saâu 0,2m cuøng nhieàu nhaùnh oáng daãn khoùi vaø chaïy caøng daøi roäng caøng toát, kích thöôùc neâu treân laø kích thöôùc toái thieåu.

- Haàm chöùa khoùi vaø oáng daãn khoùi ñöôïc phuû baèng caønh caây töôi vaø laù xanh,

treân traûi moät lôùp ñaát vuïn moûng.

- Toå döôïc quaân y trung ñoaøn, sö ñoaøn, thöôøng trieån khai moät heä thoáng lieân hoaøn goàm coù haàm pha cheá, haàm kho vaø beáp caát nöôùc, noái vôùi nhau baèng giao thoâng haøo. (hình 5)

Hình 5: Sô ñoà heä thoáng lieân hoaøn haàm pha cheá, haàm kho vaø beáp caát nöôùc.

c. Trieån khai caùc böôùc pha cheá:

Saûn xuaát nöôùc caát

- Giaûi quyeát nguoàn nöôùc ñeå caát:

105

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

 Nöôùc ao, hoà

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

 Nöôùc khe suoái, nöôùc soâng  Nöôùc möa  Nöôùc gieáng

- Coù 3 bieän phaùp laøm trong nöôùc: Ñeå töï laéng: Duøng noài haáp choõ xoâi, thuøng ñöïng cô soá thuoác hoaëc ñan soït, loùt nilon, chöùa ñaày nöôùc ñeå töï laéng. Caùch laøm naøy laâu khoâng ñaûm baûo thôøi gian, nhaát laø nöôùc chöùa nhieàu caën daïng keo. Laøm trong nöôùc baèng pheøn: Chöùa nöôùc vaøo caùc duïng cuï noùi treân, cho pheøn chua vaø quaáy tan, trung bình töø 0,1 – 0,2g pheøn chua cho moät lít nöôùc caàn laøm trong, roài ñeå laéng. Laøm trong baèng phöông phaùp loïc:  Loïc baèng thuøng loïc: Duøng thuøng men coù voøi hoaëc thuøng goã loùt nilon (H.6) cho than caùt soûi theo thöù töï. Ñoå nöôùc caàn loïc vaøo höùng ôû voøi ta ñöôïc nöôùc trong.

Hình 6: Loïc baèng thuøng loïc

 Loïc baèng gieáng loïc: Ñaøo gieáng beân caïnh suoái, ñeå nöôùc thaám vaøo, hoaëc ñaøo moät gieáng nhoû gaàn suoái vaøo gieáng roài cuõng xeáp laàn löôït caùc lôùp than, caùt, soûi ñeå nöôùc ngaám qua ñoù vaøo gieáng (H.7) o Neáu coù taïp chaát saét, nöôùc coù maøu ñuïc thì chæ caàn loïc qua moät lôùp caùt vaøng chieàu daøy töø  25cm. Vôùi nguoàn nöôùc coù moät löôïng saét döôùi 20mg/lít khi qua beå loïc chæ coøn laïi töø 0,1 – 0,15mg/lít.

Hình 7: Loïc baèng gieáng loïc beân suoái

o Neáu theâm moät lôùp than goã daøy töø 15 – 25cm xeáp xen keõ vôùi lôùp caùt vaøng vaø soûi thì ngoaøi khaû naêng khöû saét, muøi vò, laøm trong, noù coøn coù khaû naêng khöû ñöôïc muøi vaø chaát höõu cô (giaûi quyeát ñöôïc 70 – 80%), moät löôïng amoâniac nhoû töø 0,5mg/l trôû xuoáng.

o Vôùi nguoàn nöôùc gieáng khôi thì tuyø theo chaát löôïng nöôùc cuûa töøng gieáng

maø caàn laøm trong hay khoâng laøm trong.

o Nöôùc möa coù theå duøng vaûi nilon caêng roäng ñeå höùng, döï tröõ vaø vaãn

phaûi xöû lyù baèng caùch loïc nhö treân tröôùc khi caát nöôùc.

106

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

- Xöû lyù nöôùc ñeå caát: nhö caùch xöû lyù nöôùc caát ôû thôøi bình (caát nöôùc duøng cho

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

pha cheá).

- Kyõ thuaät caát nöôùc: kyõ thuaät caát nöôùc nhö thôøi bình - Chuaån bò chai, nuùt vaø xöû lyù chai nuùt: nhö thôøi bình - Veä sinh buoàng pha cheá: Duøng dung dòch cloramin 5‰ (chuù yù ñeán chaát löôïng cloramin) lau töôøng, neàn haàm, buoàng pha cheá. Duøng coàn 700 lau baøn pha cheá vaø phun vaøo maøn pha cheá. Dieät truøng khoâng khí vaø choáng moác baèng xoâng formol. - Loïc trong: Yeâu caàu cuûa kyõ thuaät loïc laø ñaït ñoä trong nhanh, moâi tröôøng daõ ngoaïi laø moâi tröôøng oâ nhieãm vì vaäy caàn phaûi choïn moät phöông phaùp loïc nhanh höõu hieäu. Phöông phaùp loïc nhanh nhaát laø loïc döôùi aùp suaát giaûm, pheãu loïc phoå bieán laø hình truï, coù theå duøng bình thanh huyeát 250ml laøm oáng loïc, duøng loï penicilin hoaëc pheãu thuyû tinh nhoû ñeå taïo pheãu naám. (Hình 8)

Hình 8: Caùc daïng pheåu loïc.

Tuyø theo coâng thöùc cuûa maùy huùt maø ta coù caùc lôùp duø, vaûi hoaëc boâng thích hôïp

ñeå huùt, loïc.

- Tieät truøng :

 Thöôøng duøng noài haáp aùp löïc ñeå tieät truøng  Ngoaøi ra coøn duøng caùc bieän phaùp tieät truøng sau:

- Luoäc soâi: Duøng trong tröôøng hôïp khoâng coù noài haáp aùp löïc vaø löôïng dòch truyeàn ñem haáp khoâng nhieàu. Ñeå dòch truyeàn ngaäp nöôùc ngang vôùi möùc trong chai. Ñun soâi 1-2h. Nhöôïc ñieåm cuûa phöông phaùp naøy laø thôøi gian luoäc laâu vaø nhieät ñoä trong chai khoâng ñaït 1000C; coù theå duøng noài haáp choõ xoâi hoaëc noài choõ xoâi töï taïo ñeå luoäc soâi. (Hình 9)

Hình 9:

107

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Nhöôïc ñieåm cuûa phöông phaùp naøy laø nhieät ñoä trong noài khoâng ñoàng ñeàu, caùc

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

chai xeáp phía treân, nhieät ñoä ngoaøi chai chæ ñaït 90 – 950C vaø trong chai laø 80 – 850C Ñeå coù nhieät ñoä ñoàng ñeàu trong noài thì khaéc phuïc nhö hình veõ sau: (Hình 10)

Hình 10:

- Khaû naêng tieät khuaån phuï thuoäc vaøo:

 Loaïi vi khuaån vaø daïng cuaû noù (dinh döôõng, nha baøo).  Thôøi gian tieät khuaån (daïng nha baøolaâu hôn).  Soá vi khuaån hieän dieän tröôùc khi tieät khuaån.  Nhieät ñoä tieät khuaån.  Moâi tröôøng cuûa vi khuaån (dung dòch muoái, ñaïm hay dung dòch ñöôøng). ÔÛ ñaây chuùng ta caàn löu yù ñeán soá vi khuaån hieän dieän ôû dung dòch tröôùc khi tieät khuaån. Trong moät thöû nghieäm veà thôøi gian, soá vi khuaån trong quaù trình tieät khuaån theo ñoà thò sau:

Ñoà thò treân laø moät ñöôøng cong coù daïng haøm soá muõ, maø theo lyù thuyeát thì ñöôøng cong bieåu dieãn soá vi khuaån giaûm theo thôøi gian tieät khuaån tieán veà 0; nhöng khoâng bao giôø baèng khoâng. Töø ñoù ta ruùt ra :

- Soá löôïng vi khuaån coøn soáng soùt sau khi xöû lyù baèng nhieät caøng thaáp phuï thuoäc vaøo soá vi khuaån caøng ít. Nhö vaäy muoán ñeå chaát löôïng tieät khuaån toát phaûi thöïc hieän choáng nhieãm khuaån trong taát caû caùc giai ñoaïn cuûa quaù trình pha cheá.

- Veà lyù thuyeát thì khoâng bao giôø xaùc ñònh ñöôïc söï tieät khuaån tuyeät ñoái.

III. TRANG BÒ DUÏNG CUÏ ÑEÅ TRIEÅN KHAI PHA CHEÁ DUNG DÒCH TIEÂM

108

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

TRUYEÀN TRONG ÑIEÀU KIEÄN DAÕ CHIEÁN

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Ñ/v tính Caùi - - - - - - Soá löôïng 2 2 1 1 1 1 1 Ghi chuù

1. Duïng cuï ñeå xaây döïng vaø taùi taïo ñòa hình TT Teân trang bò duïng cuï 1 Dao (dao toâng ) 2 Xeûng 3 Cuoác baøn 4 Cuoác chim 5 Kìm cô khí 6 Buùa ñinh 7 Cöa tay 0,8 m Coäng 7 khoaûng

2. Duïng cuï ñeå trieån khai cô soá pha cheá TT Teân trang bò duïng cuï 1 Leàu baït nhoû 8m2 2 Taêng nilon 2,8 x 2,5m 3 Nilon quaây buoàng, haàm pha cheá 4 Nilon daây traûi neàn 5 Gheá goã chuyeân duïng pha cheá 6 Baøn pha cheá daõ ngoaïi 7 Keïp saét 8 Daây nilon 9 Maøn pha cheá baèng Polyetylen 2 x 1,5m Ñ/v tính Soá löôïng Ghi chuù 2 2 30 8 1 1 70 120 2 Boä Caùi Meùt - - - Caùi Meùt Caùi

x 2 Chín khoaûn

109

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

3. Duïng cuï chuyeân moân ñeå pha cheá dung dòch tieâm truyeàn. TT Teân trang bò duïng cuï 1 Noài caát nöôùc 20 lít/1 (Cuïc QY) 2 Daây daãn löu 3 Noài haáp aùp löïc 10 kg 4 Noài haáp choõ xoâi 5 Bình pha cheá inox 12 lít 6 Boä loïc Knicfi 7 Caân ñóa 500gam 8 Ñuõa thuyû tinh 9 Ca nhoâm 500ml 10 Khay men 30 x 40 11 Hoäp haáp boâng baêng vöøa 12 Keùo caét baêng 13 Keïp Kocher Ñ/v tính Soá löôïng Ghi chuù 2 2 1 1 2 2 1 4 2 2 2 2 2 Caùi Boä Caùi - - Boä - Caùi - - - - -

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

TT Teân trang bò duïng cuï 14 Soong nhoâm 5 lít 15 Soong nhoâm 2 lít 16 Chai ñöïng dòch truyeàn 500ml (caû nuùt) 17 Chai ñöïng dòch truyeàn 250ml (caû nuùt) 18 Naùt cao su dòch truyeàn 19 Nuùt nhöïa 20 Tuùi nhöïa PVC hay PE,5 lít ñöïng nöôùc Ñ/v tính Soá löôïng Ghi chuù 1 1 180 50 100 50 04 - - Boä Boä Caùi - -

caát

21 Tuùi nhöïa 50 lít ñöïng nöôùc laøm laïnh 22 Trao ñoåi ion 23 Boä soi trong nguoàn saùng Pin 24 Chaäu nhöïa nhoû 25 Soâ nhöïa xaùch nöôùc 15 lít 26 Ñeøn baõo 27 Beáp daàu hoaû 28 Ñeøn pin vaø pin 29 AÙo coâng taùc + muõ, maïng 30 Choåi loâng röûa chai 31 Baøn chaûi röûa tay 32 Daây cao su buoäc chai 33 Polyetylen moûng 34 Khuùc xaï keá caàm tay 35 Ñoä ño ñoä daãn ñieän rieâng 36 Soå pha cheá 37 Nhaõn thuoác caùc loaïi - Boä - Caùi - - - - Boä Caùi Caùi Kg - Caùi - - - 03 01 01 02 02 02 01 02 05 05 02 05 05 01 01 01 1000

IV. KEÁT LUAÄN:

Coâng taùc pha cheá daõ ngoaïi thôøi chieán, ôû tuyeán chieán thuaät, chieán dòch laø söï keá tuïc truyeàn thoáng haäu caàn taïi choã vaø raát caàn thieát, coù vò trí raát quan troïng cuûa coâng taùc tieáp teá quaân y trong chieán tranh nhaân daân baûo veä toå Quoác.

110

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Pha cheá dung dòch tieâm truyeàn ôû ñieàu kieän daõ ngoaïi laø tieán haønh moät kyõ thuaät coù aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán tính maïng thöông binh, beänh binh trong ñieàu kieän heát söùc khoù khaên; do vaäy chuùng ta caàn phaûi quan taâm ñuùng möùc, chuaån bò toát ngay töø trong thôøi bình ñeå ñaùp öùng toát cho thôøi chieán.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

BAØI 18: COÂNG TAÙC THU HAÙI, TROÀNG CAÂY THUOÁC VAØ SÖÛ

DUÏNG DÖÔÏC LIEÄU ÔÛ TUYEÁN CÔ SÔÛ (Tuyeán Quaân Y Ñaïi Ñoäi, Tieåu Ñoaøn, tuyeán y teá Phöôøng, Xaõ…)

- MUÏC ÑÍCH YEÂU CAÀU BAØI GIAÛNG:

 Muïc ñích: Naém vöõng quan ñieåm keát hôïp ñoâng taây y cuûa Ñaûng vaø Nhaø

nöôùc trong coâng taùc phoøng vaø chöõa beänh.

 Yeâu caàu: Naém vöõng chuû tröông phaùt trieån Ñoâng Nam Döôïc trong ngaønh

Y teá. o Naém baét moät soá kyû thuaät troàng thu haùi cheá bieán döôïc lieäu (caây, thuoác). o Naém vaø söû duïng danh muïc 35 – 45 caây thuoác thoâng thöôøng ñeå phoøng vaø ñieàu trò 10 chöùng beänh thoâng thöôøng theo quy ñònh cuûa Boä Y teá ôû tuyeán cô sôû.

o Bieát aùp duïng moät soá caây thuoác trong ñieàu trò veát thöông, veát boûng.

- THÔØI GIAN GIAÛNG BAØI: 4 – 6 tieát - ÑOÁI TÖÔÏNG GIAÛNG: Sinh vieân Y döôïc naêm thöù 5 – 6 heä daøi haïn vaø sinh vieân naêm thöù 3 – 4 heä chuyeân tu, taïi chöùc Ñaïi hoïc Y döôïc TP. Hoà Chí Minh. - NOÄI DUNG BAØI GIAÛNG TIEÁP TEÁ QUAÂN Y: COÂNG TAÙC THU HAÙI,

TROÀNG CAÂY THUOÁC, SÖÛ DUÏNG DÖÔÏC LIEÄU ÔÛ TUYEÁN CÔ SÔÛ.

I. MÔÛ ÑAÀU:

- Daân toäc ta coù truyeàn thoáng laâu ñôøi söû duïng caây, con thuoác (thuoác Nam, thuoác Baéc – Ñoâng y) ñeå phoøng vaø ñieàu trò beänh. Hieän nay ngaønh y teá (Daân Y – Quaân Y) ñaõ vaø ñang tieáp tuïc keá thöøa phaùt huy truyeàn thoáng y hoïc coå truyeàn, keát hôïp Ñoâng Taây Y ñeå phoøng vaø ñieàu trò beänh cho nhaân daân vaø quaân ñoäi ñaït nhieàu keát quaû toát.

- Thaùng 2 naêm 1955 Baùc Hoà ñaõ göûi thö cho caùn boä ngaønh y teá, Baùc vieát: “...OÂng cha ta ngaøy tröôùc coù nhieàu kinh nghieäm quyù baùu veà caùch chöõa beänh baèng thuoác Ta, thuoác Baéc. Ñeå môû roäng phaïm vi y hoïc, caùc coâ, caùc chuù neân chuù troïng nghieân cöùu vaø phoái hôïp thuoác Ñoâng vaø thuoác Taây, khai thaùc caây thuoác vaø con thuoác”.

- Thaám nhuaàn lôøi daïy cuûa Baùc, Nhaø nöôùc vaø ngaønh Y teá ñaõ coù nhieàu chæ thò veà söû duïng, nuoâi, troàng, thu haùi döôïc lieäu caây, con thuoác ñeå phoøng vaø ñieàu trò beänh.

- Döôïc lieäu nöôùc ta coù raát nhieàu loaïi veà caây thuoác, ñoäng vaät laøm thuoác vaø cuõng coù nhieàu loaïi caây con thuoác quyù hieám treân theá giôùi. Ñaây chính laø cô sôû cuûa ngaønh y hoïc daân toäc, coù vò trí quan troïng trong neàn y hoïc hieän ñaïi.

111

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

II. NGUOÀN DÖÔÏC LIEÄU ÔÛ NÖÔÙC TA ÑA DAÏNG, PHONG PHUÙ:

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Theo thoáng keâ ôû Vieät Nam coù khoaûng treân moät vaïn loaïi thöïc vaät (theo thöïc vaät chí Ñoâng Döông – Flore geùneùrale de l’Indochine) trong ñoù coù khoaûng treân 2.000 loaïi caây thuoác (chieám 20% toång soá caây thöïc vaät).

1. Moät soá caây thuoác thöôøng duøng trong ñieàu trò beänh:

a. Queá thanh: Cinnamomum sp (loureirii, cassia, zeylanicum) coù ôû Thanh Hoaù,

Quyø Chaâu - Ngheä An, Trung boä, Taây nguyeân.

b. Quinquina: Cinchona calisaya, di thöïc, coù ôû Bonloven, Sôn Taây, Ba Vì. c. Saâm Vieät Nam: (Panax vietnamensis), coù ôû Taây nguyeân, Kontom. d. Vaøng ñaéng: (Coscinium usitatum) – coù töø vó tuyeán 16 vaøo Nam e. Hoaøng ñaèng: (Fibraurea tinctoria) – coù ôû hai mieàn Nam Baéc. f. Haø thuû oâ ñoû: (Polygonummultiflorum) – coù ôû Baéc Vieät Nam, Taây Nguyeân. g. Tam thaát: (Pseudopanax ginseng), di thöïc coù ôû Baéc Vieät Nam. h. Ñaúng saâm: (Codonopsis tangshen), coù ôû Baéc Vieät Nam. i. Traàm höông: (Aquilaria agallocha Thymecalcceac) coù ôû (Trung Boä Vieät

Nam - Quaûng Nam - Phuù Yeân - Khaùnh Hoøa...). Caùc caây thuoác thoâng thöôøng nhö:

j. Boà Coâng Anh: Lactuca indica L., compositae. (Astera-ceae) k. Saøi Ñaát: Wedelia calendulacea L. Less, Compositae. (Asteraceae) l. Göøng: Zingiber officinalis, Zingiberaceae. m. Rieàng: Alpinia officinarum Hance, Zingiberaceae. n. Haønh: Allium fistulosum, Liliaceae. o. Toûi: Allium sativum L. Liliaceae.

2. Caùc loaïi ñoäng vaät laøm thuoác (con thuoác): Gaïc Höôu, Nai, nhung Höôu, Khæ, Ho,å Haûi Caåu, Taéc Keø, Raén, Raén Bieån, Maät Gaáu, Maät Ong, Caù Ngöïa (moät soá ñoäng vaät Hoå, Gaáu, Khæ, Höôu, Nai, Raén... hieän naèm trong saùch ñoû caám saên baén söû duïng). Ña soá duøng ñeå laøm thuoác boå döôõng vaø kích thích cô theå... Coù theå noùi ôû xung quanh nôi ta ôû töø röøng nuùi, ñeán ñoàng baèng, nôi soâng, suoái, bieån caû, haûi ñaûo, ñaâu ñaâu cuõng coù theå tìm kieám ñöôïc caùc caây, con thuoác raát ña daïng, phong phuù laøm thuoác ñeå phoøng vaø chöõa beänh.

III. NOÄI DUNG SÖÛ DUÏNG DÖÔÏC LIEÄU:

1. Troàng troït caây thuoác:

Nguyeân taéc chung: Laø phaûi chuù yù ñeán caùc yeáu toá aûnh höôûng nhö: khí haäu, nhieät

ñoä, aùnh saùng, ñaát troàng, phaân boùn, gioáng caây, luaân canh vaø phoøng tröø saâu beänh.

- Khí haäu: Nhieät ñoä, ñoä aåm, aùnh saùng

 Nhieät ñoä: Thích hôïp cho caùc loaïi caây thuoác laø 20 – 300C  Ñoä aåm: Thích hôïp nhaát laø 80 – 900C  AÙnh saùng: Tuyø thuoäc töøng loaøi (caây öa naéng, caây öa döôùi taùn daâm)

112

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

- Ñaát troàng: Choïn caùc vuøng coù ñaát thòt nheï, pha caùt, xoáp nhieàu muøn. Khoâng

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

neân choïn nhöõng nôi ñaát seùt, soûi ñaù quaù raén chaéc hoaëc quaù rôøi raïc.

- Phaân boùn: Toát nhaát laø phaân höõu cô (phaân chuoàng). Ngoaøi ra caàn coù theâm

phaân ñaïm, phaân laân (P2O5), phaân kali (K2O), vaø voâi (CaO).

- Gioáng caây: Khoâng saâu beänh, ra hoa, keát quaû bình thöôøng. Khi caây thuoác ra hoa keát quaû caàn choïn loaïi haït coù söùc naûy maàm toát, haït phaûi ñöôïc baûo quaûn chu ñaùo.

- Luaân canh: Khoâng neân troàng moät loaïi caây trong nhieàu naêm treân moät maûnh ñaát ; bôûi vì moät loaïi caây seõ huùt kieät chaát dinh döôõng cuûa ñaát, vaø caây seõ caèn coãi, deã maéc saâu beänh. Luaân canh laø bieän phaùp caûi tieán ñieàu kieän soáng cho caây.

- Phoøng tröø saâu beänh: Caàn phaûi chaêm boùn, tæa boû caùc caây saâu beänh. Phaûi baét saâu, hoaëc phun thuoác tröø saâu (coù theå duøng dung dòch Booc ñoâ vaø moät soá dung dòch thuoác duøng trong noâng nghieäp).

2. Thu haùi, cheá bieán, baûo quaûn:

a. Thu haùi:

 Neân thu haùi vaøo luùc trôøi khoâ raùo vì thuaän tieän cho vieäc phôi saáy...  Boä phaän laøm thuoác: Neáu laø hoa caàn thu haùi luùc hoa saép nôû hoaëc baét ñaàu

nôû khoâng ñeå ñeán luùc taøn ruïng heát caùnh hoa (ví duï: cuùc hoa).

 Laù caây: Haùi vaøo luùc caây saép ra hoa, baét ñaàu ra hoa, vì luùc ñoù laù caây coù

nhieàu hoaït chaát nhaát (Baïc haø, saû...).

 Quaû khoâ: Neân haùi tröôùc khi quaû khoâ haún, quaû moïng haùi luùc quaû saép chín,

baét ñaàu chín.

 Voû caây: Thöôøng thu haùi vaøo muøa xuaân.  Goã caây: Neân haùi vaøo muøa ñoâng.  Reã caây: Neân haùi vaøo muøa ñoâng hoaëc ñaàu xuaân.

b. Phôi, saáy: Döôïc lieäu muoán ñeå ñöôïc laâu caàn phaûi saáy khoâ tôùi khi coøn ñoä aåm nhaát ñònh (khoaûng 5%). Neáu ñoä aåm lôùn laøm döôïc lieäu aåm, taïo ñieàu kieän cho naám moác phaùt trieån.  Coù hai caùch phôi:

o trong raâm: (goïi laø aâm can) Phôi trong raâm vôùi caùc döôïc lieäu moûng manh (hoa) hoaëc caùc döôïc lieäu chöùa tinh daàu. Nhöôïc ñieåm laø phôi laâu, döôïc lieäu phaûi ñöôïc treo treân moät daây phôi daøi... o Phôi ngoaøi naéng: Phôi treân caùc saân baõi thoaùng (caùc döôïc lieäu coù muøi haáp daãn ruoài, boï, phaûi che ñaäy kín baèng vaûi thöa). Nhöôïc ñieåm cuûa caùch phôi naøy laø deã bò ñoäng vaät vaø thôøi tieát phaù huûy neáu khoâng baûo veä toát.

 Saáy :Nhieät ñoä thöôøng duøng töø 40 – 700C laø baûo ñaûm.

113

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

c. Cheá bieán döôïc lieäu: ÔÛ tuyeán cô sôû chæ duøng döôïc lieäu döôùi daïng töôi vaø duøng ngay. Nhöng ôû tuyeán treân caùc döôïc lieäu phaûi ñöôïc cheá bieán thaønh daïng thuoác

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

phieán. Thuoác phieán laø loaïi thuoác ñöôïc baøo, thaùi, phôi khoâ. Coù thöù döôïc lieäu ñeå soáng, coù thöù döôïc lieäu phaûi qua sao taåm. Sao taåm nhaèm taêng taùc duïng vò thuoác (nhö höông phuï) hoaëc laøm giaûm hoaït tính quaù maïnh (nhö: haït maõ tieàn).

Moät soá caùch sao taåm thöôøng duøng nhö sau:

- Sao: Duøng chaûo gang hoaëc noài ñaát, nung noùng, duøng ñuõa to baèng tre ñeå ñaûo döôïc lieäu ñaõ thaùi moûng hoaëc caét nhoû cho tôùi khoâ. Tuyø theo yeâu caàu töøng vò thuoác ñeå sao nhö sao vaøng, sao ñen, sao toàn tính.  Sao vaøng: Maët ngoaøi cuûa thuoác coù maøu xaùm vaøng, thöôøng coù muøi thôm, vò

thuoác bôùt tính haøn, khi sao caàn nhoû löûa vaø sao laâu.

 Sao vaøng haï thoå: Queùt saïch neàn ñaát, traûi mieáng vaûi hay giaáy moûng roài ñoå uùp döôïc lieäu ñaõ sao vaøng xuoáng, ñaäy laïi (5 – 10 phuùt). Muïc ñích laáy laïi thaêng baèng aâm döông cho vò thuoác.

 Sao ñen: Duøng löûa to thaät noùng cho döôïc lieäu vaøo ñaûo ñeàu ñeán khi beân

ngoaøi chaùy ñen, beû ra beân trong coøn vaøng laø ñöôïc.

 Sao toàn tính: Laø sao ñen tôùi 70% döôïc lieäu maø vaãn chöa thaønh than, ví

duï: vò caây traéc baùch dieäp, sao toàn tính môùi coù taùc duïng caàm maùu. - Taåm röôïu (trích, chieác): Duøng röôïu traéng 30 – 40 0 coàn, ñeå taåm - vôùi tyû leä khoaûng 50ml ñeán 200ml röôïu cho moät kg döôïc lieäu, uû trong 2-3 giôø roài ñem sao, muïc ñích laøm cho thuoác thaám daàn leân khaép caùc boä phaän cô theå.

- Taåm nuoâi: Duøng nöôùc soâi 20% taåm nhö taåm röôïu, sao vaøng. Muïc ñích höôùng

thuoác vaøo thaän.

- Taåm maät, taåm göøng, taåm daám hoaëc taåm caùc thöù khaùc: Cuõng döïa theo

phöông phaùp töông töï ñaõ neâu ôû treân.

d. Baûo quaûn döôïc lieäu : Laø moät khaâu raát quan troïng, phaàn lôùn döôïc lieäu sau khi thu haùi xong maëc duø ñöôïc phôi saáy khoâ nhöng khoâng coù söï baûo quaûn toát seõ bò giaûm daàn taùc duïng, thaäm chí hoûng hoaøn toaøn, gaây laõng phí toán keùm. Coù loaïi döôïc lieäu chæ duøng töôi môùi coù taùc duïng.

Ví duï :

- Laù caây soáng ñôøi - Laù coû laøo - Voû caây Hu Ñay Coù 5 yeáu toá quyeát ñònh tôùi chaát löôïng baûo quaûn döôïc lieäu laø : - Ñoä aåm : Ñoä aåm nöôùc ta trung bình laø 85%, vaøo thaùng 2,3,4 vaø 7,8 khí haäu aåm nhieàu hôn. Ñoä aåm cao taïo ñieàu kieän cho saâu, moït, naám moác phaùt trieån, döôïc lieäu toaû nhieät vaø tieâu hao daàn caùc hoaït chaát.

114

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Ñeå khaéc phuïc caàn laøm giaûm hôi nöôùc ôû moâi tröôøng baûo quaûn. Ñoä aåm cuûa döôïc lieäu caàn phôi saáy sao cho ñaït ñoä aåm toaøn phaàn 10% - 12%. Ñoái vôùi döôïc lieäu laø reã coù chöùa nhieàu ñöôøng caàn ñaït ñoä aåm 15%. Vì vaäy kho chöùa phaûi thoâng gioù, saïch seõ, phaûi duøng chaát huùt aåm nhö voâi cuïc, silicagen, gaïo rang, tro beáp...

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Bao bì ñoùng goùi baûo quaûn döôïc lieäu caàn duøng nhö thuøng goã, chum, vaïi, politen, nilong... - Nhieät ñoä : Nhieät ñoä toát nhaát cho baûo quaûn döôïc lieäu laø 250; nhieät ñoä cao hôn laøm bay caùc tinh chaát coù trong döôïc lieäu; döôïc lieäu chöùa chaát beùo seõ bieán chaát thaønh vò ñaéng kheâ kheùt. Vì theá nôi chöùa döôïc lieäu phaûi thoâng gioù, thoaùng, maùt, khoâng ñeå döôïc lieäu thaønh ñoáng quaù to. Caàn phaûi chuyeån ñaûo döôïc lieäu theo ñònh kyø.

- Thôøi gian löu kho : Döôïc lieäu löu kho laâu seõ giaûm phaåm chaát. Caàn luaân löu

xuaát nhaäp theo thôøi vuï, khoâng ñeå löu quaù laâu, quaù nhieàu naêm.

- Bao bì ñoùng goùi: Bao bì caàn saïch khoâ vaø thích hôïp cho töøng döôïc lieäu. Caùc döôïc thaûo moäc ñöïng trong bao taûi, bao coùi, caùc döôïc lieäu laø caùc loaïi haït deã bò saâu moït, döôïc lieäu chöùa tinh daàu neân chöùa trong hoøm saét coù chaát huùt aåm. Döôïc lieäu laø ñoäng vaät (taéc keø, haûi maõ, nhung höôu) caàn ñöïng trong hoøm choáng

aåm moác, saâu moït.

Ñi ñoâi vôùi vieäc choáng aåm, choáng noùng, caàn thöôøng xuyeân kieåm tra döôïc lieäu phaùt hieän naám moác, cho caùch ly vaø baûo quaûn ngay. Kho thuoác coù döôïc lieäu moác caàn ñöôïc baûo quaûn baèng hoùa chaát dieät naám. Dieät saâu moït vaø caû naám moác baèng caùch saáy than, phôi naéng, xoâng dieâm sinh – löu huyønh (1m3 khoâng khí cuûa buoàng saáy caàn 50 – 100g dieâm sinh ñeå ñoát; ñoùng kín cöûa vaø giöõ thôøi gian xoâng löu huyønh trong vaøi giôø hoaëc ñeå moät ngaøy ñeâm). Coù theå khöû truøng baèng nhoâm phosphur (khi duøng caùc hoùa chaát caàn coù bieän phaùp phoøng choáng ñoäc haïi).

3. Danh muïc 35 caây thuoác ñöôïc Boä Y teá quy ñònh phoå caäp cho tuyeán Y teá cô sôû:

3.25- Cam thaûo daây 3.26- Caø gai leo 3.27- Ñòa lieàn 3.28- Maïch moân 3.29- Nhoï noài 3.30- Nhoùt 3.31- Saâm ñaïi haønh 3.32- Saén daây 3.33- Maõ ñeà 3.34- Thieân moân 3.35- Daâu taèm

3.13- Rieàng 3.14- Mô tam theå 3.15- Ñinh laêng 3.16- Möùc hoa traéng 3.17- Coû söõa 3.18- Hy thieân 3.19- Laù loát 3.20- Ngöu taát (coû xöôùc) 3.21- Ích maãu 3.22- Ngaûi cöùu 3.23- Huùng chanh 3.24- Reû quaït 3.1- Baïc Haø 3.2- Cuùc hoa vaøng 3.3- Göøng 3.4- Höông nhu 3.5- Kinh giôùi 3.6- Tía toâ 3.7- Boà coâng anh 3.8- Keù ñaàu ngöïa 3.9- Kim ngaân 3.10- Saøi ñaát 3.11- Hoaéc höông 3.12- Khoåâ saâm

4. Söû duïng caùc caây thuoác do Boä y teá quy ñònh ñeå ñieàu trò 10 chöùng beänh sau

4.9- Da lieãu 4.10-Raén reát caén, ong ñoát

115

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

4.1- Caûm cuùng 4.2- Tieâu ñoäc 4.6- Æa loûng 4.7- Lî 4.3- Phong thaáp 4.4- Ho 4.5- Ñieàu kinh 4.8- Moûi me

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

5. Nhoùm caây thuoác cuï theå ñieàu trò 10 beänh thoâng thöôøng:

a. Nhoùm caây thuoác ñieàu trò caûm cuùm:

 Baïc ha: Mentha arvensia Lamiacese.  Cuùc hoa vaøng: (Kim cuùc) Chysanthenan indicum L., As- teraceae.  Göøng: Gingiber offcinalis Zingiberaceae.  Höông nhu traéng: Ocimun gratissimum L., Lamiaceae.  Kinh giôùi: (Töû toâ) Perrila frutescens L., Lamiaceae.

b. Nhoùm caây tieâu ñoäc:

 Boà coâng anh: Lactuca indica L., Asteraceae  Keù ñaàu ngöïa: Xanthium strumarium L., Asteracese  Kim ngaân (nhaãn coâng): Lonikera japonica, Caprifoli-aceae.  Saøi ñaát: wedelia Calendulacea Less, Ateraceae.

c. Nhoùm caây chöõa ñi æa loûng:

 Hoaéc höông: Pogostemon cablin Benth, Lamiaceae.  Khoå saâm (Saàu daâu, cöùt chuoät): Bracea javanica Merr, Simarubaceae  Rieàng (cao löông khöông): Alpinia officinarum, Zingiberaceae.

d. Nhoùm caây thuoác chöõa lî:

 Mô tam theå: Paedoria foetidaL, Rubiaceae.  Möùc hoa traéng (Möùc loâng): Holarrhena an tidysenterica D.C.,

Apocynaceae.

e. Nhoùm caây thuoác chöõa khôùp:

 Coû xöôùc: (Ngöu taát) Achyranthes bidentata Blume, Amaranthaceae.

: Leonurus artemisia Lour, Lemiaceae.

f. Nhoùm caây ñieàu kinh:  Ích maãu (choùi ñeøn)  Ngaûi cöùu (thuoác cöùu) : Artemisia vulgaris L, Asteraceae.

g. Nhoùm caây chöõa ho :

 Huùng nhanh : Coleus amboinicus Lour, Lamiacese  Reû quaït: Relamcanda chinensis D. C., Iridacsas.

h. Nhoùm caây thuoác boå :

 Ñinh laêng: Polyscias fruticosa, Araliscsae.

i. Nhoùm caây chöõa gheû, lôû, haéc laøo. (da lieãu)

 Ba chaïc (ñaàu daáu): Evodia lepta, Rutaccac.  Muoàng traâu: Cassia alata L, Caesalpinisoeae.  Chuùt chít (löôõi boø): Rumexwallichii, Poligonaceae.  Baïch haïc: Rhinacanthus nasuta L, Acanthaccac.

j. Nhoùm caây thuoác trò raén caén, reát caén vaø ong ñoát.

 Caø gai leo (Caø vaïnh, caø gai daây) : Solemun hainanense, Solanaceae.  Boà cu veõ (saâu veõ): Breynia fruticosa, Euphorbiaccae.

Nhöõng caây khaùc :

116

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

- Cam thaûo daây: (daây cöôøm ñoû, daây chi chi) - Abrus precatorius L, Fabaoeae.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Chöõa ho, vieâm gan sieâu vi truøng, giaûm ñoäc. - Daâu taèm: Morus acidosa, Moraceae Chöõa ho caûm cuùm, maát nguû, chöõa hen xuyeãn, tieåu tieän ít, thaáp khôùp. - Ñòa lieàn: Kaempferia galanga L, Zingiberaceae. - Maïch moân: (toùc tieân) ophigogon japhonicus, Asparagaceae. Ñòa lieàn vaø maïch moân chöõa ho, long ñôøm, lao phoåi, ho ra maùu, maùu cam, ñaùi ít,

taéc tia söõa.

- Nhoï noài: (coù möïc) Eclipta alba, Asteraceae. Nhöõng caây treân chöõa chaûy maùu beân trong, beân ngoaøi, rong kinh, baêng huyeát,

chaûy maùu cam, tró, ñaïi tieän ra maùu.

- Nhoùt: Elaeagnus latifolia L, Elaeagnaceae. Nhoùt ñöôïc troàng laáy quaû ñeå aên, naáu canh, moïc khaép nôi treân mieàn Baéc. Boä phaän duøng: laù, reã vaø quaû; duøng töôi hay phôi khoâ chöõa ly 6-10g laù daïng boät hoaëc thuoác saéc; reã nhoùt naáu nöôùc taém chöõa muïc nhoït.

- Saâm ñaïi haønh: (haønh ñoû, toûi ñoû) Eleutherine sabaphylla, Iredaceae. Duøng laøm thuoác boå, caàm maùu, khaùng khuaån, choáng vieâm, muïn nhoït. - Saén daây: (caét caên) Pueria thomsoni, Papilionaceae. - Thieân moân: (toùc tieân leo). Asparagus cochinchenensis, Asparagaceae.

Saén daây, thieân moân duøng laøm thuoác boå, long ñôøm, lôïi tieåu, ho dai daúng, taùo boùn, chöõa suy nhöôïc thaàn kinh.

IV. NGHIEÂN CÖÙU ÖÙNG DUÏNG CAÙC CAÂY THUOÁC CHÖÕA VEÁT THÖÔNG:

1. Caây Moû Quaï: Cudrania tricuspidata, Moraceae.

Cao laù moû quaï baøo cheá vôùi tyû leä 5/1 hoaëc 10/1 (möôøi döôïc lieäu naáu laáy 1 cao) baêng ñaép veát thöông, dieät ñöôïc tröïc khuaån muû xanh, caùc tuï caàu vaø caùc vi khuaån muû khaùc, laøm saïch muû, giuùp toå chöùc haït phaùt trieån toát. Coù theå duøng laù moû quaï töôi röûa saïch giaõ nhoû ñeå ñaép veát thöông. 2. Caây Laân Tôuyn: Raphidophera decursiva Schott, Araceae. Duøng nöôùc saéc ñaëc Laân tôuyn (5/1) ñeå röûa ñaép veát thöông dieät ñöôïc tröïc khuaån muû xanh, giaûm ñöôïc söï tieát dòch, giaûm muøi hoâi, maát maøng Phibrin, maát maøu xanh taïi gaïo, baêng, tuyø theo dieän tích boûng nhieãm khuaån maø phaûi thay baêng nhieàu laàn hay ít. Dieän tích nhoû 3% thì chæ thay baêng 2-3 laàn laø ñaõ saïch muû xanh. Dieän tích boûng nhieàu hôn (15%), phaûi baêng ñaép thuoác tôùi 15 – 16 laàn môùi khoûi.

3. Caây Vaøng Ñaéng: Coseinium usitatum Pierre, Henisper – maceae.

Taùc duïng khaùng khuaån: chuû yeáu do taùc duïng Becberin cuûa caây vaøng ñaéng (hoaøng ñaèng). Becberin coù taùc duïng khaùng khuaån (phoå töông ñoái roäng vôùi gram döông vaø aâm): Streptococ, Pneumonococ, Saphylococ, Baxille shiga, Thyphi, coli vaø tröïc khuaån lao.

117

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Taùc duïng döôïc lyù (caây vaøng ñaéng): Laøm giaùm aùp do tröïc tieáp khoáng cheá cô trôn cuûa huyeát quaûn vaø taêng cöôøng taùc duïng axetyl cholin. Vôùi heä tieâu hoùa: Laøm taêng

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

tieát dòch maät, laøm kieän vò (aên ngon, do coù vò ñaéng).

Taùc duïng laâm saøng: Chuû yeáu chöõa vieâm ruoät, ñi loûng, ly tröïc khuaån. Ngoaøi ra

coøn chöõa ho gaø treû em, lao phoåi.

Lieàu duøng: Thuoác vieân becberin 0,05 ngaøy uoáng 3 laàn moãi laàn 3-4 vieân. Duøng ngoaøi: Chöõa Eczema treû em, ñau maét do vieân maøng tieáp hôïp, caùc veát thöông nhieãm khuaån coù muû keå caû ngoaïi khoa vaø tai muõi hoïng. Chöõa vieâm aâm ñaïo do Trichiomonas.

Dung dòch Becberin 1-2% ñeå baêng ñaép chöõa caùc veát boûng, veát thöông nhieãm

khuaån. 4. Caây Baán Traéng: Clerodendron fragrans, Verbenaceae.

Duøng nöôùc saéc laù baán traéng töôi 1/10 (1kg laù töôi, saéc gaïn loïc laáy 10 lít nöôùc thuoác) nhoû gioït treân veát thöông ngaøy 2 laàn (veát thöông phaàm meàm, gaãy xöông ôû caùc chi, caùc moûn cuït…) loaïi tröø ñöôïc nhanh caùc toå chöùc hoaïi töû giuùp toå chöùc haït phaùt trieån thuaän lôïi. Thuoác coøn coù taùc duïng dieät ñöôïc tröïc khuaån muû xanh, laøm saïch muû vaø lieàn seïo toát. 5. Caây Coû Laøo: Eupoâtorium odoratum L., Asteraceae.

Coù taùc duïng khaùng khuaån vôùi: Tuï caàu (staphylococcus aureus) tröïc khuaån muû

xanh (Pseudomonas aeruginosa). E.Coli, Proteus…

Treân laâm saøng: Duøng nöôùc saéc coû laøo 3/1 (3 phaàn döôïc lieäu laáy 1 phaàn cao) chöõa veát thöông phaàn meàm bò nhieãm khuaån, laøm giaûm dòch tieát, ruïng hoaïi töû nhanh, saïch khuaån, toå chöùc moâ taùi taïo toát, söï colagen hoùa taïi veát thöông nhanh, laøm seïo meàm maïi. Thuoác coù xoùt nheï, thoaûng qua.

Ngoaøi ra, coû laøo coøn ñöôïc duøng chöõa vieâm muõi, dò öùng (duøng nöôùc eùp töôi nhoû

gioït vaøo muõi), chöõa lî vaø cao coû laøo 10/1 duøng chöõa vieâm quanh raêng. 6. Caây Seán: Madhuca pasquieri, Sapotacea

Taùc duïng khaùng khuaån vôùi caùc chuûng: tuï caàu (Staphylococus aurens), tröïc

khuaån muû xanh (Pseudomonas aeruginosa) Proteus, E. coli…

Treân laâm saøng: duøng ñieàu trò veát thöông boûng saâu, coù nhieãm khuaån, keå caû tröïc khuaån muû xanh giuùp toå chöùc haït phaùt trieån nhanh, choùng lieàn seïo, thuoác gaây xoùt nheï. 7. Caây Maõ Ñeà: Plantago major L., Plantaginaceae.

Taùc duïng khaùng khuaån vôùi caùc chuûng: Tuï caàu (staphylococcus aureufi) vaø 1 soá

taïp khuaån gaây muû khaùc, khoâng coù taùc duïng vôùi tröïc khuaån muû xanh.

Treân laâm saøng: Thuoác môõ maõ ñeà 30% coù taùc duïng laøm ruïng hoaïi töû boûng (môõ maõ ñeà 1% - 3% ít taùc duïng), laøm giaûm hoaëc laøm saïch khuaån, kích thích taùi taïo toå chöùc haït ôû veát thöông.

Ngoaøi ra maõ ñeà coøn ñöôïc duøng laøm thuoác lôïi tieåu, long ñôøm, chöõa ho, chöõa lî,

vieân ruoät.

Nöôùc saéc maõ ñeà gaây xoùt nheï.

118

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

8. Caây Boà Giaùc: Psychotria revensii Wall, hoï Rubiaceae. Coøn goïi laø caây laâu, boà

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

chaùt. Kinh nghieäm daân gian: duøng chöõa ñau raêng, vieâm hoïng, ñi loûng, röûa veát thöông. Taùc duïng khaùng khuaån vôùi caùc chuûng: Staphylococcus aureus, Proteus, Shigella

sonnei, Sh. Flexneri, E coli vaø Pseudomonas aeruginosa.

Khaû naêng khaùng khuaån cuûa laù maïnh hôn cuûa thaân, reã. Laù khoâ taùc duïng hôn laù töôi. Chöõa lî theå nheï 16 vieân/ngaøy, duøng trong 7  10 ngaøy. Theå vöøa 16 vieân/ngaøy x 7  15 ngaøy. Theå naëng 16 vieân/ngaøy x 20  25 ngaøy. Khoâng coù taùc duïng phuï.

V. NHÖÕNG CAÂY THUOÁC TAÏO MAØNG CHÖÕA BOÛNG NOÂNG:

1. Caây Xoan Traø: Choerospondias axillaria Burtet Hill, Anacardiaceae.

Teân khaùc: Xoan nhöø, laùt xoan, maéc nhöø. Cao ñaëc xoan traø vôùi tyû leä 5/1 vaø 10/1 (voû töôi) hoaëc daïng boät cao khoâ. Taùc duïng khaùng khuaån: Nöôùc saéc voû xoan traø vôùi noàng ñoä loaõng 1/1, 2/1 thaáy ít taùc duïng. Vôùi noàng ñoä 5/1, 10/1 coù taùc duïng treân caùc chuûng Staphylococcus aureus, Pseudomonas. Aeruginonsa, Proteus, E. Coli vaø B. Sutilis.

Treân laâm saøng: Duøng cao xoan traø ñieàu trò boûng ñoä II vaø III (dieän tích boûng 30%) coù taùc duïng taïo ñöôïc maøng thuoác che phuû baùm chaéc vaøo veát boûng, laøm se khoâ, heát muøi hoâi, giaûm ruoài nhaëng, ñeå hôû khoâng caàn baêng. 2. Caây Saêng Leû: Lagerstroemia calyculata Kurz, Lythraceae.

Taùc duïng khaùng khuaån vôùi caùc chuûng: Prottus vulgaris, Sh.Flexneri, Sh.sonnei, Samonella typhi, E. coli, Staphylococcus aureus vaø Fseudomonas acruginosa. Duøng nöôùc saéc voû caây vôùi tyû leä 3/1, 5/1 ñeå chöõa veát thöông, veát boûng, trò naám ngoaøi da, ly tröïc khuaån.

Duøng cao saêng leû (noàng ñoä 5/1) chöõa boûng noâng, taïo ñöôïc maøng che phuû toát,

khoâng raïn nöùt, khoâng nhieãm khuaån. Thuoác coù gaây xoùt. 3. Caây Khaùo Nhaäm: Machilus odoratissima Nees., Lauraceae.

Taùc duïng khaùng khuaån vôùi caùc chuûng gaây muû thöôøng gaëp nhö Saphylococcus

aureus, Proteus,…

Treân laâm saøng: Duøng cao khaùo nhaäm (ñöôïc baøo cheá theo tyû leä 3/1 vaø 5/1) ñeå ñieàu trò boûng, thaáy caùc veát voûng saïch muû, giaûm phuø neà, toå chöùc haït phaùt trieån toát. Treân caùc veát boûng noâng (boûng ñoä II vaø III) thuoác taïo ñöôïc maøng che phuû, khoâng nöùt neû, baûo veä ñöôïc veát boûng choùng khoûi, thuoác gaây xoùt nheï. 4. Caây Sim: Phodomyrtus tomentosa, Myrtaceae.

Duøng laù Sim röûa saïch, chaët ngaén 1 cm, ñun saéc 1-2 laàn, sau coâ thaønh cao ñaëc theo tyû leä 3/1 vaø 5/1 (neáu caàn, theâm chaát baûo quaûn Na Benzoat 1%) coù taùc duïng khaùng khuaån: vôùi Saphylococcus aureus, Pseudomonasaeruginosa, E. Coli, Shigella Floxncri.

119

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Treân thöïc nghieäm vaø treân laâm saøng: duøng cao laù Sim ñieàu trò boûng ñoä II-III, coù keát quaû, cao laù Sim laøm giaûm tieát dòch, veát boûng khoâ, giaûm khuaån, giaûm muøi hoâi. Thuoác taïo maøng toát, khoâng caàn baêng. Thuoác gaây xoùt nheï. Ngaøy khoûi trung bình laø

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

17 ngaøy. 5. Caây Hu Ñay: Trema angustifolia BI., Ulmacsas.

Daïng nöôùc eùp voû töôi (loaïi naøy duøng ngay, nhöng loaõng vaø khoù baûo quaûn), daïng naáu cao ñaëc vôùi tyû leä 10/1 (10kg voû töôi naáu saéc, coâ laáy 1kg cao). Chuù yù laø chæ naáu cao ñöôïc baèng voû caây Hu Ñay coøn töôi.

Taùc duïng khaùng khuaån vôùi Staphyloccus aureus, Shigella Flexneri, E. Coli, B.Subtilis, nhöng ñeàu ôû möùc ñoä trung bình khoâng thaáy coù taùc duïng vôùi Pseudomonas aeruginosa.

Treân thöïc nghieäm vaø treân laâm saøng, duøng cao Hu Ñay 5/1 ñieàu trò boûng noâng (II-III) dieän tích 10-37%, thaáy thuoác xoùt keùo daøi 30 phuùt. Thuoác taïo maøng toát, giaûm vieâm, giaûm khuaån vaø thôøi gian khoûi trung bình laø 22 ngaøy, töông töï nhö cao xoan traø. 6. Caây Suù Veït: Aegiceras corniculatum (Blanse) hoï Myrsinaceae.

Duøng quaû giaø coøn töôi, thaùi moûng 1cm ngaâm nöûa qua nöôùc ñeå loaïi bôùt muoái

maën cuûa nöôùc bieån, ñem naáu thaønh cao 3/1 hoaëc 5/1.

- Taùc duïng khaùng khuaån bôùi Staphylococcus aureus, E. Coli, Sh. Flexneri. - Treân thöïc nghieäm vaø treân laâm saøng, duøng cao Suù Veït 3/1 ñieàu trò boûng ñoä II- III. Thaáy thuoác taïo maøng beàn vöõng, khoâng nöùt neû, thôøi gian khoûi beänh cuõng nhö cao xoan traø.

- Duøng boät cao Suù Veït thaáy ít xoùt hôn vaø taùc duïng treân laâm saøng cuõng gioáng

nhö cao Suù Veït 3/1.

7. Cuû Naâu: Dioscorea cirrhosa Lour., Dioscoraceae.

- Trong y hoïc coå truyeàn, duøng cuû ñeå chöõa æa chaûy, xích baïch ñôùi... - Taùc duïng khaùng khuaån: cuû naâu giaõ nhoû, ngaâm nöôùc, coâ thaønh cao ñaëc vôùi tyû leä 3/1, 5/1 ñeàu taùc duïng maïnh treân 1 soá chuûng: Staphylococcus aureus, Pseudomonas aeruginosa, E.lColi Shigell Flexneri, B.Subtilis.

- Treân thöïc nghieäm vaø treân laâm saøng: duøng cao cuû naâu 3/1 ñieàu trò boûng ñoä II-

III.

Keát quaû: Thuoác taïo maøng toát, maøu naâu hoàng veà sau saãm daàn. Thôøi gian lieàn

seïo 17 – 22 ngaøy.

Thuoác ít gaây xoùt, maøng thuoác beàn vöõng khoâng nöùt neû, khoâng phaûi boài boå sung.

VI. KEÁT LUAÄN:

Caàn quaùn trieät chuû tröông cuûa Ñaûng, Nhaø nöôùc keát hôïp Y hoïc coå truyeàn vôùi

120

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Y hoïc hieän ñaïi ñeå phoøng vaø ñieàu trò, chaêm lo söùc khoûe toát cho nhaân daân, boä ñoäi. Söû duïng caùc caây thuoác nam ñeå ñieàu trò beänh thoâng thöôøng theo quy ñònh. Ngoaøi ra coøn moät soá caây thuoác giuùp ñieàu trò toát caùc veát thöông, veát boûng. Tích cöïc nuoâi troàng, thu haùi, baûo veä toát nguoàn döôïc lieäu raát ña daïng vaø phong phuù, quyù hieám ôû nöôùc ta ñeå goùp phaàn phoøng vaø ñieàu trò beänh ñaït keát quaû toát.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

BAØI 19: NHÖÕNG CAÂY THUOÁC TROÏNG ÑIEÅM (*) CUÛA TUYEÁN

Y TEÁ CÔ SÔÛ: ÑAÏI ÑOÄI, TIEÅU ÑOAØN, PHÖÔØNG, XAÕ

I. THUOÁC CAÛM CUÙM

1. BAÏC HAØ:

Teân khoa hoïc: Mentha Arvensis Linn. Hoï hoa moâi: Lamiaceae a. Nhaän daïng: Caây nhoû, moïc lan thaân vuoâng hôi tím, laù moïc ñoái, cheùo chöõ thaäp, coù nhieàu loâng, muøi thôm ñaëc bieät, hoa moïc ôû keõ laù maøu tím nhaït.

Baïc haø Teân khaùc: Baïc haø

nam

b. Troàng haùi: Öa moïc nôi ñeát seùt coù nhieàu muøn. Troàng vaøo thaùng 5-6. Ñaát caàn laøm coû boùn phaân kyõ, laøm luoáng roäng. Troàng baèng haït hoaëc maãu thaân hay goác gioáng. Thu hoaïch vaøo luùc hoa chöa nôû. Caét toaøn caây, sau ñoù caàn xôùi boùn laïi phaân, 3 thaùng thu hoaïch moät laàn, löùa moät vaøo thaùng 5, löùa hai vaøo thaùng 7, löùa ba vaøo thaùng 10. Haùi vaø boù thaønh boù, phôi choã maùt cho khoâ. Neân caát tinh daàu thì caát ngay hoaëc ñeå hôi heùo. Hieäu suaát 1 taán caây töôi ñöôïc 1000ml tinh daàu (chuû yeáu laø mentol).

c. Coâng duïng vaø lieàu duøng: Duøng laù hoaëc toaøn thaân phôi hoaëc saáy khoâ. Chöõa caûm soát, cuùm, ngaït muõi, nhöùc ñaàu, laøm ra moà hoâi, giuùp tieâu hoùa, ñau buïng ñi ngoaøi. Duøng laù hoaëc caây: Nöôùc haõm xoâng caûm cuùm: 4 – 8gam. Duøng coàn baïc haø cho vaøo nöôùc noùng uoáng, chöõa ñau buïng: 5 – 10 gioït.

Laø caây thuoác coù giaù trò kinh teá cao. Caàn chuù yù phaùt trieån.

2. HÖÔNG NHU:

Teân khoa hoïc: Ocimum Senctum Linn (tía)

Ocimum Gratissimum Linn (traéng)

Hoï hoa moâi: Lamiaceae.

a. Nhaän daïng: Caây moïc haøng naêm, soáng dai, cao 50 – 70cm. Thaân meàm. Laù moïc ñoái, cheùo chöõ thaäp. Höông nhu traéng laù to hôn. Toaøn caây coù loâng tieát. Muøi thôm ñaëc bieät. Hoa moïc thaønh chuøm.

Höông Nhu Teân khaùc: Höông nhu traéng laù to. b. Troàng haùi: Öa moïi nôi ñaát muøn, ñaát buøn cao. Troàng baèng haït hoaëc goác gioáng. Naêng suaát 1ha cho: 19.500 – 20.000 kg. Caây soáng trung bình 5 naêm. Thu haùi ngoïn coù hoa, hoaëc caû caây.

121

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

c. Coâng duïng vaø lieàu duøng: Caû caây vaø hoa duøng laøm thuoác giaûi nhieät, lôïi tieåu,

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

duøng chöõa caûm maïo, nhöùc ñaàu ñau buïng. Ngaøy duøng 3-4 gam pha nhö haõm traø ñeå uoáng. Naáu nöôùc xoâng vôùi nhieàu vò khaùc: Cuùc taàn, huùng chanh, laù böôûi, laù tre, baïc haø, saû… Höông nhu traéng thöôøng ñöôïc caát tinh daàu ñeå laáy Ôgieânol duøng trong nha khoa.

3. KINH GIÔÙI:

Teân khoa hoïc: Elshotzia cristata willd Hoï hoa moâi: Lamiaceae a. Nhaän daïng: Caây cao khoaûng 0,30 – 0,40 meùt. Thaân nhaün moïc thaúng, laù moïc ñoái. Phieán laù thuoân nhoïn, meùp laù coù raêng cöa. Hoa moïc thaønh boâng ôû ñaàu caønh. Hoa nhoû maøu tím nhaït, muøa hoa thaùng 7-9. Coù muøi thôm ñaëc bieät.

Kinh giôùi

b. Troàng haùi: Öa nhöõng nôi ñaát muøn, ñoä aåm cao, troàng baèng haït hoaëc goác gioáng. Thu hoaïch vaøo thaùng 7-9: khi trôøi khoâ raùo, caét nhöõng ñoaïn caønh coù nhieàu hoa vaø laù, ñem phôi naéng hoaëc saáy nheï 450 – 500 cho ñeán khoâ. Döôïc lieäu ñaït tieâu chuaån toát nghóa laø phaûi coù muøi thôm maùt, vò hôi cay, maøu xanh xaùm nhaït, khoâng moác moït, khoâng vuïn naùt, khoâng laãn caùc taïp chaát khaùc.

c. Coâng duïng vaø lieàu duøng: Kinh giôùi ñöôïc duøng laøm rau thôm (gia vò) vaø laøm thuoác. Chöõa soát, caûm maïo, nhöùc ñaàu, vieâm hoïng, noân möûa, ñoå maùu cam, ñi lî ra maùu. Lieàu duøng 5-10 gam: saéc uoáng trong ngaøy.

4. TÍA TOÂ:

Teân khoa hoïc: Perilla Erutescens (Linn) Britton Hoï hoa moâi: Lamiaceae a. Nhaän daïng: Caây nhoû, cao töø 0,5 – 1 meùt, thaân vuoâng, coù raõnh doïc vaø coù loâng, laù moïc ñoái cheùo chöõ thaäp, meùp laù coù raêng cöa to roõ reät, maøu tím hay xanh tím. Hoa nhoû maøu traéng hay tím nhaït, moïc thaønh chuøm ôû keõ laù hay ñaàu caønh.

Tía toâ Teân khaùc: - Töû toâ - Nom toâ (Thaùi)

122

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

b. Troàng haùi: Öa nôùi ñaát muøn, ñoä aåm cao. Troàng baèng haït vaøo thaùng 2. Thu hoaïch laù vaøo thaùng 4 – 5. Khi caønh laù ñang phaùt trieån toát. Laáy nhöõng laù banh teû, phôi naéng thaät nhanh, roài phôi trong raâm cho khoâ, loaïi to, khoâ; maøu tím, khoâng vuïn naùt, muøi thôm ñaäm, khoâng moác moït, khoâng laãn taïp chaát laø toát. Thaân tía toâ thu hoaïch vaøo thaùng 5 – 7, caét phaàn caây treân maët ñaát, loaïi boû nhaùnh nhoû, böùt laù rieâng, ñem phôi

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

khoâ, toaøn thaân chöùa 0,5% tinh daàu. Quaû thu vaøo thaùng 8 – 9, caét laáy chuøm quaû, goõ cho ruïng quaû, loaïi boû taïp chaát roài ñem phôi khoâ (traùnh naéng to) quaû chöùa 45 – 50% tinh daàu.

c. Coâng duïng vaø lieàu duøng: Laù laøm ra moà hoâi, chöõa ho, caûm maïo. Ngaøy duøng

10 gam laù, 6 – 20 gam caønh, döôùi daïng saéc.

Quaû chöõa ho, tröø ñôøm, ngaøy duøng 3 – 10 döôùi daïng saéc.

5. CUÙC HOA VAØNG:

Teân khoa hoïc: Chrysanthemum indicum Linn. Hoï Cuùc: Compositae

a. Nhaän daïng: Caây soáng haøng naêm, coù nhieàu caønh, cao töø 30 – 90cm. Laù moïc so le, phieáu laù hình tröùng, xeû thaønh thuøy saâu. Meùp laù coù raêng cöa. Hoa nôû keõ laù hay ñaàu caønh. Muøa hoa töø thaùng 9 ñeán thaùng 3 naêm sau.

Cuùc hoa vaøng Teân khaùc: - Kim cuùc - Hoaøng cuùc - Rau cuùc

a. Troàng haùi: Thöôøng troàng baèng maãu thaân daøi 20cm, troàng vaøo thaùng 5 – 6. Sau 4 – 5 thaùng laø baét ñaàu thu hoaïch. Coù theå ñeán thaùng 3 ñeán thaùng 6 phaùt truïi cho caây naûy maàm thì thaùng 10 thu hoaïch hoa nhieàu vaø toát hôn. Töôùi baèng khoâ daàu thì haùi ñöôïc 7 – 8 ñôït hoa. Thu haùi heát hoa, cuoác töøng buïi ñeå goùc vöôøn laøm gioáng cho vuï sau. Naêng suaát 1 ha khoaûng 2.000 kg hoa khoâ (troàng vöôøn) 850kg (troàng ruoäng). Khi muøa hoa nôû roä, haùi vaøo luùc buoåi saùng khi trôøi khoâ raùo ñem veà quaây coùt kín vaø saáy kyõ hôi ñoát dieâm sinh (2 – 3 giôø). Neáu hoa chín meàm laø ñöôïc. Neáu hoa coøn soáng seõ bò hoûng, xong ñem neùn chaët (ñoä moät ñeâm thaáy nöôùc eùp ra ñen xì laø ñöôïc), roài phôi naéng nhoû 3 – 4 naéng (hoaëc saáy nheï ñoä 40 – 500). Neáu trôøi raâm maùt thì ban ñeâm phaûi xoâng dieâm sinh. Loaïi toát phaûi khoâ, vaøng töôi, thôm, nguyeân hoa, khoâng saâu moác, ñoùng goùi 30kg.

a. Coâng duïng vaø lieàu duøng: giaûi nhieät, giaûi ñoäc, taêng thò löïc. Chöõa caûm soát

nhöùc ñaàu, ñau maét. Lieàu duøng 3 – 10 gam, daïng saéc uoáng trong ngaøy.

6. NGAÛI CÖÙU:

Teân khoa hoïc: Astemisia

vulgaris Linn. Ngaûi cöùu Teân khaùc: - Caây thuoác cöùu - Nhaû ngaûi (Thoå) - Cao lính ly (Thaùi) - Quaù suù (Meøo)

123

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Hoï cuùc: Asteraceae. a. Nhaän daïng: Caây coû soáng laâu naêm, cao 0,40 – 0,50

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

meùt; laù moïc so le, khoâng cuoáng (laù phía döôùi caây thöôøng coù cuoáng), laù xeû nhieàu kieåu. Maët treân laù nhaün, xanh luïc. Maët döôùi maøu tro traéng coù nhieàu loâng nhoû. Hoa thaønh chuøm, muøa hoa thaùng 10 – 11.

b. Troàng haùi: Troàng baèng ñoaïn thaân giaø ñaõ ra reã hoaëc baèng haït. Thu haùi laù vaø ngoïn coù hoa vaøo thaùng 5 – 6. Neáu thu haùi laù, thì thu tröôùc khi hoa chöa nôû. Caét laáy laù töôi ñem phôi khoâ trong raâm thì ñöôïc ngaûi dieäp, laù ngaûi khoâ voø ra, taùn nhoû, caây boû xo cuoáng, laáy phaàn loâng traéng vaø tôi thì ñöôïc ngaûi nhung (coøn goïi laø thuïc ngaûi) duøng laøm moài cöùu. Loaïi laù toát laø loaïi khoâ, maët döôùi laù maøu traéng tro. Coù nhieàu loâng nhung, muøi thôm ñaäm. Khoâng laãn caønh giaø, khoâng laãn taïp chaát, khoâng moác vuïn. Theo kinh nghieäm: laù ngaûi caøng ñeå laâu caøng toát.

c. Coâng duïng: Chöõa nhöùc ñaàu, chuû yeáu chöõa caùc beänh cuûa phuï nöõ: kinh nguyeät khoâng ñeàu, chaûy maùu töû cung, khí hö, töû cung laïnh khoâng thuï thai, ñoäng thai, ñau buïng do laïnh, ñi lî laâu ngaøy ra maùu, chaûy maùu cam. Duøng töø 3 – 10 gam, saéc uoáng. Coù theå duøng soáng hoaëc sao ñen (cho 1 kg laù ngaûi vaøo chaûo), sao cho chaùy ñen. Theâm 150 gam daám vaøo troän ñeàu roài sao cho khoâ). Coøn duøng ngaûi nhung laøm moài cöùu, kích thích caùc huyeät trong chaâm cöùu.

7. HAØNH:

Teân khoa hoïc: Allium Fistulosum Linn Hoï haønh toûi: Liliaceae

a. Nhaän daïng: Caây nhoû, thaân haønh nhoû. Laù xanh, hình truï roãng. Hoa nhieàu, maøu traéng tuï hoïp thaønh hình taùn ôû ñaàu laù.

b. Troàng haùi: Caây ñöôïc troàng ôû khaép nôi laøm gia vò. Öa laøm ñaát muøn xoáp. Troàng baèng thaân haønh vaøo thaùng 12 – 1. Thu haùi caû caây vaøo thaùng 10 – 11.

c. Coâng duïng vaø lieàu duøng: Chöõa caûm cuùm, nhöùc ñaàu. Noùng soát, laøm ra moà hoâi, giaûi ñoäc, ñaày buïng.

Lieàu duøng: Moãi ngaøy 5 – 10 gam, eùp nöôùc uoáng hoaëc thaùi nhoû, cuøng vôùi tía toâ, göøng soáng, troän vôùi chaùo aên noùng. Haønh Teân khaùc: - Hom buùa (Thaùi) - Thoâng baïch

8. SAÛ:

124

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Teân khoa hoïc: Cymbopogon Citratus Stapf Hoï luùa: Poaceae a. Nhaän daïng: Caây coû soáng laâu naêm, moïc thaønh buïi, thaân reã traéng hoaëc hôi tím. Laù daøi, heïp, gioáng laù luùa. Meùp hôi raùp. Cuïm hoa goàm nhieàu boâng nhoû khoâng cuoáng. Toaøn caây coù muøi thôm nhö chanh.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

b. Troàng haùi: Caây ñöôïc troàng laøm gia vò vaø laøm thuoác.

Troàng baèng thaân reã vaøo thaùng 5 – 8. Muøa hoa thaùng 3 – 4. Thu haùi caû caây quanh naêm. Duøng töôi hoaëc phôi maùt cho khoâ ñeå caát tinh daàu.

c. Coâng duïng vaø lieàu duøng: - Chöõa caûm, cuùm, soát: 10 – 20 gam caû caây naáu nöôùc xoâng. - Chöõa ñaày buïng, choáng noân, lôïi trung tieän: 3 – 6 gioït tinh daàu uoáng vôùi nöôùc. Ngoaøi ra daàu saû coøn coù taùc duïng tröø muoãi vaø caùc loaïi coân truøng khaùc.

Xung quanh doanh traïi neân troàng saû ñeå choáng raén.

Saû Teân khaùc: - Höông mao, chaï phieân (Thoå) - Phaéc chaâu (Thaùi)

II. THUOÁC TIEÂU ÑOÄC:

9. SAØI ÑAÁT:

Teân khoa hoïc: Wedelia Chinensis (Osb)

Merr.

Hoï Cuùc: Asteraceae

a. Nhaän daïng: Caây coû, soáng daïi, moïc boø, laù moïc ñoái, coù raêng cöa noâng. Toaøn thaân coù loâng cöùng, raùp vaø coù muøi thôm nhö traùm. Hoa maøu vaøng nhö hoa cuùc.

Saøi ñaát Teân khaùc: - Cuùc nhaùp - Huùng traùm - Ngoû ñaát

b. Troàng haùi: Caây moïc hoang khaép nôi. Troàng raát deã baèng maãu thaân ñaõ ñaâm reã. Caây öa nôi aåm maùt. Thu haùi toaøn thaân quanh naêm. Thöôøng thu haùi toaøn thaân quanh naêm. Thöôøng thu haùi vaøo thaùng 4 – 5 laø toát. Ngaét nhöõng ñoaïn caønh moïc ñöùng coù laù chöa ra hoa, daøi ñoä 10cm, keå töø ngoïn xuoáng, boû laù giaø, laù uùa, röûa saïch ñaát caùt. Coù theå duøng töôi hoaëc phôi khoâ, saáy nheï cho khoâ maø vaãn giöõ ñöôïc maøu xanh laø toát.

c. Coâng duïng: Tieâu ñoäc, chöõa vieâm taåy ngoaøi da, muïn nhoït, baép chuoái, söng

vuù, roâm saûy.

125

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Lieàu duøng: Moãi ngaøy uoáng töø 40 – 60 gam saøi ñaát giaõ vôùi ít muoái theâm ít nöôùc

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

chín, vaét laáy nöôùc uoáng. Baõ ñaép leân choã vieâm ñau. Duøng khoâ: duøng nöûa lieàu treân saéc uoáng. Thöôøng phoái hôïp vôùi kim ngaân, boà coâng anh, keù ñaàu ngöïa…

10. KEÙ ÑAÀU NGÖÏA:

Teân khoa hoïc: Xanthium Strumarium Linn Hoï Cuùc: Asteraceas.

a. Nhaän daïng: Caây coû, cao 40 – 70cm. Thaân maøu xanh coù khía, ñoâi khi coù chaám maøu naâu tím. Laù moïc so le, meùp khía raêng cöa khoâng ñeàu; coù loâng cöùng. Hoa hình ñaàu. Quaû hình thoi, coù gai moùc.

Keù ñaàu ngöïa Teân khaùc: - Thöông nhó - Nhaét ma (Thaùi)

b. Troàng haùi: Caây moïc hoang khaép nôi, ôû ven ñöôøng, baõi troáng, ruoäng boû khoâng. Troàng baèng haït vaøo muøa möa. Thu hoaïch caây, boû reã, loaïi boû laù uùa, phôi khoâ. Thöôøng thu haùi quaû vaøo thaùng 7 – 9 khi quaû ñaõ giaø, caét caû caønh phôi khoâ, ñaäp cho quaû ruïng, laáy rieâng quaû, boû laù caønh; quaû to, khoâ giaø, maøu vaøng luïc, maët ngoaøi coù nhieàu moùc, trong coù 2 ngaên, moãi ngaên coù moät haït coù daàu, khoâng laãn quaû leùp laø toát. Laù goïi laø Thöông nhó thaûo, quaû goïi laø Thöông nhó töû. c. Coâng duïng: Chöõa muïn nhoït, lôû ngöùa, teâ thaáp. Lieàu duøng: moãi ngaøy 10 – 20 gam saéc uoáng. Coøn chöõa beänh böôùu coå (coù nhieàu ioát). Lieàu 3 – 5 gam trong ngaøy.

11. RAU MAÙ:

Teân khoa hoïc: Centella

asiatica (Linn) Urban

Rau maù Teân khaùc: - Tích tuyeát thaûo - Saéc cheùn (Thoå)

Hoï can taùn: Apiaceae a. Nhaän daïng: Caây coû, thaân moïc boø, coù reã ôû caùc maáu. Laù coù cuoáng phieán troøn, khía tai beøo, cuïm hoa hình taùn ñôn, mang 1 – 5 hoa maøu ñoû nhoû, quaû deït.

b. Troàng haùi: Caây moïc hoang ôû khaép nôi, choã aåm maùt. Muøa hoa quaû thaùng 4 – 6. Troàng baèng thaân reã. Thu haùi caû caây quanh naêm. Coù theå duøng töôi hoaëc sao vaøng.

c. Coâng duïng vaø lieàu duøng: Giaûi ñoäc, giaûi nhieät, lôïi tieåu coøn chöõa thoå huyeát,

126

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

chaûy maùu cam, kieát lî, taùo boùn, muïn nhoït, laøm laønh veát thöông.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Lieàu duøng: Moãi ngaøy 30 – 40 gam, giaõ, theâm nöôùc uoáng hoaëc saéc uoáng.

12. DIEÁP CAÙ: Teân khoa hoïc: Houttuynia Cordata Thunb Hoï laù giaáp: Saururaceae

a. Nhaän daïng: Caây coû, cao 20 – 40 cm. Thaân maøu xanh hoaëc tím ñoû. Laù moïc so le, hình tim, khi voø coù muøi tanh caù. Hoa nhoû, maøu vaøng nhaït, tuï taäp thaønh boâng coù boán laù baéc maøu traéng.

b. Troàng haùi: Caây moïc hoang ôû choã aåm öôùt nhö chaân ruoäng nöôùc, ven suoái, bôø möông. Troàng baèng thaân ngaàm. Muøa hoa quaû thaùng 5 – 7. Thu haùi caû caây tröø reã, thu haùi quanh naêm.

c. Coâng duïng lieàu duøng: Duøng töôi, giaûi ñoäc, tieâu

Dieáp caù Teân khaùc: - Laù giaáp, - Co vaây meøo (Thaùi) phuø.  Chöõa ñau maét loøi dom, laù giaõ ñaép.  Giaûi nhieät, chöõa sôûi, kinh nguyeät khoâng ñeàu laù

voø naùt theâm nöôùc uoáng.

Lieàu duøng: Moãi ngaøy 6 – 12 gam.

13. MAÕ ÑEÀ: Teân khoa hoïc Hoï maõ ñeà : Plantago Mojor Linn : Plantaginaceae

a. Nhaän daïng: Caây coû, soáng laâu naêm, khoâng coù chaân, laù coù cuoáng, daøi hình thìa, gaân hình cung. Hoa nhoû moïc thaønh boâng daøi. Quaû hoäp, haït maøu naâu boùng.

b. Troàng haùi: Moïc hoang khaép nôi. Öa nôi ñaát aåm maùt. Troàng baèng haït vaøo thaùng 1 – 3. Muøa hoa quaû thaùng 5 – 8. Thu haùi caû caây quanh naêm phôi khoâ. Caû caây boû reã, phôi hay xaáy khoâ laø xa tieàn thaûo. Laù maõ ñeà: duøng töôi hay xaáy khoâ goïi laø xa tieàn dieäp. Haït maõ ñeà: phôi hay xaáy khoâ goïi laø xa tieàn töû.

Maõ ñeà Teân khaùc: - Xa tieàn - Nhaû eùn ñöùt (Thaùi) - Bu ma (Thoå)

c. Coâng duïng vaø lieàu duøng: Coù taùc duïng lôïi tieåu, tieâu ñoäc. Coøn coù taùc duïng chöõa ho, chöõa boâng (caû caây naáu cao boâi). Nöôùc saéc maõ ñeà coù taùc duïng chöõ lî caáp vaø maõn tính. Baøi thuoác chöõa æa chaûy maïnh (bao töû) duøng ñoäc vò xa tieàn taùn nhoû, uoáng vôùi nöôùc chaùo. Lieàu duøng töø 8 – 16g moãi ngaøy. Duøng ngoaøi khoâng keå lieàu löôïng.

127

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

III. THUOÁC CHÖÕA BEÄNH NGOAØI DA:

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

14. MUOÀNG TRAÂU:

Teân khoa hoïc: Cassia alata Linn. Hoï vang: Caesalpiniaceae a. Nhaän daïng: Caây nhoû, cao 1,5 – 2 meùt ít phaân caønh. Laù keùp loàng chim raát to. Hoa maøu vaøng, moïc thaønh boâng to ôû keõ laù vaø ngoïn thaân. Quaû deït, coù caùnh ôû 2 beân dìa chöùa nhieàu haït hình quaû traùm.

Muoàng traâu

b. Troàng haùi: Caây moïc hoang vaø ñöôïc troàng ôû nhieàu nôi nhaát laø ôû mieàn Nam. Troàng baèng haït hay giaâm caønh muøa thu haùi quanh naêm. Haùi laù töôi hoaëc phôi muøa hoa quaû töø thaùng 9 – 11. Boä phaän duøng: Laù, reã, haït. Coù theå thu haùi caû caây.

c. Coâng duïng vaø lieàu duøng: Saùt truøng, chöõa beänh ngoaøi da: Haéc laøo, laù töôi giaõ naùt laáy nöôùc boâi. Coøn duøng laøm thuoác nhuaän traøng (coù khi duøng caû quaû, goã cuûa thaân) chöõa ñau raêng. Lieàu duøng töø 4 – 8 gam trong ngaøy. Neáu taåy thì duøng töø 10 – 20 gam.

15. BAÏCH HAÏC:

Teân khoa hoïc: Rhimacanthus nasuta Kurz. Hoï oâ roâ: Acanthaceae a. Nhaän daïng: Caây coû moïc thaønh buïi, cao 1 – 2 meùt, reã chuøm. Thaân non, coù loâng mòn, laù moïc ñoái, nguyeân. Hoa traéng nhö con haïc ñang bay, moïc thaønh xim ôû keõ laù (coøn coù teân laø kieán coø) quaû nang daøi, coù loâng.

b. Troàng haùi: Caây moïc hoang vaø ñöôïc troàng laøm caûnh, laøm caây thuoác ôû nhieàu nôi, troàng baèng goác. Muøa hoa quaû thaùng 1 – 5. Thu haùi caû caây quanh naêm duøng töôi hoaëc phôi khoâ.

Baïch haïc Teân khaùc: - Kieán coø - Caây laùc - Uy linh tieân c. Coâng duïng vaø lieàu duøng: Chöõa haéc laøo lôû choác, raén caén, haï huyeát aùp. Lieàu duøng: 10 gam reã giaõ naùt, ngaâm röôïu hoaëc giaám, duøng boâi ngoaøi. Kinh nghieäm trò cao huyeát aùp duøng töø 1 – 2 gam laù haõm nöôùc, uoáng thay traø trong ngaøy.

Chuù yù: Baïch haïc coøn coù teân laø uy linh tieân. Coøn coù 1 loaïi uy linh tieân khaùc: clematis chinensis hoï Hoaøng lieân Ranunculaceae. Coù nôi goïi laø daây ruoät gaø, tieåu moäc thoâng, loaïi naøy daây leo, chöõa phong thaáp, taêng hoâ haáp.

128

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

16. BA CHAÏC:

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Teân khoa hoïc: Evodia Lepta Merr Hoï cam: Rutaceae a. Nhaän daïng: Caây nhoû, cao 1 – 2 meùt. Laù keùp, moïc ñoái, coù ba laù cheùt, meùp nguyeân. Hoa maøu traéng moïc thaønh xim ôû keõ laù. Quaû nhoû, toaøn caây coù tinh daàu thôm.

b. Troàng haùi: Caây moïc hoang ôû ñoài nuùi, ven röøng, ven ñöôøng, muøa hoa quaû: thaùng 4 – 7. Thu haùi caønh non goàm caû laù baùnh teû vaøo thaùng 6 – 7. Duøng töôi hoaëc phôi khoâ.

c. Coâng duïng vaø lieàu duøng:

 Chöõa gheû, muïn nhoït: 50 – 100g laù töôi

naáu nöôùc taém.

 Haï nhieät, chöõa ñaùi vaøng teâ thaáp: 6 – Ba chaïc Teân khaùc: - Cheø ñaéng - Cheø coû - Caäy daàu daáu 12g laù khoâ saéc uoáng.

17. THUOÁC BOÛNG:

Teân khoa hoïc: Bryophyllum pinnatum Oken Hoï thuoác boûng: Crassulaceae a. Nhaän daïng: Caây coû, cao 40 – 60cm. Thaân troøn nhaün, laù daøy moïc ñoái cheùo chöõ thaäp. Meùp laù khía raêng troøn. Hoa maøu ñoû hoaëc vaøng da cam thaønh xim ruû xuoáng treân moät caùn daøi ôû ngoïn thaân.

Thuoác boûng

b. Troàng haùi: Caây moïc hoang khaép nôi, keå caû nuùi, ñaù voâi vaø nhöõng choã ñaát khoâ caèn. Coøn ñöôïc troàng laøm caûnh. Troàng baèng laù; maàm vaø reã sinh ôû keõ caùc veát khía cuûa meùp laù thaønh caây môùi. Muøa hoa quaû: thaùng 1 – 3. Laù thu haùi quanh naêm. Duøng töôi.

c. Coâng duïng vaø lieàu duøng:

 Chöõa boûng, lôû loeùt, caàm maùu. Laù töôi giaõ nhoû ñaép hoaëc vaét laáy nöôùc boâi

haèng ngaøy.

 Laù caây thuoác coù nhieàu taùc duïng. Ñang ñöôïc nghieân cöùu.

IV. THUOÁC LOÛNG LÎ:

18. XUYEÂN TAÂM LIEÂN:

129

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Teân khoa hoïc: Andrographis Paniculatanus Hoï oâ roâ: Acanthaceae a. Nhaän daïng: Caây thaûo, cao 60 – 80cm. Thaân nhieàu ñoát, nhieàu caønh. Laù moïc ñoái khoâng coù laù keøm, cuoáng ngaén. Phieán laù hình tröùng thuoân daøi hay hôi hình

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

maùc, hai ñaàu nhoïn, maët nhaün, daøi 3 – 12cm, roäng 1 – 3cm, nguyeân meàm. Hoa maøu traéng, ñieåm hoàng moïc thaønh chuøm ôû naùch laù hay ñaàu caønh. Quaû nang, nöùt maïnh haït ñöôïc tung ñi xa. Toaøn caây coù maøu xanh ñaäm, laù coù vò raát ñaéng.

b. Troàng haùi: Caây ñöôïc troàng laøm thuoác. Troàng baèng haït, muøa hoa quaû töø thaùng 4 – 7. Thaân vaø laù thu haùi quanh naêm; duøng töôi hoaëc phôi khoâ. Thaùng 11 – 12 thu haùi reã vaø toaøn caây. Coù theå taùn thaønh boät, cho vaøo loï kín ñeå duøng thöôøng xuyeân.

c. Coâng duïng: Chöõa lî caáp vaø maõn tính, trò ho

vieâm hoïng.

Xuyeân taâm lieân Tieâu vieâm: Thanh nhieät, giaûi ñoäc, giaûm ñau. Duøng ngoaøi chöõa raén ñoäc caén, xöông khôùp ñau nhöùc. Lieàu duøng töø 6 – 12 gam saéc uoáng trong ngaøy.

19. HOAÉC HÖÔNG:

Teân khoa hoïc: Pogostemon Gablin Benth Hoï hoa moâi: Lamiaceae

a. Nhaän daïng: Caây coû, soáng laâu naêm, cao 30 – 60cm. Thaân vuoâng maøu naâu tím. Laù moïc ñoái, meùp khía raêng to. Hoa hoàng tím nhaït moïc thaønh boâng ôû keõ laù hoaëc ngoïn caønh. Quaû beá coù haït cöùng. Toaøn caây coù loâng vaø coù muøi thôm.

Hoaéc höông

b. Troàng haùi: Troàng baèng haït hoaëc caønh vaøo muøa möa. Thu haùi vaøo muøa haï (thaùng 4 – 6) ñang luùc caønh laù töôi toát thì caét laáy phaàn caây moïc treân maët ñaát (hoaëc böùt rieâng laù baùnh teû neáu chæ duøng laù). Ñem phôi naéng nheï cho khoâ. Hoaéc höông muøi thôm ñaäm ñaëc bieät vò hôi ñaéng maø cay. Loaïi laù nguyeân khoâ maøu luïc xaùm, laù daøy meàm, thôm khoâng vuïn naùt laø toát.

c. Coâng duïng vaø lieàu duøng: Chöõa caûm cuùm, ho, noân möûa, ñau buïng, æa chaûy, lî.

Lieàu duøng töø 5 – 10 gam haõm saéc hay taàn boät uoáng.

20. RIEÀNG:

130

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Teân khoa hoïc: Alpinia offcinarum Hance Hoï rieàng : Zingiberaceae a. Nhaän daïng: Caây coû, cao 1 – 1,5 meùt reã hình truï daøi chuû bôûi nhieàu vaåy. Laù moïc thaønh 2 daõy, boùng. Hoa maøu traéng, caùnh moâi to coù vaân ñoû, moïc thaønh chuøm thöa ôû ngoïn thaân.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

b. Troàng haùi: Caây ñöôïc troàng laøm thuoác ôû nhieàu nôi. Troàng baèng thaân reã vaøo thaùng 5 – 9. Thaân reã thu haùi vaøo muøa ñoâng (thaùng 11 – 12). Quaû thu haùi vaøo thaùng 8 – 9, phôi khoâ. c. Coâng duïng vaø lieàu duøng:

 Chöõa aên uoáng khoâng tieâu, noân möûa, soát reùt, laïnh buïng sinh ñau vaø æa

chaûy.

 Lieàu duøng: moãi ngaøy 3 – 6 gam reã, hoaëc quaû taùn boät hoaëc saéc uoáng.

Rieàng Teân khaùc: - Cao löông khöông Mô tam theå Teân khaùc: - Daây mô loâng - Caây laù mô

21. MÔ TAM THEÅ:

Teân khoa hoïc: Paederia Foedida Linn Hoï caø pheâ: Rubiaceae a. Nhaän daïng: Daây leo baèng thaân quaán, soáng laâu naêm, laù moûng, moïc ñoái, maët döôùi laù maøu tím ñoû. Hoa maøu traéng ñieåm tím nhaït, moïc thaønh xim ôû keõ laù. Quaû deït, nhaün boùng. Toaøn caây coù loâng meàm vaø coù muøi khoù ngöûi.

b. Troàng haùi: Caây moïc hoang ôû bôø buïi haøng raøo. Troàng ñôn giaûn baèng nhöõng

ñoaïn thaân giaø. Caây öa aám vaø aùnh saùng, coù choã leo. Thu haùi: Khi duøng thì haùi laù töôi. Coù theå haùi laù quanh naêm, toát nhaát vaøo thaùng 1 – 3.

c. Coâng duïng vaø lieàu duøng: Chöõa lî moãi ngaøy duøng 20 – 30 gam laù töôi, thaùi nhoû, troän vôùi loøng ñoû tröùng gaø boïc laù chuoái ñem haáp, nöôùng hoaëc raùn khoâ (khoâng duøng môõ). AÊn laøm 2 laàn. Duøng lieân tuïc 2 – 3 ngaøy.

22. COÛ SÖÕA:

131

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Nhoû laù: Euphorbia thymifolia Linn. Hoï thaàu daàu: Euphorbiaceae To laù: Euphorbia hirta Linn

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Hoï thaàu daàu: Euphorbiaceae a. Nhaän daïng: Caây coû, soáng laâu naêm coù nhöïa muû. Thaân vaø caønh maûnh, maøu ñoû tím, coù loâng raát nhoû. Laù moïc ñoái hình baàu duïc. Cuïm hoa moïc ôû keõ laù thaønh xim, ít hoa (Loaïi laù to: Thaân maøu ñoû nhaït, coù loâng, laù moïc ñoái meùp khía raêng, coù loâng ôû maët döôùi cuïm hoa hình caàu, moïc ôû keõ laù quaû nang maøu traéng nhaït).

b. Troàng haùi: Moïc hoang khaép nôi, baõi coû ven

ñöôøng, saân gaïch, caùt soûi. Thu haùi: Caû caây quanh naêm, duøng töôi hoaëc phôi khoâ.

c. Coâng duïng: Chöõa lî, muïn nhoït, ít söõa. Loaïi

Coû söõa Teân khaùc: - Thieân caên thaûo - Nhaû möïc noïi (Thaùi) laù to coøn chöõ ho, hen suyeãn.

Lieàu duøng: Moãi ngaøy duøng 20 – 30 gam (coù theå hôn) saéc uoáng phoái hôïp vôùi rau sam, chöõa lî raát toát.

 Chöõa haéc laøo: Caû caây töôi giaõ boâi.  Chöa hen suyeãn: Caû caây khoâ saéc uoáng.

V. THUOÁC HO VIEÂM HOÏNG:

23. HUÙNG CHANH:

Teân khoa hoïc: Coleus Amboinicus Lour Hoï hoa moâi: Lamiaceae a. Nhaän daïng: Caây coû soáng laâu naêm. Thaân hoùa goã, cao 20 – 50 cm. Laù moïc ñoái, daøy, moïng nöôùc, meùp khía raêng. Hoa nhoû, maøu tím hoàng. Toaøn caây coù loâng raát nhoû vaø coù muøi thôm nhö muøi chanh.

b. Troàng haùi: Caây ñöôïc troàng laøm gia vò vaø laøm thuoác. Troàng baèng goác hoaëc baèng ñoaïn thaân vaøo thaùng 1 – 2. Muøa hoa quaû thaùng 3 – 5. Laù thu haùi quanh naêm, duøng töôi.

c. Coâng duïng vaø lieàu duøng:

Huùng chanh Teân khaùc: - Taàn daøy laù (mieàn Nam)  Chöõa ho vieâm hoïng, khaûn tieáng. Laù töôi

ngaâm vôùi muoái, nuoát nöôùc daàn daàn. Hoaëc laáy 20 g laù giaõ nhoû, vaét laáy nöôùc uoáng laøm 2 laàn.

 Chöõa caûm cuùm: phoái hôïp vôùi moät soá laù khaùc naáu nöôùc xoâng.

24. REÛ QUAÏT:

132

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Teân khoa hoïc : Belamcanda Chinensis Linn

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

: Iridaceae

Hoï la ñôn a. Nhaän daïng: Caây coû cao 0,5 – 0,8m. Thaân reã moïc boø phaân nhaùnh nhieàu. Laù hình daûi, coù beï moïc oáp vaøo thaân vaø xoøe ra nhö caùi quaït. Hoa maøu vaøng cam ñieåm nhöõng ñoám tía. Quaû hình tröùng, coù nhieàu haït maøu xanh ñen boùng.

Reû quaït Teân khaùc: - Xaï can

b. Troàng haùi: Caây ñöôïc troàng ôû nhieàu nôi. Troàng baèng haït hoaëc troàng baèng nhaùnh cuûa thaân reã (caây con nhaùnh). Muøa hoa quaû: thaùng 7 – 10. Thu haùi: Thaân reã haùi vaøo thaùng 8 – 10. Röûa saïch ñaát caùt, ñem phôi khoâ taùi, roài ñoát cho saïch reã loâng con, caét boû phaàn treân coå reã roài laïi phôi khoâ, (coù khi thaùi thaønh phieán moûng 4mm).

c. Coâng duïng vaø lieàu duøng:

Chöõa ho, vieâm hoïng, ñau coå, khaûn tieáng. Duøng moãi ngaøy 8 – 10 gam, ngaäm vôùi muoái hoaëc saéc uoáng.

25. MAÏCH MOÂN:

Maïch moân

Teân khaùc: - Lan tieâu - Maïch moân ñoâng.

Teân khoa hoïc : Ophiopogon Japonicus Thunb Hoï baïch moân : Haemodoraceae a. Nhaän daïng: Caây coû, khoâng coù thaân, reã phình leân, thaønh cuû, hình chuøm. Laù moïc töø goác, heïp daøi, cuoáng hôi coù beï traéng, maët treân laù xanh thaãm, gaân laù song song raát roõ. Hoa maøu traéng, nhoû moïc thaønh chuøm. Quaû moïng maøu tím. b. Troàng haùi: Caây moïc hoang vaø ñöôïc troàng ôû khaép nôi, troàng baèng nhaùnh coù reã vaøo muøa möa. Thu haùi: Reã cuû thu haùi vaøo thaùng 7 – 9. Ñaøo laáy reã cuû giaø ôû caây troàng 1 – 2 naêm. Röûa saïch, caét boû reã nhoû. Cuû boå doïc ñoâi roài phôi khoâ hoaëc saáy nheï löûa. Loaïi coù muøi hôi thôm, cuû to, maäp khoâ, traéng ngaø, nhai coù chaát dính khoâng moác laø toát.

c. Coâng duïng vaø lieàu duøng: Giaûm ho, tieâu ñôøm, nhuaän phoåi, chöõa khaùt nöôùc,

taùo boùn.

Duøng moãi ngaøy 6 – 12 gam, saéc uoáng. Khi duøng uû meàm boû loõi.

133

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

26. CAM THAÛO:

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Teân khoa hoïc: Scoparia dulcis Linn Hoï hoa sim moõm choù : Scophulariaceae a. Nhaän daïng: Caây coû, goác hoùa goã, phaân nhaùnh nhieàu. Laù moïc ñoái, nhöng thöôøng ñöôïc moïc voøng 3 laù moät, meùp khía raêng. Hoa traéng, moïc ôû keõ laù. Quaû nang, nhoû hình caàu, haït nhoû, nhieàu.

b. Troàng haùi: Caây moïc hoang khaép nôi, ôû baõi coû, ven ñöôøng, bôø ruoäng. Troàng baèng haït vaøo muøa xuaân. Muøa hoa quaû thaùng 5 – 7. Thu hoaïch caû caây vaøo thaùng 1 – 7. Phôi khoâ hoaëc sao khoâ.

c. Coâng duïng: Haï nhieät, giaûm ho, ñieàu kinh.

Cam thaûo ñaát Teân khaùc: - Cam thaûo ñaát

Lieàu duøng: Moãi ngaøy 6g – 12g saéc uoáng. Duøng rieâng hoaëc coù theå phoái hôïp vôùi rau maù, coû tranh.

27. BAÏCH BIEÅN ÑAÄU:

Teân khoa hoïc: Lablab vulgaris Savi. Hoï caùnh böôùm: Fabaceae a. Nhaän daïng: Daây leo, thaân coù loâng nhoû, laù keùp, coù 3 laù cheùt, moïc so le. Hoa traéng moïc thaønh chuøm. Quaû ñaäu, maøu xanh nhaït, ñaàu quaû coù moû nhoïn, cong. Haït maøu traéng coù moàng ôû meùp.

b. Troàng haùi: Caây ñöôïc troàng ôû khaép nôi, laáy quaû non aên vaø haït giaø laøm thuoác. Troàng baèng haït vaøo muøa xuaân, thu haùi vaøo thaùng 9 -12, khi trôøi khoâ raùo, haùi laáy nhöõng quaû ñaäu giaø, voû ngoaøi khoâ vaøng, boùc laáy haït ñem phôi hay saáy khoâ. Loaïi haït to, giaø, maåy, da traéng ngaø, ruoät maøu traéng khoâng laãn taïp chaát laø toát. Baïch bieån ñaäu Teân khaùc: - Ñaäu vaùn traéng - Baïch ñaäu

c. Coâng duïng: Boå, maùt, giaûi ñoäc, choáng noân,

chöõa ñau buïng thoå taû.

Lieàu duøng: Moãi ngaøy 8 - 16 gam saéc hoaëc taùn boät uoáng.

28. ÑINH LAÊNG: Teân khoa hoïc Hoï nguõ gia bì : Tieghemopanax (fruticocus. : Araliaceae

a. Nhaän daïng: Caây nhoû, quanh naêm xanh toát, ít phaân nhaùnh, laù keùp xeû 3 laàn

134

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

loâng chim, moïc so le, meùp khía raêng. Hoa nhoû hôïp thaønh taùn, quaû deït.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

b. Troàng haùi: Caây ñöôïc troàng laøm caûnh, troàng baèng thaân vaøo muøa möa. Muøa hoa quaû thaùng 4 – 7. Thu haùi reã vaøo thaùng 8 – 10 ôû caây ñaõ troàng töø 3 naêm trôû leân. Duøng töôi hoaëc phôi khoâ. Coù theå taåm röôïu göøng sao.

c. Coâng duïng: Boå, taêng cöôøng söùc deûo dai cuûa cô theå. Choáng meät moûi, choáng

ñoäc, lôïi söõa.

Lieàu duøng: Moãi ngaøy uoáng 0,25 – 1 gam boät reã. Coù theå duøng reã töôi hoaëc sao vaøng ngaâm röôïu uoáng.

Ñinh Laêng Haø thuû oâ

Teân khaùc: - Caây goûi caù

Teân khaùc: - Caây vuù boø - Caây söõa boø - Khaâu caàn caø (Thoå)

29. HAØ THUÛ OÂ TRAÉNG:

Teân khoa hoïc: Streptocaulon Juventas Merr Hoï Thieân lyù: Asclepiadaceae a. Nhaän daïng: Daây leo baèng thaân quaán. Thaân maøu naâu ñoû nhieàu loâng, laù moïc ñoái coù loâng daøy hôn ôû maët döôùi. Hoa nhoû maøu vaøng naâu, moïc thaønh xim ôû keõ laù. Quaû ñoâi, heïp ngang, toûa ra nhö söøng boø. Haït deït, coù chuøm loâng. Toaøn caây coù nhöïa muû.

b. Troàng haùi: Caây moïc hoang ôû khaép caùc ñoài troïc mieàn nuùi. Troàng baèng reã cuû. Öa nhöõng vuøng ñoài cöùng. Reã thu haùi quanh naêm, toát nhaát vaøo muøa thu (thaùng 8 – 10) phôi khoâ. Khi duøng boû loõi, coù theå naáu vôùi nöôùc ñaäu ñen, roài thaùi moûng, phôi khoâ.

c. Coâng duïng: Boå maùu, chöõa ñau löng vaø ñaàu goái ñau, di tinh. Chöõa thaàn kinh

135

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

suy nhöôïc, soát reùt, laøm ñen raâu toùc.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Lieàu duøng: Moãi ngaøy 15 – 30 g saéc, naáu cao hoaëc ngaâm röôïu uoáng.

30. SAÂM ÑAÏI HAØNH:

Teân khoa hoïc: Elxutherine subaphylla gagney Hoï la doân: Iridaceae a. Nhaän daïng: Caây coû, cao 20 – 30cm. Thaân haønh aùo, coù voû ñoû. Laù hình maùc daøi, gaân laù song song. Hoa traéng, moïc thaønh chuøm. Quaû nang nhieàu haït.

b. Troàng haùi: Caây moïc hoang ôû röøng nuùi. Coøn ñöôïc troàng ôû ñoàng baèng laøm caûnh vaø laøm thuoác. Troàng baèng thaân haønh vaøo muøa möa. Khoâng öa ñoäng nöôùc (neân ñaùnh luoáng cao 20 – 30cm ñeå thoaùt nöôùc). Thu haùi: Thaân haønh khi caây ñaõ taøn luïi, phôi khoâ hoaëc saáy khoâ.

c. Coâng duïng: Boå, an thaàn, caàm maùu, haøn veát

thöông. Saâm ñaïi haønh Teân khaùc: - Toûi laøo - Kieäu ñoû

136

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Lieàu duøng: Moãi ngaøy 4 – 12 gam ngaâm röôïu, taàn boät hoaëc haõm, saéc uoáng.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

BAØI 20: BAØO CHEÁ SÖÛ DUÏNG CAÙC DAÏNG DÖÔÏC LIEÄU

TUYEÁN Y TEÁ CÔ SÔÛ

I. MOÄT SOÁ DAÏNG BAØO CHEÁ THUOÁC ÑOÂNG Y

1. DAÏNG CHEØ THUOÁC (Traø thuoác)

a. Ñònh nghóa: Cheø thuoác laø daïng thuoác coù moät hay nhieàu döôïc lieäu khoâ hoãn hôïp laïi. Nhöõng döôïc lieäu naøy ñaõ ñöôïc chia thaønh maûnh nhoû ñeàu nhau. Ñoâi khi coøn cho vaøo hoãn hôïp moät soá hoùa chaát tinh daàu, cao thuoác thích hôïp. Khi duøng thì haõm vôùi nöôùc soâi ñeå uoáng. Thaønh phaàn cheø thuoác: coù 2 phaàn.

Döôïc lieäu: bao goàm caùc döôïc lieäu coù trong ñôn thuoác. Dung moâi: thöôøng duøng laø nöôùc (neân duøng nöôùc möa). b. Caùch baøo cheá:

- Xöû lyù döôïc lieäu: Laøm saïch döôïc lieäu, sao taåm (neáu caàn) rang thuoác hoaëc saáy khoâ gioøn – Phaân chia töøng döôïc lieäu thaønh nhöõng maûnh nhoû coù kích thöôùc khoaûng 3mm. Neáu trong thaønh phaàn cheø thuoác coù chaát loûng nhö cao thuoác thì phun ñeàu vaøo döôïc lieäu roài môùi saáy khoâ vaø pha troän (tinh daàu thì cho vaøo sau cuøng). - Pha troän, döôïc lieäu: Caùc döôïc lieäu ñaõ ñöôïc xöû lyù xong, caên cöù vaøo lieàu löôïng quy ñònh cho töøng goùi cheø, caân rieâng töøng döôïc chaát roài troän ñeàu vôùi nhau, ñoùng goùi vaøo tuùi Polyetylen (PE) hoaëc gioù giaáy choáng aåm. Cheø thuoác haõm vaøo nöôùc soâi ñeå uoáng, khi haõm caàn chuù yù nhöõng ñieåm sau: Vôùi nhöõng döôïc lieäu nhö hoa, laù hoaëc döôïc lieäu coù tinh daàu… thì haõm trong 10,

15 phuùt.

Vôùi döôïc lieäu laø reã, voû, quaû thì haõm trong 30 phuùt ñeán moät giôø. Vôùi nhöõng döôïc lieäu laø thaân cuû, haït thì haõm trong 20 phuùt ñeán 30 phuùt. Nöôùc

thuoác haõm xong khoâng neân ñeå quaù laâu, chæ duøng trong 24 giôø.

c. Tieâu chuaån cheø thuoác: Kích thöôùc caùc maûnh döôïc lieäu phaûi töông ñoái ñeàu nhau. Cheø thuoác phaûi coù muøi thôm cuûa caùc döôïc lieäu. Khoâng ñöôïc moác moït, laãn taïp chaát. d. Baûo quaûn: Cheø thuoác khoâng neân ñeå thôøi gian quaù laâu, phaûi baûo quaûn nôi thoaùng maùt,

khoâng aåm öôùt. Thöôøng xuyeân phaûi kieåm tra ñeå traùnh moác moït.

Nöôùc cheø thuoác chæ duøng trong 21 giôø, vì vaäy neân ñoùng goùi thaønh tuùi nhoû ñuû

duøng trong 1 ngaøy.

Öu ñieåm: Söû duïng ñöôïc thöôøng xuyeân, khi duøng tieän lôïi.

2. DAÏNG THUOÁC BOÄT

137

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

a. Ñònh nghóa: Thuoác boät laø moät daïng thuoác maø döôïc lieäu ôû theå raén ñöôïc phaân

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

chia tôùi ñoä nhoû nhaát ñònh. Thuoác boät coù 2 loaïi.  Thuoác boät ñôn: Thaønh phaàn thuoác chæ coù moät döôïc chaát.  Thuoác boät keùp: Thaønh phaàn thuoác goàm hai döôïc chaát trôû leân.

b. Caùch baøo cheá: Thuoác boät ñôn: Tuøy theo tính chaát cuûa döôïc lieäu maø aùp duïng phöông phaùp thích hôïp. Neáu döôïc lieäu laø khoaùng chaát thì ñem taùn ngay thaønh boät, roài saáy. Neáu döôïc lieäu laø thaûo moäc thì tröôùc khi taùn thì phaûi xöû lyù, cheá bieán (löïa choïn, sao taåm, saáy khoâ), roài raây boät. Thuoác phaûi mòn, phaûi raây qua caùc côõ raây thích hôïp ñeå ñaït ñöôïc yeâu caàu ñoù. Theo döôïc ñieån Vieät Nam quy ñònh caùc cô raây coù ñoä mòn nhö sau:

Soá raây Côõ boät

Soá 1 Soá 2 Soá 3 Kích thöôùc loã raây (tính baèng mm) 0,12 0,15 0,20 Raát mòn Mòn Mòn vöøa

Trong baøo cheá laøm thuoác boät thöôøng duøng soá 2 (0,15mm) laø phoå bieán. Thuoác boät keùp: Taùn tieáng töøng thöù boät, vaø raây, ñeå coù côõ boät nhö nhau. Troän ñeàu caùc boä trong coái theo nguyeân taéc: boät coù soá löôïng ít cho vaøo tröôùc, boät coù soá löôïng nhieàu cho vaøo sau, löôïng boät moãi laàn cho theâm vaøo baèng löôïng boät ñaõ coù saün trong coái vaø chæ cho vaøo khi boät trong coái ñaõ troän ñeàu. Troän xong phaûi raây laïi hoãn hôïp boät baèng côõ raây cuû. Neáu trong ñôn thuoác coù chaát ñoäc thì cho chaát ñoäc ñoù vaøo tröôùc. Neáu boät thuoác coù chaát ñoäc khoâng coù maøu thì phaûi cho theâm moät löôïng boät maøu vöøa ñuû ñeå nhuoäm giuùp ta kieåm tra deã daøng möùc ñoä troän ñeàu cuûa nhöõng chaát ñoäc ñoù. Boät maøu thöôøng duøng laø caùc boät maøu thöïc phaåm ñoû hoaëc hoàng. Cho vaøo coái cuøng luùc vôùi boät thuoác coù ñoäc.

Neáu baøi thuoác coù chaát loûng, neáu chaát loûng döôùi 2 gioït cho 1 gam boät thì chæ vieäc nhoû töø töø vaøo ñaàu chaøy roài troän ñeàu vôùi boät. Neáu löôïng chaát loûng nhieàu hôn, khi cho vaøo coù theå laøm cho boät öôùt, thì coù theå duøng moät löôïng tinh boät nhö boät ngoâ, boät cuû doïng ñoän theâm.

c. Ñoùng goùi vaø baûo quaûn: Ñoùng goùi thuoác boät chöa chia lieàu. Ñeå trong thuøng, trong tuùi PE hoaëc loï thuûy tinh. Khi pha cheá hoaëc khi duøng thì môùi chia lieàu. Ñoùng goùi thuoác boät chia lieàu: Pha cheá xong phaûi chia thaønh lieàu nhoû, khi uoáng thì uoáng caû lieàu, khoâng phaûi chia nöõa. Ñoùng goùi vaøo tuùi PE, loï thuûy tinh, hoaëc baèng tuùi giaáy thöôøng thì ñeå vaøo thuøng coù loùt voâi cuïc, thuøng phaûi bòt kín ñeå choáng aåm vaø huùt aåm.

Baûo quaûn: Thuoác coù dieän tích beà maët tieáp xuùc vôùi khoâng khí lôùn deã huùt aåm laøm thuoác boät keát dính laïi vôùi nhau, deã moác moït. Do ñoù phaûi baûo quaûn nôi khoâ raùo, phaûi ñoùng goùi caån thaän, choáng aåm nhö ñaõ noùi treân.

138

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

d. Tieâu chuaån cuûa thuoác boät: Thuoác boät phaûi coù ñoä mòn ñoàng ñeàu. Neáu laø thuoác boät keùp thì phaûi coù maøu ñoàng nhaát. Thuoác boät phaûi coù muøi cuûa caùc vò thuoác coù trong ñoù.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Phaûi khoâ, rôøi nhau, khoâng ñöôïc ñoùng voùn laïi.

3. DAÏNG VIEÂN TROØN

a. Ñònh nghóa: Vieân troøn laø dieän thuoác raén, hình caàn, khoái löôïng thöôøng naëng töø 0,05 ñeán 0,5g cuõng coù khi naëng 2 – 3 gam. Thuoác vieân troøn goàm 2 thaønh phaàn.  Chaát thuoác: Coù theå laø hoùa chaát, boät döôïc lieäu hay caùc cao döôïc lieäu.  Taù döôïc: Laø nhöõng chaát caàn thieát ñeå taïo thaønh vieân. Taù döôïc laø nhöõng chaát trô khoâng coù taùc duïng ñieàu trò vaø khoâng laøm bieán ñoåi tính chaát caùc döôïc chaát. Nhöng cuõng coù khi taù döôïc laø nhöõng döôïc chaát coù trong thaønh phaàn cuûa baøi thuoác. Ñaëc bieät laø ôû caùc vieân troøn baøo cheá töø döôïc lieäu.

Caùc loaïi taù döôïc thöôøng duøng:  Taù döôïc chính: maät ong, xi-roâ ñôn, hoà boät neáp, cao loûng döôïc lieäu.  Taù döôïc bao aùo: boät döôïc lieäu nhö cuû maøi, saâm ñaïi haønh, haït daønh daønh, boät than thaûo moäc ñeå bao maøu (coù theå duøng than töø baõ döôïc lieäu coù trong coâng thöùc).

Veà daïng lieân hoaøn neân duøng boät aùo coù maøu saéc khaùc nhau ñeå deã phaân bieät

thuoác duøng cho moãi beänh, traùnh nhaàm laãn, laøm cho vieân theâm ñeïp, haáp daãn hôn.

Vieân caûm soát, ho vieâm hoïng: bao maøu traéng, coù theå duøng boät hoaøi sôn boät neáp

(boät nôû) raây mòn.

Vieân æa chaûy kieát lî: Bao maøu ñen, duøng boät than thaûo moäc, loaïi khoâng ñoäc nhö than traáu, than baõ mía, hoaëc duøng baõ döôïc lieäu trong coâng thöùc ñem ñoát thaønh than: nghieàn boät mòn ñeå bao.

Vieân tieâu ñoäc: Bao maøu ñoû, duøng boät saâm ñaïi haønh, boät hoa hieân. Vieân phong thaáp: bao maøu vaøng, duøng nöôùc saéc quaû daønh daønh… Vieân ñieàu kinh: bao maøu naâu, duøng nöôùc saéc goã toâ moäc… Noùi toùm laïi duøng nhöõng chaát maøu thaûo moäc khoâng coù ñoäc, caùch ñieàu cheá ñôn

giaûn maø quaân y ñôn vò ñeàu coù theå töï tuùc ñöôïc.

Taù döôïc raõ: Ñeå vieân thuoác tan nhanh trong ñöôøng tieâu hoùa. Tuøy theo yeâu caàu töøng loaïi vieân maø choïn taùc döôïc: Boät döôïc lieäu, ñöôøng, tinh boät… khi saûn xuaát thuoác vieân troøn phaûi chuù yù choïn taù döôïc cho phuø hôïp ñeå vieân mòn, boùng, khoâng nöùt neû, khoâng chaûy nöôùc, deã tan vaø deã tieâu hoùa.

b. Caùch baøo cheá:

 Chuaån bò nguyeân lieäu: caùc taù döôïc ñöôïc laøm saïch, chia nhoû, cheá bieán sao taàm (neáu caàn); saáy khoâ; taùn rieâng töøng vò (neáu laø thuoác ñoäc), hoaëc taùn chung thaønh boät ñeå coù ñoä mòn baèng nhau theo yeâu caàu. Troän ñeàu caùc boät vôùi nhau theo nguyeân taét troän boät keùp.

 Laøm vieân coù 2 phöông phaùp:  Laøm vieân baèng khay chia vieân: coù 3 giai ñoaïn:

o Laøm deûo: Cho taù döôïc dính vaøo boät thuoác, nghieàn troän kyõ thaønh moät

139

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

khoái deûo, mòn ñeàu, khoâng dính chaøy coái.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

o Chia vieân: Caên cöù vaøo troïng löôïng vieân ñeå choïn khuoân caét. Chia khoái boät deûo thaønh töøng phaàn nhoû, laên thaønh giun, roài ñaët leân khay chia vieân, caét vaø xoa thaønh vieân troøn.

o Laøm vieân: Tuøy theo yeâu caàu, moät soá vieân coù theå bao theâm moät lôùp

maøu ñeå baûo quaûn vaø laøm cho vieân ñeïp.  Laøm baèng thuùng laéc (hoaëc noài bao) coù 3 giai ñoaïn:

Caây con gioáng (coøn goïi laø con nhaân): Laáy (1/4) moät phaàn tö boät thuoác cuûa meû saûn xuaát, duøng taù döôïc dính taåm öôùt, naém laïi thaønh moät khoái, xaùt quaû qua loã raây 0,30mm (hoaëc löôùi saét coù loã töông ñöông) boät loït qua raây thaønh nhöõng haït nhoû, laéc ñi laéc laïi cho troøn. Boå sung theâm taù döôïc dính vaøo thuùng vaø boät thuoác (cöù moät lôùp taù döôïc dính vöøa ñuû öôùt beà maët cuûa haït, laïi moät lôùp boät ñuû bao moät lôùp moûng ôû haït). Cöù nhö vaäy boå sung vaø laéc ñeàu luùc haït troøn vaø coù ñöôøng kính khoaûng 1mm. Saáy khoâ (saáy töø nhieät ñoä thaáp ñeán cao toái ña khoâng quaù 700C). o Laøm vieân to: Cho con nhaân vaøo thuùng laéc (hoaëc noài bao). Tieáp tuïc cho theâm cöù moät lôùp taù döôïc dính thì moät lôùp boät thuoác, roài laéc ñeán luùc haït raùo khoâ, dính heát boät, cöù nhö vaäy cho ñeán luùc heát boät, vieân troøn mòn. Saáy khoâ nhö treân. Trong quaù trình laøm to vieân, thænh thoaûng duøng saøng coù côõ loã thích hôïp saøng ñeå loaïi nhöõng vieân lôùn. Boå sung theâm nhöõng vieân coøn beù, ñeå cuoái cuøng taát caû caùc vieân coù kích thöôùc vaø khoái löôïng töông ñöông nhau (vieân quaù côõ thì phaù ñi laøm laïi). Noàng ñoä cuûa taù döôïc dính (ñoä ñaëc loûng) cuõng caàn thay ñoåi theo töøng giai ñoaïn cuûa vieân. Luùc ñaàu vieân coøn beù thì taù döôïc dính yeâu caàu noàng ñoä thaáp (loaõng hôn), caøng veà sau, khi vieân ñaõ lôùn thì taù döôïc dính phaûi coù noàng ñoä cao hôn (ñaëc hôn) coù ñoä dính cao hôn.

 Bao vieân: (laøm aùo cuûa vieân): Muïc ñích laøm laøm cho vieân thuoác boùng, mòn, khoâng dính vaøo nhau, baûo quaûn ñöôïc laâu, choáng moác, giaûm khaû naêng huùt aåm. Che laáp muøi vò khoù chòu, khoù uoáng, giöõ ñöôïc höông vò cuûa thuoác vaø qua maøu saéc cuûa vieân coù theå phaân bieät ñöôïc caùc loaïi thuoác, traùnh nhaàm laãn khi duøng thuoác. Phöông phaùp bao vieân cuõng gioáng phöông phaùp laøm vieân. Duøng thuùng laéc (hoaëc noài bao) ñeå bao. Cöù moät lôùp taù döôïc dính laïi cho theâm moät lôùp boät vaø laéc, ñeán luùc vieân khoâ raùo. Cuoái cuøng bao lôùp aùo maøu ôû ngoaøi. Saáy khoâ töø töø ôû nhieät ñoä toái ña khoâng quaù 700C.

 Caùch laøm boùng vieân: sau khi vieân troøn ñaõ ñöôïc bao aùo maøu, ñeán giai ñoaïn laøm boùng vieân duøng Pa-ra phin cuïc, neáu khoâng coù duøng saùp ong caét ra töøng maãu nhoû baèng haït ngoâ, roài troän laãn vaøo vieân tieáp tuïc laéc hoaëc quay noài bao vôùi toác ñoä nhanh hôn gaáp hai laàn cho ñeán khi vieân boùng mòn theo yù muoán.

140

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

c. Tieâu chuaån cuûa vieân:

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

 Beà maët cuûa vieân phaûi boùng mòn, maøu ñoàng ñeàu, khoâng nöùt neû.  Muøi vò: Coù muøi thôm cuûa döôïc lieäu trong vieân.  Ñoä tan raõ: sau 10 ñeán 20 phuùt phaûi tan raõ hoaøn toaøn trong nöôùc aám 370C.  Sai soá veà troïng löôïng: ± 10% so vôùi troïng löôïng trung bình cuûa vieân (caân

10 vieân chia trung bình).

 Maøu cuûa vieân: Maøu ñoàng ñeàu, khoâng loang loå.

d. Ñoùng goùi, baûo quaûn: Ñoùng vaøo loï thuûy tinh, tuùi PE hoaëc tuùi giaáy choáng aåm.

Baûo quaûn: Ñeå nôi khoâ raùo traùnh aåm öôùt.

4. DAÏNG THUOÁC COÁM:

a. Ñònh nghóa: Coám thuoác laø daïng thuoác ôû theå raén, hình daùng gioáng haït coám.

Trong coâng thöùc coù ñöôøng thöôøng chöùa tôùi 50 phaàn traêm ñöôøng.

Thaønh phaàn cuûa coám thuoác coù: chaát thuoác vaø taù döôïc. Chaát thuoác bao goàm caùc döôïc lieäu laø thaûo moäc, ñoäng vaät, khoaùng vaät, hoùa chaát,

ñaõ ñöôïc taùn thaønh boät mòn.

Taù döôïc thöôøng duøng laø ñöôøng, tinh boät (neáp, ngoâ, dong rieàng), maät ong, si-roâ

ñôn, cao loûng döôïc lieäu. b. Caùch baøo cheá:

 Chuaån bò nguyeân lieäu: Tieán haønh laøm nhö daïng vieân troøn.  Laøm coám: Laøm thaønh khoái deûo: Cho taù döôïc dính vaøo boät thuoác nghieàn

nhaøo laøm thaønh khoái deûo (khoâng öôùt quaù).

Xaùt coám: Laáy khoái boät deûo laøm thaønh töøng naém nhoû, xaùt qua raây coù loã khoaûng 0,5 – 1mm (Raây baèng ñoàng, baèng theùp khoâng gæ, hoaëc baèng taám nhoâm ñuïc nhieàu loã coù kích thöôùc treân). Nhöõng haït coám loït xuoáng döôùi caùc loã raây. Taùn moûng coám leân khay men hoaëc khay nhoâm, saáy ôû nhieät ñoä töø 400 – 600C. Raây laïi qua raây nhoû hôn moät soá, ñeå loaïi boû nhöõng haït nhoû hoaëc phaàn boät coøn laïi trong coám.

c. Tieâu chuaån coám thuoác: Haït coám phaûi khoâ, khoâng ñöôïc vôõ daäp vuïn naùt. Haït coám khoâng bôû quaù, cuõng khoâng cöùng quaù, deã tan khi duøng. Phaûi coù muøi thôm cuûa döôïc lieäu, maøu phaûi ñoàng nhaát.

d. Baûo quaûn ñoùng goùi: Ñoùng goùi vaøo tuùi PE hoaëc goùi giaáy daùn kín, choáng aåm loï thuûy tinh baûo quaûn nôi khoâ raùo, thoaùng gioù, traùnh aåm öôùt. Vaän chuyeån phaûi nheï nhaøng ñeà phoøng daäp naùt.

5. DAÏNG CAO THUOÁC

a. Ñònh nghóa: Cao thuoác laø daïng thuoác loûng ñöôïc ñieàu cheá baèng caùch laøm boác hôi ñeán moät theå chaát nhaát ñònh nhöõng dung dòch cuûa döôïc lieäu thaûo moäc, ñoäng vaät trong nhöõng dung moâi thích hôïp nhö: röôïu, nöôùc. Nhöõng dung dòch mang nhieàu hoaït chaát trong moät theå chaát nhoû.

Phaân loaïi cao thuoác:

 Cao loûng: Saùnh gaàn nhö si roâ, roùt ñöôïc deã daøng, 1 kg cao töông ñöông 1

141

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

kg döôïc lieäu khoâ (coøn goïi laø coa 1 1 )

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

 Cao meàm: Saùnh nhö maät ñaëc, roùt hôi khoù, trong cao coøn chöùa khoaûng 20

ñeán 25 phaàn traêm nöôùc.

 Cao daëc (cao deõo): Deûo, trong cao coøn chöùa khoaûng 10 ñeán 15 phaàn traêm

nöôùc. Coù theå ñoå khuoân, caét thaønh baùnh.

 Cao khoâ: Taùn thaønh boät deã daøng trong ñoù coøn chöùa khoaûng 3 ñeán 5 phaàn

traêm nöôùc. b. Caùch baøo cheá:

 Chuaån bò nguyeân lieäu: Xöû lyù döôïc lieäu, laøm saïch, chia nhoû, sao taåm (neáu

caàn) choïn dung moâi thích hôïp: Thöôøng duøng laø nöôùc, röôïu.

 Chieát xuaát: AÙp duïng phöông phaùp naáu hay ngaám kieät (tuøy dung moâi).

o Phöông phaùp naáu: Neáu laø phöông phaùp hay duøng nhaát vaø aùp duïng cao cho dung moâi laø nöôùc. Cho döôïc lieäu vaø noài, ñoå nöôùc ngaäp döôïc lieäu khoaûng 10 – 30cm. Ñun löûa tröïc tieáp hoaëc ñun caùch thuûy tuøy theo tính chaát cuûa döôïc lieäu. Nhöõng döôïc lieäu coù chöùa nhöõng hoaït chaát deã bò phaù huûy ôû nhieät ñoä cao thì neân ñun caùch thuûy.

 Thôøi gian naáu: Caên cöù vaøo tính chaát cuûa döôïc lieäu ñeå quyeát ñònh:

o Döôïc lieäu laø thaân reã: phaàn goã nhieàu thì naáu 2 laàn, moãi laàn 8 – 10 giôø. o Döôïc lieäu laø xöông cuûa ñoäng vaät thì naáu 3 laàn, moãi laàn 12 – 36 giôø. o Döôïc lieäu laø hoa, laù, quaû, caùnh nhoû thì naáu 2 laàn, moãi laàn töø 6 – 8 giôø.  Trong quaù trình naáu cho theâm nöôùc soâi vaøo, baûo ñaûm döôïc lieäu luoân ngaäp

nöôùc. o Coâ cao: Nöôùc cheát caùc laàn troän chung vôùi nhau, loïc qua vaûi thoâ hoaëc vaûi maøn gaáp nhieàu lôùp, caùch thuûy coâ thaønh cao theo yeâu caàu vaø tieâu chuaån töøng loaïi. Khi coù phaûi taêng cöôøng khuaáy laøm taêng khaû naêng boác hôi nhanh cuûa dung moâi. Noùi chung coâ cao phaûi döïa vaøo caùc nguyeân taéc sau:  Coâ ôû nhieät ñoä caøng thaáp caøng toát.  Thôøi gian coâ caøng ngaén caøng toát.

c. Tieâu chuaån cuûa cao: Khoâng coù caën, tyû leä caën cho pheùp khoâng quaù 7p 100 (7% vì vaäy nöôùc naáu cao phaûi trong saïch, neáu nöôùc vaãn ñuïc mang nhieàu ñaát caùt vaøo laøm tyû leä caën trong cao taêng leân).

Phaûi coù muøi döôïc lieäu:

 Rieâng ñoái vôùi cao loûng: Maøu naâu ñen, khoâng coù caën baõ, khoâng voùn cuïc,

khoâng phaân lôùp.

 Ñoái vôùi cao ñaëc: Thuûy phaàn khoâng quaù 15%. Coù theå caét baùnh, maøu ñen

hoaëc naâu.

142

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

d. Ñoùng goùi baûo quaûn: Cao loûng raát khoù baûo quaûn, deã bò chua, men, moác deã phaùt trieån. Do ñoù caàn phaûi cho theâm chaát baûo quaûn nhö axít, Benzoic. Trong tröôøng hôïp khoâng khoâng coù chaát baûo quaûn noùi treân thì coù theå duøng coàn ñeå thay theá, baèng caùch ñoùng cao vaøo loï thuûy tinh ñoå leân beà maët cuûa cao moät lôùp

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

coàn 900. Coù chieàu daøy khoaûng 2cm ñeå ngaên caùch cao vôùi khoâng khí. Ñaäy nuùt thaät kín.  Cao ñaëc: Ñoùng goùi vaøo giaáy PE hoaëc giaáy nhuùng saùp, daùn thaät kín (hai lôùp tuùi). Baûo quaûn nôi khoâ raùo, thoaùng maùt. Cao ñaëc laø daïng cao deã duøng, deã baûo quaûn, deã chia lieàu, khi duøng chæ hoøa tan vôùi nöôùc soâi hoaëc röôïu nheï ñoä laø uoáng ñöôïc. Ñoái vôùi tuyeán ñaïi ñoäi, tieåu ñoaøn neân saûn xuaát daïng cao naøy, nhö cao xöông ñoäng vaät: höôu, nai, khæ, hoå…

II. DAÏNG RÖÔÏU THUOÁC

1. Ñònh nghóa: Röôïu thuoác laø 1 daïng thuoác theå loûng, cheá baèng caùch ruùt hoaït chaát cuûa caùc döôïc lieäu laø thaûo moäc, ñoäng vaät hoaëc hoøa tan caùc hoaït chaát baèng röôïu. Thöôøng theâm ñöôøng vaøo ñeå deã uoáng. Thaønh phaàn cuûa röôïu thuoác: bao goàm chaát thuoác vaø dung moâi. Chaát thuoác thöôøng laø thaûo moäc, baèng ñoäng vaät laøm thuoác nhö taéc keø, raén… Dung moâi: laø röôïu, ñoä röôïu thöôøng duøng laø 400. Cuõng coù khi duøng ñoä röôïu cao hôn (vì neáu röôïu thaáp ñoä thì hoaït chaát seõ ít tan) – duøng röôïu Etylid (leân men luùa gaïo vaø chöng caát röôïu…).

Tuyeät ñoái khoâng söû duïng coàn, röôïu coâng nghieäp (Röôïu Etylid) ñeå laøm dung moâi.

2. Caùch baøo cheá:

- Xöû lyù döôïc lieäu: Laøm saïch döôïc lieäu, thaùi moûng vaø sao taåm (neáu caàn).

Saáy khoâ; xay; giaõ nhoû döôïc lieäu ñeán moät kích thöôùc nhaát ñònh theo töøng loaïi röôïu thuoác.

- Chieát suaát: Coù theå aùp duïng 2 phöông phaùp sau

 Ngaâm thöôøng: aùp duïng cho döôïc lieäu khoâng hoøa tan hoaøn toaøn. Döôïc lieäu ñaõ xöû lyù xong, cho vaøo thuøng, ñoå röôïu ngaäp 5 – 10 cm, ngaâm ít nhaát 10’ ngaøy (ngaâm caøng laâu caøng toát) gaïn laáy dung dòch röôïu ñeå laéng, loïc, ñoùng vaøo chai thuûy tinh (trong quaù trình ngaâm phaûi laéc, khuaáy luoân, thuøng ngaâm phaûi ñaäy kín).

 Ngaâm kieät: Chieát suaát theo phöông phaùp naøy toát hôn, nhöng chæ laøm ñöôïc vôùi soá löôïng ít. Dòch chieát sau khi ruùt ra ñeå laéng, loïc vaø ñoùng vaøo chai mieäng heïp, nuùt kín.

3. Tieâu chuaån röôïu thuoác: Röôïu thuoác phaûi trong, khoâng ñöôïc vaãn ñuïc, khoâng coù caën. Maøu thuoác phaûi ñoàng nhaát. Ñoä röôïu phaûi ñaûm baûo theo yeâu caàu (cho töøng loaïi röôïu thuoác). Röôïu phaûi coù muøi cuûa döôïc lieäu.

4. Ñoùng goùi baûo quaûn: Röôïu thuoác ñoùng vaøo chai thuûy tinh mieäng nuùt kín baûo

quaûn nôi khoâ, maùt.

III. COÂNG THÖÙC CAÙC TOA THUOÁC VAØ QUY TRÌNH BAØO CHEÁ SÖÛ DUÏNG

143

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

CAÂY THUOÁC NAM

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

1. THUOÁC CAÛM SOÁT

a. COÂNG THÖÙC 1A7

Pheøn chua cho vaøo chaûo gang phi (ñoát) tröïc tieáp löûa ñeå loaïi heát nöôùc, ñoát ñeán khi pheøn chua khoâ, xoáp, coù maøu traéng, ñuïc, ñeå nguoäi taùn thaønh boät mòn vaø raây qua raây 0,15mm.

20 gam Baïc haø: 20 gam Caùt caën: 5 gam Cuùc hoa: 20 gam Cuùc taàn: 5 gam Ñòa lieàn: 20 gam Hoaéc höông: 20 gam Kinh giôùi: 20 gam Laù tre: Tía toâ: 20 gam Pheøn chua (phi): 20 gam

Coâng duïng: Trò ho, ñau ñaàu, haét hôi, soã muõi, ngaït muõi, sôï laïnh, sôï gioù, coù soát. Ñaëc bieät coù theâm trieäu chöùng: Nöôùc tieåu trong, khoâng khaùt nöôùc, khoâng coù moà hoâi, reâu löôõi traéng. (Ñoâng y goïi laø Theå haøn).

Daïng thuoác saéc: Laø daïng baøo cheá ñôn giaûn nhaát. Caùc loaïi döôïc lieäu laøm saïch, caét nhoû, sao vaøng. Saéc vôùi 600ml nöôùc (3 baùt nöôùc) saéc nhoû löûa, coøn 200ml (moät baùt). Uoáng luùc coøn aám, saéc 2 laàn, uoáng 2 laàn trong ngaøy. Ñôït ñieàu trò uoáng töø 3  5 thang (moãi ngaøy 1 thang).

Daïng traø thuoác: Baïc haø, cuùc hoa, hoaéc höông, kinh giôùi, tía toâ laøm saïch taïp chaát, caét thaùi nhoû, saáy ñeán khoâ doøn (khoâng quaù 600). Voø naùt thaønh maûnh nhoû 2 – 3mm.

Laù tre, cuùc taàn laøm saïch, caét ñoaïn ngaén, saáy khoâ, sao doøn seùm caïnh, voø naùt döôïc lieäu thaønh maûnh nhoû 2 – 3mm. Caét caên, ñòa lieàu laøm saïch, thaùi moûng saáy khoâ taùn rieâng töøng thöù thaønh maûnh nhoû 2 – 3mm. Pheøn phi taùn boät nhoû 2 – 3mm.

Ñoùng goùi: Soá löôïng treân chia thaønh 10 goùi, caên cöù vaøo coâng thöùc caân rieâng töøng

loaïi roài troän ñeàu vôùi nhau. Ñoùng vaøo tuùi PE hoaëc giaáy choáng aåm.

Nhaõn thuoác ghi “Cheø caûm soát 1A7” Baûo quaûn: Khoâ raùo, thoaùng maùt ñeà phoøng moái moït. Lieàu duøng: Moãi ngaøy duøng 1 goùi, haõm vôùi nöôùc ñun soâi, uoáng nhieàu laàn. Daïng vieân hoaøn: Baïc haø, kinh giôùi, tía toâ, cuùc hoa, hoaéc höông, cuùc taàn, laøm saïch, saáy khoâ, taùn thaønh boät. Raây qua côõ raây 0,5mm ñeå ñöôïc boät mòn, phaàn thoâ ñeå naáu cao.

Caùt caên, ñòa lieàn laøm saïch thaùi moûng, saáy khoâ, taùn thaønh boät, raây qua raây

144

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

0,15mm ñeå ñöôïc boät mòn, phaàn thoâ ñeå naáu cao. Pheøn phi taùn boä, raây qua côõ raây 0,15mm. Taát caû caùc loaïi boät troän ñeàu vôùi nhau theo phöông phaùp troän boät keùp. Troän xong phaûi raây laïi qua côõ raây cuõ (0,15mm). Laù tre + phaàn bì + boät thoâ cuûa caùc döôïc lieäu treân naáu thaønh cao loûng 5/1. (5 döôïc lieäu 1 cao). Duøng cao loûng naøy laøm taù döôïc dính ñeå laøm thaønh vieân. Neáu saûn

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

xuaát vôùi soá löôïng nhieàu, cao loûng khoâng ñuû laøm taù döôïc thì coù theå söû duïng theâm hoà boät neáp 10p100 (10%) cho nhöõng lôùp bao ngoaøi.

Laøm vieân 0,50 coâng thöùc treân laøm 340  350 vieân. Neáu laøm baèng phöông phaùp

laéc thuùng phaûi laøm 350 con nhaân.

Ñoùng goùi 60 vieân (30 gam) vaøo tuùi PE. Nhaõn ghi “Vieân caûm soát 1A7” Baûo quaûn nôi khoâ raùo thoaùng maùt. Lieàu duøng: ngaøy uoáng 2 – 3 laàn, moãi laàn 3 – 5gam (6 – 10 vieân). Uoáng vôùi nöôùc ñun soâi ñeå nguoäi. Uoáng 3 – 5 ngaøy lieàn (coù theå uoáng ôû daïng boät neáu khoâng coù ñieàu kieän laøm ñöôïc vieân hoaøn). b. COÂNG THÖÙC 2A7

Baïc haø: Cam thaûo: Coái xay: Ñòa lieàn: Göøng soáng: 40 gam 20 gam 20 gam 20 gam 20 gam Höông nhu: Kinh giôùi: Rau maù: Tía toâ: Pheøn phi: 40 gam 20 gam 20 gam 20 gam 20 gam

Coâng duïng: Trò caûm soát, gai reùt, nhöùc ñaàu, soå muõi, soát cao, sôï gioù, sôï noùng, khoâ moâi, raêng se, khaùt nöôùc, reâu löôõi vaøng, coù moà hoâi, nöôùc tieåu vaøng vaø ít, ñoâng y goïi laø theå nhieät).

Daïng thuoác saéc: Saéc nhö coâng thöùc 1A7, uoáng moãi ngaøy 1 thang, uoáng luùc noùng

aám vaø ñoùi, uoáng lieàn töø 3 – 5 ngaøy.

Daïng traø thuoác: Baïc haø, höông nhu, kinh giôùi, tía toâ laøm saïch taïp chaát, caét thaønh töøng ñoaïn saáy khoâ (khoâng quaù 600). Voø naùt thaønh maûnh nhoû coù kích thöôùc 2 – 3 mm.

Cam thaûo, coái xay, rau maù laøm saïch taïp chaát, caét thaønh töøng ñoaïn, saáy khoâ sao

vaøng, coù muøi thôm, voø naùt töøng thöù thaønh maûnh nhoû 2 – 3mm.

Ñòa lieàn, göøng soáng thaùi moûng, phôi khoâ, saáy khoâ (khoâng quaù 600) taùn döông

thaønh maûnh nhoû 2 – 3mm. Pheøn phi taùn boät nhoû 2 – 3mm.

Ñoùng goùi: Soá löôïng trong coâng thöùc treân laøm thaønh 20 goùi. Caên cöù lieàu löôïng töøng goùi, caân rieâng töøng döôïc lieäu roài troän chung vôùi nhau. Ñoùng goùi vaøo tuùi PE hoaëc goùi giaáy choáng thaám. Nhaõn thuoác ghi “Cheø caûm soát 2A7”. Baûo quaûn ñeå nôi khoâ raùo, thoaùng maùt, ñeà phoøng moác moït. Lieàu duøng: moãi ngaøy 1 goùi, haõm vôùi nöôùc ñun soâi, uoáng nhieàu laàn. Daïng vieân hoaøn: Baïc haø, cam thaûo, coái xay, höông nhu, kinh giôùi, rau maù, tía toâ laøm saïch taïp chaát, caét ñoaïn ngaén, saáy khoâ doøn, taùn boät mòn. Raây qua côõ raây 0,15mm ñeå ñöôïc boät mòn. Phaàn thoâ ñeå naáu cao. Ñòa lieàn, göøng soáng thaùi moûng sao vaøng, taùn thaønh boät mòn raây qua côõ raây 0,15mm. Phaàn thoâ ñeå naáu cao.

Pheøn phi taùn boät, raây qua côõ raây 0,15mm. Taát caû caùc loaïi boät troän vôùi nhau theo phöông phaùp troän boät keùp, troän xong raây

laïi qua côõ raây 0,15mm.

145

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Phaàn baõ + boät thoâ naáu cao loûng 5.1. Duøng cao loûng laøm taù döôïc dính ñeå laøm

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

vieân hoaøn theo phöông phaùp laéc thuùng hoaëc noài bao. (Neáu cao loûng khoâng ñuû laøm taù döôïc dính thì duøng hoà boät neáp 10p 100 cho caùc lôùp bao ngoaøi).

- Bao aùo vieân baèng boät hoaøi sôn, vieân thuoác coù maøu vaøng traéng trôn boùng. Coâng thöùc treân laøm thaønh 450 – 480 vieân (moãi vieân 0,5g). Ñoùng goùi 60 vieân (30 gam) vaøo tuùi PE hoaëc loï thuûy tinh. Nhaõn thuoác ghi “Vieân

caûm soát 2A7”.

Caùch duøng: Ngaøy uoáng 2 – 3 laàn, moãi laàn 3 – 5 gam (6 – 10 vieân) uoáng vôùi nöôùc ñun soâi ñeå nguoäi. Uoáng töø 3 – 5 ngaøy. (Neáu khoâng coù ñieàu kieän laøm vieân hoaøn coù theå uoáng ôû daïng boät, lieàu löôïng nhö treân).

c. TOA CAÊN BAÛN Reã coû tranh: Mô tam theå: Rau maù: Coû möïc: Coû maàn traàu: 10 gam 10 gam 10 gam 10 gam 10 gam Cam thaûo nam: Keù ñaàu ngöïa: Göøng töôi: Cuû saû: Voû quyùt khoâ: 10 gam 10 gam 2 gam 2 gam 4 gam

Coâng duïng: Baøi thuoác duøng cho caû hai theå haøn, nhieät. Trò caûm soát, nhöùc ñaàu, ho, aên khoâng tieâu, bí tieåu tieän, coù taùc duïng ñieàu hoøa traïng thaùi maát caân baèng cuûa cô theå.

Daïng thuoác saéc: Voõ quyùt ñeå laâu naêm (phôi khoâ) coøn goïi laø traàn bì. Chaët ngaén

caùc vò thuoác ñoä 2 – 3 mm hoaëc thaùi moûng.

Beänh nhaân nhieät: ñeå töôi. Beänh nhaân haøn: sao vaøng. Saéc 600 ml nöôùc (3 baùt) coøn 200ml (1 baùt) uoáng luùc noùng aám vaø ñoùi, uoáng 2 laàn

trong ngaøy, uoáng lieàn 2 – 3 ngaøy.

Coù theå baøo cheá döôùi daïng thuoác, vieân troøn ñeå duøng laâu daøi. d. CHAÙO GIAÛI CAÛM Laù tía toâ töôi: Haønh töôi: 10 gam 5 gam Chaùo noùng: 1 baùt to (neân coù thòt naïc hoaëc tröùng).

Coâng duïng: Ñieàu trò caûm cuùm cho beänh nhaân ôû theå haøn. Ñoä noùng cuûa chaùo laøm tinh daàu trong döôïc lieäu boác hôi. AÊn noùng cô theå ra moà hoâi, haï nhieät, hoaït chaát trong tía toâ vaø haønh coù taùc duïng saùt truøng. Cho caùc thöù treân vaøo baùt, ñoå chaùo ñang soâi vaø troän ñeàu, aên noùng, ñaép chaên cho ra moà hoâi.

e. NOÀI XOÂNG GIAÛI CAÛM

5 gam Laù saû: 5 gam Laù tre: Laù böôûi: 5 gam Laù cuùc taàn: 5 gam

5 gam Laù höông nhu: 5 gam Laù baïc haø: Laù nguû traûo: 5 gam Laù huùng chanh: 5 gam 5 gam Laù maàn traàu:

146

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Coâng duïng: Ñieàu trò caûm cuùm cho beänh nhaân ôû theå haøn vaø nhieät Röûa saïch döôïc lieäu, cho vaøo noài, ñoå nöôùc ngaäp. Ñun soâi ñoä 2 – 3 phuùt. Ñaäy kín

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

naép. Truøm chaên kín xoâng cho ra moà hoâi, lau khoâ ngöôøi, ñaép chaên, naèm nôi kín gioù.

f. ÑAÙNH GIOÙ GIAÛI CAÛM

Laù traàu khoâng: 5 laù Daàu hoûa: 5 – 10 ml

Coâng duïng: Ñieàu trò caûm cuùm cho caû hai theå haøn nhieät. Coù nhieàu phöông phaùp ñaùnh gioù, nhöng phöông phaùp ñôn giaûn nhaát, deã kieám nhaát, hieäu quaû nhaát maø quaân y ñôn vò ñeàu coù theå laøm ñöôïc:

Cho beänh nhaân naèm saáp, duoãi 2 tay doïc thaân, xoa nheï treân löng, gaäp laù traàu khoâng laøm 2, laøu 4, laøm 8. Voø maét moät chuùt, chaám vaøo dóa daàu hoûa vaø mieát doïc soáng löng, thaét löng, mieát töø treân xuoáng. Mieát ñeán khi naøo döôùi laøn da löng ñoû öûng leân (Ñoâng y goïi laø suaát caûm). Sau ñoù ñaùnh leân vaàng traùn, 2 thaùi döông, gaùy, 2 tay, 2 chaân (keå caû baøn tay, baøn chaân). Chuù yù ñaùnh moät chieàu töø treân xuoáng. Sau ñoù ñaép chaên naèm yeân tónh. Daàu hoûa laø dung moâi hoøa tan hoaït chaát trong traàu khoâng. Tính khaùng khuaån cuûa traàu khoâng raát ñieån hình.

2. THUOÁC TIEÂU ÑOÄC: a. COÂNG THÖÙC 1B7 20 gam Boà coâng anh: Dieáp caù: 10 gam Quaû keù ñaàu ngöïa: 20 gam 20 gam Kim ngaân hoa:

Maõ ñeà: Rau maù: Saøi ñaát: Saâm ñaïi haønh: Sinh ñòa: 10 gam 10 gam 20 gam 20 gam 20 gam

Coâng duïng: Chöõa choác lôû, muïn nhoït. Theo ñoâng y ñieàu cho laø thuoäc chöùng nhieät (huyeát nhieät, phong nhieät, hoaëc thaáp nhieät) ñeàu do nhieät ñoäc maø gaây beänh. Cho neân ñieàu trò ñeàu phaûi thanh nhieät giaûi ñoäc.

Daïng thuoác saéc: Saéc uoáng moãi ngaøy 1 thang uoáng luùc noùng vaø ñoùi. Saéc 3 laàn,

uoáng 3 laàn trong ngaøy uoáng töø 3 – 5 ngaøy.

Daïng traø thuoác: Boà coâng anh, dieáp caù, kim ngaân, hoa maõ ñeà, rau maù, saøi ñaát laøm saïch taïp chaát, caét ngaén, saáy khoâ doøn, laøm thaønh maûnh nhoû 2 – 3 mm (voø naùt rieâng töøng loaïi).

Keù ñaàu ngöïa, saâm ñaïi haønh, sinh ñòa thaùi moûng hoaëc giaõ caét, sao vaøng seùm caïnh

cho coù muøi thôm. Taùn daäp thaønh maûnh vuïn 2 – 3mm.

Ñoùng goùi: soá löôïng treân chia thaønh 10 goùi, caên cöù vaøo coâng thöùc caân rieâng töøng

loaïi roài troän ñeàu vôùi nhau. Ñoùng vaøo tuùi PE hoaëc giaáy choáng aåm.

147

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Nhaõn thuoác ghi: “Traø tieâu ñoäc 1B7”. Baûo quaûn: Ñeå nôi khoâ raùo, thoaùng maùt. Lieàu duøng: Ngaøy duøng 2 goùi, haõm vôùi nöôùc ñun soâi, uoáng nhieàu laàn. Neân uoáng luùc noùng aám, coù theå cho theâm ñöôøng deã uoáng. Daïng coám thuoác: Boà coâng anh, dieáp caù, kim ngaân hoa, maõ ñeà, rau maù, saøi ñaát laøm saïch taïp chaát, caét ngaén, saáy khoâ doøn, taùn boät mòn, raây qua côõ raây 0,15mm. Troän ñeàu theo phöông phaùp troän boät keùp.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Keù ñaàu ngöïa, saâm ñaïi haønh, sinh ñòa giaõ daäp cuøng vôùi caùc phaàn thoâ cuûa caùc

döôïc lieäu treân naáu thaønh cao loûng 5/1.

Laáy moät löôïng ñöôøng traéng troøn ñeàu vaøo khoái boät keùp (ñöôøng = 50p100 löôïng boät keùp). Cho cao loûng vaøo, nhaøo boät thaønh moät khoái dính (naém thaønh naém khoâng dính beát laø ñöôïc), vaét thaønh töøng naém nhoû, xaùt qua raây coù loã côõ 0,5 – 1mm ñeå ñöôïc nhöõng haït coám, mieát maïnh seõ ñöôïc nhöõng haït coám daøi vaø ñeïp. Traûi moûng leân khay men, hoaëc nhoâm saáy ñeán khoâ ôû nhieät ñoä 400C – 600C.

Ñoùng goùi: Moãi goùi 50 gam vaøo tuùi PE, hoaëc loï thuûy tinh nuùt kín. Nhaõn thuoác ghi

“Coám tieâu ñoäc 1B7”.

Baûo quaûn ñeå nôi khoâ raùo, thoaùng maùt, chuù yù traùnh daäp naùt. Lieàu duøng: Ngaøy uoáng 3 laàn, moãi laàn moät thìa canh. Daïng thuoác vieân: Caùc loaïi döôïc lieäu ñeàu laøm saïch taïp chaát, caét ngaén saáy khoâ, sao doøn, taùn boät mòn raây qua côõ raây 0,15mm. Troän ñeàu thaønh boät keùp. Rieâng keù ñaàu ngöïa, saâm ñaïi haønh ñaäp naùt coäng vôùi phaàn thoâ caùc döôïc lieäu treân naáu thaønh cao loûng 5/1. Duøng phöông phaùp laéc thuùng ñeå laøm thaønh vieân. Bao maøu ñoû saãm (maøu cuûa Saâm ñaïi haønh) laøm thaønh vieân 0,5g. Ñoùng goùi 50 gam (100 vieân), coâng thöùc treân ñöôïc 300 vieân. Nhaõn thuoác ghi “Vieân tieâu ñoäc 1B7”. Ngaøy uoáng 3 laàn, moãi laàn 6 – 10 vieân.

3. THUOÁC CHÖÕA BEÄNH NGOAØI DA:

a. COÂNG THÖÙC 1C7

2000 gam 2000 gam

Ngheä vaøng: Thuoác loûng: Xuyeân taâm lieân: 100 g 3 gam Axít benzoic:

2000 gam 2000 gam 2000 gam 500 g 2000

Ba chaïc: Baïch haïc: Laù sim: Laù traàu khoâng: Muoàng traâu: gam

Coâng duïng: Chöõa gheû, lôû, haéc laøo, veát boûng veát thöông. Daïng cao loûng: Ngheä töôi röûa saïch, caét boû heát reã, con thaùi moûng, giaõ naùt cho

vaøo vaûi saïch vaét laáy nöôùc, ñeå rieâng.

Caùc loaïi döôïc lieäu khaùc röûa saïch, caét nhoû, cho vaøo thuøng ñoå ngaäp nöôùc 10 cm. Ñun lieân tieáp 6 giôø, loïc boû baõ. Dòch naáu coâ laïi coøn 2000 ml. Cho nöôùc ngheä vaøo coâ nheï löûa coøn 1500 ml, loïc qua vaûi, theâm 3 gam axít boríc vaøo quaûn. Khuaáy ñeàu ñoùng vaøo loï, loï 100ml. Nhaõn thuoác ghi “Cao boâi ngoaøi 1C7”.

Caùch duøng: Sau khi taém röûa saïch veát gheû, lôû, haéc laøo, veát boûng, veát thöông baèng nöôùc muoái ñaúng tröông 9p1000 (9‰) duøng boâng taåm thuoác boâi thaønh lôùp moûng. Boâi vaøo luùc nghæ tröa, nghæ toái. Keát hôïp uoáng thuoác tieâu ñoäc. Moät soá loaïi laù ñaéng treân coù theå naáu nöôùc taém thöôøng xuyeân cho boä ñoäi.

148

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

b. COÂNG THÖÙC 2C7

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

20 gam

Voû ñaïi töôi: Röôïu 40 – 500: 200ml

Reã baïch haïc: 20 gam Reã muoàng traâu: 20 gam Coâng duïng: Boâi gheû lôõ, haéc laøo Röôïu boâi ngoaøi: Voû ñaïi töôi caïo voû ngoaøi, röûa saïch giaõ naùt. Reã baïch haïc, reã muoàng traâu sao khoâ. Taát caû ngaâm röôïu trong 10 ngaøy. Ñöïng trong loï thuûy tinh daùn nhaõn “Röôïu boâi gheû, haéc laøo 2C7”. Laáy que boâng taåm röôïu boâi 1 – 2 laàn trong ngaøy. 4. THUOÁC LOÛNG LÎ

a. COÂNG THÖÙC 1D7 20 gam Hoaéc höông: Höông phuï cheá: 15 gam OÅi (voû doäp, buùp): 20 gam

Rieàng cuû: 20 gam 20 gam Traàn bì: 20 gam Voû ruït: 20 gam Voû voâ: Coâng duïng: Trò æa chaûy, ñau buïng, meät moûi, khoâng khaùt nöôùc, phaân loûng nhö

nöôùc. (Ñoâng y goïi Theå haøn).

Daïng thuoác boät: Caùc vò laøm saïch, sao khoâ, taùn nhoû raây mòn qua côõ raây 0,15mm.

Troän ñeàu theo phöông phaùp troän hoät keùp.

Ñoùng goùi: Moãi goùi 5 gam vaøo tuùi PE hoaëc giaáy choáng aåm. Nhaõn thuoác gheû: “Boät æa chaûy 1D7”. Lieàu duøng: Ngaøy uoáng 3 laàn, moãi laàn 1 goùi, uoáng vôùi nöôùc soâi. Daïng vieân troøn: Caùc döôïc lieäu ñöôïc xöû lyù vaø laøm thaønh boät keùp. Duøng hoà boät neáp 10p 100 (10%) laøm taù döôïc dính ñeå laøm thaønh vieân theo phöông phaùp laéc thuùng. Duøng boät than thaûo moäc (than cuûa laù oåi), bao ngoaøi laøm aùo. Laøm vieân 0,50, vieân coù maøu ñen, trôn boùng.

Ñoùng goùi: ñoùng moãi goùi 50g (100 vieân) vaøo tuùi PE hoaëc loï thuûy tinh. Nhaõn thuoác ghi: “Vieân æa chaûy 1D7”. Lieàu duøng: Ngaøy uoáng 3 laàn moãi laàn 5 – 10 vieân. Uoáng vôùi nöôùc soâi ñeå nguoäi. b. COÂNG THÖÙC 2D7

Maõ ñeà: Nhoï noài: Rau maù: 20 gam 20 gam 20 gam

Caùt caên : Cam thaûo: Haït ñaäu vaùn: Laù mô: 20 gam 20 gam 20 gam 20 gam

Coâng duïng: Trò æa chaûy, ñau quaën buïng, khaùt nöôùc, phaân loûng maøu vaøng, muøi

thoái khaún, haäu moân noùng raùt (Ñoâng y goïi laø theå nhieät).

Daïng thuoác saéc: Döôïc lieäu ñöôïc laøm saïch, ñoå vaøo 600ml nöôùc (3 baùt), saéc coøn 200ml. Uoáng luùc noùng vaø hôi ñoùi. Saéc 2 laàn, uoáng 2 laàn trong ngaøy, uoáng 3 – 5 thang.

Daïng thuoác boät: Caùc vò laøm saïch, sao khoâ, taùn nhoû raây mòn qua côõ raây 0,15mm.

Troän ñeàu theo phöông phaùp troän boät keùp.

149

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Ñoùng goùi: moãi goùi 5 gam vaøo tuùi PE hoaëc giaáy choáng aåm.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Nhaõn thuoác ghi “Boät æa chaûy 2D7” Lieàu duøng: Ngaøy uoáng 3 laàn, moãi laàn 1 goùi, uoáng vôùi nöôùc soâi ñeå nguoäi. Daïng vieân troøn: Caùc döôïc lieäu ñöôïc xöû lyù vaø laøm thaønh boät keùp nhö treân. Duøng hoà boät neáp 10% laøm taù döôïc dính ñeå laøm vieân theo phöông phaùp laéc thuùng. Duøng boät thaûo moäc (than laù sim) bao ngoaøi laøm aùo. Laøm vieân 0,5g. Vieân coù maøu ñen, trôn boùng.

Ñoùng goùi: Moãi goùi 50 g (100 vieân) vaøo tuùi PE hoaëc loï thuûy tinh. Nhaõn thuoác ghi “Vieân æa chaûy 2D7”. * Chuù yù: Kieâng kî, kieâng aên tanh, môõ vaø caùc thöùc cay noùng, caùc thöù soáng, laïnh, caùc thöù khoù tieâu. Tröôøng hôïp aên uoáng khoâng coù ñieàu ñoä: aên quaù no, aên phaûi chaát oâi thiu sinh ra æa chaûy, duøng coâng thöùc 1D7. Tröôøng hôïp do tì vò hö, haøn khoâng tieâu hoùa ñöôïc gaây ra æa chaûy: phaân soáng maøu traéng, mieäng nhaït, saéc maët nhôït nhaït, chaân tay laïnh, khoâng khaùt nöôùc, meät moûi neân duøng:

30 g 12 g 16 g 12 g 16 g Caùc vò sao xong, laøm thaønh boät keùp, ñoùng goùi 5 gam vaøo tuùi PE, hoaëc giaáy choáng aåm. Ngaøy uoáng 3 laàn, moãi laàn 1 goùi. Uoáng vôùi nöôùc soâi ñeå nguoäi.

Rau sam: 20 gam Xuyeân taâm lieân: 20 gam

Gaïo teû sao chaùy: Göøng khoâ: Hoaøi sôn (sao qua): Voû quyùt (sao thôm): Voû duït (sao vaøng): c. COÂNG THÖÙC 3D7 Coû nhoï noài: Coû söõa: Haït cau giaø: 20 gam 20 gam 10 gam

Coâng duïng: Ñieàu trò lî caáp tính, cô theå soát ñaïi tieän nhieàu laàn caáp baùch, moùt raën,

phaân ít, trong phaân laãn maùu töôi hoaëc chaát nhaøy. Ñau quaën buïng döôùi.

Daïng thuoác saéc: Caùc döôïc lieäu laøm saïch, caét nhoû rau sam, coû söõa ñeå töôi, coû nhoï noài, haït cau giaø xuyeân taâm lieân sao khoâ. Taát caû saéc trong 600ml nöôùc coøn 200ml. Uoáng luùc noùng vaø ñoùi. Saéc 2 laàn uoáng 2 laàn trong ngaøy. Uoáng 3 – 5 ngaøy lieàn.

Daïng thuoác vieân: Rau sam, coû söõa duøng töôi, giaõ nhoû vaét laáy nöôùc coát coâ ñaëc. Coû nhoï noài, xuyeân taâm lieân, haït cau giaø sao khoâ taùn thaønh boät mòn, raây qua côõ raây 0,15mm. Troän thaønh boät keùp. Löôïng boät keùp troän vôùi nöôùc coát treân, duøng theâm hoà tinh boät 10% ñeå laøm vieân theo phöông phaùp khay chia vieân. Hoaëc coù theå laøm vieân theo phöông phaùp laéc thuùng, bao caùc lôùp trong baèng nöôùc coát, bao lôùp ngoaøi baèng hoà boät neáp 10%.

Laáy boät than laù oåi, laù sim bao ngoaøi laøm aùo, vieân coù maøu ñen nhaõn boâng. Ñoùng goùi: 50g vaøo tuùi PE hoaëc loï thuûy tinh (vieân 0,50) Nhaõn thuoác ghi: “Vieân kieát lî 3D7” Baûo quaûn: Ñeå nôi khoâ raùo, thoaùng maùt. Lieàu duøng: Ngaøy uoáng 2 – 3 laàn moãi laàn 8 – 10 vieân (hoaëc hôn) uoáng vôùi nöôùc

150

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

traø ñaëc noùng.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Kieâng kî: Caùc chaát môõ, tanh, cay, noùng, soáng, laïnh. Tröôøng hôïp lî maõn tính: (beänh laâu ngaøy khoâng khoûi) keát hôïp ñieàu trò baøi thuoác

Laù mô tam theå: 30g Loøng ñoû tröùng gaø: 2 caùi Muoái aên: vaøi haït

Giaõ nhoû laù mô vôùi muoái, ñaùnh ñeàu trong loøng ñoû tröùng gaø, goùi vaøo trong laù chuoái, aùp chaûo cho chín (khoâng cho môõ). Ngaøy coù theå aên 2 – 3 laàn, aên lieàn 5 – 6 ngaøy.

5. THUOÁC HO – VIEÂM HOÏNG

a. COÂNG THÖÙC 1E7 Cam thaûo: Cuùc hoa: Huùng chanh: Maïch moân: Reû quaït: 20 gam 20 gam 10 gam 20 gam 5 gam Voû traéng reã daâu: Voû quyùt: Xuyeân taâm lieân: Göøng töôi: Pheøn phi: 10 gam 5 gam 10 gam 10 gam 10 gam

Coâng duïng: Ñieàu trò caùc theå ho, ho do caûm maïo, ho do vieâm ñöôøng hoâ haáp, ñoû

hoïng coá soát.

Cao loûng chöõa ho 1E7. Reã daâu caïo boû voû ngoaøi, boùc laáy voû traéng, thaùi ñoaïn ngaén ngaâm nöôùc gaïo 1

ñeâm, hoâm sau ñem sao vaøng vôùi maät cuû maïch moân ñoà chín boû loõi.

Caùc döôïc lieäu khaùc laøm saïch, caét thaùi moûng, saáy khoâ (göøng ñeå töôi). Cho toaøn boä vaøo xoong ñoå ngaäp nöôùc 10cm. Naáu soâi 2 laàn, moãi laàn 4 – 5 giôø. Dòch chieát 2 laàn hoïp laïi vôùi nhau, loïc, coâ caùch thuûy thaønh cao loûng 2/1 (2 döôïc lieäu ñöôïc 1 cao).

Cho vaøo moät löôïng ñöôøng baèng 30% löôïng cao, khuaáy ñeàu cho tan ñöôøng ñeå nguoäi. Ñoùng goùi vaøo loï thuûy tinh 100ml. Nuùt kín, nhaõn ghi “Cao loûng chöõa ho 1E7”.

Lieàu duøng: Ngaøy uoáng 2 – 3 laàn, moãi laàn 1 thìa canh, baûo quaûn nôi khoâ, maùt. Keïo ngaäm ho 1E7: Voû reã daâu vaø cuû maïch moân cheá bieán nhö treân: Caùc döôïc lieäu laøm saïch, caét ñoaïn ngaén, saáy khoâ doøn, taùn thaønh boät mòn. Rieâng maïch moân, voû traéng reã daâu, göøng töôi naáu thaønh cao loûng 4/1 (4 döôïc lieäu ñöôïc 1 cao) laøm taù döôïc dính.

Cho vaøo khoái boät moät löôïng ñöôøng baèng 20p100 soá löôïng boät vaø troän ñeàu. Nhaøo boät vôùi cao loûng taùn thaønh moät khoái deûo ñoàng nhaát, khoâng dính tay. Daøn traûi moûng leân moät taám kính (hoaëc khay men, khay nhoâm) laøm thaønh moät lôùp moûng ñeàu nhau coù chieàu daøi 4 – 5cm. Laáy löôõi dao moûng chia caét thaønh nhöõng phieán vuoâng ñeàu nhau. Moãi caïnh 1,5cm, saáy khoâ 400C – 600C (ñeå nguyeân caû khoâng saáy).

151

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Ñoùng goùi: Moãi goùi 15 phieán vaø tuùi PE hoaëc giaáy choáng aåm. Nhaõn thuoác ghi “Keïm ngaäm ho 1E7”. Lieàu duøng: Ngaøy ngaäm 5 – 6 laàn, moãi laàn 1 phieán.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Coù theå duøng theâm baøi thuoác ñôn giaûn nhö sau:

20 gam + Göøng töôi: 1 gam Muoái aên: + Göøng töôi: 30 gam Maät ong hoaëc ñöôøng: 10 gam

+ Laù chua me ñaát: Muoái aên: 20 gam 1 gam Troän laãn 2 thöù treân, giaõ nhoû, ngaäm vaø nuoát daàn. Giaõ naùt göøng töôi, troän maät vaøo chöng thaønh keïo, ngaäm, nuoát daàn. Giaõ nhoû, troän ñeàu, ngaäm nuoát daàn.

6. THUOÁC BOÅ

a. COÂNG THÖÙC 1G7

200 gam Caùm neáp: 50 gam Ñaäu ñen: 200 gam Ñinh Laêng: 200 gam Haø Thuû oâ: Haït tô hoàng: 200 gam Loäc giaùc xöông: 200 gam Loøng ñoû tröùng gaø: 10 caùi Maøng meà gaø: Maät: Muoái rang: Moäc nhæ: Ngaûi cöùu: 30 gam 1000 gam 30 gam 30 gam 50 gam

Coâng duïng: Ñieàu trò thaàn kinh suy nhöôïc, hö lao, thieáu maùu, di moäng hoaït tinh.

Keùm aên, maát nguû, moûi meät.

Daïng vieân troøn: Haït tô hoàng sao qua, haø thuû oâ sao vaøng, caùm neáp sao vaøng, ñaäu ñen sao chaùy 6/10. Loäc giaùc söông sao vaøng (söøng höôu nai) taùn boät. Maøng meà gaø laøm saïch taåm giaám sao taùn boät. Moäc nhæ taåm giaám phôi khoâ taùn boät. Tröùng gaø luoäc chín laáy loøng ñoû, saáy khoâ taùn boät. Ñinh laêng ngaõi cöùu thai moûng caét nhoû saáy khoâ taùn boät. Taát caû taùn boät mòn vaø raây qua côõ raây 0,15mm. Troän ñeàu theo phöông phaùp troän boät keùp.

Maät coù theå laøm maät mía hoaëc maät ong hoaëc maät ñöôøng coâ laïi thaønh chaâu roài luyeän kyõ vôùi löôïng boät treân. Laøm thaønh vieân 0,50 theo phöông phaùp laøm baèng khay chia vieân. Coù theå bao aùo ngoaøi baèng dòch chieát saâm ñaïi haønh (maøu hoàng).

Ñoùng goùi: Vaøo loï thuûy tinh hoaëc giaáy PE: 200 vieân. Nhaõn thuoác ghi: “Vieân boå 1G7” Lieàu duøng: Moãi laàn uoáng 20 vieân, ngaøy uoáng 2 laàn vôùi nöôùc noùng. Ghi chuù: Neáu khoâng coù haït tô hoàng thì coù theå thay theá baèng daây tô hoàng xanh naáu vôùi cao 10/1 (10 taù döôïc laáy 1 cao), cho cao tô hoàng vaøo maät ong coâ t haønh chaâu.

b. COÂNG THÖÙC 2G7 Baïch bieån ñaäu: Cuû maøi: Ñinh laêng: Haø thuû oâ: 10 g 100 g 200 g 200 g 200 g Haït sen: 200 g Laù sung: 200 g Saâm ñaïi haønh: Thoå cao ly saâm: 200 g

Coâng duïng: Boài döôõng nhöõng ngöôøi môùi oám daäy, gaày coøm, xanh xao, keùm aên,

152

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

keùm nguû.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Daïng vieân troøn: Laù sung choïn thöù coù taät, röûa saïch phôi trong raâm cho khoâ, taùn boät. Cuû maøi ñoà chín, sao vaøng taùn boät, haø thuû oâ taåm nöôùc ñaäu ñen sao kyõ, baïch bieån ñaäu (haït) sao vaøng. Ñinh laêng thaùi moûng sao vaøng, haït sen, thoå cao ly saâm sao khoâ. Taát caû taùn boät. Raây qua côõ raây 0,15mm. Troän ñeàu theo phöông phaùp troän hoät keùp.

Saâm ñaïi haønh laøm saïch, giaõ naùt naáu cao (5/1). Duøng theâm hoà tinh boät 10p100 ñeå laøm vieân theo phöông phaùp chia khay hoaëc laéc thuùng. Bao vieân baèng saâm ñaïi haønh. Vieân coù maøu hoàng, boùng ñeïp, laøm vieân 0,50.

Röôïu 400: Axít Benzoic: 5000 ml 30 gam 1000 gam

Ñoùng goùi vaøo loï thuûy tinh hoaëc giaáy PE: 200 vieân. Nhaõn thuoác ghi: “Vieân boå 2G7” Lieàu duøng: Moãi laàn uoáng 20 vieân, ngaøy uoáng 2 laàn vôùi nöôùc noùng. Ghi chuù: 2 coâng thöùc 1G7 vaø 2G7 coù theå baøo cheá döôùi daïng coám. c. CAO XÖÔNG ÑOÄNG VAÄT Xöông ñoäng vaät: 100 kg Göøng töôi: Thieân nieân kieän: 300 gam

Baøo cheá: Taát caû caùc loaïi xöông ñoäng vaät ôû caùc beáp taäp theå ñeàu coù theå taän thu ñöôïc. Toát nhaát laø xöông höôu, nai, khæ, deâ, boø, heo, choù, gaø. Loaïi boû baïc nhaïc, caïo saïch, cöa thaønh ñoaïn ngaén 2cm, boå ñoâi. Naïo saïch tuûy xöông. Choïn nhöõng xöông chaéc khoâng muïc. Göøng giaõ nhoû vaét laáy nöôùc ñeå taåm xöông, xoùc ñi xoùc laïi kyõ, uû moät giôø. Sau ñoù taåm röôïu 2 giôø xoùc cho ngaám ñeàu, xoùc thöôøng xuyeân, ñaäy kín.

Naáu cao: Cho xöông vaøo noài naáu, ñoå nöôùc ngaäp xöông. Naáu soâi lieân tuïc töø 24 – 48 – 72 giôø (tuøy theo giaù trò vaø chaát löôïng töøng loaïi xöông). Neáu caïn laïi cho theâm nöôùc soâi, nöôùc luoân luoân ngaäp xöông. Cöù 24 – 48 – 72 giôø, chaét laáy nöôùc coát moät laàn, loïc qua 3 – 4 laàn vaûi xoâ. Sau ñoù hoãn hôïp caùc nöôùc coát aáy laïi vôùi nhau. Ñem coâ nhoû löûa. Khi naøo dòch chieát gaàn hoaëc ñem coâ caùch thuûy hoaëc caùch caùt (ñeà phoøng chaùy cao). Luùc gaàn ñöôïc phaûi duøng ñuõa to baûn ñaùnh luoân tay.

Tieáp tuïc cho cao loûng Thieân nieân kieäu vaøo ñaùnh ñeàu vaø cho axít benzoie vaøo ñaùnh kyõ (hoøa axít benzoic vôùi moät ít coàn 700 cho tan heát haõy ñoå vaøo) ñaùnh ñeàu tay ñeán khi nhaéc ñuõa leân cao ôû ñuõa khoâng chaûy thaønh daây, sôø tay khoâng thaáy dính laø ñöôïc. (Neáu khoâng coù Thieân nieân kieäu thì cao caøng baûo quaûn ñöôïc laâu hôn).

Ñem ñoå cao noùng ra khay coù traùng daàu parafin hoaëc daàu laïc vôùi kích thöôùc qui ñònh tröôùc. Ñeå nguoäi 3 – 4 giôø. (Neáu coù tuû laïnh thì cho vaøo tuû laïnh). Khi cao ñaõ cöùng duøng dao caét thoûi 100 gam boïc giaáy boùng kính, lôùp ngoaøi boïc lôùp PE.

153

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Nhaõn ñeà “Cao xöông X” (X: teân ñoäng vaät) Coâng duïng: Boài döôõng cô theå. Lieàu duøng: Moãi ngaøy duøng 10 gam baèng caùch nhai tröïc tieáp hoaëc naáu chaùo chín roài boû cao vaøo, khuaáy ñeàu ñeå aên. Ngöôøi uoáng ñöôïc röôïu thì ngaâm vôùi röôïu 300 ñeå uoáng daàn.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

BAØI 21: SÔ ÑOÀ VÖÔØN THUOÁC VAØ XAÂY DÖÏNG VÖÔØN THUOÁC

NAM CUÛA TUYEÁN Y TEÁ CÔ SÔÛ

Ñeå keát hôïp vôùi vieâc quy hoaïch doanh traïi, tuøy tính chaát nhieäm vuï töøng ñôn vò maø choïn vò trí xaây döïng vöôøn Thuoác nam cho thaät thích hôïp. Caùc ñôn vò coá ñònh caàn choïn vò trí trung taâm, vöøa laøm vöôøn thuoác, vöøa laøm coâng trình khoa hoïc, vaên hoùa cuûa ñôn vò. Caùc ñôn vò cô ñoäng caàn keát hôïp chaët cheõ vôùi ñòa phöông, vöøa thuaän lôïi söû duïng khi ñoùng quaân, khi di chuyeån coù theå baøn giao laïi vöôøn thuoác keát nghóa cho ñòa phöông quaûn lyù.

I. YEÂU CAÀU CUÏ THEÅ:

- Dieän tích vöôøn thuoác: Roäng töø 30 – 50 meùt vuoâng. - Noäi dung vöôøn thuoác: Phaûi coù ñuû 30 caây thuoác troïng ñieåm söû duïng cho ñôn

vò, coù theå troàng theâm 1 soá caây thuoác khaùc. - Neân boá trí gaàn nguoàn nöôùc: gieáng taém, ao hoà. - Coù keá hoaïch baûo veä toát. Taát caû caùc ñôn vò töø ñaïi ñoäi trôû leân, caùc cô quan tröôøng hoïc traïi an döôõng ñieàu döôõng, caùc cô sôû chöõa beänh (beänh xaù, beänh vieän) ñeàu phaûi coù vöôøn ñeå troàng caây thuoác vaø thu haùi moät soá caây thöôøng duøng.

- Caùch bôø raøo chính 2 meùt: Troàng baïch ñaøn (laáy tinh daàu) hoaëc nhaõn + caây laâu

nieân aên quaû.

- Haøng raøo: Coù theå troàng voâng nem (an thaàn) hoaëc daâm buït. Troàng daøy, xeùn

cho ñeïp.

- Coång vaøo: Troàng 2 loaïi ñaïi (hoa ñoû vaø hoa traéng). Neân coù coång: “Vöôøn

Döôïc Lieäu”.

- Ñöôøng ñi ôû giöõa vöôøn: Laøm theo hình chöõ thaäp, treân coù theå baéc giaøn cho caùc loaïi caây leo: Baïch bieån ñaäu, saén daây, mô tam theå, cam thaûo daây… vaø treo Phong lan, Thaïch hoäc, Phi ñieäp, Queá lan höông (thuoác boå ho vieâm hoïng). Caïnh ñöôøng ñaët caùc chaäu caây thuoác maãu (coù caém baûng chæ daãn) vaø caùc chaäu caây caûnh. Coù theå boá trí moät vaøi gheá ñaù hoaëc gheá caây ñeå laøm nôi nghæ ngôi, giaûi trí cho boä ñoäi, ngöôøi daân.

- Caùc khu thuoác troïng ñieåm: Neân troàng thaønh luoáng rieâng vaø toå chöùc khai thaùc cheá bieán thöôøng xuyeân: Chuù yù khoâng neân troàng traøn lan ñuû thöù. Vieäc laøm ñoù seõ ñöa ñeán haäu quaû laø caây döôïc lieäu troàng nhieàu khi boû uùa, vöøa laõng phí ñaát, vöøa laõng phí coâng, ñoâi khi coøn ñe doïa daäp taét phong traøo.

- Nguoàn nöôùc: Coù theå laø gieáng taém, hoà bôi. Nöôùc laø ñieàu kieän khoâng theå thieáu

ñöôïc cho vöôøn thuoác.

154

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

II. SÔ ÑOÀ MAÃU VÖÔØN CAÂY THUOÁC NAM

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

155

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

BAØI 22: NOÄI KHOA DAÕ CHIEÁN (CHIEÁN TRANH)

I. ÑAÏI CÖÔNG NOÄI KHOA DAÕ CHIEÁN:

1. Khaùi nieäm : Noäi khoa daõ chieán (chieán tranh) laø moät trong caùc chuyeân ngaønh cuûa Y hoïc quaân söï, nhaèm nghieân cöùu nguyeân nhaân, phöông phaùp, bieän phaùp phoøng, cöùu chöõa nhöõng beänh phaùt sinh (caáp tính, maõn tính) do heä quaû chaán thöông cuûa caùc veát thöông chieán tranh (do caùc loaïi vuõ khí thoâng thöôøng, vuõ khí huûy dieät …) hoaëc do moâi tröôøng soáng chieán ñaáu coâng taùc … gaây ra, maéc phaûi cho thöông binh vaø ngöôøi bò thöông.

2. Ñaëc ñieåm:

- Do moâi tröôøng soáng, coâng taùc, chieán ñaáu, trong chieán tranh vaø töông töï. - Soá chaán thöông taêng cao coù lieân quan ñeán coâng suaát vaø taàn soá bom ñaïn noå vaø

coù aûnh höôûng vaø gaây ra moät soá beänh noäi khoa chieán tranh

- Ña chaán thöông vaø boûng cuøng vôùi nhöõng toån thöông taïi choã gaây ra nhöõng

bieán ñoåi caùc heä thoáng vaø cô quan cuûa cô theå...

- Caùc thaày thuoác noäi khoa, ngoaïi khoa ñeàu löu yù ñeán caùc bieåu hieän sôùm cuûa caùc heä thoáng vaø bieán chöùng cuûa toån thöông do vuõ khí gaây ra, ñaàu tieân laø roái loaïn trao ñoåi khí, thieáu oâ xy keát hôïp vôùi thieáu maùu, roái loaïn caân baèng kieàm, toan, nhieãm khuaån muû, suy giaûm mieãn dòch vaø phaûn öùng dò öùng, roái loaïn noäi tieát, roái loaïn ñoâng maùu …

- Tieán trieån cuûa veát thöông cô theå, gaây neân roái loaïn dinh döôõng cô tim. - Caùc bieåu hieän vieâm, ñau, nhieãm khuaån, ñieàu kieän chieán ñaáu ôû chieán tröôøng caùc yeáu toá nuoâi döôõng, beänh lyù caùc beänh maõn tính cuûa thöông binh (ngöôøi bò thöông)coù tröôùc khi bò thöông ñeàu aûnh höôûng lôùn ñoái vôùi söï phaùt sinh vaø tieán trieån cuûa caùc beänh lyù noäi khoa ôû thöông binh.

- Caùc thaày thuoác noäi khoa caàn keát hôïp vôùi thaày thuoác ngoaïi khoa, gaây meâ hoài söùc, caùc chuyeân khoa khaùc ñeå tieân löôïng, chaån ñoaùn, ñieàu trò caùc bieán chöùng noäi khoa ñaït ñöôïc hieäu quaû cao nhaát nhaèm phuïc hoài söùc khoûe sôùm cho thöông binh vaø haïn cheá nhöõng bieán chöùng nguy hieåm.

- Caùc beänh noäi khoa daõ chieán (chieán tranh) thöôøng hay maéc phaûi ôû thöông

binh vaø ngöôøi bò thöông:

II. CAÙC BEÄNH CUÛA HEÄ TIM MAÏCH:

Caùc beänh cuûa heä tim maïch ôû thöông binh laø thöôøng gaëp, coù theå xuaát hieän sôùm hoaëc muoän. Caùc bieåu hieän sôùm laø nhöõng roái loaïn chöùc naêng cuûa heä tuaàn hoaøn, caùc bieåu hieän muoän laø do nhieãm khuaån coù theå gaây ra quaù trình vieâm cô tim vaø maïch maùu.

1. Roái loaïn vaän maïch, loaïn döôõng cô tim

156

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Laâm saøng: Thöôøng xuaát hieän ngay töø phuùt ñaàu, giôø ñaàu sau khi bò thöông.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

- Tröôøng hôïp nheï hoaëc trung bình: Meät moûi, maïch nhanh, khoù thôû, ñau vuøng

tim, huyeát aùp haï, ñoâi khi xanh tím.

- Tröôøng hôïp naëng: Truïy tim maïch, soác (thöôøng do cô cheá phaûn xaï, neáu ñöôïc

caáp cöùu kòp thôøi seõ hoài phuïc nhanh choùng).

- Tröôøng hôïp vöøa naëng, vöøa keùo daøi: Thöôøng gaëp trong chaán thöông soï naõo, coät soáng, loàng ngöïc. Bieåu hieän laâm saøng chuû yeáu laø roái loaïn vaän maïch: da luùc ñoû luùc taùi, tay chaân laïnh, xanh tím ñaàu chi, ñoå moà hoâi troäm. Maïch chaäm keùo daøi, coù theå tôùi 20 ngaøy vaãn chöa oån ñònh.  Ñoâi khi xuaát hieän côn ñau thaét ngöïc vaø huyeát aùp taêng cao ôû thöông binh treû. Ñieän tim: Nhòp xoang chaäm, thì taâm tröông keùo daøi, ST aâm tính ñoâi khi bieán ñoåi soùng T.

 ÔÛ thöông binh bò veát thöông thaáu ngöïc coøn khoù thôû, thôû nhanh, noâng, tónh

maïch coå noåi.

Ñieän tim: Ñieän theá giaûm. T thay ñoåi coù theå aâm tính, coù theå ngoaïi taâm thu, ST

thay ñoåi, coù theå rung nhó, ngheõn nhaùnh hoaëc ngheõn nhaùnh hoaøn toaøn.

- Xöû trí:

 Huùt dòch maøng phoåi.  Phoùng beá novocain  Duøng thuoác trôï tim maïch.

2. Vieâm cô tim:

- Thöôøng xuaát hieän muoän sau khi bò thöông, vôùi caùc trieäu chöùng khoâng ñieån hình, vì xuaát hieän treân cô sôû nhieãm truøng veát thöông hoaëc bieán chöùng cuûa veát thöông ngöïc (traøn khí maøng phoåi, vieâm muû phoåi, aùp xe phoåi …) - Coù theå chæ laø oå vieâm khu truù, nhöng cuõng coù theå vieâm lan toûa. Laâm saøng: Vieâm cô tim ôû thöông binh khoâng khaùc nhieàu so vôùi vieâm cô tim

thöôøng gaëp (do nhieãm truøng, dò öùng):

- Nhieät ñoä taêng - Thay ñoåi coâng thöùc maùu ngoaïi vi: Soá löôïng baïch caàu taêng coâng thöùc baïch

caàu chuyeån traùi.

- Toác ñoä laéng maùu taêng nhanh.

3. Vieâm maøng trong tim

- Coù theå gaëp trong chaán thöông caùc loaïi, nhöng thöôøng gaëp ôû veát thöông loàng ngöïc, hai chi döôùi vaø soï naõo, ñaëc bieät khi coù bieán chöùng nhieãm khuaån huyeát.

- Nguyeân nhaân:

 Thöôøng do nhieãm khuaån veát thöông  Toån thöông tónh maïch, baïch maïch.  Keát hôïp vôùi tình traïng giaûm söùc ñeà khaùng cuûa cô tim do bò thöông, maát maùu, dò öùng vôùi caùc saûn phaåm thoaùi hoùa ñaïm vaø caùc nguyeân nhaân, yeáu toá khaùc nhau: laïnh, quaù meät.

157

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

- Dieãn bieán: Coù theå caáp tính hoaëc maõn tính.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

 Vieâm maøng trong tim caáp: Gaàn moät nöûa tröôøng hôïp xuaát hieän sôùm sau khi

bò thöông, ñaëc bieät laø tröôøng hôïp coù bieán chöùng nhieãm khuaån huyeát.

 Vieâm maøng trong tim baùn caáp: Xuaát hieän coù lieân quan vôùi tình traïng bò thöông naëng keùo daøi vaø bò nhieàu veát thöông. Thöôøng toån thöông hai van (hai laù vaø van ba laù), van ñoäng maïch chuû ít gaëp hôn.

 Vieâm suøi hay gaëp hôn vieâm loeùt.

4. Vieâm maøng ngoaøi tim.

- Thöôøng gaëp ôû thöông binh bò veát thöông ôû ngöïc vaø hai chi döôùi (coù lieân quan

vôùi nhieãm khuaån huyeát).

- Thöôøng gaëp vieâm maøng phoåi ngoaøi tim dòch ræ (dòch ræ tô huyeát, muû) dòch ræ

thanh tô ít gaëp hôn.

- Caùc trieäu chöùng laâm saøng cuûa vieâm maøng ngoaøi tim ôû thöông binh ngheøo naøn

hôn so vôùi vieâm maøng trong tim thöôøng gaëp trong thôøi bình.

- Chaån ñoaùn coù nhieàu khoù khaên vì beänh dieãn bieán naëng, coù khi choïc dòch

maøng tim môùi chaån ñoaùn roõ.

5. Vieâm maøng ngoaøi tim dòch ræ thanh tô ôû thöông binh,

- Tieán trieån: Khoâng ít tröôøng hôïp keát thuùc baèng bòt kín khoang maøng ngoaøi

tim.

- Ñieàu trò: Keát hôïp chaët cheõ giöõa ñieàu trò veát thöông vaø caùc bieán chöùng keøm

theo.

III. CAÙC BEÄNH PHOÅI VAØ MAØNG PHOÅI

Nhöõng bieán chöùng gaëp nhieàu nhaát ôû caùc loaïi thöông binh laø chaûy maùu trong

phoåi, xeïp phoåi, aùp xe phoåi, traøn khí maøng phoåi, vieâm muû maøng phoåi. 1. Chaûy maùu trong phoåi

- Thöôøng gaëp nhaát ôû thöông binh bò veát thöông loàng ngöïc vaø soï naõo. - Chaûy maùu ôû xung quanh veát thöông phoåi. Coù theå gaëp chaûy maùu ôû beân phoåi

khoâng bò toån thöông.

- Möùc ñoä chaûy maùu raát khaùc nhau, ñoâi khi coù tröôøng hôïp raát naëng. Trong chaán thöông soï naõo thöôøng thaáy xuaát hieän nhöõng ñoám xuaát huyeát (1-3cm) ôû caû hai phoåi.

- Cuøng vôùi chaûy maùu trong phoåi coù theå coù nhöõng phaàn phoåi bò xeïp hoaëc traøn

khí phoåi.

- Trieäu chöùng laâm saøng:

 Khaùi huyeát, ho, ñau ôû loàng ngöïc, khoù thôû. Khaùi huyeát gaëp haåu heát ôû caùc tröôøng hôïp coù toån thöông phoåi, thöôøng keùo daøi moät vaøi ngaøy, nhöng cuõng coù theå keùo daøi tôùi 1-2 tuaàn.

 Thaân nhieät: Soát nheï  Trong tröôøng hôïp chaûy maùu nhieàu vaø noâng: goõ ñuïc, rì raøo pheá nang giaûm,

158

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

rung thanh giaûm.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

- Caän laâm saøng:

 X quang: vuøng bò chaûy maùu môø.  Xeùt nghieäm maùu: Baïch caàu taêng vöøa phaûi. Toác ñoä laéng maùu nhanh.

- Tieân löôïng:

 Ña soá caùc tröôøng hôïp chaûy maùu trong phoåi tieán trieån toát, khoaûng 10-15

ngaøy coù theå phuïc hoài.

 Khoâng ít tröôøng hôïp daãn ñeán xeïp phoåi. Nguyeân nhaân laø do maùu töø vuøng bò toån thöông vaøo pheá quaûn (xeïp phoåi do taéc) hoaëc do maùu tuï cheøn eùp pheá quaûn nhoû vaø nhu moâ phoåi. Xeïp phoåi thöôøng khu truù ôû xa vò trí toån thöông, laâm saøng thöôøng bieåu hieän gioáng nhö chaûy maùu phoåi thoâng thöôøng.

 Chaûy maùu phoåi, xeïp phoåi cuõng thöôøng gaây bieán chöùng vieâm phoåi.

2. Vieâm phoåi:

- Thöôøng gaëp ôû caùc loaïi chaán thöông, nhöng chieám tyû leä cao laø caùc veát thöông

buïng, ngöïc, soï naõo vaø thöông binh phaûi baát ñoäng laâu ngaøy.

- Coù theå xuaát hieän sôùm (ôû veát thöông soï naõo, maët – haøm, loàng ngöïc, buïng) hoaëc xuaát hieän muoän (ôû veát thöông chi, nhieåm khaån huyeát, suy tuaàn hoaøn)

- Caùc yeáu toá taïo ñieàu kieän gaây vieâm phoåi:

 Soác, maát maùu  Laïnh  Caùc beänh phoåi maïn tính  Dinh döôõng keùm, thieáu sinh toá

- Cô cheá beänh sinh:

 ÔÛ thöông binh soï naõo, loàng ngöïc, vai troø chuû yeáu theo cô cheá thaàn kinh theå dòch vaø nhieãm khuaån boäi nhieãm sau chaûy maùu phoåi, thuyø phoåi bò toån thöông.

 ÔÛ thöông binh maët – haøm do hít phaûi ngoaïi vaät (cuïc maùu, toå chöùc hoaïi

töû…)

 ÔÛ thöông binh coät soáng vaø töù chi do nhieãm ñoäc, nhieãm khuaån, roái loaïn

tuaàn hoaøn, öù maùu.

 Vieâm pheá quaûn hay gaëp hôn vieâm phoåi thuyø:

- Trieäu chöùng laâm saøng:

 Vieâm thuyø phoåi: Dieãn bieán oà aït, soát cao, maët ñoû, ho, ñau ngöïc; Thôû

nhanh, noâng; Ñaùi ít, nöôùc tieåu saãm maøu o Khaùm phoåi coù hoäi chöùng ñoâng ñaëc, coù tieáng thoåi oáng vaø ran noå vuøng bò

toån thöông

159

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

o X quang: hình môø, hình tam giaùc chieám caû thuøy hoaëc phaân thuøy. o Xeùt nghieäm maùu: baïch caàu taêng vöøa, toác ñoä laéng maùu nhanh o Tieán trieån: laønh tính nhöng cuõng khoâng ít tröôøng hôïp mang tính chaát di chuyeån vò trí ôû phoåi vaø coù bieán chöùng vieâm muû, tieân löôïng xaáu (ôû veát thöông maët – haøm).

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

 Vieâm pheá quaûn phoåi: Soát khoâng cao nhö ôû vieâm thuøy phoåi (37-380C);

khoù thôû nhieàu, moâi tím, ho khi cöû ñoäng. o Khaùm phoåi: coù töøng vuøng goõ ñuïc (thöôøng gaëp ôû vuøng ñaùy phoåi), rung

thanh taêng vaø coù nhieàu ran khoâ, ran aåm nhoû haït

o Xquang: coù töøng ñaùm môø nhoû ôû 1 beân hoaëc 2 beân phoåi o Tieán trieån: thöôøng gaây bieán chöùng vieâm maøng phoåi muû, aùp xe phoåi o Chaån ñoaùn sôùm vieâm phoåi ôû thöông binh laø raát caàn thieát ñeå ñieàu trò coù hieäu quaû, nhöng thöôøng gaëp khoù khaên (do keát hôïp tình traïng naëng cuûa veát thöông neân vieäc khaùm xeùt tæ mæ bò haïn cheá).

3. AÙp xe phoåi, hoaïi töû phoåi:

- Thöôøng gaëp ôû thöông binh maët – haøm, ngöïc vaø bieán chöùng nhieãm khuaån

huyeát.

- AÙp xe thöôøng phaùt sinh ôû ngay taïi choã veát thöông phoåi, ôû vuøng chaûy maùu hoaëc bò vieâm; 1/3 tröôøng hôïp ôû caû 2 beân phoåi. ÔÛ veát thöông chæ nhieãm khuaån chuû yeáu theo ñöôøng maùu.

- AÙp xe vaø hoaïi töû thöôøng gaëp ôû giai ñoaïn muoän sau khi bò thöông. - Trieäu chöùng laâm saøng nhö aùp xe phoåi thoâng thöôøng, cuõng qua 3 giai ñoaïn:

vieâm, vôõ muû vaø thaønh hang.

- Chaån ñoaùn phöùc taïp hôn vì keøm theo tình traïng naëng do veát thöông gaây ra.

 Thöôøng chæ phaùt hieän khi khaïc ra nhieàu muû. Sau ñoù ñôõ soát, ñôõ ñau ngöïc,

caûm thaáy deã chòu hôn.

 Xquang: hình hang phoåi coù möùc nöôùc ngang (hôi vaø nöôùc), xung quanh

nhu moâ phoåi môø.

- Tieán trieån thay ñoåi do bieán chöùng: Vieâm maøng phoåi coù muû, traøn khí, traøn muû maøng phoåi. Coù theå gaây vieâm muû maøng ngoaøi tim, aùp xe naõo, neáu keùo daøi, soát dai daúng coù theå daãn ñeán suy thaän boät.

3.4. Caùc beänh maøng phoåi

- Thöôøng laø bieán chöùng cuûa veát thöông loàng ngöïc vaø bieåu hieän: traøn maùu

maøng phoåi, traøn khí maøng phoåi, vieâm maøng phoåi.

- Traøn khí maøng phoåi:

 Coù theå traøn khí ngöïc kín, ngöïc hôû  Nguyeân nhaân do toån thöông maøng phoåi, nhu moâ phoåi.

- Traøn khí maùu maøng phoåi: laø theå thöôøng gaëp nhaát trong caùc toån thöông

maøng phoåi ôû thöông binh.  Trieäu chöùng laâm saøng: ñau ngöïc, khoù thôû, xanh tím; coù theå coù soác

Khaùm: tónh maïch coå noåi, loàng ngöïc phình to, khoaûng gian söôøn beân bò toån thöông giaõn roäng, rung thaønh giaûm, goõ ñuïc coù ranh giôùi roõ reät giöõa vuøng ñuïc (vuøng coù maùu) vaø vuøng trong (coù khí), rì raøo pheá nang giaûm, ñoâi khi nghe thaáy tieáng coï maøng phoåi vaø ran noå hoaëc ran boït.

160

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

 X quang: Thaáy hình môø töông öùng vôùi nôi traøn maùu hoaëc ñöôøng ranh giôùi

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

roõ reät giöõa vuøng khí vaø vuøng maùu.

- Vieâm muû maøng phoåi: thöôøng laø bieán chöùng cuûa traøn khí maøng phoåi, veát

thöông loàng ngöïc, vieâm phoåi.

- Tình traïng thöông binh vaø veát thöông xaáu ñi, ruøng mình, thaân nhieät taêng cao,

soát keùo daøi, khoù thôû maïch nhanh. Khaùm: hoäi chöùng 3 giaûm, coù phuø ngöïc beân toån thöông; choïc doø maøng phoåi, quyeát ñònh chaån ñoaùn, baïch caàu taêng cao, coâng thöùc baïch caàu chuyeån traùi.

IV. CAÙC BEÄNH THAÄN

1. Roái loaïn chöùc naêng baøi tieát nöôùc tieåu.

- Thöôøng nhaän thaáy ngay sau khi bò thöông, nhaát laø tình traïng soác coù theå gaây ra

suy thaän caáp: voâ nieäu (coù khi keùo daøi).

- Thoâng thöôøng do yeáu toá phaûn xaï: thieåu nieäu 1 ngaøy sau bò thöông, sau ñoù trôû

laïi bình thöôøng.

2. Beänh thaän do nhieãm truøng – nhieãm ñoäc. - Beänh xuaát hieän sôùm sau khi bò thöông - Khoâng phuø, khoâng taêng huyeát aùp, khoâng coù bieán ñoåi heä tuaàn hoaøn. - Toån thöông thaän mang ñaëc ñieåm boät hoùa, neáu laøm ngöøng ñöôïc quaù trình

nhieãm khuaån, ña soá tröôøng hôïp seõ hoài phuïc.

- Trong nöôùc tieåu: Protein taêng (töø veát ñeán 1 gam/lít), truï hình haït (+), hoàng

caàu (+). 3. Vieâm thaän caáp

- Chieám tyû leä cao nhaát vaø gaàn moät nöûa laø vieâm caàu thaän caáp lan toûa. - Xuaát hieän ôû giai ñoaïn muoän sau khi bò thöông. - Thöôøng gaëp theå phuø – taêng huyeát aùp

 Meät moûi, nhöùc ñaàu, phuø maët, phuø 2 chaân vaø toaøn thaâân, huyeát aùp taêng.  Xeùt nghieäm nöôùc tieåu: Protein (+), hoàng caàu (+++), baïch caàu (+); hình truï

haït (+).

- Theå xuaát huyeát: Ít gaëp hôn, meät moûi, khoù thôû nheï, ñaùi ra maùu: xeùt nghieäm

nöôùc tieåu; hình truï haït.

4. Vieâm thaän muû

- Coù nhieàu oå aùp xe ôû thaän, chuû yeáu laø ôû lôùp voû - Do bò nhieãm khuaån qua ñöôøng maùu, ñöôøng tieát nieäu hoaëc cô quan laân caän. - Chaån ñoaùn raát khoù:

161

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

 Tình traïng chung nhö nhieãm khuaån huyeát  Soát cao 39-400C, coù khi hôi giaûm  Ruøng mình, nhöùc ñaàu; ñau vuøng thaét löng  Khoâng ít tröôøng hôïp noân vaø buoàn noân  Khaùm thöïc theå: Daáu hieäu chaïm thaän (+); daáu hieäu rung thaän (+)  Xeùt nghieäm maùu: soá löôïng baïch caàu taêng roõ reät.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

5. Vieâm beå thaän – thaän

- Do nhieãm khuaån töø döôùi leân (vieâm thaän ngöôïc doøng), thöôøng keøm theo vieâm

baøng quang.

- Thöôøng gaëp ôû thöông binh coät soáng, khôùp haùng phaûi naèm laâu ngaøy vaø thoâng

ñaùi nhieàu laàn.

- Tieán trieån: deã daãn ñeán töû vong

6. Beänh thaän hö (daïng tinh boät vaø daïng tinh boät môõ)

- Thöôøng gaëp ôû thöông binh coät soáng, coát tuûy vieâm. - Beänh thöôøng xuaát hieän muoän sau khi bò thöông nhöng cuõng coù tröôøng hôïp

xuaát hieän sôùm 3-4 thaùng sau khi bò thöông.

- Tieán trieån keùo daøi qua 3 thôøi kyø:

 Thôøi kyø 1: Protein nieäu  Thôøi kyø 2: Phuø + taêng huyeát aùp  Thôøi kyø 3: Taêng u reâ maùu

- Chaån ñoaùn: Döïa vaøo caùc trieäu chöùng laâm saøng, nhaát laø nhöõng thay ñoåi ôû nöôùc tieåu vaø caùc xeùt nghieäm maùu (xeùt nghieäm ñoû Coâng – goâ hoaëc xanh tím metyl).

7. Toån thöông thaän trong hoäi chöùng cheøn eùp laâu.

- Thöôøng xuaát hieän suy thaän caáp do thieáu maùu ôû nhu moâ thaän, toån thöông oáng

thaän, bôûi globulin vaø caùc saûn phaåm phaân giaûi protein.

- Trieäu chöùng laâm saøng:

Giaäp naùt caùc cô: Nöôùc tieåu ñoû hoaëc maøu naâu saãm, ñaùi ít, naëng thì voâ nieäu 2-3 ngaøy sau khi bò chaán thöông; protein nieäu roõ; nöôùc tieåu; hoàng caàu vaø truï caàu hình (+), maùu: ure taêng, kali taêng

- Ñieàu trò: Theo ñieàu leä xöû trí veát thöông chieán tranh - Ñaët garo phía treân chi bò cheøn eùp ngay sau khi ñöa thöông binh ra khoûi nôi bò vuøi laáp, coù gaây cheøn eùp chi theå; choáng soác; xöû trí ngoaïi khoa chi theå bò cheøn eùp.

V. CAÙC BEÄNH TIEÂU HOÙA

1. Vieâm daï daøy

- Gaëp taùi phaùt ôû ña soá caùc tröôøng hôïp sau khi bò thöông, thaäm chí ôû caû thöông

binh nheï, chuû yeáu laø côn ñau caáp cuûa vieâm daï daøy maïn.

- Laâm saøng:

 Nhö trieäu chöùng cuûa vieâm daï daøy trong noäi khoa noùi chung  Chæ trong tröôøng hôïp thöông binh bò nhieãm khuaån huyeát thì caùc trieäu

chöùng cuûa nhieãm khuaån huyeát laán aùt.

162

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

 Caùc trieäu chöùng chung chuû yeáu laø aên maát ngon, ñoâi khi coù noân, löôõi böï baån, giaûm chöùc naêng tieát dòch vaø co boùp cuûa daï daøy. Caùc côn ñau daï daøy taùi phaùt thöôøng gaëp vaøo khoaûng ngaøy thöù 10 sau khi bò thöông (chieám

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

39%) 2. Vieâm ruoät

- Thöôøng xuaát hieän trong bieán chöùng nhieãm khuaån huyeát cuûa thöông binh ôû

giai ñoaïn muoän (khoâng sôùm hôn ngaøy thöù 20-30 sau khi bò thöông).

- Bieåu hieän laâm saøng:

 Æa loûng 2-6 ngaøy hoaëc hôn  Phaân khoâng thaønh khuoân, coù boït nhaày

- Giaûi phaãu beänh lyù:

 Ña soá khoâng coù bieán ñoái  Moät soá tröôøng hôïp thaáy nieâm maïc ñaïi traøng nhôït haït hoaëc ngöôïc laïi laø öù

maùu, thænh thoaûng coù chaûy maùu nieâm maïc.

VI. NHÖÕNG BIEÁN ÑOÅI VEÀ MAÙU

Nhöõng bieán ñoåi veà maùu vaø tuûy xöông ôû thöông binh coù theå gaëp sôùm hoaëc muoän

sau khi bò thöông: 1. Thieáu maùu:

a. Thieáu maùu do maát maùu (xuaát hieän sôùm). Möùc ñoä naëng: Thieáu maùu caáp tính gaëp trong nhöõng veát thöông gaây chaûy maùu trong, ñaëc bieät raát khoù xaùc ñònh trong tröôøng hôïp chaûy maùu töø phoåi vaø caùc ñoäng maïch treo.

Thieáu maùu laøm giaûm söùc ñeà khaùng cuûa cô theå, taïo ñieàu kieän phaùt trieån nhieãm khuaån boäi nhieãm; khi veát thöông bò nhieãm khuaån, nhaát laø nhieãm khuaån kî khí caøng laøm cho thieáu maùu naëng theâm do noäi ñoäc toá cuûa vi khuaån gaây tan huyeát.

b. Thieáu maùu do nhieãm khuaån (xuaát hieän muoän) Thöôøng thaáy roõ khi veát thöông coù bieán chöùng nhieãm khuaån huyeát.

 Cô theå: Ngoaøi tan huyeát coøn do cô quan taïo maùu bò öùc cheá theå hieän ôû tuûy

xöông giaûm nguyeân hoàng caàu, ôû maùu ngoaïi vi giaûm hoàng caàu löôùi.

c. Dieãn bieán thieáu maùu ôû thöông binh:

 Neáu thieáu maùu do chaûy maùu: Soá löôïng hoàng caàu vaø huyeát saéc toá phuïc hoài

raát nhanh sau khi caàm ñöôïc chaûy maùu.

 Neáu thieáu maùu do nhieãm khuaån: khaû naêng phuïc hoài phuï thuoäc vaøo tình traïng nhieãm khuaån, song neáu giaûi quyeát ñöôïc nhieãm khuaån, soá löôïng hoàng caàu vaø huyeát saéc toá trôû laïi möùc bình thöôøng raát chaäm, coù khi keùo daøi tôùi 4-5 thaùng.

 Haäu quaû cuûa thieáu maùu naëng khi huyeát saéc toá döôùi 30g/lit, ñöa ñeán loaïn döôõng cô tim, roái loaïn chöùc naêng tieát dòch daï daøy, thoaùi hoùa môõ gan…

2. Bieán ñoåi baïch caàu ôû thöông binh:

163

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

a. Ba möôi saùu giôø sau khi bò thöông: coù theå thaáy soá löôïng baïch caàu taêng cao (tôùi 20.000/mm3, thaäm chí tôùi 40.000 mm3 ), hai, ba ngaøy sau khi bò thöông soá löôïng baïch caàu giaûm daàn hoaëc bình thöôøng

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

b. Song neáu coù nhieãm khuaån boäi nhieãm: soá löôïng baïch caàu laïi taêng leân.

 Söï thay ñoåi soá löôïng vaø coâng thöùc baïch caàu tuøy thuoäc vaøo tính chaát vaø

möùc ñoä cuûa nhieãm khuaån.

VII. PHOØNG VAØ ÑIEÀU TRÒ CAÙC BEÄNH NOÄI KHOA ÔÛ THÖÔNG BINH 1. Tieán haønh vôùi moïi khaû naêng, caøng sôùm caøng toát ngay sau khi bò thöông 2. Kòp thôøi vaø nhanh choùng ñöa thöông binh ra khoûi khu vöïc bò thöông, nhaát laø muøa

laïnh.

3. UÛ aám treân ñöôïng vaän chuyeån. 4. Ñeà phoøng nhieãm khuaån boäi nhieãm 5. Xöû trí phaãu thuaät kòp thôøi vaø sôùm 6. Taäp theå duïc ñuùng möùc vaø hôïp lyù (tö theá, ñoä saâu, taàn soá…) 7. Trôï tim maïch 8. Ñeà phoøng caùc roái loaïn teo cô theå thaàn kinh theå dòch trong toån thöông ñaàu, ngöïc,

söû duïng roäng raõi bieän phaùp öùc cheá thaàn kinh phoù giao caûm.

9. Trong toån thöông maët – haøm, ngoaøi bieän phaùp caét cung phaûn xaï, caàn tieán haønh

ngaên ngöøa taéc ñöôøng hoâ haáp. - Xaùc ñònh tö theá naèm: Ñaàu thaáp trong nhöõng ngaøy ñaàu, nöûa naèm nöûa ngoài

trong nhöõng ngaøy tieáp theo.

- Phaùt hieän sôùm vaø laáy heát dò vaät, moâ hoaïi töû baèng ngoaïi khoa.

10. Duøng sunfamit vaø khaùng sinh phoøng vieâm phoåi. 11. Ñieàu trò caùc beänh phoåi:

- Caàn naâng cao söùc ñeà khaùng cuûa cô theå. - Ñieàu trò taïi choã veát thöông sôùm. - Söû duïng caùc bieän phaùp ñeå ngaên ngöøa söï phaùt trieån caùc quaù trình beänh lyù ôû phoåi (saên soùc, cheá ñoä aên giaøu calo, ñaïm, sinh toá), sinh toá trò lieäu, caùc thuoác taùc duïng tôùi heä thaàn kinh (thuoác an thaàn), khaùng sinh, thuoác long ñôøm; khi duøng, neáu coù bieåu hieän co thaét pheá quaûn thì duøng: Ephedrin … neáu roái loaïn tim maïch: uabain vôùi glucoza, camphora, caphein.

12. Neáu suy hoâ haáp: thôû oxy

- Tröôøng hôïp naëng caàn duøng khaùng sinh lieàu cao, toát nhaát qua Catheter tónh

maïch.

- Tröôøng hôïp coù quaù trình sinh muû duøng khaùng sinh tieâm baép hoaëc truyeàn tónh

maïch, cho tröïc tieáp vaøo veá quaûn, maøng phoåi.

- Tröôøng hôïp chaûy maùy ôû phoåi, hoaëc caùc tình traïng chaûy maùu khaùc: Natriclorua öu tröông 10-15ml, tónh maïch; Huyeát töông; Dung dòch Gelatin; Canxi clorua, vitamin C lieàu cao.

164

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

13. Tuøy theo tình traïng roái loaïn ñoâng maùu khaùc maø söû duïng thuoác öùc cheá tan sôïi huyeát, khi coù tan sôïi huyeát caáp, duøng Heparin trong ñoâng maùu raûi raùc noäi maïch. Neáu chöa ñònh höôùng ñöôïc thì truyeàn maùu töôi trong ngaøy.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Ñieàu trò caùc beänh noäi khoa ôû thöông binh, cô baûn gioáng phaùc ñoà ñieàu trò caùc

beänh thoâng thöôøng.

165

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Bò boûng do Bom Napal

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

BAØI 23: NHIEÃM ÑOÄC, CHAÁT ÑOÄC HOÙA HOÏC CHIEÁN TRANH

VAØ CAÙCH DÖÏ PHOØNG, CAÁP CÖÙU, ÑIEÀU TRÒ

Trong chieán tranh hieän ñaïi, vuõ khí hoùa hoïc coù theå ñöôïc söû duïng vaø luùc ñoù coù nhieàu vaán ñeà phöùc taïp seõ xaûy ra, vieäc cöùu chöõa thöông binh bò nhieãm ñoäc trôû neân ñaëc bieät khoù khaên vì:

- Soá löôïng thöông binh bò nhieãm ñoäc veà caùc traïm quaân y raát lôùn vaø heát söùc doàn

daäp.

- Tyû leä thöông binh bò nhieãm ñoäc naëng ñoøi hoûi phaûi cöùu chöõa böôùc ñaàu seõ cao.

Ngöôøi ta döï tính raèng ñoái vôùi chaát ñoäc thaàn kinh tyû leä naøy leân tôùi 70%.

- Soá löôïng thöông binh bò toån thöông hoãn hôïp nhieàu, seõ gaây khoù khaên, phöùc

taïp theâm cho coâng taùc xöû trí caáp cöùu.

- Trong tröôøng hôïp traïm quaân y ôû vuøng bò nhieãm chaát ñoäc thì thuoác men, duïng cuï y teá, trang bò coù theå bò oâ nhieãm chaát ñoäc, luùc ñoù vieäc toå chöùc cöùu chöõa seõ trôû neân ñaëc bieät khoù khaên.

- Neáu traïm quaân y ôû ngoaøi vuøng nhieãm ñoäc, nhaân vieân quaân y vaãn coù theå bò

nhieãm ñoäc do thöông binh mang chaát ñoäc qua traïm.

Vôùi nhöõng ñaëc ñieåm nhö vaäy neân maëc duø trong thôøi bình nhöng caùn boä, nhaân vieân quaân y vaãn phaûi chuaån bò saün saøng ñeå ñoái phoù vôùi moät cuoäc chieán tranh maø ñoái phöông coù theå söû duïng vuõ khí hoùa hoïc, phaûi naém vöõng moät soá maët coâng taùc sau ñaây:

I. COÂNG TAÙC DÖÏ PHOØNG

Thöïc chaát ñaây laø coâng taùc chuaån bò. Laøm toát coâng taùc naøy seõ tröïc tieáp goùp phaàn laøm giaûm tyû leä töû vong, taøn pheá cho boä ñoäi.

1. Ñoái vôùi caùc nhaân vieân quaân y Caùc nhaân vieân quaân y phaûi ñöôïc hoïc taäp, huaán luyeän ñeå coù kieán thöùc toaøn dieän veà vuõ khí hoùa hoïc, veà nhöõng nguyeân taéc vaø bieän phaùp cuï theå phoøng choáng chieán tranh hoùa hoïc. phaûi hieåu roõ tính chaát phöùc taïp cuûa coâng taùc baûo ñaûm quaân y trong ñieàu kieän chieán tranh, maø ñòch coù theå söû duïng chaát ñoäc hoùa hoïc.

2. Ñoái vôùi caùc phaân ñoäi quaân y Caùc phaân ñoäi quaân y töø tuyeán trung ñoaøn trôû leân phaûi xaây döïng phöông aùn baûo ñaûm quaân y trong tình huoáng ñòch söû duïng vuõ khí huûy dieät lôùn, trong ñoù coù vuõ khí hoùa hoïc, phaûi thöïc haønh dieãn taäp theo phöông aùn ñoù moät caùch linh hoaït trong ñieàu kieän cuï theå cuûa quaân ñoäi ta.

166

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

3. Ñoái vôùi boä ñoäi Huaán luyeän boä ñoäi bieát töï caáp cöùu vaø cöùu chöõa laãn nhau, söû duïng thaønh thaïo vaø baûo quaûn toát caùc trang bò phoøng hoùa caùc nhaân.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

4. Chuaån bò thuoác men

a. Caùc thuoác tieâu ñoäc. Ñöôïc chia laøm 2 nhoùm chính: - Nhoùm kieàm goàm coù: Natrihydroxyt (NaOH), dung dòch Amoniac (NH3); Canxihydroxyt Ca(OH)2; Natribicacbonat NaHCO3; Natricacbonat Na2CO3; nöôùc xaø phoøng… Duøng ñeå tieâu ñoäc: Photgien; Diphotgien; Lôvizit; chaát ñoäc thaàn kinh loaïi G…

- Nhoùm oxy hoùa goàm coù: Canxi Clorua: 4 CaCl (CCl).4 H2O; Canxihypoclorit; Monocloramin CHSO NaCl, Dicloramin: C6H5SO2Cl2; Canxihypoclorit coù 2/3 phaân töû kieàm 3 Ca (CCl)2; 2Ca(OH)2; nöôùc oxy giaø H2O2; dung dòch thuoác tím… Ñöôïc duøng ñeå tieâu ñoäc Yperit Nitô, Lôvizit, chaát ñoäc thaàn kinh loaïi V…

Caùch söû duïng:

 Tieâu ñoäc ôû da: Natricacbonat 6%; Natricacbonat 3%, thuoác tím 2 – 5%,

Monocloramin 2 – 5%; Môõ Unithiol 30% (chæ duøng vôùi Lôvizit)…

 Tieâu ñoäc ôû nieâm maïc: Natricacbonat 2%; Cloramin 0,25 – 0,5%; thuoác

tím 1 – 2 %...

 Tieâu ñoäc quaân trang: Nöôùc xaø phoøng 10%; Natricacbonat 12 – 25%;

Natricacbonat 10%; thuoác tím 1%; Amoniac 12 – 25%...

 Tieâu ñoäc duïng cuï y teá: Natrihydroxyt 10%; Canxihydrosulfat…

b. Caùc thuoác choáng ñoäc ñaëc hieäu: (Antidot) Laø thuoác coù taùc duïng laøm giaûm, hoaëc heát nhanh caùc trieäu chöùng nhieãm ñoäc. caàn chuù yù laø coù nhieàu loaïi chaát ñoäc chieán tranh nhöng vaãn khoâng coù thuoác ñieàu trò ñaëc hieäu.

 Ñoái vôùi chaát ñoäc thaàn kinh: Atropin, 2PAM.  Ñoái vôùi HCN vaø caùc hôïp chaát cuûa noù: Amylnitrit, Natrinitrit,

Xanhmetylen, Natrithiosulfat (Na2S2O3), Glucoza…  Ñoái vôùi Asen, thuûy ngaân vaø hôïp chaát: BAL, Unithiol….

c. Caùc thuoác ñieàu trò trieäu chöùng:

 Dòch theå ñeå truyeàn tónh maïch: Glucoza 5%, 10%, 30%; Natriclorua 9%,

Natribicacbonat 14%; Ringerlactat; Manitol 10 – 15%; Dextran…

 Thuoác trôï tim maïch: Uabain; Spactein; Coramin; long naõo; Adrenalin;

Noadrenalin; Aramin…

 Thuoác kích thích trung taâm hoâ haáp: Lobelin; Xytiton; Corazon; Bemegrit; Cafein… vaø moät soá thuoác khaùc ñeå ñieàu trò roái loaïn hoâ haáp; thuoác giaõn pheá quaûn (Amynophilin, Ephedrin); thuoác giaûm tieát pheá quaûn (Atropin)… oxy.

 Caùc thuoác lôïi tieåu: Lasix, Hypothiazid…  Caùc thuoác choáng co giaät, an thaàn: Sedusen; Amynazin; Gacdenan;

Cloranhydrat…

167

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

 Caùc thuoác khaùng sinh.  Caùc thuoác giaûm ñau: Mocphin; Promedol; Dolacgan.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

 Thuoác haáp thuï: Than hoaït tính.  Thuoác gaây noân: Apomocphin; boät ypeca…  Thuoác taåy muoái: Magnesium sulfat; Natrisulfat.  Caùc thuoác khaùc: thuoác choáng dò öùng (Dimedron, Canxi clorua, Corticoit,

pypolphen…); thuoác choáng taïo boït (coàn)…

d. Chuaån bò trang bò

- Phöông tieän phoøng hoùa caù nhaân: Maët naï, quaàn aùo phoøng hoùa, tuùi phoøng ñoäc caù nhaân. - Phöông tieän phaùt hieän chaát ñoäc. - Cuøng vôùi coâng binh xaây döïng phöông tieän phoøng hoùa taäp theå.

II. COÂNG TAÙC CAÁP CÖÙU ÑIEÀU TRÒ

1. Nhöõng vaán ñeà chung vaø ñieàu trò nhieãm ñoäc.

a. Ngaên chaën söï xaâm nhaäp cuûa chaát ñoäc vaø loaïi boû chuùng ra khoûi cô theå. - Khi chaát ñoäc chöa xaâm nhaäp vaøo maùu, goàm caùc bieän phaùp cuï theå sau:

 Ñeo maët naï phoøng ñoäc, neáu khoâng coù thì duøng phöông tieän öùng duïng: khaåu trang, khaën maët daáp nöôùc ñeå che muõi, mieäng ñoái vôùi chaát ñoäc theå khí, aerosol, buïi khoùi. Caùc bieän phaùp naøy ñöôïc tieán haønh nhanh taïi nôi bò raûi chaát ñoäc.

- Maëc quaàn aùo phoøng ñoäc vaø phöông tieän thay theá nhö taám nilon, vaûi baït ñeå che chaén chaát ñoäc theå boät, theå gioït söông, theå hôi khaùc coù theå qua da tröïc tieáp (nhö chaát ñoäc thaàn kinh).  Ñi ngöôïc chieàu gioù ra khoûi vuøng bò raûi chaát ñoäc (ñieàu kieän cho pheùp). - Chaát ñoäc rôi leân da: laäp töùc duøng boâng, gieû saïch hoaëc gaïc lau thaät goïn töø ngoaøi vaøo trong, sau ñoù duøng dung dòch tieâu ñoäc (ôû tuùi phoøng ñoäc caù nhaân) tieâu ñoäc ngay. Tröôøng hôïp khoâng coù dung dòch tieâu ñoäc thì duøng nöôùc saïch röûa nhieàu laàn, hoaëc taém (neáu coù ñieàu kieän). Neáu tieâu ñoäc muoän sau 30 phuùt töø khi chaát ñoäc rôi vaøo seõ khoâng coù keát quaû. - Chaát ñoäc rôi vaøo maét, muõi, hoïng (theå gioït, boät, khí…): röûa baèng dung dòch Natribicacbonat 5% hoaëc thuoác tím 0,2% hay Cloramin 25%. Phaûi röûa nhanh, kyø ñeán saïch, phaûi xuùc kyõ hoïng, mieäng nöôùc muoái, neáu khoâng coù caùc dung dòch treân thì duøng nöôùc saïch thay theá.

Chuù yù: taát caû caùc trang bò, quaàn aùo, vuõ khí bò oâ nhieãm chaát ñoäc hoùa hoïc phaûi xöû

lyù tieâu ñoäc toát môùi ñöôïc söû duïng laïi. - Chaát ñoäc vaøo ñöôøng tieâu hoùa:

 Gaây noân (tieán haønh sôùm) nhö ngoaùy hoïng baèng ngoùn tay, loâng… sau khi ñaõ uoáng 500 – 1000ml nöôùc hoaëc nöôùc muoái ñaëc aám, coù theå tieâm Apomocphin döôùi da ñeå gaây noân.

168

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

 Röûa daï daøy (toát hôn caû): caùc dung dòch röûa laø nöôùc saïch, Nabica 2%, thuoác tím 1%, nöôùc muoá 9%. Röûa cho ñeán luùc saïch (trung bình töø 10 – 12

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

lít). o Choáng chæ ñònh khi beänh nhaân truïy tim maïch, co giaät, phuø phoåi caáp, hoân meâ maø khoâng ñaët ñöôïc noäi khí quaûn (hoaëc khoâng coù khaû naêng naøy).

 Cho uoáng 5 – 7 gam than hoaït tính baèng caùch hoøa tan trong 150ml nöôùc

roài ñöa vaøo qua oáng röûa daï daøy (sau khi röûa daï daøy xong).

 Uoáng thuoác taåy 30 gam (Magiesulfat hoaëc Natrisulfat) cuõng baèng caùch taùn nhoû thuoác naøy roài hoøa tan trong 200 ml nöôùc vaø ñöa vaøo qua oáng röûa daï daøy trong khi ruùt boû oáng.  Thuït thaùo: coù taùc duïng toát.

- Khi chaát ñoäc ñaõ vaøo maùu:

 Ñaøo thaûi chaát ñoäc qua ñöôøng thaän: truyeàn dòch theå Glucoza 30%, Manitol (lôïi tieåu, thaåm thaáu) Natribicacbonat 14%, caùc dòch theå khaùc (baûo ñaûm soá löôïng ít nhaát 3000ml/ngaøy). Keát hôïp vôùi thuoác lôïi tieåu Lasix, Hypothiazid… (theo doõi löôïng nöôùc ñaøo thaûi). Loïc ngoaøi thaän (khi coù ñieàu kieän) coù chæ ñònh khi: nhieãm ñoäc quaù naëng maø thaän khoâng ñuû söùc thaûi tröø.

 Loïc maøng buïng.  Thaän nhaân taïo.  Taêng thoâng khí phoåi neáu chaát ñoäc ñaøo thaûi qua ñöôøng hoâ haáp.  Thay maùu: chæ ñònh trong moät soá tröôøng hôïp ñaëc bieät nhö ngoä ñoäc quaù naëng (coàn Metylic); hoaëc caùc bieän phaùp khaùc nhö loïc maøng buïng, thaän nhaân taïo khoâng ñaït hieäu quaû, vì kyõ thuaät naøy caàn söû duïng moät löôïng maùu lôùn.

b. Ñieàu trò choáng ñoäc ñaëc hieäu: Thuoác ñieàu trò ñaëc hieäu phaûi söû duïng ñuùng chæ ñònh sau khi ñaõ xaùc ñònh roõ loaïi

chaát ñoäc. tuy nhieân coù theå duøng lieàu nhoû ñeå ñieàu trò nhaèm muïc ñích chaån ñoaùn.

- Ñoái vôùi chaát ñoäc thaàn kinh:

 Atropin: duøng ñeå ñieàu trò caáp cöùu theo nguyeân taéc: Duøng sôùm, lieàu cao ngay töø ñaàu, phaûi nhanh choùng ñaït ñöôïc lieàu thaám Atropin vaø duy trì lieàu thaám ñoù daøi hay ngaén tuøy theo möùc ñoä naëng hay nheï, phoái hôïp vôùi thuoác hoài phuïc men nhö 2-PAM…

 Caùc Oxim (2-PAM, TMB-4…): phaûi duøng sôùm ñuû lieàu taùc duïng phoái hôïp vôùi Atropin. Söû duïng muoän sau 20 giôø keå töø khi bò nhieãm ñoäc ít coù keát quaû, tröø chaát ñoäc qua ñöôøng tieâu hoùa.

- Ñoái vôùi chaát ñoäc HCN:

 Thuoác taïo Methemoglobin, Amylnitrit, Natrinitrit, xanh Metylen phaûi theo doõi thaän troïng, khoâng taïo neân tyû leä Methemoglobin trong maùu quaù cao, vì khi tyû leä naøy chieám 40% trong maùu seõ gaây töû vong. Rieâng xanh metylen duøng lieàu cao seõ gaây tan maùu.

169

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

 Natrithiosulfat (Na2S2O3): coù taùc duïng toát ñeå dung hoøa chaát ñoäc, duøng keát

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

hôïp vôùi thuoác taïo Methemoglobin seõ laøm taêng hieäu quaû choáng ñoäc roõ reät.  Ñoái vôùi Asen, thuûy ngaân vaø caùc hôïp chaát cuûa chuùng duøng: BAL, Unithiol, söû duïng phaûi thaän troïng. duøng sôùm coù hieäu quaû cao, nhöng gaây ñoäc nhieàu vôùi thaän, khi duøng phaûi theo doõi chöùc naêng thaän (Albumin, hoàng caàu nieäu).

Neáu chöùc naêng thaän bò roái loaïn, lieàu löôïng phaûi giaûm ñi ½ hoaëc ngöøng, söû duïng

töøng ñôït ngaét quaõng.

c. Ñieàu trò trieäu chöùng, döï phoøng bieán chöùng. Trong nhieãm ñoäc chöùc naêng sinh lyù cuûa caùc cô quan, toå chöùc bò roái loaïn nghieâm troïng. Ñaëc bieät, söï roái loaïn cuûa heä thoáng tuaàn hoaøn vaø hoâ haáp thöôøng laø nguyeân nhaân chuû yeáu gaây töû vong. Khaéc phuïc nhöõng roái loaïn ñoù laø moät trong nhöõng bieän phaùp chính ñeå cöùu soáng ngöôøi beänh. Ñieàu trò trieäu chöùng thöïc chaát laø phöông phaùp hoài söùc noäi khoa tích cöïc nhaèm duy trì hai chöùc naêng soáng quan troïng nhaát laø hoâ haáp vaø tuaàn hoaøn. Caùc bieän phaùp phaûi tích cöïc, toaøn dieän. - Choáng suy hoâ haáp, goàm nhieàu bieän phaùp toång hôïp:

 Ñaûm boûa thoâng suoát khí ñaïo: huùt ñôøm, daõi, phaûi coá ñònh löôõi khi beänh nhaân hoân meâ saâu, neáu co thaét thanh quaûn phaûi ñaët noäi khí quaûn hoaëc môû khí quaûn (neáu caàn thieát), khi co thaét pheá quaûn, duøng thuoác giaõn pheá quaûn nhö: Aminophylin, Atropin hoaëc Ephedrin. Trong tröôøng hôïp phuø neà thanh quaûn, khí quaûn ñe doïc laøm taéc ñöôøng thôû: môû khí quaûn, tieâm tónh maïch Depersolon vaø Vitamin C lieàu cao.

 Söû duïng thuoác kích thích trung taâm hoâ haáp khi bò öùc cheá: Lobelin, Xytiton.. söû duïng thuoác naøy phaûi thaän troïng, vì chính noù coù theå gaây suy hoâ haáp nhanh hôn. Choáng chæ ñònh trong tröôøng hôïp: beänh nhaân ôû traïng thaùi kích thích thaàn kinh trung öông, co giaät…

 Hoâ haáp nhaân taïo, thôû maùy: khi bò lieät hoâ haáp.  Thôû oxy coù taùc duïng toát trong moïi tröôøng hôïp nhieãm ñoäc naëng. Thôû oxy aùp löïc cao khi coù ñieàu kieän vaø trong tröôøng hôïp nhieãm ñoäc chaát ñoäc gaây ngaït, nhieãm ñoäc CO… thôû cacbongen (hoãn hôïp oxy vaø CO2) khi giaûm CO2 maùu.

- Choáng truïy tim maïch:

 Phaûi baûo ñaûm toát löu löôïng tuaàn hoaøn baèng truyeàn caùc dòch theå.  Thuoác trôï tim: Uabain pha trong dòch truyeàn nhoû gioït tónh maïch.  Khi tuït huyeát aùp: Duøng Aramin, Noadrenalin (neáu huyeát aùp trung taâm coøn

oån ñònh), keát hôïp vôùi Prednisolon lieàu cao.

 Ngöøng tim: xoa boùp tim ngoaøi loàng ngöïc, tieâm Adenalin tónh maïch.

- Giaûm ñoäc, choáng toan hoùa huyeát thanh, phuø naõo:

170

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

 Glucoza 5%, 30% dung dòch Nabica 14%, Manitol.  Magiesulfat: soá löôïng, thôøi gian söû duïng tuøy tröôøng hôïp cuï theå.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

- Choáng co giaät: ngoaøi caùc thuoác ñieàu trò ñaëc hieäu, khi caàn coù theå duøng:

Hexenan, Bacbamil, Cloranhydrat (thuït tröïc traøng).

- Phoøng choáng nhieãm khuaån: duøng khaùng sinh. - Khi suy thaän caáp: truyeàn dòch theå keát hôïp vôùi lôïi tieåu maïnh: Lasix, caàn löu yù tröôøng hôïp naøy dòch theå truyeàn vaøo phaûi thaän troïng, phaûi töông öùng vôùi löôïng nöôùc ñaøo thaûi ra.

- Thaêng baèng kieàm toan: chuû yeáu trong nhieãm ñoäc caáp laø choáng toan hoùa

huyeát töông: truyeàn dung dòch Nabica 14%.

- Caân baèng ñieän giaûi: boå sung Kali, Natri vaø Clo döôùi daïng tieâm truyeàn tónh

maïch. Neáu coù ñieàu kieän truyeàn dung dòch Ringer lactat laø toát nhaát.

2. Caáp cöùu ñieàu trò theo tuyeán.

Vieäc caáp cöùu, ñieàu trò nhöõng thöông binh bò nhieãm ñoäc chaát ñoäc hoùa hoïc ñoøi hoûi phaûi khaån tröông, thoáng nhaát, lieân tuïc (caû treân ñöôøng vaän chuyeån). Nhöng phaûi linh hoaït döïa vaøo ñieàu kieän thöïc tieãn cuûa Vieät Nam. Ñieàu trò theo tuyeán khoâng nhaát thieát tuaàn töï, maø luùc naøo coù ñieàu kieän, coù theå vöôït tuyeán ñeå baûo ñaûm tính nhanh choùng vaø tranh thuû ñöôïc khaû naêng ñieàu trò toái öu.

Caùc tuyeán quaân y phía sau ngoaøi vieäc chuaån bò trieån khai ñoùn nhaän thöông binh bò nhieãm ñoäc töø tuyeán tröôùc chuyeån veà, caàn phaûi toå chöùc nhöõng ñoäi caáp cöùu coù trang bò goïn nheï, cô ñoäng ñeán taän oå nhieãm ñoäc ñeå tieán haønh caáp cöùu boä ñoäi, coù nhö vaäy môùi goùp phaàn laøm giaûm tyû leä töû vong.

a. Caáp cöùu ñaàu tieân vaø boå sung caáp cöùu: Boä ñoäi töï cöùu chöõa vaø cöùu chöõa laãn nhau laø chính, nhöng coù söï tham gia cuûa

quaân y.

- Phaûi nhanh choùng ngaên chaën söï xaäm nhaäp tieáp tuïc cuûa chaát ñoäc vaøo cô theå,

tìm caùch loaïi boû chuùng moät phaàn.  Söû duïng caùc phöông tieän baûo veä ñöôøng hoâ haáp, da, nieâm maïc.  Tieâu ñoäc da, nieâm maïc.  Ñöa thöông binh ra khoûi vuøng nhieãm ñoäc.  Söû duïng thuoác choùng ñoäc ñaëc hieäu (neáu coù).  Hoâ haáp nhaân taïo: neáu lieät hoâ haáp.  Chuyeån thöông binh bò nhieãm ñoäc veà tuyeán sau

b. Caáp cöùu böôùc ñaàu: - Phaân loaïi thöông binh thöôøng ñöôïc chia thaønh 3 loaïi:

 Loaïi nheï: trieäu chöùng toaøn thaân, taïi choã nheï.  Loaïi xöû trí khoâng trì hoaõn, bao goàm: caùc thöông binh coù trieäu chöùng nhieãm ñoäc toaøn thaân naëng, ñe doïa tính maïng nhö suy hoâ haáp, truïy tim maïch, co giaät…

 Loaïi xöû trí coù theå trì hoaõn.  Caáp cöùu ñieàu trò:

171

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

o Xöû lyù veä sinh boå sung cho taát caû caùc thöông binh nhieãm ñoäc qua traïm

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

(neáu thaáy caàn thieát).

o Tieán haønh röûa daï daøy, hoaëc gaây noân, neáu chaát ñoäc qua ñöôøng tieâu hoùa. o Choáng suy hoâ haáp, truïy tim maïch, co giaät baèng caùc phöông tieän coù

trong tay.

o Tieáp tuïc duøng thuoác ñaëc hieäu. o Tieâm khaùng sinh phoøng nhieãm khuaån. o Giöõ laïi nhöõng thöông binh nheï coù theå ñieàu trò khoûi trong voøng 5 ngaøy.

Caùc thöông binh khaùc chuyeån veà tuyeán sau theo thöù töï öu tieân.

c. Caáp cöùu cô baûn: Ñieàu trò toång hôïp: boå sung thuoác giaûi ñoäc, trôï tim maïch, trôï hoâ haáp, choáng co

172

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

giaät, traán tónh taâm thaàn…

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

BAØI 24: ÑAÏI CÖÔNG VUÕ KHÍ HOÙA HOÏC

I. KHAÙI NIEÄM VEÀ VUÕ KHÍ HOÙA HOÏC

Chaát ñoäc ñaõ ñöôïc söû duïng töø laâu trong chieán tranh, nhöng laàn ñaàu tieân khaùi nieäm vuõ khí hoùa hoïc laø vuõ khí huûy dieät lôùn ñaõ ñöôïc söû duïng quy moâ lôùn trong chieán tranh theá giôùi laàn thöù nhaát 1914 – 1918. ÔÛ maët traän phía Taây nöôùc Ñöùc, lieân quaân Anh – Phaùp bò taäp kích bôûi 180 taán khí Clo ñaõ coù 15.000 ngöôøi bò nhieãm ñoäc, trong ñoù coù 5.000 ngöôøi cheát taïi traän.

Vuõ khí hoùa hoïc tuy khoâng söû duïng trong chieán tranh theá giôùi laàn thöù hai nhöng khi chieán tranh keát thuùc quaân ñoäi Lieân Xoâ ñaõ khaùm phaù ra haøng vaïn taán chaát ñoäc thaàn kinh trong caùc kho bí maät cuûa quaân ñoäi phaùt xít Ñöùc. Tröôùc nhöõng taùc haïi lôùn cuûa vuõ khí hoùa hoïc caùc nöôùc ñua nhau nghieân cöùu vaø tieáp tuïc ñöa vaøo saûn xuaát vaø söû duïng caùc loaïi nhieãm ñoäc tính maïnh hôn nhö Phoát gien, Yperit, Lovizit… coù nhöõng chöông trình nghieân cöùu ñöôïc chi haøng tyû ñoâ la.

Ñaëc bieät laø Myõ raát tích cöïc tham gia, ngaân saùch chi cho vieäc nghieân cöùu vuõ khí hoùa hoïc: naêm 1946 ñeán 1957 laø 19 trieäu USD; 1958 ñeán 1962 laø 50 trieäu USD; 1963 ñeán 1968 laø 300 trieäu USD; 1969 laø 400 trieäu USD; 1970 ñeán 1973 laø 450 – 500 trieäu USD.

Trong chieán tranh xaâm löôïc Vieät Nam, quaân ñoäi Myõ ñaõ söû duïng chaát ñoäc hoùa hoïc vôùi quy moâ lôùn, thôøi gian keùo daøi. Khoaûng 15.000 taán chaát ñoäc CS gaây chaûy nöôùc maét vaø kích thích ñöôøng hoâ haáp treân haøng chuïc vaïn taán chaát ñoäc dieät coû, chaát ñoäc laøm ruïi laù caây (goïi teân chung laø chaát ñoäc maøu da cam – Dioxin) gaây nhieàu thieät haïi cho nhaân daân vaø thieân nhieân Vieät Nam, ñeán nay vaãn coøn aûnh höôûng lôùn ñeán cuoäc soáng.

1. Ñònh nghóa

Vuõ khí hoùa hoïc laø moät trong nhöõng loaïi vuõ khí huûy dieät lôùn, hoaëc laøm maát söùc

chieán ñaáu taïm thôøi hoaëc gaây trôû ngaïi cho haønh ñoäng taùc chieán cuûa ñoái phöông. Vuõ khí hoùa hoïc goàm coù chaát ñoäc hoùa hoïc vaø phöông tieän söû duïng chaát ñoäc ñoù. Chaát ñoäc hoùa hoïc laø thaønh phaàn chuû yeáu gaây saùt thöông.

2. Ñaëc ñieåm cuûa chaát ñoäc hoùa hoïc chieán tranh (Quaân söï)

Chaát ñoäc hoùa hoïc laø moät trong nhöõng ñaëc ñieåm khaùc vôùi caùc chaát ñoäc hoùa hoïc

khaùc duøng trong coâng nghieäp, noâng nghieäp.

173

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Chaát ñoäc hoùa hoïc chieán tranh coù ñoäc tính raát cao, chæ moät lieàu löôïng nhoû cuõng gaây nhieãm ñoäc cho ngöôøi. Chaát ñoäc hoùa hoïc chieán tranh coù theå xaâm nhaäp vaøo cô theå qua nhieàu ñöôøng nhö qua ñöôøng hoâ haáp, qua da, qua ñöôøng tieâu hoùa vaø qua ñöôøng naøo cuõng coù theå gaây nguy hieåm cheát ngöôøi. Khi duøng vaøo muïc ñích chieán tranh, caùc chaát ñoäc gaây nhieãm ñoäc haøng loaït, coù theå haøng ngaøn, haøng chuïc ngaøn ngöôøi bò nhieãm ñoäc cuøng moät luùc, raát khoù khaên cho vieäc toå chöùc cöùu chöõa neáu khoâng ñöôïc huaán luyeän tröôùc cho boä ñoäi vaø nhaân daân töï cöùu vaø cöùu laãn nhau.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Chaát ñoäc duøng trong chieán tranh vôùi soá löôïng lôùn neân phaûi deã saûn xuaát, reû tieàn vaø phaûi söû duïng döôùi daïng vuõ khí, khi bom ñaïn noã, chaát ñoäc khoâng bò phaân huûy. Caùc ñaëc ñieåm vaø yeâu caàu ñoù haïn cheá khaû naêng saûn xuaát nhieàu loaïi chaát ñoäc hoùa hoïc chieán tranh. Tính naêng chieán ñaáu cuûa moät soá loaïi vuõ khí hoùa hoïc cuûa Myõ.

Teân goïi, kyù hieäu Ghi chuù K/löôïng Chaát ñoäc Baùn kính saùt thöông Taàm baén

Löïu ñaïn M25 A2 40g CS 4 – 5m

Saùt thöông =chaát ñoäc Maûnh

115g CS 53g CS 23g/ vieân 30m 40m 30x150m 400m Taïo khoùi ñoäc 250m Taïo khoùi ñoäc

2000÷3000m2 Taïo khoùi ñoäc

102kgCS 0,74kgGB 3000 m2 27m Taïo khoùi ñoäc 11km Taïo khoùi ñoäc

Löïu ñaïn hình truï M7 - A2 Ñaïn M79 côõ 40mm Maùy phoùng E8 (64 vieân CS) Bom 8 ngaên nhöïa E158 (264 v.CS) Bom BLU-52 Ñaïn phaùo 105mm-M360 Ñaïn phaùo 155mm-M110 2,95kgHD 49m 14km Noå taïo sol- khí

76m 31km Taïo khoùi ñoäc

18km Taïo khoùi ñoäc

34km Taïo khoùi ñoäc

Ñaïn phaùo 175mm-M103 Teân löûa Little-John E20 (chöùa 49 quaû bom nhoû) Teân löûa Honest-John E19 (chöùa 364 quaû bom nhoû) Mìn M2 Mìn M1 6,6kg VX 30kgVX hoaëc GB 215kgVX hoaëc GB 6,2kg VX 4,5kgHD 25-30m 25-30m

3. Phöông tieän söû duïng chaát ñoäc trong chieán tranh.

Coù raát nhieàu caùc phöông tieän söû duïng chaát ñoäc trong chieán tranh vaø caùc phöông tieän naøy luoân luoân ñöôïc caûi tieán. caùc phöông tieän coå ñieån bao goàm löïu ñaïn, ñaïn coái, ñaïn phaùo, bom, thuøng phun laép vaøo maùy bay.

4. Daáu hieäu ñòch söû duïng vuõ khí hoùa hoïc

Khi ñòch söû duïng vuõ khí hoùa hoïc coù ñeå laïi moät soá daáu hieäu ñaëc tröng maø döïa vaøo ñoù ta coù theå phaùn ñoaùn tình huoáng vaø coù bieän phaùp phoøng traùnh ñeå haïn cheá thieät haïi do vuõ khí hoùa hoïc gaây neân.

Bom ñaïn hoùa hoïc noå traàm (hoaëc khoâng noå maø xì khoùi daøy ñaëc) xung quanh hoá bom ñan coù chaát loûng, chaát boät laï, maûnh voû bom ñaïn coù kyù hieäu cuûa vuõ khí hoùa hoïc.

174

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Maùy bay thaáp phun ra nhöõng daûi maây, khoùi xaãm maøu. Hieän töôïng chaát loûng, chaát boät laï treân maët ñaát maùi nhaø, laù caây; caây coái heùo ruõ.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Maøn khoùi khaû nghi töø phía ñòch lan sang traän ñòa ta. Hieän töôïng nöôùc coù vaùng boät, vaùng daàu, suûi boït khaû nghi. Hieän töôïng ngöûi muøi laï, khoù chòu vaø coù daáu hieäu bò truùng ñoäc (ho, khoù thôû, chaûy

nöôùc maét, co giaät, ngaát, chaïy toaùn loaïn…)

Hieän töôïng ñoäng vaät (chim, suùc vaät, chuoät, caù, coân truøng…) cheát haøng loaït hay

chaïy lung tung.

Moïi ngöôøi khi phaùt hieän caùc daáu hieäu khaû nghi caàn phaûi thoâng baùo, baùo ñoäng

kòp thôøi vaø phaûi thöïc hieän caùc bieän phaùp phoøng traùnh ngay.

II. PHAÂN LOAÏI CAÙC CHAÁT ÑOÄC HOÙA HOÏC CHIEÁN TRANH

Hieän nay, treân theá giôùi caùch phaân loaïi chaát ñoäc hoùa hoïc chieán tranh chöa thoáng nhaát, moãi nôi moät khaùc. Ñeå tieän cho vieäc nghieân cöùu caùc chaát ñoäc chieán tranh ngöôøi ta saép xeáp phaân loaïi chuùng nhu sau: Phaân loaïi theo tính chaát chieán thuaät. Caùc chaát ñoäc khoâng beàn vöõng. Loaïi naøy goàm coù: hôi Sarin (GB), HCN, Clorma

Xyanogien, caùc chaát gaây ngaït.

Caùc chaát ñoäc beàn vöõng. Loaïi naøy goàm caùc chaát VX, Yperit, Yperitnito, Lovizit. Caùc chaát ñoäc baùn beàn vöõng. Laø loaïi trung gian giöõa hai loaïi treân goàm nhöõng chaát ñoäc nguy hieåm vöøa gaây taùc haïi nhanh treân ngöôøi vöøa laøm nhieãm ñoäc ñòa hình töông ñoái laâu daøi, loaïi naøy goàm coù Soman ôû theå hôi.

Phaân loaïi theo ñoä ñoäc. Coù hai nhoùm chaát ñoäc quaân söï sau: Chaát ñoäc gaây cheát: bao goàm caùc chaát ñoäc coù ñoä ñoäc raát cao gaây cheát nhanh nhö chaát ñoäc thaàn kinh, chaát ñoäc toaøn thaân vaø caùc chaát ñoäc truùng ñoäc naëng roài cheát sau vaøi ba ngaøy nhö chaát ñoäc loeùt da, chaát ñoäc ngaït thôû.

Chaát ñoäc gaây maát söùc chieán ñaáu: coù chaát ñoäc kích thích vaø chaát ñoäc taâm thaàn. Chuù yù: caùch phaân chia chæ laø töông ñoái vì noù coøn phuï thuoäc vaøo lieàu löôïng truùng

ñoäc.

Phaân loaïi theo taùc duïng sinh lyù. Caùc chaát ñoäc taùc haïi vôùi ngöôøi ñöôïc chia ra nhö sau: - Chaát ñoäc gaây kích thích - Chaát ñoäc taâm thaàn; - Chaát ñoäc gaây ngaït; - Chaát ñoäc gaây loeùt naùt; - Chaát ñoäc thaàn kinh; - Chaát ñoäc toaøn thaân; - Chaát ñoäc dieät caây vaø phaù hoaïi muøa maøng; - Chaát ñoäc duøng ñeå ñaàu ñoäc gaây roái vaø phaù hoaïi haäu phöông ñoái phöông; - Caùc Chaát ñoäc nguoàn goác ñoäng vaät.

175

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

1. Chaát ñoäc gaây kích thích: Chaát ñoäc gaây kích thích bao goàm nhöõng hôïp chaát hoùa hoïc coù taùc duïng choïn loïc leân

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

ngoïn cuûa nhöõng daây thaàn kinh caûm giaùc ôû nieâm maïc ñöôøng hoâ haáp treân, maét hoaëc da, gaây nhöõng phaûn xaï taïi choã vaø ñöôïc söû duïng nhaèm muïc ñích laøm maát taïm thôøi khaû naêng chieán ñaáu cuûa ñoái phöông.

Nhoùm chaát ñoäc Teân goïi khoa hoïc YÙ nghóa quaân söï

Chaát ñoäc döï tröõ

Gaây haét hôi, raùt muõi hoïng

Kyù hieäu cuûa quaân ñoäi Myõ CA CN DA DC DM Chaát ñoäc döï tröõ Trang bò chính thöùc

Trang bò chính thöùc

Gaây chaûy nöôùc maét Brombenzylxyanit Chloaxetophenon Diphenyl clorasin Diphenyl xyanszin Diphenylaminclorasin (Adasmsit) Octoclorobenzyliden malononitrin Dibensyl 1,4 ocsazerin CS CR

chaûy nöôùc Gaây maét, haét hôi vaø raùt da

Coù raát nhieàu hôïp chaát ñaõ ñöôïc phaùt hieän coù taùc dung gaây kích thích. Coù theå phaân loaïi chaát naøy theo taùc duïng sinh lyù hoaëc caáu truùc hoùa hoïc. Theo taùc duïng sinh lyù, chaát ñoäc gaây kích thích ñöôïc chia thaønh 3 nhoùm chính: - Nhoùm kích thích nieâm maïc muõi, ñöôøng hoâ haáp treân. - Nhoùm gaây chaûy nöôùc maét. - Nhoùm vöøa gaây kích thích ñöôøng hoâ haáp, vöøa kích thích nieâm maïc, giaùc maïc,

da.

Döôùi ñaây laø moät soá ñieåm ñaùng chuù yù veà caùc chaát ñoäc gaây kích thích ñöôïc trang

bò chính thöùc trong quaân ñoäi Myõ.

a. Chaát ñoäc CS: Laø moät chaát ôû daïng tinh theå, maøu traéng, muøi cay vaø tan ít trong nöôùc; nhieät ñoä noùng chaûy laø 900C; nhieät ñoä soâi laø 3150C, ñieàu ñoù quyeát ñònh tính chaát beàn vöõng ôû ngoaïi caûnh cuûa CS.

CS ôû daïng mòn coù kích thöôùc raát nhoû neân khuyeách taùn maïnh trong khoâng khí. Ngoaøi CS thöôøng, Myõ coøn saûn xuaát CS – 1 vaø CS – 2. CS – 1 goàm 95% CS vaø 5% Silicagen. Bao boïc CS baèng Silion khoâng huùt aåm, khoâng tích ñieän. CS – 2 lô löûng trong khoâng khí laâu hôn vaø beàn vöõng hôn CS thöôøng.

176

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

CS ñöôïc söû duïng ôû daïng boät mòn hoaëc daïng khí (gaây chaùy). Ñoäc tính: - Noàng ñoä toái thieåu gaây kích thích: 0,1 – 0,3 mg/m3 khoâng khí - Noàng ñoä trung bình trong chieán ñaáu: 0,5 mg/m3 khoâng khí - Noàng ñoä khoâng theå chòu ñöïng ñöôïc: 1 – 5 mg/m3 khoâng khí - Noàng ñoä khoù cöùu chöõa: 20 mg/m3 khoâng khí - Noàng ñoä gaây cheát ngöôøi: 11 - 25 mg/m3 khoâng khí

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

b. Adamsit coù kyù hieäu DM. Laø moät chaát ôû daïng tinh theå maøu vaøng naâu, khoâng muøi vaø ñöôïc söû duïng ôû daïng haït tinh theå coù maøu xanh ñen, ôû daïng khoùi ôû daïng aeresol. Gaây kích thích tai, muõi, hoïng laøm haét hôi, ho, raùt hoïng sau moät thôøi kyø tieàm khoaûng 5-10 phuùt vaø keùo daøi 20-30 phuùt sau khi ngöøng tieáp xuùc vôùi chaát ñoäc.

Ngoaøi ra, DM coù theå gaây nhieãm ñoäc toaøn thaân Asen trong thaønh phaàn phaân töû. Ñoäc tính cuûa Adamsit: - ICt50: 20mg/phuùt/m3 (lieàu löôïng tích luõy gaây maát söùc chieán ñaáu 50%). - LCt50: 15000mg/phuùt/m3 (lieàu löôïng tích luõy gaây cheát 50%). c. Chaát Dibensyl 1,4 ocsazerin (CR). Dibensyl 1,4 ocsazerin laø moät chaát ôû daïng boät vaøng, tan nhieàu trong nöôùc vaø raát beàn vöõng. gaây kích thích maét, muõi, hoïng vaø caû da raát maïnh vaø ngay laäp töùc sau khi tieáp xuùc vôùi chaát ñoäc. trieäu chöùng nhieãm ñoäc (gioáng nhö CS).

Caûm giaùc raùt treân da coù theå bò taùi phaùt khi tieáp xuùc vôùi nöôùc hoaëc bò coï xaùt. Taùc duïng kích thích da maïnh hôn CS khoaûng 20 laàn vaø laø chaát trung gian giöõa

chaát ñoäc gaây kích thích vaø chaát ñoäc gaây ñau da. Ñoäc tính cuûa CR thaáp hôn CS raát nhieàu. - LD50 cuûa CR qua ñöôøng tieâu hoùa treân caùc loaïi ñoäng vaät khaùc nhau laø: 0,5 –

7g/kg troïng löôïng.

- LD50 cuûa CR qua ñöôøng tieâu hoùa treân chuoät coáng laø: 7,2 ± 2,5g/kg troïng

löôïng. trong ñoù CS laø 0,175 – 0,360 g/kg troïng löôïng.

Ñoäc tính cuûa CR phuï thuoäc vaøo töøng loaïi dung moâi. d. Cô cheá gaây nhieãm ñoäc cuûa chaát ñoäc gaây kích thích. Vôùi noàng ñoä thöôøng ñöôïc söû duïng trong chieán ñaáu, CS chæ coù taùc duïng ñoái vôùi nieâm maïc ñöôøng hoâ haáp treân vaø chæ vôùi noàng ñoä cao môùi coù taùc duïng vôùi pheá nang, gaây phuø phoåi caáp.

Chaát ñoäc gaây kích thích ñaõ ñöôïc xaùc ñònh laø nhöõng chaát coù khaû naêng phaûn öùng vôùi nhoùm –SH hoaëc caùc nhoùm chöùc naêng quan troïng nhaát cuûa caùc ñaïi phaân töû khi chuùng tieáp xuùc vôùi nieäm maïc vaø laøm bieán ñoåi moät phaàn hoaëc toaøn boä caáu truùc cuûa caùc phaân töû naøy vaø do ñoù gaây neân phaûn öùng kích thích.

Caûm giaùc boûng da, nhaát laø vuøng quanh mieäng vaø nhöõng vuøng da aåm öôùt. trieäu chöùng raùt da xuaát hieän chaäm hôn so vôùi haét hôi vaø chaûy nöôùc maét nhöng laïi toàn taïi laâu hôn.

e. Xöû lyù caáp cöùu (xem phaàn noäi daõ chieán) trong chöông nhieãm ñoäc chaát ñoäc hoùa

hoïc chieán tranh.

2. Chaát ñoäc taâm thaàn

177

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

a. Ñaïi cöông Trong nhöõng naêm chín möôi, ôû Myõ baét ñaàu nghieân cöùu phaùt trieån moät chaát ñoäc quaân söï môùi coù taùc duïng loaïi khoûi voøng chieán ñaáu taïm thôøi, baèng caùch gaây nhöõng roái loaïi taâm thaàn hoaëc theå löïc. Nhoùm chaát ñoäc môùi naøy ñöôïc goïi taét laø chaát ñoäc taâm

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

thaàn.

Laø nhöõng chaát ñoäc quaân söï, vôùi lieàu raát nhoû ñaõ gaây ra roái loaïn taâm thaàn, thaàn kinh thöïc vaät hoaëc roái loaïn vaän ñoäng, laøm giaûm hay maát khaû naêng chieán ñaáu vaø lao ñoäng trong thôøi gian nhaát ñònh.

Theo caùc chuyeân gia quaân söï nöôùc ngoaøi, vieäc Myõ söû duïng chaát ñoäc taâm thaàn

trong chieán tranh coù nhöõng “theá lôïi” sau:

Troán traùnh ñöôïc söï raøng buoäc vaø phaûn ñoái cuûa dö luaän vaø caùc hieäp öôùc quoác teá. Khoâng gaây cheát ngöôøi (vôùi lieàu vaãn ñöôïc söû duïng trong chieán ñaáu) neân coù theå

baét soáng ñöôïc tuø binh.

Coù theå tieán coâng vaøo haäu phöông, nôi coù nhieàu daân thöôøng khoâng coù trang bò

phoøng hoùa ñaày ñuû.

Veà maët chieán thuaät nhaèm ñaït muïc ñích sau:

Tieán coâng vaøo ñòa ñieåm “caøi raêng löôïc” hoaëc haäu phöông. Laøm teâ lieät hoaït ñoäng cuûa caùc trung taâm thoâng tin, sôû chæ huy, ñaàu moái

giao thoâng…

Gaây roái loaïn nhöõng ñôn vò ñaõ ôû trong tình traïng hoát hoaûng hoaëc kieät queä

veà maët theå löïc.

Chuaån bò cho nhöõng ñôït tieán coâng baèng vuõ khí thoâng thöôøng hoaëc caùc loaïi

vuõ khí huûy dieät lôùn khaùc.

b. Phaân loaïi

Teân chaát ñoäc YÙ nghóa quaân söï Nguoàn goác ñieàu cheá Soá löôïng caùc hôïp chaát coù taùc duïng gaây roái loaïn taâm thaàn raát nhieàu nhöng chæ coù moät soá raát ít coù theå söû duïng vaøo muïc ñích chieán tranh. Coù theå phaân caùc chaát naøy thaønh 2 nhoùm chính: Nhoùm chaát ñoäc

xaùc

hôïp hoïc thieân xaùc

Toång hoùa hoaëc nhieân -Chöa ñònh -Chöa ñònh Chaát gaây baát löïc

178

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

- Caùc thuoác: öùc cheá haïch daõn cô, giaûm ñau, traán tónh…. - Caùc chaát gaây maát ñieàu hoøa vaän ñoäng: + Tremorin (1,4-Dypiro-lidin-2butin). + IDPN (Imino-dipropioni-tril).

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

xaùc

hôïp

Nguoàn goác thieân nhieân Toång hoùa hoïc xaùc

Chaát gaây roái loaïn taâm thaàn - Daãn xuaát cuûa axit liser-gic (LSD). - Meskalin. Psilozibin, Harmalin Lannebinol - DMT (N.N.Dimetyltryp-tamin) DOM, MDA (Ampheta-tamin) - Daãn xuaát cuûa piperidyl: + Benzilat (BZ) + Glycalat

bò

-Chaát döï tröõ -Chöa ñònh -Chöa ñònh - Trang chính thöùc

Caùc chaát gaây baát löïc laø nhöõng chaát gaây maát söùc lao ñoäng baèng caùch gaây lieät cô,

gaây nguû, roái loaïn ñieàu hoøa vaän ñoäng, gaây giaûm löïc hoaëc muø…

Caùc chaát gaây roái loaïn taâm thaàn, gaây neân trieäu chöùng laâm saøng gioáng beänh taâm thaàn. moät soá chaát ñaëc bieät BZ ñaõ ñöôïc quaân ñoäi caùc nöôùc ñeá quoác trang bò laøm vuõ khí hoùa hoïc.

Chaát ñoäc BZ: Laø chaát gaây roái loaïn taâm thaàn maïnh nhaát hieän nay. BZ ñöôïc naïp vaøo moät soá loaïi bom ñaïn, trong caùc loaïi vuõ khí naøy BZ ñöôïc troän vôùi hoãn hôïp gaây chaùy vaø khi noå seõ giaûi phoùng BZ döôùi daïng aerosol. Ñaùm maây chaát ñoäc BZ ñöôïc taïo ra coù maøu traéng, töông ñoái deã phaân bieät.

ÔÛ daïng buïi söông nhoû li ti, BZ coù theå dính baùm raát laâu boä phaän loïc ñoäc cuûa maët naï. Ngoaøi ra BZ coøn duøng laøm chaát ñaàu ñoäc nguoàn nöôùc hoaëc thöïc phaåm cuõng nhö phoái hôïp vôùi caùc loaïi vuõ khí gaây thuûng maët naï ñeå gaây nhieãm ñoäc coù hieäu quaû hôn.

BZ ôû daïng tinh theå, maøu traéng, khoâng muøi, vò ñaéng nheï khoâng tan trong nöôùc vaø coù nhieät ñoä noùng chaûy (3220C). Ñoä beàn vöõng vôùi nhieät ñoä laø yeáu toá caàn thieát ñeå söû duïng vôùi hoãn hôïp gaây chaùy, BZ raát beàn vöõng ôû ngoaïi caûnh, thôøi gian taùc duïng töø 3 – 4 tuaàn.

BZ coù aùp löïc hôi thaáp vaø khaû naêng boác hôi raát nhoû (0,5mg/m3 ôû 700C). Toác ñoä thuûy phaân raát chaäm, ôû nhieät ñoä 250C vaø PH7, thôøi gian thuûy phaân moät

nöûa laø 3 – 4 tuaàn vaø taïo ra axit benzilic vaø quinuclidinol.

Cuõng nhö caùc daãn xuaát khaùc cuûa piperidylbenzilat vaø glycolat, BZ coù theå phaûn öùng vôùi axit höõu cô vaø voâ cô taïo thaønh caùc muoái töông öùng, caùc muoái naøy deã daøng tan trong nöôùc, duøng ñaàu ñoäc nguoàn nöôùc vaø thöïc phaåm. Lieàu gaây roái loaïn taâm thaàn cuûa BZ vaøo khoaûng: 0,5 – 3mg/ ngöôøi.

Trieäu chöùng laâm saøng, caáp cöùu ñieàu trò (xem phaàn noäi khoa daõ chieán – baøi 24).

3. Chaát ñoäc gaây ngaït (gaây phuø phoåi caáp)

Goàm coù chaát phoát gien kyù hieäu CG, diphotgien kyù hieäu DP. Chaát gaây nhieãm ñoäc toaøn thaân coù ñaëc ñieåm laø gaây cheát raát nhanh qua ñöôøng hoâ

179

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

haáp nhö axit xianhhydirc kyù hieäu AC vaø oxyt cacbon.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

4. Chaát ñoäc gaây loeùt naùt da

a. Ñaïi cöông Chaát ñoäc loeùt naùt laø moät trong nhöõng chaát ñoäc ñöôïc söû duïng trong Ñaïi chieán theá giôùi laàn thöù nhaát laø chaát Diclodietyl sunfua. Laø loaïi chaát ñoäc gaây loeùt naùt da vaø nieâm maïc, ñoàng thôøi thaám huùt vaøo cô theå gaây nhieãm ñoäc toaøn thaân. Trong caùc loaïi vuõ khí gaây cheát ngöôøi, chaát ñoäc loeùt ñöôïc xeáp vaøo thöù hai sau chaát ñoäc thaàn kinh. Nhoùm chaát ñoäc naøy coù moät soá ñaëc ñieåm sau: Coù taùc duïng chaäm, gaây töû vong muoän. Beàn vöõng ôû moâi tröôøng, ít boác hôi, töông ñoái oån ñònh. Xaâm nhaäp vaøo cô theå baèng caû ba con ñöôøng coù theå duøng hình thöùc vuõ khí hoùa

hoïc hoaëc duøng ñaàu ñoäc nguoàn nöôùc, löông thöïc, thöïc phaåm.

Coù khaû naêng ngaám qua caùc vaät lieäu duøng laøm phöông tieän baûo veä, ñoùng goùi, baûo

quaûn. Nhö cao su, da, nilon, vaûi nhaát laø trong ñieàu kieän ñoä aåm cao.

Vöøa gaây nhieãm ñoäc toaøn thaân, vöøa gaây toån thöông taïi choã neân coâng taùc ñeà

phoøng, caáp cöùu vaø ñieàu trò raát khoù khaên thôøi gian ñieàu trò keùo daøi.

Ñaïi dieän cho nhoùm chaát ñoäc naøy laø caùc chaát: Yperit (Diclodietyl sulfua), Yperit

nito (Triclotrietylamin) vaø Lovizit (Clovinyl dicloasin).

Trong ñaïi chieán theá giôùi laàn thöù nhaát caùc nhaø hoùa hoïc quaân söï tìm nhöõng hoùa chaát gaây toån thöông da. Hoï chuù yù ñeán tính chaát roäp phoàng loeùt naùt cuûa chaát ñoäc naøy. Sau khi nghieân cöùu hoï ñöa vaøo saûn xuaát, ôû Ñöùc chaát ñoäc coù teân laø LOST laø teân ñaàu cuûa hai nhaø baùc hoïc Ñöùc Loâ mi vaø Steâincoâp (Hai nhaø baùc hoïc ñaõ ñöa ra phöông phaùp saûn xuaát Yperit trong coâng nghieäp).

Ngaøy 13/07/1917 quaân Ñöùc ñaõ söû duïng laàn ñaàu tieân ñaùnh vaøo quaân Phaùp ôû thaønh phoá Ypress ôû Bæ vaø ñaõ gaây thieät haïi lôùn. Töø ñoù ngöôøi Phaùp ñaët teân cho chaát ñoäc naøy laø Yperit. Xuaát phaùt töø muøi ñaëc bieät cuûa chaát ñoäc naøy ngöôøi Anh goïi laø khí muø taïc, ôû Ñöùc goïi laø chöõ thaäp vaøng (vì treân bom coù chöùa chaát ñoäc naøy coù kyù hieäu chöõ thaäp maøu vaøng). Quaân ñoäi Myõ kyù hieäu chaát ñoäc naøy baèng chöõ HD, HS, H. Hieän nay, caùc nöôùc NATO ngoaøi chaát ñoäc Yperit coøn coù chaát oxy – Yperit, caùc chaát naøy beàn vöõng hôn ñoäc tính cao hôn Yperit 2 – 3 laàn.

180

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

b. Tính chaát Tính chaát lyù hoïc: Yperit tinh khieát laø moät chaát loûng, saùnh, khoâng coù maøu, ít bay hôi. Loaïi thoâng thöôøng duøng trong chieán tranh coù maøu naâu ñen vaø muøi toûi. muõi coù theå ngöûi thaáy muøi naøy vôùi noàng ñoä Yperit töø 0,001 – 0,002 mg trong 1 lít khoâng khí. Yperit soâi ôû 2170C, nhö vaäy Yperit khoù hoøa tan trong nöôùc (ôû 150C chæ hoøa tan ñöôïc 0,07), deå hoøa tan trong dung moâi höõu cô vôùi nhieàu chaát ñoäc khaùc. noàng ñoä toái ña cuûa Yperit trong khoâng khí phuï thuoäc vaøo nhieät ñoä, nhieät ñoä caøng cao noàng ñoä trong khoâng khí caøng lôùn. Ví duï: Nhieät ñoä 50C noàng ñoä laø 0,278 mg/l.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Nhieät ñoä 300C noàng ñoä laø 2,135 mg/l. Yperit ñoâng ñaëc ôû - 1480C, vì vaäy ôû chieán tröôøng xöù laïnh Yperit thöôøng ñöôïc troän laãn vôùi moät chaát laøm haï nhieät ñoä ñoâng ñaëc cuûa Yperit. Ñaùng chuù yù laø hoãn hôïp Yperit vaø Lovizit coù nhieät ñoä ñoâng ñaëc thaáp neân ngöôøi ta hay söû duïng hoãn hôïp naøy. Tyû troïng cuûa Yperit tinh khieát ôû 150 laø 1,279. Tyû troïng cuûa hôi Yperit laø 5,5 (hôi Yperit naëng gaáp 5,5 laàn khoâng khí).

Ñoä ngaám cuûa Yperit qua caùc vaät nhö sau: - Nguõ coác ñeå thaønh ñoáng: 5cm sau 1 giôø. - Nguõ coác ñeå trong bao: 2cm sau 1 giôø. - Thòt: 5cm sau 1 giôø. - Maët ñaát xoát: 10cm sau 1 giôø. - Goã sôn: 2 – 3mm döôùi lôùp sôn sau 1 giôø. - Goã khoâng sôn: 4cm neáu doïc thôù sau 1 giôø. - Kim loaïi sôn: chæ thaám qua lôùp sôn. Kyù hieäu quaân söï: HD, H. thöôøng söû duïng ôû daïng gioït loûng. trong chieán tranh

ñöôïc duøng chuû yeáu trong chieán ñaáu phoøng ngöï.

Tính chaát hoùa hoïc: Khi taùc duïng vôùi nöôùc, Yperit bò thuûy phaân. Quaù trình thuûy phaân taïo ra

Thiodiglycol khoâng ñoäc.

Yperit phaûn öùng vôùi chaát oxy hoùa seõ taïo thaønh Diclodietyl. Sunfoxit ít ñoäc,

khoâng gaây loeùt naùt da vaø nieâm maïc.

Neáu phaûn öùng vôùi chaát oxy hoùa seõ taïo thaønh Diclodietyl. Sunfua raát ñoäc vaø gaây

loeùt naùt da, nieâm maïc.

Yperit phaûn öùng vôùi Monocloramin taïo thaønh Sunfin benzo Sunfimin khoâng ñoäc,

aùp duïng ñeå tieâu ñoäc da.

Yperit phaûn öùng vôùi Dieloramin taïo thaønh Dielodietylsunfoxyt khoâng ñoäc, aùp

duïng ñeå tieâu ñoäc duïng cuï nhoû.

Phaûn öùng thuûy phaân coù theå söû duïng ñeå tieâu ñoäc Yperit. Dung dòch Na2S trong coàn, nhaát laø khi ñun noùng, phaûn öùng nhanh vôùi Yperit taïo

thaønh moät chaát khoâng ñoäc laø dithian.

Yperit phaûn öùng vôùi chaát Clo hoùa maïnh nhö Hexaelmomelamin trong Dieloetan seõ taïo ra Tettaclodietyl sunfua khoâng ñoäc. Phaûn öùng xaûy ra baèng caùch thay theá heát caùc nguyeân töû H trong phaân töû Yperit baèng nguyeân töû Clo.

c. Ñoäc tính Ñoäc tính cuûa Yperit:

Ñoäc tính cuûa hôi Yperit treân da

181

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Chuù thích ñoä Trình toån thöông 180 phuùt 15 phuùt 60 phuùt Noàng ñoä (mg/lít) Tieáp xuùc trong 5’

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

0,025 1 0,02 0,4 0,006 0,3 0,002 0,1 – 0,15

2 0,8 0,75 0,3

Nhöõng quaàn aùo vaûi moûng (nhaát laø quaàn aùo maëc muøa heø) khoâng baûo veä ñöôïc da ñoái vôùi hôi Yperit.

Da ñoû leân Nhöõng noát phoàng nhoû Nhöõng noát phoàng to

Ñoäc tính cuûa Yperit theå loûng (gioït) rôi treân da

Lieàu löôïng (mg/cm2)

Trình ñoä toån thöông Da

Qua quaàn aùo loaïi kaki daøy Sau 5ph Sau 15ph 0,05 – 0,1 0,05 – 0,1 0,5 – 0,7 0,8 0,3 0,5 Qua quaàn aùo len, daï daøy Sau 1 giôø Sau 3 giôø 10 – 20 35 40 3 – 5 25 30 0,2

Da ñoû leân 0,01 Nhöõng noát phoàng nhoû 0,15 Nhöõng noát phoàng to

Ñoäc tính cuûa Yperit qua ñöôøng hoâ haáp

Trình ñoä toån thöông Sau 5ph Sau 15ph Sau 1 giôø Sau 3 giôø

Noàng ñoä (mg/lít) Hoãn hôïp hôi vaø söông 0,05 0,1 0,015 0,01

0,001- 0,002 0,02 0,35 0,8 – 1,0 0,1 Khoâng cheát Cheát

0,2 Lieàu cheát tuyeät ñoái (LC-100) cuûa Yperit laø: Theå hôi Yperit trong 5 phuùt: 0,35 mg/l. Gioït Yperit rôi treân da trong voøng 60 phuùt 100mg/kg.

Ñoäc tính cuûa Lovizit:

Taùc duïng cuûa Lovizit ôû theå hôi nhö sau (qua ñöôøng hoâ haáp)

Trình ñoä toån thöông

Noàng ñoä (mg/lít) Tieáp xuùc 2 phuùt 0,25 0,9 Tieáp xuùc 5 phuùt 0,1-0,15 0,4 Tieáp xuùc 15 phuùt Khoaûng 0,07 0,25 Tieáp xuùc 60 phuùt 0,04 0,08-0,1

Khoâng cheát Cheát eáu da tieáp xuùc vôùi Lovizit ôû theå hôi, lieàu gaây loeùt da laø 0,334mg/l Neáu Lovizit ôû theå loûng: lieàu thaáp nhaát gaây loeùt da laø 0,05 – 0,1 mg/cm2.

d. Cô cheá gaây nhieãm ñoäc

182

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Cô cheá gaây nhieãm ñoäc cuûa Yperit vaø Yperit nito chöa ñöôïc giaûi thích roõ raøng, caùc thuyeát giaûi thích veà cô cheá gaây nhieãm ñoäc cuûa chuùng coù theå trình baøy nhö sau:

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

i. Taùc duïng alkyl hoùa

Cô cheá taùc duïng cuûa Yperit vaø Yperit nitô raát gioáng nhau. Taùc duïng cuûa chuùng ôû trong cô theå laø nhôø nhoùm ClO – ALKYL. (CL -- CH2 CH2S – hoaëc CL -- CH2 CH2N=). Vì theá nhoùm Clo – alkyl ñöôïc coi laø taùc nhaân ALKYL hoùa, chuùng keát hôïp vôùi caùc nhoùm -- CH2, -- SA, -- OH cuûa protein, enzym nucleotit vaø caùc chaát khaùc. n-1 cuûa chaát A vôùi moät alkyl hoùa laø phaûn öùng theá, trong ñoù coù söï noái goác alkyl CnH2 boä phaän taùc nhaân cuûa chaát B.

Khi rôi treân da, Yperit alkyl hoùa taát caû protein cuûa teá baøo ôû taïi choã laøm bieán ñoåi hoaøn toaøn caáu truùc cuûa protein vaø laøm cheát teá baøo. Bieåu hieän cuûa noù laø quaù trình vieâm nhieãm hoaïi töû.

Khi thaám vaøo maùu Yperit alkyl hoùa bazo nito cuûa axit nucleit Yperit keát hôïp deã daøng vôùi nguyeân töû nito cuûa guanin vaø adenin, alkyl hoùa chuùng, daãn ñeán söï xuaát hieän nito hoùa trò 4 khoâng beàn vöõng, laøm khung ñöôøng – photpho – nito cuûa AND bò phaù vôõ daãn ñeán söï giaûi truøng hôïp cuûa axit nucleit.

Caáu truùc cuûa AND bò ñaûo loän, laøm thöông toån ñeán theå nhieãm saéc, gaây ra roái loaïn veà di truyeàn. ñoù laø taùc duïng gaây ñoät bieán cuûa Yperit. Maët khaùc, chöùc naêng cuûa AND bò roái loaïn seõ daãn ñeán söï roái loaïn toång hôïp protein, gaây öùc cheá quaù trình taùi taïo toå chöùc, laøm giaûm raát maïnh quaù trình phaùt trieån teá baøo. Nôi naøo toå chöùc teá baøo sinh saûn maïnh, nôi ñoù nhaïy caûm vôùi Yperit hoùa nhö: tuûy xöông, laùch, nieâm maïc ruoät, heä thoáng voõng maïc noäi moâ.

Do taùc duïng laøm giaûm maïnh quaù trình phaùt trieån teá baøo neân moät soá saûn phaåm cuûa Yperit nito (nhö enbixin, sacolisin…) ñöôïc duøng ñeå chöõa beâïnh maùu aùc tính: leucose vaø lympho haït.

ii. Taùc duïng gioáng böùc xaï ion hoùa

Yperit vaø ñaëc bieät laø Yperit nitô gaây ra bieán ñoåi trong cô theå, töông töï nhö trong sinh beänh hoïc toån thöông cuûa böùc xaï ion hoùa. Vì vaäy ngöôøi ta goïi chuùng laø “chaát ñoäc gioáng phoùng xaï”. Caùc thuoác baûo veä phoùng xaï nhö Cystamin, AET (aminoetyliothioure) cuõng laøm giaûm nheï toån thöông cuûa Yperit vaø Yperit nitô.

Ngöôøi ta ñaõ xaùc ñònh ñöôïc raèng, trong thôøi gian raát ngaén luùc baét ñaàu Yperit bò thuûy phaân ôû trong cô theå, coù hình thaønh ra caùc hôïp chaát oxy voøng nhö laø coù söï xeáp saép laïi lôùp ñieän töû ôû beân trong: ion sunfony (I) vaø ion etylenimony (II).

Caùc cathion naøy coù khaû naêng phaûn öùng raát maïnh, gaây ra tính alkyl hoùa vaø ngay luùc ñoù, chuùng coù theå ion hoùa nöôùc taïo thaønh caùc goác töï do H, OH, OH2 gaây ñoäc cho cô theå toån thöông bôûi böùc xaï ion hoùa.

Tuy nhieân toån thöông do Yperit vaø böùc xaï ion hoùa coù khaùc nhau: Nhaân teá baøo nhaïy caûm vôùi Yperit hôn böùc xaï ion hoùa. Böùc xaï ion hoùa laøm sai leäch caû theå nhieãm saéc vaø nhieãm saéc töû, coøn Yperit chæ

laøm sai leäch nhieãm saéc töû.

183

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Sau 8 giôø, taùc duïng laøm chaäm söï phaùt trieån teá baøo cuûa Yperit môùi roõ, coøn vôùi böùc xaï ion hoùa thì xaûy ra töùc khaéc. Oxy khoâng laøm naëng theâm toån thöông cuûa

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Yperit, vôùi böùc xaï ion hoùa laïi laøm taêng soá sai leäch.

iii. Taùc ñoäng leân heä thoáng enzym

Yperit laøm giaûm hoaït tính cuûa moät soá enzym nhö: Hexokinaza, Colinesteraza, oxydaza, dehydrogenaza. Töø ñoù gaây roái loaïn quaù trình oxy hoùa khöû ôû toå chöùc, roái loaïn quaù trình chuyeån hoùa Cacbon – photpho, caùc chaát ñieän giaûi…

iv. Phoùng beá thu caûm theå α adreno

Yperit phoùng beá coù choïn loïc tôùi caùc thuï caûm theå anpha – adreno, laøm giaõn ñoaïn caùc xung ñoäng thaàn kinh qua ñoù. Haäu quaû laø cô thaét cuûa tieàn mao maïch bò suy yeáu, gaây öù ñoïng maùu laøm giaûm löu löôïng maùu trong tuaàn hoaøn.

Taùc ñoäng leân heä thaàn kinh: caùc toå chöùc toån thöông do Yperit laø nguoàn xung ñoäng beänh lyù tôùi caùc neuron thaàn kinh, gaây ra haäu quaû tieáp theo. Caùc roái loaïn toaøn thaân nhö haï huyeát aùp, thieáu oxy… phaùt sinh ôû möùc ñoä naøo ñoù laø do söï roái loaïn moái töông quan bình thöôøng cuûa quaù trình cô baûn trong heä thoáng thaàn kinh trung öông.

184

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Cô cheá beänh sinh cuûa caùc noát phoàng treân da:

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Baûng so saùnh ñaëc ñieåm toån thöông da cuûa Yperit vaø Lovizit

Toån thöông da bôûi Yperit - Khi chaát ñoäc rôi vaøo da khoâng coù caûm giaùc ñau. -Ngaám hoaøn toaøn qua da sau 20-30 phuùt. - Thôøi kyø tieàm: 2-12 giôø. - Ban ñoû ít ñau, ít phuø taáy keøm theo ngöùa. - Hình thaønh noát roäp phoàng sau: 12-24 giôø. - Thoaït ñaàu laø nhöõng noát roäp phoàng nhoû, xuaát hieän ôû ngoaïi vi xung quanh veát ban, sau to ra vaø nhaäp vaøo nhau thaønh noát roät phoàng lôùn hôn. - Quaù trình vieâm ñaït ñeán möùc toái ña sau 10-14 ngaøy. Giai ñoaïn taùi taïo baét ñaàu sau 2-4 tuaàn. - Thôøi gian lieàn seïo raát chaäm sau 1-4 thaùng. - Sau khi lieàn seïo ñeå laïi nhöõng saéc toá xung quanh. - Thöôøng deã bò nhieãm truøng thöù phaùt. Toån thöông da bôûi Lovizit Khi chaát ñoäc rôi vaøo da coù caûm giaùc ñau vaø raùt boûng. -Ngaám hoaøn toaøn qua da sau 5-10 phuùt. - Thôøi kyø tieàm: 10-20 phuùt. - Ban ñoû röïc, ñau nhieàu, phuø taáy maïnh nhoâ leân khoûi da laønh. - Hình thaønh noát roäp phoàng sau: 2-3 giôø. - Hình thaønh ngay noát roäp phoàng lôùn. Nhieàu khi xung quanh coù theo noát xuaát huyeát nhoû. - Quaù trình vieâm ñaït ñeán möùc toái ña sau 2-3 ngaøy. Giai ñoaïn taùi taïo baét ñaàu sau 1 tuaàn. - Thôøi gian lieàn seïo nhanh hôn sau 2-4 tuaàn. - Sau khi lieàn seïo khoâng ñeå laïi nhöõng saéc toá xung quanh. - Ít bò nhieãm truøng thöù phaùt.

e. Trieäu chöùng laâm saøng, döï phoøng vaø caáp cöùu ñieàu trò

(Xem phaàn noäi khoa daõ chieán – Baøi 24)

5. Chaát ñoäc thaàn kinh

a. Ñaïi cöông

Chaát ñoäc thaàn kinh coøn goïi laø chaát ñoäc phoát pho höõu cô, coù caáu truùc chung nhö sau:

Trong ñoù: R1, R2 laø nhoùm alkyl, alkoxyl; X laø goác axit F-, CN-

Hoaëc cholin, Thiocholin, v.v… Caùc hôïp chaát laân höõu cô coù ñoäc tính cao, ñöôïc duøng laøm chaát ñoäc quaân söï nhö: sarin, VX… coøn caùc hôïp chaát coù ñoäc tính thaáp ñöôïc duøng laøm thuoác tröø saâu, söû duïng raát roäng raõi trong noâng nghieäp, gaây tai naïn töû vong nhö: vofatox (metye paration) paration, D.D.V.P, thiophos, chlorophos…

185

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Chaát ñoäc thaàn kinh ñöôïc chia laøm hai loaïi chính: Loaïi G coù caùc chaát Tabun GA, sarin GB vaø Somab GD.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Loaïi V coù caùc chaát VX, edemo, VR55… laø loaïi beàn vöõng ngoaøi trôøi vaø ñoäc tính

qua da raát cao. Chaát ñoäc loaïi G:

Tabun tinh khieát laø moät chaát loûng khoâng maøu hoaëc coù maøu hôi vaøng, khoâng muøi, tyû troïng hôi so vôùi khoâng khí laø 5,6. Nhieät ñoä soâi cuûa Tabun laø 2370, vì vaäy Tabun cuõng laøm nhieãm ñoäc laâu daøi. Nhieät ñoä ñoâng ñaëc laø - 480C. Loaïi Tabun duøng trong chieán tranh coù maøu vaøng nhaït, coù muøi haïnh nhaân. Tabun tan trong nöôùc, tan nhieàu trong caùc dung moâi höõu cô nhö coàn, aceton, dicloetan.

ÔÛ nhieät ñoä 200 noàng ñoä hôi cöïc ñaïi cuûa Tabun laø 0,6mg trong 1 lít khoâng khí, ôû

250 laø 0,65 mg trong 1 lít khoâng khí.

Sarin laø chaát ñoäc thaàn kinh coù ñoäc tính cao hôn Tabun. Trong chieán tranh hoùa hoïc Sarin coù nhieàu khaû naêng ñöôïc söû duïng hôn Tabun. Hình thöùc söû duïng laø bom, ñaïn ñaïi baùc, mìn coù chöùa Sarin.

Sarin laø moät chaát loûng khoâng maøu, nhieät ñoä soâi ôû aùp suaát chuaån cuûa Sarin laø 1470C, nhieät ñoä ñoâng ñaëc laø – 540C. Sarin deã tan trong caùc dung moâi höõu cô vaø caû trong nöôùc.

Soman laø chaát ñoäc maïnh nhaát so vôùi Tabun, Sarin.

Soman laø moät chaát loûng khoâng coù maøu. Chaát duøng trong chieán tranh hôi coù muøi long naõo. Soman soâi ôû nhieät ñoä 1850 – 1870 vaø ôû nhieät ñoä naøy cuõng bò phaân huûy. nhieät ñoä ñoâng ñaëc cuûa Soman laø – 700, tyû troïng ôû 200 laø 1,03. Khí Soman naëng gaáp 6,33 laàn so vôùi khoâng khí. Ñoä bay hôi toái ña cuûa Soman ôû 200 laø 2mg/l, ôû 250 laø 3,9 mg/l, ôû 300 laø 5,8 mg/l. Soman ñöôïc söû duïng trong chieán tranh döôùi hình thöùc chaát loûng ñeå phun hoaëc hình thöùc bom hoaëc ñaïn ñaïi baùc nhoài Soman ñeå laøm nhieãm ñoäc khu vöïc. Chaát ñoäc loaïi V:

Chaát ñoäc loaïi V hay caùc hôïp chaát Tamelin (Do Tamelin ngöôøi Thuïy Ñieån coâng

boá ñaàu tieân vaøo naêm 1958) laø caùc Phosphorrylthiocholin.

Chaát ñoäc loaïi V coù 3 ñaëc ñieåm quan troïng: - Ñoäc tính raát maïnh, maïnh hôn chaát ñoäc thaàn kinh loaïi G haøng traêm ñeán haøng

186

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

nghìn laàn.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

- Raát beàn vöõng. - Coù tính thaám qua da raát lôùn. b. Ñaëc ñieåm vaø chieán thuaät söû duïng:

Ñaëc ñieåm:

Chaát ñoäc thaàn kinh vöøa töông ñoái beàn vöõng, vöøa gaây cheát ngöôøi nhanh, hieän nay

vaãn ñöôïc coi laø nhöõng chaát ñoäc nguy hieåm nhaát trong chieán tranh hoùa hoïc.

Coù ñoäc tính raát maïnh, coù khaû naêng gaây saùt thöông nhanh, vì vaäy ñöôïc söû duïng

trong tieán coâng laø chuû yeáu.

Chaát ñoäc thaàn kinh boác hôi nhanh, ñeå taïo thaønh daïng sol khí, neân coù khaû naêng

taïo noàng ñoä chieán ñaáu raát cao.

Caùc chaát ñoäc thaàn kinh ñeàu khoâng maøu, khoâng muøi, khoâng vò, neân raát khoù phaùt

hieän baèng caûm giaùc.

Coù theå xaâm nhaäp vaøo cô theå qua nhieàu ñöôøng khaùc nhau: qua ñöôøng hoâ haáp,

qua da (ngay caû daïng hôi), qua ñöôøng tieâu hoùa vaø veát thöông.

Tan trong nöôùc vaø dung moâi höõu cô, thuûy phaân töông ñoái chaäm, coù theå gaây

nhieãm ñoäc nguoàn nöôùc, löông thöïc vaø thöïc phaåm.

Tính thaám lôùn, ñaëc bieät laø chaát ñoäc V. Döï phoøng baèng maët naï phoøng ñoäc coù hieäu quaû toát, coù thuoác ñieàu trò ñaëc hieäu. Chieán thuaät söû duïng: Chaát ñoäc thaàn kinh ñöôïc söû duïng baèng bom, mìn, ñaïn phaùo vaø ñaïn coái, teân löûa, phun töø maùy bay döôùi daïng gioït loûng hoaëc sol khí (aerosol). Thöôøng söû duïng taäp trung, baát ngôø, ñeå taïo noàng ñoä chieán ñaáu cao. Chaát ñoäc thaàn kinh cuõng coù theå ñöôïc söû duïng trong phoøng ngöï (chaát ñoäc V), ñaùnh chaën ruùt lui.

c. Ñaëc tính cuûa chaát ñoäc thaàn kinh:

Tabun (GA) Sarin (GB) Soman (GD) VX

10 – 12 giôø 15ph–3 giôø 10 – 20 giôø 3–21 ngaøy

250mg/m3/ph 100 70 10 – 30

10 – 25 20 – 25 8 – 15 0,1 – 0,3

30 30 giaây–10ph 30 giaây-15ph 2 – 5 phuùt

Thôøi gian toàn taïi ôû ngoaïi caûnh: LC50 (mg/l/ph) ñoái vôùi ngöôøi (döï tính): LD50 (mg/kg) qua da vôùi ngöôøi: Thôøi gian tieàm: qua ñöôøng hoâ haáp Qua da 80 2 – 4 phuùt 2 – 30 phuùt 2 – 5 phuùt

Loûng Loûng, khoùi Loûng 3 – phuùt 5 – phuùt Son khí

Daïng söû duïng

187

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

d. Cô cheá nhieãm ñoäc cuûa chaát ñoäc thaàn kinh: Cô cheá nhieãm ñoäc cuûa chaát ñoäc thaàn kinh raát phöùc taïp, tuy chuùng ta ñaõ hieåu bieát

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

khaù nhieàu, nhöng chöa thöïc ñaày ñuû. Hieän nay coù hai cô cheá nhieãm ñoäc caáp chuû yeáu ñöôïc giaûi thích toùm taét nhö sau:

ÖÙc cheá enzym Cholinesteraza (ChE). Chaát ñoäc thaàn kinh coù taùc duïng öùc cheá khoâng hoài phuïc enzym, ChE, laøm cho Axetylcholin (Ach) öù ñoïng laïi trong caùc khaâu daãn truyeàn cuûa heä thaàn kinh Cholinergic, luùc ñaàu gaây höng phaán cuûa cô quan do heä thaàn kinh naøy chi phoái, sau ñoù gaây öùc cheá vaø teâ lieät. Söï thuûy phaân Ach. Bình thöôøng enzym ChE thuûy phaân Ach thoâng qua trung taâm hoaït ñoäng cuûa

enzym. Trung taâm hoaït ñoäng cuûa enzym ChE coù hai boä phaän chính:

Boä phaän aâm cöïc (mang ñieän tích aâm) vaø boä phaän phaân giaûi este (esterazic). Söï öùc cheá enzym ChE cuûa chaát ñoäc thaàn kinh. Trong phaân töû chaát ñoäc thaàn kinh coù nguyeân töû photpho hoùa trò naêm, coù khaû naêng bò phaân cöïc gioáng nguyeân töû cacbon trong nhoùm cacboxyl cuûa Ach. Töùc laø nguyeân töû oxy coù löïc haáp daãn ñieän töû maïnh hôn, keùo leäch ñaùm maây ñieän töû veà phía noù vaø laøm cho nguyeân töû photpho mang ñieän tích döông (denta döông: +6).

Taùc duïng tröïc tieáp cuûa chaát ñoäc thaàn kinh leân Receptor (ChR). Caùc receptor cholinergic (AchR) laø nôi tieáp nhaän söï töông taùc cuûa Ach, ñöôïc phaân boá roäng raõi treân caùc maøng Sinap thaàn kinh, tieáp ñieåm thaàn kinh cô, taám vaän ñoäng cô vaân… Caùc AchR cuõng ñöôïc chia ra laøm hai loaïi:

Mreceptor (M.AchR) vaø Nreceptor (N.AchR). caùc trung taâm thaàn kinh coù caû hai loaïi receptor naøy. Veà maët caáu truùc, caùc receptor coù caáu truùc, töông töï trung taâm hoaït ñoäng cuûa ChE. Veà chöùc naêng, caùc receptor coù khaùc ChE ôû choã: sau khi töông taùc vôùi Ach, gaây hieän töôïng khöû cöïc ôû maøng vaø ñöa ñeán caùc ñaùp öùng sinh hoïc. Chính vì vaäy, khi chaát ñoäc töông taùc leân receptor seõ ñöa ñeán moät loaït caùc bieán ñoåi chöùc naêng sinh lyù quan troïng. tuy chöa ñöôïc nghieân cöùu töôøng taän, nhöng cô cheá naøy coù vai troø quan troïng trong nhieãm ñoäc chaát ñoäc thaàn kinh. e. Trieäu chöùng cô baûn nhieãm ñoäc chaát ñoäc thaàn kinh: Trieäu chöùng nhieãm ñoäc caáp tính chaát ñoäc thaàn kinh raát phöùc taïp, nhöng coù theå

ñöa ra laøm ba nhoùm chính:

Trieäu chöùng treân heä M cholinergic. - Co ñoàng töû: do cô voøng moáng maét bò co thaét. noàng ñoä chaát ñoäc thaàn kinh 2mg/l trong khoâng khí ñaõ gaây co ñöôïc ñoàng töû, coù theå ñoàng töû hai beân co khoâng ñeàu nhau. Haäu quaû laø:

- Môø maét, caûnh vaät trôû neân toái saãm, gaây taùc ñoäng taâm lyù raát maïnh. Co ñoàng töû

laø daáu hieäu quan troïng ñeå chaån ñoaùn nhanh trong ñieàu kieän daõ ngoaïi.

- Khoù thôû naëng: chuû yeáu laø khoù thôû ra (khoù thôû kieåu hen) do co thaét cô voøng

khi teá quaûn.

- Cao huyeát aùp taïm thôøi do co maïch ngoaïi vi, sau ñoù huyeát aùp haï do tim ñaäp

188

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

quaù chaäm.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

- Tieâu hoùa: do co thaét maïch cô trôn daï daøy, ruoät, gaây ra ñau buïng, noân, æa

chaûy. Khi moå töû thi, ruoät co thaét thaønh töøng khuùc, gioáng chuoãi traøng haït.

- Taêng tieát caùc tuyeán: taêng tieát moà hoâi, nöôùc boït vaø ñôøm raõi. - Caùc trieäu chöùng treân heä M cholinergic laø bieåu hieän cuûa hieän töôïng cöôøng

phoù giao caûm, ñöôïc khoáng cheá bôûi Atropin vaø caùc chaát cuøng loaïi.

Trieäu chöùng treân heä N cholinergic - Caùc sôïi cô vaân höng phaán gaây rung cô (fibric lation), luùc ñaàu rung cô cuïc boä, sau ñoù rung cô toaøn thaân, cuoái cuøng laø lieät cô. Trieäu chöùng naøy khoâng raàm roä nhöng nguy hieåm vì gaây lieät cô hoâ haáp.

- Taêng tieát catecholamin ôû tuûy thöôïng thaän, gaây co maïch ngoaïi vi vaø taêng huyeát aùp ôû giai ñoaïn ñaàu. Daáu hieäu naøy chæ quan saùt ñöôïc trong thöïc nghieäm, treân beänh nhaân thöôøng qua ñi raát nhanh neân khoù phaùt hieän.

Trieäu chöùng treân heä thaàn kinh trung öông: - Caùc cô ôû maët, ôû coå vaø ñuøi co giaät tröôùc, sau ñoù co giaät toaøn thaân kieåu ñoäng kinh. Co giaät chæ xuaát hieän ôû nhöõng beänh nhaân naëng. roái loaïn phoái hôïp vaän ñoäng (Ataxia).

- Roái loaïn veà taâm thaàn. caùc trung khu hoâ haáp vaø tuaàn hoaøn bò öùc cheá gaây loaïn nhòp thôû, ngöøng thôû vaø truïy tim maïch. Maát daàn caùc phaûn xaï, hoân meâ ngaøy caøng saâu.

f. Nguyeân nhaân gaây töû vong Lieät trung khu hoâ haáp vaø tuaàn hoaøn laø nguyeân nhaân chuû yeáu ñöa ñeán töû vong. Giaùn ñoaïn daãn truyeàn xung ñoäng thaàn kinh – cô, ñöa ñeán lieät cô hoâ haáp laø

nguyeân nhaân quan troïng.

Tim ñaäp chaäm, löu löôïng tuaàn hoaøn giaûm, huyeát aùp haï, ngöøng tim… laø nguyeân

nhaân cuoái cuøng ñöa ñeán töû vong.

Co thaét khí pheá quaûn, ñôøm raõi tieát nhieàu laøm taéc ñöôøng hoâ haáp, laø nguyeân nhaân

hoã trôï laøm taêng quaù trình thieáu oxy.

g. Trieäu chöùng laâm saøng, caáp cöùu ñieàu trò (xem phaàn noäi daõ chieán).

6. Caùc chaát dieät coû vaø laøm ruïng laù caây

Caùc chaát naøy duøng vaøo muïc ñích chieán tranh maø ñaïi dieän chính laø caùc daãn xuaát cuûa 2,4D (2,4 diclorphenoxy axetic axit); 2, 4, 5T (2, 4, 5 triclorophenoxyaxetic axit), daãn xuaát cuûa axit cacodylic.

Trong cuoäc chieán tranh xaâm löôïc Vieät Nam, quaân ñoäi Myõ ñaõ duøng caùc chaát da cam (hoãn hôïp caùc butyl este cuûa 2,4D vaø 2, 4, 5T) chaát xanh (daãn xuaát cuûa axit caco-dylic) vaø nhieàu loaïi chaát khaùc ñeå phaù hoaïi muøa maøng, löông thöïc, laøm truïi laù röøng ñoàng thôøi gaây nhieãm ñoäc phaù hoaïi caáu truùc vaø laøm bieán ñoåi gen di truyeàn, gaây bieán dò, quaùi thai cho ngöôøi vaø gia suùc ôû Vieät Nam. 7. Caùc chaát ñoäc duøng ñeå gaây roái vaø phaù hoaïi haäu phöông ñoái phöông

Caùc chaát thöôøng duøng vaøo muïc ñích naøy laø caùc muoái cuûa Asen, caùc alcaloit ñoäc,

189

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

caùc daãn xuaát cuûa floaxetic axit.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

8. Caùc chaát ñoäc nguoàn goác ñoäng vaät.

190

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Caùc chaát ñoäc naøy coù ñoäc tính raát cao hieän cuõng ñang ñöôïc quaân ñoäi caùc nöôùc ñeá quoác quan taâm nghieân cöùu nhö ñoäc toá batrashotoxin laáy töø moät loaøi nhaùi ôû röøng nam Myõ, ñoäc toá saxitoxin laáy töø loaøi heán.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

BAØI 25: PHAÙT HIEÄN CHAÁT ÑOÄC QUAÂN SÖÏ

I. MUÏC ÑÍCH

Phaùt hieän chaát ñoäc quaân söï laø 1 khaâu ñaàu tieân caàn ñöôïc tieán haønh trong coâng taùc phoøng hoùa. Coâng taùc phaùt hieän coù taàm quan troïng lôùn caû trong vieäc döï phoøng cuõng nhö trong vieäc caáp cöùu ñieàu trò.

Kòp thôøi thoâng baùo veà tình hình moâi tröôøng bò nhieãm ñoäc ñeå coù bieän phaùp ñeà

phoøng thích hôïp.

Xaùc ñònh keát quaû tieâu ñoäc vaø thanh toaùn haäu quaû khi ñòch söû duïng chaát ñoäc. Giuùp cho vieäc caáp cöùu ñieàu trò ngöôøi bò nhieãm ñoäc moät caùch hieäu quaû.

II. YEÂU CAÀU

Phaûn öùng thöû caàn raát nhaïy vì ñoäc tính chaát ñoäc quaân söï raát cao. Keát quaû phaûi traû lôøi raát sôùm ñeå phuø hôïp vôùi yeâu caâu quaân söï. Phaûi coù bieän phaùp baûo veä an toaøn cho ngöôøi vaø phöông tieän.

III. CAÙC BÖÔÙC TIEÁN HAØNH

1. Quan saùt hieän tröôøng

Nghe tieáng bom ñaïn noå: bom ñaïn hoùa hoïc noå tieáng nhoû traàm khoùi laâu tan bay laø laø maët ñaát. Maùy bay phun raûi chaát ñoäc thöôøng bay thaáp coù khoùi söông toûa ra töø ñuoâi hoaëc caùnh.

Caây coû caû 1 vuøng bò heùo uùa, nhieàu sinh vaät bò cheát ôû 1 nôi khoâng khí coù muøi khoù

chòu, nhieàu ngöôøi bò cay maét, cay muõi, töùc ngöïc, khoù thôû….

Sau khi caên cöù vaøo caùc hieän töôïng khaû nghi phaûi thoâng baùo ngay vôùi caùc cô quan coù traùch nhieäm ñeå coù caùc bieän phaùp xöû trí kòp thôøi. Ñeå xaùc ñònh chính xaùc chaát ñoäc quaân söï caàn phaûi tieán haønh coâng taùc phaân tích.

2. Caùc phöông phaùp tieán haønh a. Phöông phaùp hoùa hoïc Laø phöông phaùp thöôøng duøng nhaát, ñaït ñöôïc yeâu caàu chính xaùc ñoä nhaïy cao, töông ñoái deã laøm. Trong phöông phaùp naøy ñieàu quan troïng laø phaûi laøm nhöõng phaûn öùng ñaëc tröng cho töøng chaát ñoäc. Tuy nhieân khoâng phaûi chaát naøo cuõng xaùc ñònh ñöôïc phaûn öùng ñaëc tröng. Hôn nöõa coù khi söû duïng hoãn hôïp chaát ñoäc vôùi nhöõng hoùa chaát khaùc laøm trôû ngaïi cho phaûn öùng phaùt hieän.

Trong ñieàu kieän daõ ngoaïi thöôøng duøng phöông phaùp hoùa hoïc ñeå nhanh choùng

phaùt hieän chaát ñoäc nhö duøng boät, giaáy, buùt chì, oáng phaùt hieän.

Duøng boät ñeå phaùt hieän: Loaïi thöù nhaát: laø loaïi boät coù troän theâm phaåm maøu, löôïng phaåm maøu raát ít, chæ laøm cho boät coù maøu nhaït, khoâng nhaän roõ. Khi gaëp chaát ñoäc phaåm maøu seõ tan trong chaát ñoäc vaø maøu seõ ñaäm leân.

191

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Nhö vaäy: söï taïo maøu cuûa loaïi thöù nhaát naøy döïa vaøo söï hoøa tan phaåm maøu trong

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

chaát ñoäc chöù khoâng coù phaûn öùng hoùa hoïc naøo giöõa chaát ñoäc vaø boät thöû.

Loaïi thöù hai: boät coù chöùa chaát chæ thò maøu PH, nhieàu loaïi chaát ñoäc laøm thay ñoåi ñoä PH cuûa moâi tröôøng, neáu coù chaát ñoäc thì seõ xuaát hieän maøu töông öùng vôùi ñoä PH ñoù.

Caùc loaïi boät phaùt hieän khoâng coù tính ñaëc hieäu vaø thöôøng chæ söû duïng ñeå phaùt hieän phaïm vi bò nhieãm ñoäc vaø phaïm vi khoâng bò nhieãm ñoäc, ñeå tieán haønh coâng taùc tieâu ñoäc vaø boä ñoäi ñi voøng traùnh khu vöïc nhieãm ñoäc.

Duøng buùt chì ñeå phaùt hieän: Buùt chì phaùt hieän chaát ñoäc thöôøng cheá taïo baèng Bari sunfat coù pha theâm caùc hoùa

chaát ñaëc bieät roài eùp laïi thaønh hình buùt chì.

Duøng buùt chì naøy vaïch leân maët töôøng, maët kim loaïi, maët giaáy… neáu coù chaát ñoäc thì vaïch seõ coù maøu. Ñoái vôùi moãi loaïi chaát ñoäc caàn phaûi coù moät loaïi buùt chì rieâng ñeå phaùt hieän. Tuøy theo thôøi gian xuaát hieän maøu vaø ñoä ñaäm nhaït cuûa maøu, maø ta coù theå ñònh löôïng ñöôïc noàng ñoä chaát ñoäc.

Duøng giaáy ñeå phaùt hieän: Trong ñieàu kieän chieán ñaáu daõ ngoaïi thì phaùt hieän chaát ñoäc baèng giaáy laø deã laøm

hôn caû.

Coù loaïi giaáy duøng ñeå phaùt hieän gioït chaát ñoäc baùm leân beà maët. coù loaïi giaáy ñeå

phaùt hieän hôi ñoäc trong khoâng khí, chaát ñoäc trong nöôùc.

Caùc giaáy phaùt hieän chaát ñoäc thöôøng ñöôïc laøm baèng giaáy loïc trong giaáy saéc kyù

roài taåm hoùa chaát thích hôïp cho töøng loaïi chaát ñoäc.

Muoán xaùc ñònh chæ caàn aùp giaáy vaøo beà maët cuûa ñoái töôïng, neáu coù chaát ñoäc thì

maøu seõ xuaát hieän treân giaáy.

Caên cöù vaøo thôøi gian xuaát hieän maøu vaø ñoä ñaäm nhaït cuûa maøu, so saùnh vôùi baûng

chuaån ta coù theå xaùc ñònh ñöôïc noàng ñoä chaát ñoäc.

Duøng oáng ñeå phaùt hieän: Trong ñieàu kieän chieán ñaáu thöôøng duøng oáng phaùt hieän chaát ñoäc. caùc oáng naøy thöôøng chöùa Silicagen vaø 1-2 oáng hoùa chaát. Hai ñaàu oáng ñöôïc haøn kín, khi duøng môùi caét 2 ñaàu choïc vôõ caùc oáng hoùa chaát cho ngaám vaøo Silicagen roài huùt khoâng khí qua oáng. Chaát ñoäc trong khoâng khí ñöôïc haáp thuï ôû Silicagen vaø phaûn öùng vôùi hoùa chaát taïo ra maøu ôû Silicagen. So saùnh maøu treân Silicagen vôùi baûng chuaån coù theå xaùc ñònh ñöôïc noàng ñoä chaát ñoäc.

Cuõng coù loaïi oáng sau khi huùt khoâng khí qua lôùp Silicagen môùi choïc vôõ oáng hoùa

chaát.

192

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

OÁng coù voøng sôn maøu ñoû: ñeå phaùt hieän chaát ñoäc thaàn kinh. OÁng coù voøng sôn maøu ñen: ñeå phaùt hieän chaát ñoäc toaøn thaân. OÁng coù voøng sôn maøu vaøng: ñeå phaùt hieän chaát ñoäc gaây loeùt. OÁng coù voøng sôn maøu xanh: ñeå phaùt hieän chaát ñoäc gaây ngaït. OÁng coù voøng sôn maøu traéng: ñeå phaùt hieän chaát ñoäc gaây kích thích. b. Phöông phaùp hoùa lyù

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Nguyeân taéc cuûa phöông phaùp naøy laø so saùnh caùc haèng soá veà tính chaát hoùa lyù cuûa caùc maãu nghieân cöùu vôùi caùc haèng soá chuaån ñaõ coù saün cuûa caùc loaïi chaát ñoäc ñeå vieát ra keát luaän.

Moãi chaát ñoäc ñeàu coù hoà sô rieâng veà haøng loaït caùc tính chaát hoùa lyù, phoå haáp thuï ôû caùc vuûng aùnh saùng khaùc nhau. Khaû naêng di ñoäng trong caùc hoãn hôïp dung moâi höõu cô. Kieåu lieân keát, löïc lieân keát vaø khoaûng caùch phaân töû. nguyeân töû trong phaân töû. nhieät ñoä soâi, ñieåm noùng chaûy, tyû troïng, aùp löïc hôi baõo hoøa trong khoâng khí. Nhöõng tính chaát naøy ñöôïc xaùc ñònh treân maùy moùc vaø thieát bò hieän ñaïi, coù ñoä chính xaùc cao, ñoái töôïng nghieân cöùu laø caùc chaát ñoäc chuaån tinh khieát.

Caùc phöông phaùp thöôøng ñöôïc söû duïng: laø phöông phaùp quang phoå, hoàng ngoaïi, töû ngoaïi, cöïc phoå, saéc kyù treân giaáy, saéc kyù baûn moûng, saéc kyù khí. Ñoù laø nhöõng phöông phaùp coù ñoä xaùc ñònh cao chæ caàn moät löôïng chaát ñoäc raát nhoû cuõng ñuû ñeå phaùt hieän. Phöông phaùp saéc kyù coù theå nhanh choùng phaân tích moät hoãn hôïp bao goàm nhieàu chaát ñoäc.

Phöông phaùp naøy tuy coù ñoä chính xaùc cao nhöng laïi ñoøi hoûi nhieàu trang thieát bò

vaø caùc ñieàu kieän phöùc taïp, vì vaäy chæ thích hôïp caùc ñôn vò ôû haäu phöông.

c. Phöông phaùp hoùa sinh. Nguyeân taéc cuûa phöông phaùp naøy laø döïa treân cô sôû chaát ñoäc öùc cheá men trong cô theå. Xaùc ñònh hoaït tính cuûa men so saùnh vôùi haèng soá chuaån vieát ra coù bò nhieãm ñoäc hay khoâng.

Ñaây laø phöông phaùp töông ñoái ñoäc laäp, coù ñoä nhaïy cao, thöïc hieän ñôn giaûn keát quaû nhanh. Hieän nay phöông phaùp hoaït tính men Colonestereza ñeå phaùt hieän chaát ñoäc thaàn kinh vaø caùc nhoùm chaát ñoäc chöùa laân höõu cô laø coù yù nghóa thöïc tieãn ñang ñöôïc söû duïng roäng raõi.

d. Phöông phaùp sinh vaät Nguyeân taéc cuûa phöông phaùp naøy: laø döïa vaøo khaû naêng raát nhaïy caûm cuûa moät soá ñoäng vaät coân truøng nhö: ruoài, muoãi, boï gaäy…ñoái vôùi moät soá loaïi chaát ñoäc, sau moät thôøi gian tieáp xuùc nhaát ñònh. Caên cöù vaøo troïng löôïng hoaëc soá löôïng coân truøng bò cheát ñeå xaùc ñònh noàng ñoä chaát ñoäc.

Ñaây laø phöông phaùp ñôn giaûn, deã laøm, ít toán keùm, coù keát quaû nhanh vaø cuõng

ñaûm baûo ñoä chính xaùc.

- Boï gaäy raát nhaïy vôùi chaát ñoäc thaàn kinh, trong moâi tröôøng nöôùc boï gaäy coù theå

phaùt hieän ñöôïc chaát ñoäc thaàn kinh ôû noàng ñoä 1mg/lít.

- Duøng moãi Aedes Aegyty coù theå xaùc ñònh ñöôïc caùc chaát laân höõu cô. ÔÛ haøm löôïng 0,1 – 0,5mg/kg vaät phaåm. phöông phaùp naøy coù theå xaùc ñònh haøm löôïng cuûa caùc chaát ñoäc. Caùch tieán haønh theo nhöõng böôùc sau ñaây:

193

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Duøng dung moâi chieát xuaát chaát ñoäc töø vaät phaåm: Cho coân truøng tieáp xuùc vôùi chaát ñoäc ñaõ chieát xuaát ñöôïc baèng caùch laéng dung moâi coù chöùa chaát ñoäc leân thaønh cuûa moät bình caàu baèng thuûy tinh nhoû. Sau khi dung moâi bay hôi heát, chaát ñoäc seõ baùm leân thaønh bình. Cho vaøo bình 25 con ruoài trong

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

thôøi gian 24h, ôû nhieät ñoä 230C.

194

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Caên cöù vaøo soá löôïng ruoài cheát trong bình vaø döïa vaøo baûng chuaån ñaõ xaây döïng töø tröôùc ñeå xaùc ñònh haøm löôïng cuûa chaát ñoäc coù trong vaät phaåm. Baûng chuaån naøy ñöôïc xaây döïng treân cô sôû söû duïng nhieàu löôïng chaát ñoäc khaùc nhau trong cuøng moät ñôn vò thôøi gian. Moãi löôïng chaát ñoäc töông ñöông vôùi moät soá löôïng ruoài cheát.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

BAØI 26: COÂNG TAÙC TIEÂU ÑOÄC

I. ÑAÏI CÖÔNG VEÀ COÂNG TAÙC TIEÂU ÑOÄC

1. Muïc ñích: Taát caû caùc bieän phaùp nhaèm loaïi tröø taùc haïi cuûa chaát ñoäc ra khoûi ñoái töôïng caàn phaûi tieâu ñoäc nhö con ngöôøi, vuõ khí, khí taøi, maùy moùc, trang thieát bò, quaân trang, quaân duïng, nhaø cöûa, moâi tröôøng soáng.

2. Yeâu caàu

- Nhanh goïn: ñeå ruùt ngaén thôøi gian chaát ñoäc tieáp xuùc vôùi ngöôøi, duïng cuï, khu

vöïc coâng taùc.

- Trieät ñeå: ñoái töôïng ñöôïc tieâu ñoäc khoâng coøn khaû naêng tieáp xuùc gaây nhieãm

ñoäc.

- Ñoái töôïng ñöôïc tieâu ñoäc khoâng bò hö hoûng vaø söû duïng trôû laïi bình thöôøng

gioáng luùc chöa bò nhieãm ñoäc.

3. YÙ nghóa:

- Coâng taùc tieâu ñoäc ñoùng vai troø heát söùc quan troïng trong vieäc baûo veä tính

maïng cuûa con ngöôøi baûo ñaûm khaû naêng chieán ñaáu cuûa quaân ñoäi.

- Laøm toát coâng taùc tieâu ñoäc seõ haïn cheá ñeán möùc toái ña nhöõng thieät haïi do caùc loaïi chaát ñoäc gaây ra ñoàng thôøi ngaên chaën ñöôïc nhöõng taùc haïi cuûa chieán tranh taâm lyù vaø söùc maïnh to lôùn cuûa vuõ khí hoùa hoïc.

II. CAÙC PHÖÔNG PHAÙP TIEÂU ÑOÄC

Thöôøng coù 3 phöông phaùp chính. Tuøy theo baûn chaát cuûa chaát ñoäc, ñoái töôïng

nhieãm ñoäc, muïc ñích tieâu ñoäc, maø ngöôøi ta keát hôïp linh hoaït caû 3 phöông phaùp.

1. Phöông phaùp cô hoïc Ñeå loaïi tröø chaát ñoäc khoûi ñoái töôïng nhieãm ñoäc baèng caùch xeùn, goït, hôùt, phuûi, ñaäp, giuõ ñöôïc goïi laø tieâu ñoäc theo phöông phaùp cô hoïc. Phöông phaùp tieâu ñoäc naøy chæ laø taïm thôøi vì chaát ñoäc khoâng bò phaân huûy, vaãn coøn khaû naêng gaây ñoäc. Tuy nhieân, vaãn thöôøng ñöôïc söû duïng vì ñôn giaûn, khoâng caàn duïng cuï, phöông tieän ñaëc bieät, thích hôïp cho tình huoáng chieán ñaáu khaån tröông.

2. Phöông phaùp vaät lyù

a. Tieâu ñoäc baèng dung moâi: Ngöôøi ta thöôøng duøng dung moâi ñeå taåy röûa, lau chuøi caùc gioït hoaëc haït chaát ñoäc dính treân beà maët duïng cuï, vuõ khí, khí taøi. Dung moâi coøn duøng ñeå loaïi chaát ñoäc daïng loûng khoûi quaân trang trong tröôøng hôïp duøng nöôùc khoâng coù hieäu quaû. Cô sôû cuûa vieäc duøng dung moâi laø ñoä hoøa tan.

195

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Caùc dung moâi thöôøng duøng: xaêng, daàu hoûa, este, diclo etan, ete coàn…caùc dung moâi chæ coù taùc duïng loâi keùo chaát ñoäc ra khoûi beà maët ñoái töôïng nhieãm ñoäc chöù khoâng laøm thay ñoåi caáu truùc cuûa chaát ñoäc.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

b. Duøng caùc chaát hoaït ñoäng beà maët ñeå taåy röûa Chaát taåy röûa thoâng duïng nhaát laø nöôùc xaø phoøng. Moät soá chaát taåy röûa toång hôïp

ñöôïc söû duïng trong coâng taùc tieâu ñoäc laø Alkylsunfat R – CH2OSO3Na

Moät soá chaát taïo boït nhö boà hoøn, boà keát, trong nöôùc coù taùc duïng laøm giaûm söùc

caêng beà maët cuûa chaát ñoäc, nhö vaäy chaát ñoäc deã hoøa tan trong dung moâi hôn.

c. Tieâu ñoäc baèng chaát haáp thuï Chaát haáp thuï laø chaát coù khaû naêng giöõ treân beà maët cuûa noù caùc chaát khaùc baèng löïc vaät lyù hoaëc hoùa hoïc. Ñeå coù khaû naêng haáp thuï cao, chaát haáp thuï phaûi coù beà maët tieáp xuùc roäng, nhö vaäy noù phaûi ôû daïng haït beù, xoáp. Moät soá chaát haáp thuï thöôøng duøng laø than hoaït, Silicazen.

d. Tieâu ñoäc baèng nhieät: Duøng nhieät ñeå phaân huûy caùc chaát ñoäc khoâng beàn vöõng vôùi nhieät, deã bay hôi. Theo lyù thuyeát, nhieät ñoä soâi cuûa Sarin: 1470C, Tabun: 2370C ôû aùp suaát chuaån 760mmHg nhöng chæ caàn ôû 1000C caùc chaát naøy ñaõ phaân huûy töøng phaàn, neáu coù hôi nöôùc thì toác ñoä phaân huûy caøng nhanh hôn nöõa. Nöôùc soâi deã daøng phaân huûy Sarin, Tabun. Moät soá chaát beàn vöõng vôùi nhieät nhö CS, Adamsit, neáu chæ duøng ngoïn löûa thì khoù phaân huûy caùc chaát naøy maø phaûi keát hôïp vôùi phöông phaùp hoùa hoïc. Nhieät ñoä coøn laø yeáu toá thuùc ñaåy quaù trình phaân huûy chaát ñoäc baèng hoùa chaát, do vaäy ngöôøi ta thöôøng duøng nhieät trong caùc phaûn öùng tieâu ñoäc.

3. Phöông phaùp hoùa hoïc:

Döïa theo nguyeân taéc laø cho caùc chaát phaûn öùng vôùi chaát ñoäc ñeå taïo ra saûn phaåm khoâng coù tính ñoäc. Ñaây laø phöông phaùp tieâu ñoäc trieät ñeå hieäu quaû cao nhaát, ñoàng thôøi cuõng ñöôïc söû duïng roäng raõi nhaát. Coù nhieàu loaïi chaát tieâu ñoäc nhöng coù theå phaân thaønh 2 nhoùm chính:

a. Tieâu ñoäc baèng caùc chaát coù tính kieàm. Moät soá chaát thöôøng duøng laø: - Natri hydroxyt (NaOH): duøng dung dòch 5% ñeå tieâu ñoäc caùc duïng cuï thuûy tinh, ñoà saønh söù bò nhieãm chaát ñoäc thaàn kinh tabun, sarin, khoâng ñöôïc tieâu ñoäc cho da, vaûi, len, daï.

- Natri cacbonat (Na2CO3): duøng dung dòch 2 – 5% ñeå tieâu ñoäc treân da, suùc

mieäng.

- HydroxytAmon (NH4OH): dung dòch 10% ñeå tieâu ñoäc chaát ñoäc tabun, sarin, photgen, diphotgen nhieãm treân da. Khí NH3 tieâu ñoäc khoâng khí nhieãm ñoäc. - Canxi hydroxyt [Ca(OH)2]: duøng nhuõ töông trong nöôùc ñeå tieâu ñoäc maët ñaát,

neàn nhaø, ñöôøng ñi bò nhieãm ñoäc tabun, sarin.

196

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

- Na2CO3 dung dòch 2% ñeå röûa maét, dung dòch 3 – 5% ñeå tieâu ñoäc cho vaûi, quaân trang. Khi tieâu ñoäc thöôøng keát hôïp vôùi nhieät ñoä cao nhö luoäc quaàn aùo trong dung dòch treân. Ñoái vôùi vaûi daøy thôøi gian luoäc laø 1 giôø 30 phuùt, vaûi moûng laø 1 giôø.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Ngoaøi ra dung dòch Na2CO3 6% coøn duøng ñeå tieâu ñoäc cho da ngöôøi. b. Tieâu ñoäc baèng caùc chaát oxy hoùa, clo hoùa: Caùc chaát thuoäc loaïi naøy vöøa coù khaû naêng oxy hoùa, vöøa coù khaû naêng clo hoùa. Tính chaát cuûa chuùng ñöôïc ñaùnh giaù qua “ñoä clo hoaït ñoäng”. Ñoä clo hoaït ñoäng laø tyû leä phaàn traêm cuûa clo sinh ra, khi cho chaát ñoäc taùc duïng vôùi axit clohydric so vôùi troïng löôïng phaân töû ban ñaàu cuûa chaát tieâu ñoäc; ñoä clo hoaït ñoäng caøng thaáp chöùng toû khaû naêng oxy hoùa, clo hoùa caøng thaáp; do vaäy tröôùc khi söû duïng caùc hoùa chaát loaïi naøo phaûi kieåm tra ñoä clo hoaït ñoäng, neáu döôùi 20% thì khoâng duøng tieâu ñoäc.

Phaân caáp caùc chaát tieâu ñoäc.

Chaát tieâu ñoäc

Canxi clorua Chaát 3/2 Mono Cloramin Dicloramin Hexaclomelamin Ñoä clo hoaït ñoäng Caáp II Caáp I 25 – 30 35 30 – 40 45 20 24 30 – 50 60 110 120 Caáp III 10 – 25 20 – 30 10 – 5 30 110 Caáp IV Caáp V 10 – 15 10 – 20 10 10

Caùc chaát oxy hoùa, clo hoùa thöôøng duøng: - Clorua voâi [3CaCl(Ocl).4H2O] coù 35% clo hoaït ñoäng: boät traéng, muøi clo, ít tan trong nöôùc vaø dung moâi höõu cô, khoâng beàn vöõng, deã maát clo hoaït ñoäng khi coù nöôùc, hôi nöôùc, khí cacbonic, nhieät ñoä cao, aùnh saùng maët trôøi, muoái kim loaïi.

Clorua voâi ñöôïc duøng ôû daïng boät khoâ hay vöøa seät (1,2kg trong 1 lít nöôùc) hoaëc daïng söõa (1 kg trong 10 lít nöôùc) ñeå tieâu ñoäc ñöôøng saù, doanh traïi nhieãm Yperit, Lovizit vaø moät soá chaát ñoäc khaùc; khoâng duøng ñeå tieâu ñoäc da, quaân trang. Boät Clorua voâi phaûn öùng maïnh vôùi Yperit, coù theå gaây chaùy, do vaäy caàn caån thaän khi söû duïng.

- Canxi hypoclorit coù nhieàu loaïi:

Canxi hypoclorit 2 phaân töû kieàm: [Ca(OCl)2.2Ca(OH)2] coù 38 – 40% clo hoaït ñoäng.  Canxi hypoclorit 2/3 phaân töû kieàm, coù 56% Clo hoaït ñoäng.

[3Ca(OCl)2.2Ca(OH)2] coøn goïi laø chaát 3/2.  Canxi hypoclorit trung tính [Ca(OCl)2. 3H2O].

Taát caû caùc loaïi Canxi hypoclorit ñeàu ôû daïng boät, ñoä clo hoaït ñoäng cao hôn, beàn vöõng hôn Clorua voâi neân chaát löôïng tieâu ñoäc toát hôn. Thöôøng pha trong nöôùc tyû leä 1:1 hoaëc 1:4 ñeå tieâu ñoäc doanh traïi.

III. CÔ CHEÁ TIEÂU ÑOÄC CUÛA CAÙC CHAÁT OXY HOÙA, CLO HOÙA

1. Vôùi chaát ñoäc loeùt naùt:

197

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

- Clorua voâi, Canxi hypoclorit, Cloramin trong moâi tröôøng axit deã daøng taïo ra oxy nguyeân töû laø taùc nhaân oxy hoùa raát maïnh, deã daøng chuyeån Yperit, Lovizit,

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Yperit nitô thaønh caùc chaát khoâng taùc duïng gaây loeùt naùt.

Vôùi Yperit:

S(CH2 - CH2Cl)2 + | O |  O = S(CH2CH2Cl)2 (Diclodietylsunfoxyt) ñoäc nhöng

khoâng gaây loeùt naùt da.

Neáu phaûn öùng oxy hoùa maïnh seõ hình thaønh Diclodietyllunfon raát ñoäc gaây loeùt

naùt da vaø nieâm maïc. S(CH2 - CH2Cl)2 + | O |  O = SO2(CH2 - CH2Cl)2

2. Vôùi chaát ñoäc thaàn kinh:

- Caùc chaát oxy hoùa, clo hoùa do coù khaû naêng phaân ly taïo ra anion hypocloro |OCl|- neân coù theå phaân huûy chaát ñoäc photpho höõu cô vì |OCl|- laø taùc nhaân cho phaûn öùng thuûy phaân chaát ñoäc naøy:

- Phaûn öùng xaûy ra maïnh nhaát trong moâi tröôøng coù PH8. Ngoaøi sarin, soman bò phaân huûy theo cô cheá treân, chaát ñoäc loaïi V cuõng ñöôïc tieâu ñoäc bôûi caùc chaát oxy hoùa, clo hoùa nhö dung dòch Dicloramin 10% trong Dicloetan. Trong thaønh phaàn Canxi hypoclorit coøn coù caùc phaân töû Canxi hypocloxit, caùc phaân töû naøy coù tính chaát kieàm neân coøn laø taùc nhaân tieâu ñoäc thaàn kinh theo cô cheá cuûa caùc chaát tieâu ñoäc coù tính kieåm ñaõ neâu ôû treân.

3. Vôùi caùc chaát ñoäc khaùc:

Caùc chaát oxy hoùa, clo hoùa coøn duøng ñeå tieâu ñoäc Adamsit, CS vaø moät soá chaát ñoäc

khaùc. Adamsit bò oxy hoùa thaønh axit dihydro phenar sazinic khoâng ñoäc. Caùc loaïi Cloramin:

a. Mono CloraminB (C6H5SO2NNaCl) Coù 24% Clo hoaït ñoäng, boät traéng oùng aùnh, muøi clo, tan ñöôïc trong coàn, thích hôïp vôùi vieäc tieâu ñoäc da, quaân trang, nöôùc. ñeå tieâu ñoäc da duøng dung dòch 2 – 5% pha trong nöôùc hoaëc 5 – 15% pha trong coàn 320, hoaëc coù theå pha 18 -25% Mono CloraminB trong 100ml dung dòch goàm 50% coàn vaø 50% nöôùc coù theâm 0,5 keõm clorua. Dung dòch 0,25 – 0,5% Mono CloraminB trong nöôùc duøng ñeå tieâu ñoäc maét.

b. DicloraminB (C6H5SO2NCl2): coù 60% clo hoaït ñoäng, ít tan trong nöôùc, deã tan trong dung moâi höõu cô, duøng dung dòch 10% trong Dicloetan ñeå tieâu ñoäc cho vuõ khí, khí taøi vaø caùc ñoà duøng deã bò hoen ræ, bò nhieãm ñoäc chaát ñoäc loeùt naùt. c. Hexaclomelamin: coù 120% clo hoaït ñoäng, dung dòch 8% trong dicloetan tieâu

198

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

ñoäc baït, taêng, caùng nhieãm chaát ñoäc loeùt naùt.  Voâi 3/2 thaønh phaàn hoaït ñoäng chuû yeáu laø Canxi hypoclorit, khaû naêng tieâu

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

ñoäc maïnh hôn Canxi clorua, thöôøng duøng tieâu ñoäc doanh traïi, ñöôøng saù.

 CS bò oxy hoùa thaønh axit benzoic khoâng ñoäc.

Ngoaøi ra coøn duøng dung dòch thuoác tím (KMnO4) noàng ñoä 1 – 2%, nöôùc oxy giaø

(H2O2) noàng ñoä 1 – 3% ñeå tieâu ñoäc da nhieãm chaát ñoäc loeùt naùt, CS…

IV. TIEÂU ÑOÄC CUÏ THEÅ

1. Caùc böôùc trong quaù trình tieâu ñoäc:

- Tröôùc heát phaûi xaùc ñònh ñöôïc chaát ñoäc gaây nhieãm ñoäc laø chaát gì, sau ñoù caàn nhanh choùng tieâu ñoäc, öu tieân tieâu ñoäc ôû maét, ôû da, ôû quaân trang tröôùc, chuù yù keát hôïp caùc phöông phaùp ñeå naâng cao hieäu quaû tieâu ñoäc.

- Khi tieâu ñoäc xong caàn kieåm tra laïi xem chaát ñoäc ñaõ ñöôïc loaïi tröø hoaëc phaân huûy heát chöa, nhaát laø thöïc phaåm, thuoác men, duïng cuï y teá, quaân trang, vuõ khí, khí taøi ñang söû duïng.

2. Tieâu ñoäc caùc ñoái töôïng bò nhieãm ñoäc:

a. Tieâu ñoäc da: Duøng boâng, gaïc… loaïi chaát ñoäc khoûi da (khoâng laøm taêng dieän tích nhieãm ñoäc). Duøng boâng, gaïc saïch thaám chaát tieâu ñoäc leân choã da bò nhieãm ñoäc, lau saïch chaát ñoäc. Röûa kyõ choã da vöøa tieâu ñoäc, coù ñieàu kieän thì taém.

b. Röûa maét: Duøng dung dòch NaHCO3 2% hoaëc monocloramin 0,025 – 0,5%, caùc dung dòch

naøy coøn duøng ñeå suùc mieäng, röûa veát thöông.

c. Tieâu ñoäc quaân trang: - Quaàn aùo, chaên maøn bò nhieãm chaát ñoäc khí nhö Clo, photgen… chæ caàn phôi ra naéng, gioù, ñaäp giuõ. Chuù yù ñeo khaåu trang. Neáu nhieãm chaát ñoäc daïng loûng caàn tieâu ñoäc baèng caùch keát hôïp phöông phaùp vaät lyù (nhieät ñoä) vaø phöông phaùp hoùa hoïc (chaát tieâu ñoäc). Coù 2 caùch: Luoäc: duøng dung dòch xaø phoøng hoaëc Natri cacbonat 5 – 10% ñun soâi trong 2 giôø (vôùi chaát ñoäc loeùt naùt) hoaëc 30 phuùt (neáu nhieãm Sarin, Tabun) sau ñoù tieáp tuïc phôi khoâ. Haáp: duøng dung dòch amoni bicacbonat phaân huûy ra amonac laø taùc nhaân tieâu ñoäc.

d. Tieâu ñoäc duïng cuï y teá: - Boâng, baêng, vaûi, baït: tieâu ñoäc nhö quaân trang. - Duïng cuï phaåu thuaät baèng kim loaïi: ngaâm trong dung moâi höõu cô (daàu hoûa, xaêng…) töø 5 – 10 phuùt, sau ñoù luoäc trong dung dòch xaø phoøng, röûa kyõ, lau khoâ vaø boâi vaselin baûo quaûn.

- Chai loï thuûy tinh: ngaâm trong dung dòch HNO3, NaOH, Cloramin… (tuøy töøng

loaïi chaát ñoäc) sau ñoù röûa kyõ, saáy khoâ.

199

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

- Duïng cuï cao su: gaêng tay moå neáu bò nhieãm ñoäc naëng thì huûy boû. caùc loaïi khaùc thì ñun soâi vaøi giôø trong dung dòch Na2CO3 1 – 2% roài röûa kyõ hoaëc

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

ngaâm trong dung dòch Cloramin 4 – 5% trong 1 – 2 ngaøy. Röûa saïch hong khoâ. - Duïng cuï, maùy moùc: duøng boâng, gaïc taåm dung moâi lau nhieàu laàn choã dính chaát ñoäc, khoâng ngaâm boä phaän maùy moùc baèng kim loaïi, kính quang hoïc vaøo dung dòch kieàm.

- Thuoác men: loaïi ñöïng trong chai loï kín thì chæ caàn tieâu ñoäc beân ngoaøi chai loï, neáu khoâng ñöôïc ñoùng kyõ, nghi ngôø bò nhieãm ñoäc chaát ñoäc maïnh thì phaûi huûy boû.

e. Tieâu ñoäc nöôùc aên:

Tieâu ñoäc nöôùc toán nhieàu thôøi gian, coâng söùc. chæ tieán haønh tieâu ñoäc khi khoâng tìm ñöôïc nguoàn nöôùc naøo khaùc.

- Tieâu ñoäc gieáng: tính khoái löôïng nöôùc trong gieáng, cho clo voâi vaøo, cöù 80g cho 1m3 nöôùc, khuaáy maïnh, ñeå 6 giôø taùt caïn, chôø nöôùc maïch chaûy ra laïi cho hoùa chaát vaøo vôùi khoái löôïng vaø thôøi gian moät nöûa, roài laïi taùt caïn. kieåm tra nöôùc maïch ra neáu khoâng coøn chaát ñoäc nöõa laø duøng ñöôïc. - Tieâu ñoäc nöôùc trong beå, chum, vaïi: qua 3 giai ñoaïn:  Cho Cloramin theo tyû leä 0,8g cho 1 lít nöôùc.  Khuaáy maïnh, ñeå 1 – 2 giôø cho pheøn chua theo tyû leä 100mg cho 1 lít nöôùc (ñeå loaïi caùc saûn phaåm cuûa chaát tieâu ñoäc vaø chaát ñoäc) ñeå 15 phuùt cho laéng.  Loaïi boû tuûa vaø taïp chaát baèng caùc loïc qua thuøng loïc coù xeáp: soûi, than hoaït, caùt…kieåm tra nöôùc, neáu khoâng coøn chaát ñoäc thì phaûi ñun soâi môùi duøng ñöôïc.

200

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

- Tieâu ñoäc ñöôøng saù: duøng Canxi clorua pha vôùi nöôùc theo tyû leä 1:4, phun raéc, phuû leân nhöõng nôi nhieãm ñoäc. neáu khoâng coù hoùa chaát thì hôùt boû lôùp ñaát nhieãm ñoäc 10cm, hoaëc laáp phuû moät lôùp ñaát môùi daøy 10cm leân choã nhieãm ñoäc. Qua khu vöïc ñaõ tieâu ñoäc phaûi mang maët naï vaø phöông tieän baûo veä chaân.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

BAØI 27: ÑAÏI CÖÔNG VEÀ VUÕ KHÍ HAÏT NHAÂN

I. KHAÙI NIEÄM VEÀ VUÕ KHÍ HAÏT NHAÂN

1. Ñònh nghóa

- Vuõ khí haït nhaân laø loaïi vuõ khí huûy dieät lôùn. nguyeân lyù giaûi phoùng naêng löôïng cuûa noù döïa treân cô sôû duøng phaûn öùng phaân haïch, phaûn öùng nhieät haïch vaø hieän töôïng phaân raõ phoùng xaï cuûa chaát noå haït nhaân.

- Khi noå, vuõ khí haït nhaân giaûi phoùng ra naêng löôïng lôùn vaø taïo ra 5 nhaân toá phaù hoaïi : soùng noå, böùc xaï quang, böùc xaï xuyeân, böùc xaï dö (chaát phoùng xaï) vaø xung ñieän töø.

- Vuõ khí haït nhaân khaùc vôùi vuõ khí thoâng thöôøng laø khi noå vuõ khí haït nhaân coù söï huït khoái löôïng vaø khoái löôïng bò huït chuyeån thaønh naêng löôïng theo ñònh luaät: m = c.v neân naêng löôïng toûa ra lôùn gaáp haøng trieäu laàn so vôùi naêng löôïng khi noå vuõ khí thoâng thöôøng(nhieät ñoä cao khoaûng 30 trieäu 0C gaáp 100 ngaøn laàn vuõ khí thoâng thöôøng, aùp löïc khoaûng 20 tyû atmotphe gaáp 6000 laàn vuõ khí thoâng thöôøng).

- Vuõ khí haït nhaân bao goàm:

 Vuõ khí haït nhaân loaïi noå (bom, ñaàu ñaïn haït nhaân, mìn…)  Vuõ khí haït nhaân loaïi khoâng noå (chaát phoùng xaï chieán ñaáu).

- Vuõ khí haït nhaân ñöôïc cheá taïo döôùi nhieàu daïng: bom, ñaàu ñaïn teân löûa, ñaïn

phaùo, ngö loâi, mìn….

2. Ñöông löôïng noå cuûa vuõ khí haït nhaân (kyù hieäu laø q)

- Ñöông löôïng noå cuûa vuõ khí haït nhaân laø soá naêng löôïng giaûi phoùng do vuõ khí haït nhaân noå, ñöôïc bieåu thò baèng soá löôïng thuoác noå trinitrotoluen (TNT). Soá löôïng thuoác noå naøy khi cho noå seõ giaûi phoùng ra moät naêng löôïng töông ñöông vôùi naêng löôïng cuûa vuï noå haït nhaân.

- Ñöông löôïng noå thöôøng ñöôïc bieåu thò baèng kiloton (KT) hoaëc meâgaton (MT).

(1KT = 1.000 T; 1MT = 1.000 KT = 1.000.000 T)

Ví duï: Quaû bom nguyeân töû Myõ neùm xuoáng Hirohima cuûa Nhaät Baûn ngaøy 6/8/1945 coù ñöông löôïng noå laø 20 KT, coù nghóa laø khi quaû bom ñoù noå, noù seõ giaûi phoùng ra moät naêng löôïng töông ñöông vôùi naêng löôïng giaûi phoùng cuûa 20 nghìn taán thuoác noå TNT.

3. Phaân loaïi vuõ khí haït nhaân. a. Theo nguyeân lyù caáu taïo:

 Vuõ khí haït nhaân (theo nguyeân lyù chia taùch nhaân ñeå taïo naêng löôïng) coøn

goïi laø vuõ khí nguyeân töû, vuõ khí A, vuõ khí 1F (moät pha).

 Vuõ khí nhieät haïch (theo nguyeân lyù keát hôïp nhaân ñeå taïo naêng löôïng) coøn

goïi laø vuõ khí khinh khí, vuõ khí H, vuõ khí 2F (hai pha).

 Vuõ khí hoãn hôïp theo nguyeân lyù chia taùch nhaân + keát hôïp nhaân coøn goïi laø

201

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

vuõ khí 3F (coù 3 pha chia taùch + keát hôïp + chia taùch nhaân).

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

b. Theo ñöông löôïng noå: (theo phaân loaïi cuûa Lieân Xoâ cuõ).

 Vuõ khí haït nhaân cöïc nhoû 1 KT.  Vuõ khí haït nhaân loaïi vöøa 2 – 15 KT.  Vuõ khí haït nhaân loaïi nhoû 15 – 100 KT.  Vuõ khí haït nhaân loaïi nhoû 100 – 500 KT.  Vuõ khí haït nhaân loaïi cöïc lôùn 500 KT.

c. Theo muïc ñích quaân söï:

 Vuõ khí haït nhaân thöïc söï chieán thuaät 1 KT.  Vuõ khí haït nhaân chieán thuaät 1 – 100 KT.  Vuõ khí haït nhaân chieán löôïc 100 KT.

d. Theo hình daïng vuõ khí:

Coù bom haït nhaân, ñaàu ñaïn teân löûa haït nhaân, ñaïn phaùo haït nhaân, mìn haït

nhaân….

e. Theo chaát noå haït nhaân:

Coù bom Urani, bom Plutoni, bom Cobalt, bom khinh khí….

f. Theo tính chaát noå:

 Vuõ khí haït nhaân loaïi noå: bom, ñaàu ñaïn teân löûa.  Vuõ khí haït nhaân loaïi khoâng noå: chaát phoùng xaï chieán ñaáu.

4. Phöông tieän ñöa vuõ khí haït nhaân tôùi muïc tieâu.

Hieän nay coù nhieàu phöông tieän coù theå ñöa vuõ khí haït nhaân tôùi muïc tieâu nhö suùng

coái, ñaïi baùc, teân löûa, maùy bay, veä tinh….

5. Nguyeân lyù caáu taïo vuõ khí haït nhaân

a. Vuõ khí phaân haïch: Naêng löôïng toûa ra cuûa vuõ khí phaân haïch döïa vaøo naêng löôïng do phaûn öùng phaân haïch nguyeân töû Urani – 235, Plutoni 239… Muoán thöïc hieän ñöôïc phaûn öùng phaân haïch caàn ba ñieàu kieän cô baûn: * Phaûi coù chaát noå haït nhaân (ôû ñaây laø Urani – 235) thuaàn khieát. * Heä soá nôtron phaûi lôùn hôn 1 (soá nôtron hieäu duïng tính trung bình cuûa moät laàn phaûn öùng). * Chaát noå haït nhaân phaûi ñaït khoái löôïng tôùi haïn (khoái löôïng chaát noå haït nhaân toái thieåu caàn thieát ñeå vuõ khí haït nhaân gaây ñöôïc phaûn öùng phaân haïch).

202

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

- Luùc vuõ khí haït nhaân chöa noå, chaát noå haït nhaân chia thaønh 2 maûnh baùn caàu, moãi maûnh ôû döôùi khoái löôïng tôùi haïn. khi vuõ khí haït nhaân noå, thuoác noå TNT chaùy taïo aùp suaát lôùn ñaåy haïi khoái baùn caàu chaát noå haït nhaân aùp saùt vaøo nhau laøm cho khoái löôïng chaát noå haït nhaân baây giôø coù khoái löôïng treân tôùi haïn vaø bom laäp töùc noå.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

SÔ ÑOÀ CAÁU TAÏO VUÕ KHÍ HAÏT NHAÂN PHAÂN HAÏCH

b. Vuõ khí nhieät haïch: - Naêng löôïng giaûi phoùng ra cuûa vuõ khí nhieät haïch laø do vieäc thöïc hieän hai phaûn öùng haït nhaân lieân tieáp hai pha: pha chia taùch nhaân vaø pha keát hôïp nhaân. - Phaûn öùng keát hôïp nhaân laø phaûn öùng chính taïo neân naêng löôïng cuûa vuõ khí nhieät haïch, coøn phaûn öùng chia taùch nhaân (phaân haïch) laø phaûn öùng taïo ra nhieät ñoä cao, duøng laøm moài noå ñeå thöïc hieän phaûn öùng keát hôïp nhaân.

- Ñieàu kieän duy nhaát ñeå thöïc hieän phaûn öùng keát hôïp nhaân laø coù nhieät ñoä cao haøng chuïc trieäu ñoä. Muoán coù nhieät ñoä thì phaûi duøng moài noå taïo nhieät ñoä cao, laø phaûn öùng nhieät haïch, lôùn hôn nhieàu so vôùi naêng löôïng cuûa phaûn öùng phaân haïch.

203

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

- Nguyeân lyù hoaït ñoäng: Kíp noå hoaït ñoäng, moài noå A hoaït ñoäng taïo nhieät ñoä cao laøm cho ñôteâri vaø triti keát hôïp vôùi nhau thaønh haït nhaân heâli vaø giaûi phoùng naêng löôïng lôùn.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

SÔ ÑOÀ CAÁU TAÏO VUÕ KHÍ HAÏT NHAÂN NHIEÄT HAÏCH

c. Vuõ khí hoãn hôïp.

Caáu truùc gioáng nhö vuõ khí nhieät haïch, nhöng khaùc laø voû bom khoâng phaûi laø kim loaïi thöôøng laø Urani – 238. Khi bom noå, sau khi phaûn öùng keát hôïp thöïc hieän seõ phoùng ra nhöõng nôtron cöïc nhanh (coù naêng löôïng raát lôùn khoaûng 14 MeV), nhöõng nôtron naøy coù ñuû khaû naêng phaù vôõ Urani – 238 thöïc hieän phaûn öùng phaân haïch moät laàn nöõa. Naêng löôïng giaûi phoùng cuûa vuõ khí hoãn hôïp chuû yeáu laø do phaûn öùng phaân haïch Urani – 238.

d. Vuõ khí nôtron

Caáu truùc gioáng nhö vuõ khí nhieät haïch, nhöng coù thieát keá ñaëc bieät ñeå sao coù yeáu toá saùt thöông chuû yeáu laø nôtron. Muoán vaäy thì vuõ khí nôtron, naêng löôïng giaûi phoùng cuûa moài noå A phaûi nhoû, beân ngoaøi chaát noå nhieät haïch laø moät lôùp chaát noå haït nhaân Urani – 238 vaø coù voû bom cöïc moûng ñeå traùnh caûn trôû nguoàn nôtron phoùng ra ngoaøi. Hieän nay coøn coù nhieàu loaïi vuõ khí haït nhaân khaùc nhö VKHN – 35, vuõ khí xung ñieän….

6. Hình thöùc vaø caûnh töôïng noå.

Coù 5 hình thöùc noå: a. Noå vuõ truï: Laø noå ôû ñoä cao 150km trôû leân. Muïc ñích: cho noå ôû ñoä cao naøy ñeå phaù caùc phöông tieän bay. Caûnh töôïng noå vuõ truï: neáu thôøi tieát toát, ta nhìn thaáy quaû caàu löûa vaø cöïc quang

nhaân taïo.

204

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

b. Noå treân cao: (kyù hieäu laø C) noå ôû ñoä cao 65 km xuoáng tôùi 16 km.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Muïc ñích: laø phaù huûy phöông tieän bay trong taàng bình löu vaø trung löu cuûa khí

quyeån.

Caûnh töôïng noå: vôùi ñieàu kieän khí töôïng toát coù theå nhìn thaáy quaû caàu löûa troøn, saùng choùi, lan roäng vaø boác cao roài tan thaønh maây phoùng xaï toûa taùn ñi. Neáu noå ôû ñoä cao töông ñoái thaáp coù theå nghe thaáy tieáng noå.

Caûnh töôïng noå treân cao

c. Noå trong khoâng khí: (kyù hieäu laø K) noå töø ñoä cao 16 km xuoáng ñeán ñoä cao

caùch maët ñaát khoaûng caùch baèng baùn kính caàu löûa.

Muïc ñích: tieâu dieät caùc muïc tieâu ôû maët ñaát vaø döôùi maët ñaát. Caûnh töôïng noå: Xuaát hieän chôùp saùng choùi, sau ñoù nghe thaáy tieáng noå ñanh, caàu löûa xuaát hieän to nhanh, boác leân cao, bieán thaønh ñaùm maây phoùng xaï hình taùn naám. Töø maët ñaát döôùi vuøng noå buïi, ñaát, ñaù…bò cuoán leân thaønh coät buïi gioáng nhö thaân vaø chaân naám, keát hôïp vôùi taùn naám, hình thaønh moät caây naám khoång loà goïi laø “Naám maây nguyeân töû”.

Caûnh töôïng noå trong khoâng khí

205

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

d. Noå ôû maët ñaát, maët nöôùc: (kyù hieäu laø Ñ vaø N) Noå ôû ñoä cao nhoû hôn baùn kính caàu löûa. Muïc ñích: phaù hoaïi nhöõng muïc tieâu kieân coá. Caûnh töôïng noå:

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Vuøng noå hình thaønh baùn caàu löûa hoaëc caàu löûa deït ôû phía döôùi, ôû maët ñaát taïo thaønh moät hoá hình pheãu, ñaát xung quanh hoá raïn nöùt, coù phuû lôùp xæ phoùng xaï. Neáu noå maët nöôùc, nöôùc soâi leân döõ doäi hình thaønh nhöõng ñôït soùng cao vaø voã maïnh nhö soùng thaàn.

Caûnh töôïng noå maët ñaát

e. Noå döôùi ñaát, döôùi nöôùc: (kyù hieäu laø DÑ vaø DN) laø noå saâu trong nöôùc, trong

loøng ñaát vaøi meùt ñeán vaøi nghìn meùt.

Muïc ñích: ñeå tieâu dieät caùc coâng trình ñaëc bieät kieân coá ôû döôùi ñaát, ñeå tieâu dieät

caùc muïc tieâu treân maët nöôùc, döôùi nöôùc phaù huûy quaân caûng, ñeâ ñaäp.

Caûnh töôïng noå: Khoâng coù caàu löûa, nghe tieáng noå traàm, ñaát rung chuyeån. Maët ñaát ôû nôi bom noå bò phaù vôõ, ñaát baén leân taïo thaønh hoá hình noùn cuït roãng loøng, maàu naâu thaãm, hoá bom roäng vaø saâu. Neáu noå döôùi nöôùc, taïi vuøng noå nöôùc soâi, boác hôi noùng ñoû, hình thaønh nhöõng ñôït soùng khoång loà, döõ doäi cao haøng chuïc meùt, ñoàng thôøi moät khoái nöôùc tung leân cao taïo thaønh coät nöôùc cao haøng traêm meùt vaø rôi xuoáng tung toùe thaønh söông muø phoùng xaï, keát hôïp vôùi khoâng khí noùng phuït leân nguoäi daàn thaønh maây phoùng xaï.

Caûnh töôïng noå döôùi ñaát vaø döôùi nöôùc

206

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

II. YEÁU TOÁ SAÙT THÖÔNG CUÛA VUÕ KHÍ HAÏT NHAÂN

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Ñaëc ñieåm saùt thöông cuûa vuõ khí haït nhaân:

- Saùt thöông phaù hoaïi haøng loaït treân dieän tích roäng. - Saùt thöông phaù hoaïi hoãn hôïp do taùc duïng ñoàng thôøi cuûa nhieàu nhaân toá. - Saùt thöông phaù hoaïi ngay khi noå vaø coù theå keùo daøi nhieàu giôø sau khi noå. - Saùt thöông phaù hoaïi trong khu vöïc noå vaø coù theå raát xa khu vöïc noå. Khi vuõ khí haït nhaân noå, duø ñöông löôïng noå cuûa bom ñaïn lôùn hay nhoû, duø cho noå

ôû hình thöùc cao hay thaáp, ñeàu coù nhöõng yeáu toá saùt thöông:

1. Soùng noå (coøn goïi laø soùng kích ñoäng, soùng chaán ñoäng, soùng xung kích, soùng xung

ñoäng). Ngay sau khi vuõ khí haït nhaân noå, ta thaáy xuaát hieän nhöõng laøn soùng noå lan truyeàn ra moïi phía xung quanh moâi tröôøng noå. Naêng löôïng trung bình phaân phoái cho soùng noå chieán khoaûng 50% toång soá naêng löôïng cuûa vuï noå haït nhaân. Soùng noå laø yeáu toá saùt thöông chuû yeáu, noù ñöôïc hình thaønh do suï giaõn nôû nhanh choùng khoái löôïng hôi trong quaû caàu löûa, aùp löïc khoái hôi ñoù ñaït tôùi haøng trieäu atmosphe, noù truyeàn naêng löôïng ñoù cho khoâng khí xung quanh döôùi daïng soùng noå. Soùng noå lan truyeàn trong khoâng khí vôùi vaän toác khoaûng 3000m/s luùc ñaàu tieân, sau ñoù giaûm daàn xuoáng baèng toác ñoä soùng aâm.

a. Söï truyeàn naêng löôïng vaø söï lan truyeàn cuûa soùng noå.

 Khi quaû caàu noå coøn ôû traïng thaùi ñaúng nhieät, ñaúng aùp thì soùng noå chöa hình thaønh vaø söï truyeàn naêng löôïng töø quaû caàu ra moâi tröôøng ngoaøi chuû yeáu laø böùc xaï nhieät. Sau ñoù quaû caàu löûa nôû to nhanh choùng, söï truyeàn naêng löôïng baèng böùc xaï nhieät giaûm ñi vaø söï truyeàn naêng löôïng baèng va chaïm, baèng ñoäng naêng cuûa maûnh vôõ haït nhaân daàn daàn lôùn leân vaø vöôït söï truyeàn nhieät naêng, luùc ñoù hình thaønh soùng noå.

 Khi soùng noå lan truyeàn tôùi moät ñieåm naøo ñoù cuûa moâi tröôøng xung quanh thì aùp suaát nôi ñoù ñoät nhieân taêng cao tieán tôùi cöïc ñaïi, sau giaûm daàn. Maät ñoä, nhieät ñoä, vaän toác cuûa khoâng khí cuõng taêng cao.

 Söï truyeàn lan cuûa soùng noå khoâng phaûi laø söï dòch chuyeån khoái khoâng khí töø taâm noå ra ngoaøi maø laø söï truyeàn naêng löôïng töø caùc phaân töû lôùp khoâng khí naøy sang lôùp khoâng khí khaùc. Caùc phaân töû khoâng khí chæ dao ñoäng taïi choã, bieân ñoä roäng ra, va chaïm vaøo nhau chöù khoâng bò mang ñi theo phöông truyeàn soùng. b. Caáu taïo cuûa soùng noå. Soùng noå goàm coù maët soùng. Maët soùng laø maët tröôùc cuûa soùng, noù ñöôïc xaùc ñònh bôûi caùc thoâng soá nhö sieâu aùp maët soùng, nhieät ñoä maët soùng vaø vaän toác khoâng khí maët soùng. Taùc ñoäng cuûa maët soùng lôùn hay nhoû laø do maët soùng quyeát ñònh.

c. Baûn chaát vaø thaønh phaàn soùng noå.

207

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

 Baûn chaát soùng noå cuûa vuõ khí haït nhaân cuõng gioáng soùng noå cuûa bom ñaïn thöôøng, nhöng khaùc ôû choã laø quy moâ lôùn hôn, phaïm vi phaù hoaïi roäng hôn. Soùng noå bao goàm: soùng tôùi, soùng phaûn xaï, soùng keát hôïp.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

* Khi bom noå treân khoâng, soùng tôùi laø nhöõng laøn soùng hình caàu ñoàng taâm lan ra moïi phía xung quanh taâm noå. Khi soùng tôùi lan truyeàn chaïm maët ñaát, noù neùn eùp daàn vaø truyeàn naêng löôïng cho lôùp khoâng khí saùt maët ñaát laøm cho aùp suaát, nhieät ñoä, maät ñoä khoâng khí taêng ñoät ngoät hình thaønh soùng phaûn xaï vaø coù höôùng vaän ñoäng ngöôïc vôùi cuûa soùng tôùi, maïnh hôn soùng tôùi töø 2 – 8 laàn. Soùng phaûn xaï coù vaän toác lôùn hôn soùng tôùi neân seõ ñuoåi kòp soùng tôùi ôû khu xa vaø keát hôïp vôùi nhau taïo thaønh soùng keát hôïp, coøn goïi laø soùng ñaàu, soùng MACH.

 Soùng keát hôïp coù theå maïnh hôn soùng tôùi ñeán 2 – 3 laàn.

Baûn chaát vaø thaønh phaàn soùng noå

2. Böùc xaï quang.

a. Ñaëc ñieåm vaät lyù. - Böùc xaï quang laø moät yeáu toá saùt thöông gaây hieäu öùng nhieät vaø aùnh saùng cuûa vuï noå haït nhaân. Naêng löôïng cuûa böùc xaï quang chieám khoaûng 35% toång soá naêng löôïng cuûa vuï noå haït nhaân khi noå treân khoâng. Bom ñaïn thoâng thöôøng cuõng phaùt saùng vaø taïo nhieät ñoä cao, nhöng cöôøng ñoä yeáu neân khoâng coi laø moät yeáu toá saùt thöông phaù hoaïi ngöôøi vaø vaät duïng.

- Böùc xaï quang ñöôïc hình thaønh töø quaû caàu löûa. Döôùi taùc duïng cuûa nhieät ñoä cao haøng chuïc trieäu ñoä, caùc nguyeân töû, phaân töû cuûa moâi tröôøng bò kích thích vaø phaùt ra nhöõng böùc xaï coù theå ñoát chaùy moïi sinh vaät, vaät chaát. Nhöõng böùc xaï naøy cuõng gioáng nhö böùc xaï maët trôøi goàm caùc soùng ñieän töø nhö tia hoàng ngoaïi (IR), aùnh saùng nhìn thaáy, tia cöïc tím (UV). Khi bom noå, luùc ñaàu tieân (0,1 ms) quaû caàu löûa coù kích thöôùc nhoû, ví duï bom 100KT sau 10-3s coù 70 taán khoâng khí bò nung noùng, sau 10-2s coù 8600 taán, sau 10-1s coù 20 taán khoâng khí bò nung noùng. Ñoä lôùn cuûa quaû caàu löûa phuï thuoäc vaøo ñöông löôïng noå cuûa bom ñaïn.

Ñöôøng kính quaû caàu löûa Ñöông löôïng noå 270m 600m 800m 2.100m 2.800m

208

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

20KT 400KT 1KT 10MT 20MT - Quaû caàu löûa caøng noå to thì nhieät ñoä beân trong cuûa noù giaûm daàn. Ví duï sau 0,1

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

ms ñoái vôùi bom 20 KT nhieät ñoä ño ñöôïc laø 300.0000K, sau 1,5 ms nhieät ñoä giaûm xuoáng coøn 18000K, nhieät ñoä naøy töông ñöông vôùi nhieät ñoä luùc soùng noå taùch khoûi maët caàu löûa.

b. Caùc giai ñoaïn phaùt trieån nhieät ñoä ôû beà maët quaû caàu löûa: Giai ñoaïn môû ñaàu: raát ngaén khoaûng 1.10-6s, luùc ñoù kích thöôùc caàu löûa raát nhoû, naêng löôïng toûa ra ít, böùc xaï quang trong giai ñoaïn naøy coù taùc duïng saùt thöông khoâng ñaùng keå.

Giai ñoaïn 1: Tính töø khi quaû caàu löûa hình thaønh, nhieät ñoä luùc ñoù töø 50.0000K ñeán 70.0000K cho ñeán khi nhieät ñoä giaûm xuoáng coøn 20000K, thôøi gian naøy khoaûng 1x10-3s.

Giai ñoaïn 2: ôû giai ñoaïn naøy nhieät töø 20000K laïi taêng daàn leân 80000K, sau giaûm

xuoáng 15000K - 17000K thì caàu löûa heát phaùt saùng.

c. Thôøi gian phaùt saùng cuûa caàu löûa:

Caùc giai ñoaïn phaùt trieån nhieät ñoä ôû beà maët quaû caàu löûa

Phuï thuoäc vaøo ñöông löôïng noå vaø chaát löôïng caûi tieán cuûa bom ñaïn: - Bom ñaïn côõ nhoû: phaùt saùng töø 1 – 1,5s. - Bom ñaïn côõ vöøa: phaùt saùng 3s. - Bom ñaïn côõ lôùn: phaùt saùng 8s. - Coù loaïi bom: Phaùt saùng 20s. ví duï: bom 20 KT phaùt saùng < 3s; bom 10MT

phaùt saùng > 10s.

d. Thaønh thaønh cuûa böùc xaï quang. Tyû leä töøng loaïi böùc xaï thay ñoåi tuøy theo töøng giai ñoaïn phaùt trieån cuûa nhieät ñoä: Giai ñoaïn 1: chuû yeáu phaùt ra tia cöïc tím, nhöõng tia naøy bò khoâng khí haáp thuï gaàn

heát neân taùc haïi khoâng ñaùng keå.

Giai ñoaïn 2: tia cöïc tím: 13%, aùnh saùng nhìn thaáy 45%, tia hoàng ngoaïi 48%.

Nhieät ñoä caàu löûa caøng giaûm thì tyû leä tia hoàng ngoaïi caøng taêng leân. Khi noå treân cao, taùc haïi cuûa böùc xaï quang maïnh nhaát.

3. Böùc xaï xuyeân.

209

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

a. Tính chaát chung:

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Laø yeáu toá saùt thöông heát söùc quan troïng, yeáu toá ñaëc tröng cuûa vuõ khí haït nhaân, nhaát laø vuõ khí côõ nhoû vaø cöïc nhoû. Ñoái vôùi vuõ khí haït nhaân côõ trung bình, toån thöông do böùc xaï xuyeân chieám 15-20%, nhöng vôùi côõ cöïc nhoû, toån thöông do böùc xaï xuyeân coù theå leân tôùi 40%.

b. Thaønh phaàn cuûa böùc xaï xuyeân: anpha, beâta, gamma, nôtron maø ta goïi laø nhöõng böùc xaï haït nhaân ban ñaàu (rayons nuclecires initials). Nhöng vì tia anpha vaø beâta coù khoaûng chaïy ngaén vaø bò haáp thuï nhanh choùng bôûi moâi tröôøng xung quanh taâm noå vaø khoâng coù taùc duïng saùt thöông töùc thôøi neân chæ coøn coù tia gamma vaø doøng haït nôtron coù theå baén ñi xa vaø gaây taùc haïi. Ta goïi chuùng laø böùc xaï xuyeân. c. Böùc xaï xuyeân cuûa vuõ khí haït nhaân. Vuõ khí nhieät haïch khi noå cuõng taïo ra böùc xaï xuyeân nhö vuõ khí phaân haïch, nhöng thaønh phaàn böùc xaï xuyeân chuû yeáu laø nôtron vaø nôtron naøy coù naêng löôïng raát lôùn, khoaûng 14 MeV neân ta goïi nôtron cöïc nhanh.

Moät ñieàu caàn chuù yù laø tyû leä giöõa nôtron vaø gamma trong böùc xaï xuyeân thì khoâng coá ñònh maø tuøy theo hình thöùc noå, ñöông löôïng noå vaø cöï ly khoaûng caùch. Theo moät vaøi taøi lieäu cuûa lieân xoâ (cuõ) thì vôùi moät quaû bom 1 KT, noå trong khoâng khí, ôû caùch taâm noå 3km thì lieàu gamma cao hôn nôtron 10 laàn, ôû caùch taâm noå 400m thì nôtron cao hôn gamma 5 laàn. Coøn lieàu böùc xaï xuyeân noùi chung phuï thuoäc chuû yeáu vaøo côõ vuõ khí, hình thöùc noå, thôøi gian sau khi noå.

Soá löôïng böùc xaï xuyeân phuï thuoäc vaøo thôøi gian: 8 2 98 70 4 84 3 78 1 55 5 92 10 100

Thôøi gian sau khi noå (s) % lieàu xaï so vôùi toång lieàu xaï

4. Böùc xaï dö.

a. Böùc xaï dö (coøn goïi laø chaát phoùng xaï) sinh ra trong noå vuõ khí haït nhaân, laø moät nhaân toá saùt thöông ñaëc tröng vaø chieám 10% soá naêng löôïng toûa ra cuûa vuï noå. Böùc xaï dö khaùc böùc xaï xuyeân ôû choã böùc xaï xuyeân chæ coù taùc duïng trong khoaûng 10-15s sau khi noå vaø treân moät dieän tích khoâng roäng, coøn böùc xaï dö thì gaây taùc haïi trong khoaûng thôøi gian daøi vaøi giôø ñeán vaøi naêm vaø treân moät dieän tích roäng coù khi tôùi haøng traêm km2.

b. Nguoàn goác phaùt sinh böùc xaï dö: do caùc saûn phaåm phaân haïch (quan troïng nhaát); caùc chaát phoùng xaï caûm öùng; chaát noå haït nhaân khoâng tham gia phaûn öùng.

210

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

c. Trong 3 nguoàn treân, quan troïng nhaát laø caùc saûn phaåm phaân haïch. d. Trong noå vuõ khí haït nhaân, böùc xaï dö cuoán theo buïi ñaát caùt töø maët ñaát leân cao. Khi caàu löûa ñaõ boác cao vaø nguoäi ñi, caùc chaát phoùng xaï keát hôïp vôùi oxy vaø ni tô trong khoâng khí taïo thaønh caùc oxyt vaø nitrit, phaàn lôùn laø oxyt kim loaïi naëng. Caùc hôïp chaát phoùng xaï oxyt vaø nitrit seõ hoøa laãn ñaùm maây phoùng xaï,

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

baùm vaø quyeän vaøo buïi ñaát caùt taïo thaønh buïi phoùng xaï coù khoái löôïng vaø kích thöôùc khaùc nhau. Buïi phoùng xaï côõ nhoû bay lô löûng trong khoâng khí gaây ra nhieãm xaï khoâng khí, neáu vuõ khí haït nhaân noå raát cao buïi coù theå bay vaøo taàng bình löu khí quyeån, lan ñi roäng vaø toàn taïi laâu ôû ñoù.

Söï taïo thaønh khu nhieãm xaï trong vuï noå haït nhaân

e. Buïi phoùng xaï côõ vöøa vaø lôùn seõ rôi xuoáng maët ñaát vôùi toác ñoä nhanh chaäm khaùc nhau ôû vuøng quanh taâm noå laøm cho maët ñaát trong moät phaïm vi naøo ñoù bò nhieãm chaát phoùng xaï, ta goïi laø khu vöïc nhieãm xaï. Nhöõng buïi phoùng xaï coù kích thöôùc lôùn seõ rôi nhanh xuoáng vaøo ñieåm chieáu taâm noå hoaëc taâm noå, taïo thaønh khu vöïc nhieãm xaï gaàn. Nhöõng buïi phoùng xaï côõ vöøa coù theå theo gioù bay trong khoâng khí moät thôøi gian vaø rôi xuoáng ñaát chaäm hôn caùch xa ñieåm chieáu taâm noå hoaëc taâm noå, taïo thaønh khu nhieãm xaï xa. Khu nhieãm xaï xa vaø khu nhieãm xaï gaàn noái lieàn vôùi nhau.

5. Xung ñieän töø.

211

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Ngöôøi ta phaùt hieän ñöôïc yeáu toá naøy töø naêm 1962 qua caùc vuï noå haït nhaân ôû ñoä cao 40 – 480km. Nguyeân nhaân phaùt sinh xung töø laø do caùc phaân töû, nguyeân töû trong khoâng khí bò ion hoùa döôùi taùc duïng cuûa böùc xaï xuyeân, taïo neân nhöõng ñaùm maây ion aâm (e-) vaø ñaùm maây ion döông. Khi xuaát hieän nhöõng ñaùm maây khaùc daáu nhö vaäy thì ñoàng thôøi cuõng phaùt sinh moät ñieän tröôøng maïnh, noù ñaõ taùc duïng tôùi caùc vaät lieäu ñieän töû, baùn daãn vaø gaây hö hoûng.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

KIEÁN THÖÙC HOÙA HOÏC CÔ BAÛN CAÀN NAÉM VÖÕNG I. Nguyeân töû ñöôïc taïo neân bôûi electron vaø haït nhaân. Haït nhaân ñöôïc taïo neân bôûi proton vaø

nôtron.

qe = 1- ; me  0,00055 u qp = 1+ ; mp  1 u. qn = 0 ; mn  1 u.

II. Trong nguyeân töû, soá proton = soá electron

Soá khoái A = Z + N

- Nguyeân töû khoái ñöôïc coi nhö baèng toång soá caùc proton vaø caùc nôtron (gaàn ñuùng) - Nguyeân töû khoái cuûa moät nguyeân toá coù nhieàu ñoàng vò laø nguyeân töû khoái trung bình cuûa

caùc ñoàng vò, coù tính ñeán tæ leä phaàn traêm soá nguyeân töû cuûa moãi ñoàng vò. - Nguyeân toá hoùa hoïc goàm nhöõng nguyeân töû coù cuøng ñieän tích haït nhaân. - Caùc ñoàng vò cuûa moät nguyeân toá hoùa hoïc laø caùc nguyeân töû coù cuøng soá proton, khaùc soá

nôtron.

Soá hieäu nguyeân töû Z vaø soá khoái A ñaëc tröng cho nguyeân töû:

III. Kyù hieäu nguyeân töû IV. Obitan nguyeân töû.

- Chuyeån ñoäng cuûa electron trong nguyeân töû ñöôïc moâ taû baèng hình aûnh cuûa caùc obitan

nguyeân töû.

- Obitan nguyeân töû laø khu vöïc khoâng gian xung quanh haït nhaân maø taïi ñoù xaùc suaát coù maët

(hay xaùc suaát tìm thaáy) electron xung quanh haït nhaân.

- Caùc obitan px, py, pz (ñöôïc vieát laø AO-px, AO-py, AO-pz) coù daïng hình soá taùm noåi, ñònh

höôùng theo 3 truïc x, y vaø z cuûa heä toïa ñoä Ñeà-caùc.

212

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

V. Toång hôïp sô ñoà caáu taïo nguyeân töû :

Kích thöôùc, khoái löôïng nguyeân töû

Proton (p)

Haït nhaân nguyeân töû

Nôtron (n)

Ñieän tích: 1+ Khoái löôïng: 1i Khoái löôïng: 1u Khoái löôïng: 1i Ñieän tích: 0 Khoái löôïng: 1i

Khoái löôïng: 1u

Nguyeân töû

Voû nguyeân töû

Electron (e)

Ñieän tích: 1- Khoái löôïng: 1i

Khoái löôïng: 5,5.10-4u Khoái löôïng: 1i

Obitan nguyeân töû

Goàm caùc electron coù naêng löôïng gaàn baèng nhau

Lôùp electron

Kyù hieäu: n = 1 2 3 4 5 6 7

K L M N O P Q

Soá obitan: n2

Phaân lôùp

Caáu truùc voû nguyeân töû

Goàm caùc electron coù naêng löôïng gaàn baèng nhau löôïng: Kyù hieäu: s p d f 1i

electron

Soá obitan: 1 3 5 7

Nguyeân lyù Pau-li

Söï phaân boá

electron

Nguyeân lyù vöõng beàn Quy taéc Hun

Traät töï caùc möùc naêng löôïng

Caáu hình electron nguyeân töû

Ñaëc ñieåm lôùp electron ngoaøi cuøng

Ñieän tích haït nhaân (Z+): Z = soá p = soá e

Soá khoái (A): A = Z+N

Nguyeân toá hoùa hoïc

Ñoàng vò

Nguyeân töû khoái trung bình:

Söï phaân raõ haït nhaân – phoùng xaï vaø phaân haïch

VI.

213

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

1. Tính phoùng xaï: laø tính chaát cuûa moät soá haït nhaân nguyeân töû khoâng beàn coù theå töï bieán ñoåi vaø phaùt ra caùc böùc xaï haït nhaân (thöôøng ñöôïc goïi laø caùc tia phoùng xaï). Caùc nguyeân töû coù tính phoùng xaï goïi laø caùc ñoàng vò phoùng xaï, coøn caùc nguyeân töû khoâng phoùng xaï goïi laø caùc ñoàng vò beàn. Caùc nguyeân töû chæ goàm caùc ñoàng vò phoùng xaï (khoâng coù ñoàng vò beàn) goïi laø nguyeân toá phoùng xaï.

2. Tia phoùng xaï coù theå laø chuøm caùc haït mang ñieän döông nhö haït  (phoùng xaï ), haït proton; mang ñieän aâm nhö chuøm electron (phoùng xaï ); khoâng mang ñieän nhö haït nôtron hoaëc tia  (tia coù baûn chaát gioáng nhö aùnh saùng) nhöng naêng löôïng lôùn hôn nhieàu). Söï töï bieán ñoåi nhö vaäy cuûa haït nhaân nguyeân töû, thöôøng goïi laø söï phaân raõ phoùng xaï hay phaân raõ haït nhaân.

3. Töï phaân haïch, laø quaù trình haït nhaân cuûa caùc nguyeân töû phoùng xaï coù soá khoái lôùn nhö 235U töï vôõ ra thaønh caùc maûnh haït nhaân keøm theo söï thoaùt ra nôtron vaø moät soá haït cô baûn khaùc, cuõng laø moät daïng cuûa söï phaân raõ haït nhaân.

4. Trong töï phaân haïch vaø phaân raõ haït nhaân ñeàu coù söï huït khoái löôïng, töùc laø toång khoái löôïng cuûa caùc haït taïo thaønh nhoû hôn khoái löôïng cuûa haït nhaân ban ñaàu. Khoái löôïng bò hao huït naøy chuyeån hoùa thaønh naêng löôïng khoång loà ñöôïc tính theo phöông trình noåi tieáng cuûa anh-xtanh (A.Eistein): E = m.c2. Trong ñoù, E laø naêng löôïng thoaùt ra khi phaân raõ haït nhaân (naêng löôïng naøy naèm trong ñoäng naêng cuûa caùc haït thoaùt ra khi phaân raõ haït nhaân vaø naêng löôïng cuûa böùc xaï ; m laø ñoä huït khoái; c = 2,988.108m/s laø vaän toác aùnh saùng trong chaân khoâng. Söï phoùng xaï töï nhieân

VII. Naêm 1896, nhaø vaät lyù ngöôøi Phaùp Beùc-cô-ren (A.Becquerel) vaø sau ñoù laø oâng baø Pi-e Quy-ri vaø Ma-ri Quy-ri (Pieørre Curie vaø Marie Curie) phaùt hieän ra raèng caùc hôïp chaát cuûa urani coù khaû naêng töï phaùt ra nhöõng tia khoâng qua nhöõng vaät maø tia saùng thöôøng khoâng ñi qua ñöôïc, goïi laø caùc tia phoùng xaï. Döôùi taùc duïng cuûa ñieän tröôøng tia phoùng xaï bò taùch laøm ba tia: 1. 7.1. Tia  (anpha) leäch veà phía cöïc aâm cuûa ñieän tröôøng, goàm caùc haït  mang hai ñieän tích

döông, coù khoái löôïng baèng khoái löôïng cuûa nguyeân töû heli.

2. 7.2. Tia  (beâta) leäch veà phía cöïc döông cuûa ñieän tröôøng, goàm caùc haït electron. 3. 7.3. Tia  (gamma) khoâng leäch veà cöïc naøo cuûa ñieän tröôøng, coù baûn chaát gioáng nhö tia saùng

Nhöõng nghieân cöùu veà baûn chaát cuûa hieän töôïng phoùng xaï chöùng toû raèng haït nhaân cuûa caùc nguyeân töû phoùng xaï khoâng beàn, töï phaân huûy vaø phoùng ra caùc haït vaät chaát khaùc nhau nhö haït , , keøm theo böùc xaï ñieän töø nhö tia . Ñoàng thôøi vôùi hieän töôïng phoùng xaï töï nhieân, ngöôøi ta cuõng phaùt hieän moät soá loaïi nguyeân töû cuûa moät soá nguyeân toá nhaân taïo cuõng coù khaû naêng phoùng xaï.

VIII. ÖÙng duïng cuûa ñoàng vò phoùng xaï

Maëc duø maõi tôùi naêm 1896 hieän töôïng phoùng xaï môùi ñöôïc phaùt hieän bôûi nhaø baùc hoïc Phaùp Bec-cô-ren, nhöng caùc ñoàng vò phoùng xaï ñaõ nhanh choùng ñoùng vai troø ñaùng keå trong lòch söû phaùt trieån cuûa theá kyû XX vaø theá kyû chuùng ta ñang soáng. ÖÙng duïng ñoàng vò phoùng xaï trong caùc lónh vöïc

214

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

khaùc nhau cuûa kyõ thuaät vaø ñôøi soáng chuû yeáu döïa treân hai yeáu toá: (1) Töông taùc maïnh cuûa tia phoùng xaï vôùi moâi tröôøng vaät chaát maø noù ñi qua; (2) Do söï phaùt tia phoùng xaï, caùc ñoàng vò phoùng xaï deã ñöôïc phaùt hieän baèng caùc maùy ño phoùng xaï, neân coù theå ñoùng vai troø cuûa caùc nguyeân töû ñaùnh daáu. Sau ñaây laø moät vaøi thí duï veà öùng duïng ñoàng vò phoùng xaï. 1. Trong nghieân cöùu sinh hoïc vaø noâng nghieäp

- Trong nhöõng thaønh töïu röïc rôõ gaàn ñaây cuûa nghieân cöùu di truyeàn hoïc, giaûi maõ gen, tìm hieåu söï vaän chuyeån caùc axit amin trong cô theå sinh vaät, … vai troø cuûa caùc nguyeân töû ñaùnh daáu laø raát quan troïng.

- Caùc tia phoùng xaï coù naêng löôïng lôùn, gaây ra caùc ñoät bieán gen taïo thaønh caùc gioáng môùi

vôùi nhieàu tính chaát öu vieät. Ñaây laø cô sôû cuûa caùch maïng xanh treân theá giôùi.

- Tia  cuûa ñoàng vò 60Co laø taùc nhaân tieät truøng, choáng naám moác höõu hieäu trong baûo quaûn

löông thöïc, thöïc phaåm vaø caùc loaïi haït gioáng.

2. Trong y hoïc

- Trong y hoïc, caùc ñoàng vò phoùng xaï thöôøng ñöôïc duøng roäng raõi cho hoaït ñoäng nghieân cöùu,

chaån ñoaùn vaø ñieàu trò.

- Caùc hôïp chaát ñaùnh daáu hoùa phoùng xaï cung caáp caùc thoâng tin giaûi phaãu hoïc veà noäi taïng

con ngöôøi, veà hoaït ñoäng cuûa caùc cô quan rieâng bieät, phuïc vuï cho chaán ñoaùn beänh.

- Tia phoùng xaï ñöôïc söû duïng trong caùc phöông phaùp chuïp caét lôùp. - Töø laâu ngöôøi ta ñaõ söû duïng ñoàng vò 131I trong chaån ñoaùn vaø ñieàu trò beänh tuyeán giaùp. - Tia  coù theå hoäi tuï taïo thaønh chuøm tia coù naêng löôïng lôùn, ñöôïc söû duïng nhö moät löôõi dao saéc (dao gamma) trong caùc ca moå khoâng chaûy maùu ñoái vôùi caùc khoái u naèm saâu trong naõo, maø beänh nhaân khoâng caàn phaûi gaây meâ, coù theå ñi laïi ñöôïc ngay sau ca moå… Naêm 2005, moät thieát bò “dao gamma” nhö vaäy ñaõ ñöôïc ñöa vaøo söû duïng ôû Vieät Nam (taïi Beänh vieän Tröôøng Ñaïi hoïc Y khoa Hueá). 3. Trong coâng nghieäp vaø nghieân cöùu khoa hoïc  Phöông phaùp nguyeân töû ñaùnh daáu ñöôïc duøng roäng raõi ñeå theo doõi söï di chuyeån cuûa nöôùc maët, nöôùc ngaàm, kieåm tra toác ñoä thaám qua ñeâ, ñaäp, thaêm doø daàu khí, nghieân cöùu cô cheá cuûa caùc phaûn öùng phöùc taïp vaø ño ñaïc caùc haèng soá hoùa lyù.

 Tia  vôùi khaû naêng ñaâm xuyeân maïnh cho pheùp kieåm tra ñoä ñaëc khít cuûa beâ toâng vaø caùc vaät lieäu keát khoái, phaùt hieän caùc khuyeát taät, nöùt, gaãy naèm saâu trong vaät lieäu maø khoâng phaûi phaù maãu.

 Naêng löôïng cuûa tia phoùng xaï coù theå gaây ra nhieàu bieán ñoåi hoùa hoïc, bieán tính nhieàu vaät lieäu

taïo ra caùc vaät lieäu môùi, vôùi nhöõng tính chaát cöïc kyø ñoäc ñaùo.

 Caùc phöông phaùp haït nhaân coù khaû naêng phaùt hieän taïp chaát ôû noàng ñoä raát nhoû (10-9 – 10-8), ñaõ laøm thay ñoåi ñaùng keå dieän maïo cuûa Hoùa hoïc phaân tích hieän ñaïi. Phaân tích ñoàng vò cho pheùp xaùc ñònh tuoåi cuûa maãu ñaát ñaù hoaëc maãu hoùa thaïch…

215

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

BAØI 28: TOÅN THÖÔNG DO VUÕ KHÍ HAÏT NHAÂN

Vuõ khí haït nhaân gaây nhieàu loaïi toån thöông ñoái vôùi ngöôøi:

- Toån thöông ñôn thuaàn, cô theå chæ bò moät toån thöông, ví duï chæ bò boûng do böùc

xaï quang.

- Toån thöông hoãn hôïp laø do bò 2-3 loaïi toån thöông ñoàng thôøi hoaëc noái tieáp nhau, ví duï vöøa bò boûng do böùc xaï quang vöøa bò gaõy xöông. Trong toån thöông hoãn hôïp laïi coù toån thöông hoãn hôïp phoùng xaï (laø toån thöông hoãn hôïp nhöng trong ñoù coù moät yeáu toá phoùng xaï, ví duï vöøa bò boûng vöøa bò beänh phoùng xaï caáp).

Toån thöông do VKHN %

Toån thöông hoãn hôïp 65%

Boûng ñôn thuaàn 15%

Beänh PX ñôn thuaàn 15%

Chaán thöông ñôn thuaàn 5%

- Tyû leä toån thöông phuï thuoäc vaøo ñöông löôïng noå, loaïi vuõ khí vaø phöông thöùc noå, khoaûng caùch… nhöng noùi chung thöïc hieän hoãn hôïp chieám nhieàu hôn khoaûng 60-70%.

BPXC + Boûng 37% 37%

BPXC + chaán thöông 5%

Boûng + chaán thöông 5%

BPXC+Boûng+ C/thöông18%

75% BOÛNG

75% BEÄNH PXC

37% CHAÁN THÖÔNG Sô ñoà phaân loaïi toån thöông do vuõ khí haït nhaân theo taùc giaù STEINER

I. TOÅN THÖÔNG ÑÔN THUAÀN

1. Toån thöông do soùng noå.

216

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Toån thöông ñöôïc chia laøm hai loaïi: Toån thöông tröïc tieáp do soùng noå vaø toån thöông giaùn tieáp. Beänh sinh cuûa toån thöông do soùng noå raát phöùc taïp, noù laø söï toång

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

hôïp cuûa nhieàu yeáu toá: tinh thaàn, aùp suaát, taùc duïng cô hoïc gaây nhieàu roái loaïn beänh lyù ôû voû naõo, maïch maùu, noäi tieát… Toån thöông do soùng noå phuï thuoäc töøng vuøng, töøng khu vöïc:

Khu vöïc A: 100% thöông binh raát naëng. Khu vöïc B: thöông binh nhieàu vaø naëng. Khu vöïc C: thôøi gian nhieàu vaø vöøa. Khu vöïc D: thöông binh nheï. Baùn kính caùc khu vöïc A, B, C, D phuï thuoäc vaøo ñöông löôïng noå. a. Soùng noå gaây toån thöông tröïc tieáp: Khi soùng noå trong quaù trình vaän ñoäng trong khoâng khí tieáp xuùc vôùi cô theå ngöôøi vaø gaây toån thöông, naëng nhaát laø caùc cô quan roãng nhö phoåi, ruoät… sau ñeán cô quan chöùa dòch nhö maïch maùu, tuûy…cuoái cuøng laø cô quan ñaëc nhö gan, laùch, cô, xöông. Toån thöông lôùn nhaát laø luùc soùng noå baét ñaàu tieáp xuùc cô theå. Veà laâm saøng toån thöông tröïc tieáp coù ñaëc ñieåm laø nhìn beà ngoaøi töôûng khoâng vieäc gì nhöng beân trong toån thöông raát naëng. Nhöõng cô quan hay bò toån thöông tröïc tieáp laø cô quan hoâ haáp (chaán thöông thaønh ngöïc, raùch nhu moâ phoåi, xuaát huyeát phoåi), cô quan tieâu hoùa (vôõ daï daøy, vôõ ruoät), caùc cô quan khaùc trong oå buïng (gan, laùch, baøng quang, thaän), naõo (xuaát huyeát naõo, tuï maùu maøng cöùng, lieät nöûa ngöôøi), tai (uø, chaûy maùu oáng tai ngoaøi, thuûng maøng nhó…).

b. Soùng noå gaây toån thöông giaùn tieáp (chieám khoaûng 70%) baèng caùch: Haát tung ngöôøi leân, sau rôi ngöôøi xuoáng; Vaêng maûnh ñaát, ñaù coù vaän toác lôùn vaøo

cô theå; Soùng noå gaây ñoå caây coái, nhaø cöûa, saäp haàm hoá ñeø leân ngöôøi. Veà laâm saøng thöôøng coù nhöõng hoäi chöùng ñeø eùp, hoäi chöùng vuøi laáp, hoäi chöùng toån thöông naõo, toån thöông maét (veát thöông nhaõn caàu, dò vaät ôû maét). c. Bieän phaùp chung veà xöû trí, ñieàu trò toån thöông do soùng noå: - Chaán thöông soï naõo: phaûi ñieàu chænh caân baèng nöôùc, cho caùc thuoác lôïi tieåu,

thuoác choáng phuø naõo, taêng aùp soï naõo, xöû trí phaãu thuaät khi caàn thieát.

- Toån thöông taïng oå buïng: ñi ñoâi vôùi vieäc chöõa “soác”, phaûi moå xöû trí taïng bò

toån thöông, boå sung ñuû dòch theå, maùu, thuoác khaùng sinh….

- Hoäi chöùng ñeø eùp chi theå: ngoaøi vieäc giaûi quyeát taïi choã caàn xöû trí toaøn thaân nhö ñieàu trò soác chaán thöông, suy thaän caáp, phaûi ñieàu tuøy theo töøng thôøi kyø, töøng theå, laøm toát kyõ thuaät garoâ, coá ñònh chi phoùng beá novocain, raïch roäng toå chöùc bò caêng phuø, truyeàn dòch, truyeàn huyeát töông (khoâng truyeàn maùu), cho uoáng Nabi – carbonat, boå sung nöôùc ñieän giaûi…

- Hoäi chöùng vuøi laáp: caàn chuù yù xem xeùt toån thöông noäi taïng, xöû trí veá thöông

hôû vaø kín, caáp cöùu ngaït kòp thôøi.

2. Toån thöông do böùc xaï quang.

217

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Böùc xaï quang gaây toån thöông da vaø maét baèng nhieät ñoä vaø aùnh saùng. a. Toån thöông da: Böùc xaï quang gaây neân boûng aùnh saùng vaø boûng löûa.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

- Boûng aùnh saùng: coøn goïi laø boûng tröïc tieáp. boûng naøy do böùc xaï quang coù cöôøng ñoä aùnh saùng lôùn chieáu roïi tröïc tieáp vaøo daï, nhaát laø nhöõng phaàn hôû cuûa thaân theå (ñaàu, maët, coå, baøn tay…). Boûng xuaát hieän phaàn lôùn vaøo thôøi ñieåm 6/10 giaây ñaàu tieân, thöôøng gaây boûng vôùi nhöõng ngöôøi ñang ôû ngoaøi trôøi. Ñaëc ñieåm laâm saøng cuûa boûng aùnh saùng laø boûng khu truù ôû moät phía thaân theå, xaûy ra ñoät ngoät, töùc thôøi, phuï thuoäc maøu saéc, ñoä roäng heïp, chaát lieäu cuûa quaàn aùo, veát boûng ít phuø neà, ít tieát dòch. Söï tieán trieån cuûa boûng thöôøng khoâng toát, thöôøng coù hieän töôïng nhieãm khuaån, hoaïi töû, coù roái loaïn saéc toá (maøu da choã bò boûng saãm, ñen laïi sau khi khoûi), söï lieàn da chaäm vaø hay coù seïo loài.

- Boûng löûa, coøn goïi laø boûng giaùn tieáp, nguyeân nhaân do aùnh saùng caàu löûa, vì coù cöôøng ñoä lôùn neân gaây nhöõng ñaùm chaùy roäng laøm nhieàu ngöôøi bò boûng. ÔÛ gaàn taâm noå coù theå hình thaønh baõo löûa keùo daøi haøng tieáng ñoàng hoà. Ñaùm chaùy laøm nhieät ñoä moâi tröôøng vuøng ñoù taêng cao, löôïng oxy trong khoâng khí giaûm xuoáng vaø taïo neân nhieàu saûn phaåm ñoäc nhö khí cacbonic, oxy cacbon. Boûng löûa do böùc xaï quang gaây neân thöôøng coù ñaëc ñieåm: nhieàu ngöôøi bò cuøng moät luùc, ngoaøi boûng ôû da, thöôøng keøm theo boûng nieâm maïc ñöôøng hoâ haáp (do hít thôû khoâng khí noùng), keøm theo ngaït (do oxy khoâng khí giaûm), keøm theo nhieãm ñoäc (do saûn phaåm ñoäc trong khoâng khí nhö oxyt cacbon) ñeå phaùt sinh “soác” vaø thöôøng coù bieán chöùng nhieãm truøng. Neáu khoâng ñöôïc chaêm soùc, aên uoáng, veä sinh toát thì seõ coù hieän töôïng suy moøn boûng vaø loeùt hoaïi töû.

- Xöû trí boûng do böùc xaï quang.

Phaûi chuù yù xöû trí ngay soác boûng, truyeàn maùu kòp thôøi, naâng huyeát aùp trôû laïi bình thöôøng, aùp duïng caùc bieän phaùp chöõa boûng bình thöôøng, neáu coù boûng hoâ haáp phaûi thöôøng xuyeân huùt ñôøm dòch, chuù yù theo doõi boå sung nöôùc, ñieän giaûi, cho khaùng sinh choáng nhieãm khuaån, choáng loeùt…ñoái vôùi boûng noâng thì ôû taïi choã bò boûng duøng caùc thuoác laøm se khoâ vaø taïo maøng che phuû (cao xoan traø, cao laù sim, cao laø vu…), ñoái vôùi boûng saâu vaø dieän roäng thì bieán hoaïi töû öôùt thaønh hoaïi töû khoâ, sau hai ba tuaàn duøng thuoác laøm ruïng moâ hoaïi töû, caét moâ hoaïi töû, tieáp da sôùm. ÔÛ nhöõng thôøi kyø ñaàu sau cuûa boûng löu yù ñieàu trò bieán chöùng nhieãm khuaån, suy moøn boûng, tieán haønh caùc bieän phaùp hoài phuïc chöùc naêng.

b. Toån thöông maét. Böùc xaï quang taùc ñoäng vaøo maét gaây toån thöông roái loaïn chính chöùc naêng thò

giaùc vaø toån thöông thöïc theå, bieåu hieän treân laâm saøng:

218

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

- Quaùng maét: laø hieän töôïng giaûm thò löïc taïm thôøi, laø hieän töôïng roái loaïn chöùc naêng thò giaùc, chieám tyû leä khoaûng 2%, xuaát hieän ngay sau khi noå, coù lieân quan ñeán hình thöùc noå, caøng noå cao thì khoaûng caùch gaây quaùng maét caøng lôùn, quaùng maét xuaát hieän ôû cöï ly raát xa taâm noå nôi maø böùc xa xuyeân vaø soùng noå khoâng taùc ñoäng tôùi. Baûn thaân hieän töôïng naøy khoâng quan troïng nhöng noù laøm trôû ngaïi nhieàu cho haønh ñoäng chieán ñaáu, nhaát laø ñoái vôùi caùc phi coâng ñang

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

bay. Ñaëc ñieåm laâm saøng laø thò löïc maét giaûm nhieàu, khoâng nhìn roõ, ban ngaøy keùo daøi 3-5 phuù, ban ñeâm 30 phuùt (vì ñoàng töû giaõn roäng). Maét xuaát hieän caûm giaùc coù ruoài bay, sôï aùnh saùng, neáu naëng thì coù hieän töôïng co thaét mi maét, ñau oå maét. Nhöõng hieän töôïng treân hoài phuïc nhanh, khoâng caàn ñieàu trò cuõng khoûi. neáu coù ñau vaø co thaét mi maét thì nhoû maét baèng dung dòch Dicain 0,1 – 0,25%. - Boûng mi maét: raát hay gaëp, baûn thaân boûng mi maét khoâng quan troïng, nhöng chuù yù laø khi coù boûng mi maét thì ñaùy maét cuõng coù theå bò toån thöông (boûng voõng maïc). Ñaëc ñieåm laâm saøng laø mi maét söng phuø, coù noát phoàng, tieát dòch, loâng mi chaùy truïi, xöû trí nhö boûng thöôøng, khoâng coù gì ñaëc bieät.

- Boûng giaùc maïc, keát maïc: Ít gaëp, toån thöông nheï vì coù phaûn xaï chôùp baûo veä, choùng khoûi. Veà laâm saøng, toån thöông khoâng coù gì ñaëc bieät, vieâm phuø nheï döôùi keát maïc hoaëc lieân baøo giaùc maïc, khoûi trong voøng moät thaùng. Nhöng chuù yù neáu hieän töôïng vieâm giaùc maïc xuaát hieän muoän sau 1 tuaàn leã, thì khoù khoûi vaø trôû thaønh loeùt giaùc maïc.

- Boûng voõng maïc: AÙnh saùng böùc xaï quang taùc ñoäng vaøo maét, moät phaàn bò phaûn chieáu laïi ôû beà maët giaùc maïc, moät phaàn bò thuûy tinh theå haáp thuï, coøn phaàn lôùn ñi vaøo ñaùy maét bieán thaønh nhieät naêng vaø gaây boûng voõng maïc. Ñaëc ñieåm laâm saøng laø coù hieän töôïng quaùng maét, khoâng coù caûm giaùc ñau, sôï aùnh saùng, soi ñaùy maét thaáy coù hieän töôïng thaåm laäu huyeát thanh hoaëc xuaát huyeát ñaùy maét, neáu boûng xaûy ra ôû vò trí daây thaàn kinh thò giaùc thì seõ bò muø.

- Ñieàu trò toån thöông maét.

Noùi chung sau khi caáp cöùu sô boä caàn chuyeån thöông binh veà beänh vieän chuyeân khoa maét ñeå theo doõi vaø ñieàu trò.

3. Toån thöông do böùc xaï xuyeân.

- Böùc xaï xuyeân chuû yeáu laø taùc haïi ngöôøi vaø caùc ñoäng vaät vôùi ñaëc tính ñaâm xuyeân maïnh vaø coù khaû naêng ion hoùa, böùc xaï coù theå chieáu vaøo cô theå con ngöôøi goïi laø chieáu xaï beân ngoaøi. Thöôøng gaây neân beänh phoùng xaï caáp tính. - Cô cheá taùc haïi cuûa böùc xaï xuyeân ñoái vôùi cô theå ngöôøi laø söï ion hoùa, phaù hoaïi caáu truùc phaân töû cuûa teá baøo. Trong caùc phaân töû chaát höõu cô vaø voâ cô thaønh teá baøo xaûy ra nhöõng bieán ñoåi veà hoùa hoïc laøm cho teá baøo bò bieán ñoåi hoaëc huûy hoaïi. Trong cô theå ngöôøi ta nöôùc chieám 70% taïo thaønh caùc chaát H2O2, H2, HO2 laø nhöõng chaát raát ñoäc vôùi cô theå, laøm cho quaù trình phaân chia teá baøo chaäm ñi hoaëc döøng laïi.

- Böùc xaï xuyeân taùc haïi chuû yeáu ñoái vôùi nhaân cuûa teá baøo, ngaên caûn söï toång hôïp vaät lieäu di truyeàn (ADN) xaâm phaïm vaø caùc nhieãm saéc theå vaø ngaên caûn söï sinh ra teá baøo con, nhaát laø teá baøo maùu, tuûy, sinh duïc, laøm toån thöông vaät lieäu di truyeàn cuûa teá baøo sinh duïc taïo ra nhöõng bieán dò.

219

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

- Cô cheá ñöôïc chia laøm 5 giai ñoaïn:

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

 Giai ñoaïn Vaät lyù: Kích thích phaân töû, nguyeân töû xaûy ra 10-12s.  Giai ñoaïn Lyù hoùa: taïo thaønh caùc goác töï do H, OH, H2O2, H2, -HO2.  Giai ñoaïn Hoùa hoïc: laø giai ñoaïn caùc goác töï do, caùc phaân töû môùi taïo thaønh

taùc duïng vôùi teá baøo.

 Giai ñoaïn Sinh hoùa: sau khi taùc duïng vôùi teá baøo, taùc duïng vôùi caùc men cuûa

cô theå nhaát laø caùc men coù nhoùm –SH.

 Giai ñoaïn Sinh vaät: gaây toån thöông caùc boä phaän cuûa cô theå gaây neân beänh

phoùng xaï.

- Caùc thôøi kyø phaùt trieån cuûa beänh phoùng xaï coù 5 thôøi kyø:

 Thôøi kyø khoâng phaûn öùng: töø vaøi giôø ñeán vaøi chuïc giôø.  Thôøi kyø phaûn öùng ñaàu tieân: töø vaøi giôø ñeán vaøi ngaøy coù trieäu chöùng meät moûi, ñau ñaàu, aên khoâng ngon, roái loaïn tieâu hoùa, mieäng khoâ, ñaéng buoàn noân, nhieät ñoä cao.

 Thôøi kyø tieàm: töø vaøi ngaøy ñeán vaøi tuaàn ngöôøi beänh caûm thaáy deã chòu.  Thôøi kyø toaøn phaùt: töø vaøi ngaøy ñeán vaøi tuaàn. suy nhöôïc toaøn thaân, soát ñau ñaàu naëng, roái loaïn tieâu hoùa, æa chaûy, noân möûa, chaûy maùu döôùi da, ruïng toùc. Vôùi lieàu löôïng chieáu xaï cao coù trieäu chöùng run, co giaät, thaát ñieàn, meâ man… khoâng ñöôïc ñieàu trò ngöôøi beänh coù theå cheát.  Thôøi kyø hoài phuïc: keùo daøi töø vaøi tuaàn ñeán vaøi thaùng.

Trong chieán ñaáu beänh phoùng xaï caáp tính chia thaønh 4 ñoä.

Lieàu löôïng chieáu xaï (R) Döôùi 100 100 – 250 250 – 400 400 – 600 Treân 600 Phaân loaïi beänh phoùng xaï Khoâng vieäc gì Beänh phoùng xaï ñoä 1 (nheï) Beänh phoùng xaï ñoä 2 (vöøa) Beänh phoùng xaï ñoä 3 (naëng) Beänh phoùng xaï ñoä 4 (raát naëng)

Beänh phoùng xaï ñoä 2 coi nhö bò loaïi khoûi chieán ñaáu. Lieàu löôïng chieáu xaï cho pheùp laø: 50R khi bò chieáu xaï toaøn thaân moät laàn hoaëc

nhieàu laàn trong 1 ngaøy ñeâm.

Tuy vaäy möùc ñoä bò beänh phoùng xaï naëng hay nheï khoâng chæ phuï thuoäc vaøo lieàu löôïng chieáu xaï maø coøn phuï thuoäc vaøo vò trí bò chieáu xaï, caùch bò chieáu xaï, tình traïng söùc khoûe cuûa ngöôøi bò chieáu xaï.

Ngoaøi beänh phoùng xaï caáp böùc xaï xuyeân coøn coù theå gaây ra beänh phoùng xaï maõn

do bò chieáu xaï nhieàu laàn. 4. Toån thöông do böùc xaï dö.

Böùc xaï dö vaøo cô theå gaây ra: Boûng da; Veát thöông, veát boûng nhieãm chaát phoùng

220

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

xaï: beänh phoùng xaï caáp do nhieãm xaï. a. Boûng da do chaát phoùng xaï: Trong böùc xaï dö coù ñuû caùc loaïi böùc xaï nhö Anpha, beâta, gamma, nôtron…, nhöng

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

gaây neân boûng da chuû yeáu do beâta vaø nôtron. Bieåu hieän chung cuûa boûng loaïi naøy laø vieâm nieâm maïc, khoâ giaùc maïc, da vieâm ñoû coù noát phoàng, ngöùa, tieát dòch, boûng noâng nhöng khoù chöõa vì hay taùi phaùt. Caùch ñieàu trò: nguyeân taéc chung gioáng nhö ñieàu trò boûng thöôøng.

b. Veát thöông, veát boûng nhieãm chaát phoùng xaï: Do buïi phoùng xaï töø naám maây phoùng ra rôi xuoáng, nhieãm vaøo veát thöông, veát boûng. ña soá chaát phoùng xaï ôû laïi choã veát thöông, coøn moät soá nhoû (khoaûng 10%) vaøo maùu. Caùc moâ bò vieâm giöõ laïi chaát phoùng xaï nhieàu hôn so vôùi moâ laønh (coù khi tôùi 20 – 30 laàn). Neáu veát thöông nhieãm xaï ít ta nhìn thaáy veát thöông phuø neà, nhôït nhaït, deã chaûy maùu, laâu laønh seïo vaø thöôøng coù seïo loài. Neáu veát thöông bò nhieãm nhieàu chaát phoùng xaï, thöôøng coù hieän töôïng chaûy maùu nhieàu, veát thöông loeùt roäng vaø saâu, caùc moâ haït ngöøng phaùt trieån, laâu lieàn mieäng veát thöông vaø deã bò loeùt trôû laïi.

Caùch xöû trí veát thöông, veát boûng nhieãm xaï: - Caàn thay baêng nhieàu laàn luùc môùi bò nhieãm chaát phoùng xaï. Röûa veát thöông, veát boûng baèng dung dòch Rivanol 1%, dung dòch cloramin 2%, axit citric 1 – 2,5% hoaëc nöôùc muoái sinh lyù. Neáu veát thöông caàn moå thì sau moãi lôùp da, cô…phaûi ñöôïc thay duïng cuï moå. Khi moå phaûi caét loïc kyõ, röûa saïch, daãn löu, tieâm khaùng sinh quanh veát thöông, moå trieät ñeå moät laàn, tranh thuû kheùp kín mieäng veát thöông lieàn mieäng tröôùc thôøi kyø toaøn phaùt.

- Ñoái vôùi toaøn thaân, söû duïng caùc thuoác taêng thaûi chaát phoùng xaï ñeå loaïi nhanh caùc chaát phoùng xaï ñaõ tích tuï trong cô theå, chuù yù boài döôõng cô theå, cho thuoác khaùng sinh, thuoác khaùng sinh histamin, truyeàn maùu töôi.

c. Beänh phoùng xaï caáp do nhieãm xaï: Beänh xaûy ra do hít thôû khoâng khí nhieãm xaï trong khu vöïc vuõ khí haït nhaân noå hoaëc aên uoáng phaûi löông thöïc, thöïc phaåm, nöôùc coù nhieãm chaát phoùng xaï. Ngoaøi trieäu chöùng chung cuûa moät beänh phoùng xaï caáp, noù coøn coù moät ñaëc ñieåm khaùc vôùi beänh phoùng xaï caáp do chieáu xaï nhö thöôøng coù hieän töôïng maát nöôùc nhieàu, do noân möûa, æa loûng, chöùc naêng tieâu hoùa bò roái loaïn naëng, coù toån thöông tuyeán giaùp, coù hieän töôïng kích thích heä taïo maùu cuûa tuûy xöông vaø voõng maïc noäi moâ, neân coù khi trong thôøi kyø toaøn phaùt ta thaáy baïch caàu taêng (traùi laïi trong BQXC do chieáu xaï thì baïch caàu trong thôøi kyø naøy giaûm raát nhieàu), khoâng coù daáu hieän chaûy maùu.

Caùch xöû lyù vaø ñieàu trò beänh phoùng xaï caáp do nhieãm xaï: - Bieän phaùp ngaên khoâng cho chaát phoùng xaï tieáp tuïc xaâm nhaäp vaøo cô theå nhö:

suùc mieäng, röûa muõi hoïng, khaïc ñôøm, duøng thuoác long ñôøm, gaây noân.

- Bieän phaùp taêng thaûi chaát phoùng xaï ra khoûi cô theå nhö: uoáng Natrisunfat, magiesunfat hoaëc tieâm thuoác Pentaxon 5ml, dung dòch 5% tieâm tónh maïch (hoøa trong dung dòch gluco 40%), thaùo thuït baèng nöôùc muoái sinh lyù.

- Buø ñaép nöôùc cho cô theå nhö: uoáng nöôùc ñöôøng, tieâm tónh maïch dung dòch

sinh lyù hoaëc dung dòch gluco 5%.

221

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

- Cho aên caùc thöùc aên deã tieâu, nhieàu Vitamin.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

II. TOÅN THÖÔNG TOÅNG HÔÏP:

Ta coù theå gaëp:

- Boûng + chaán thöông. - Boûng + beänh phoùng xaï caáp. - Chaán thöông + beänh phoùng xaï caáp. - Boûng + chaán thöông + beänh phoùng xaï caáp.

1. Ñaëc ñieåm chung cuûa toån thöông hoãn hôïp:

- Coù söï taùc ñoäng qua laïi giöõa caùc loaïi toån thöông vôùi nhau, ví duï bình thöôøng muoán gaây beänh phoùng xaï caáp ñôn thuaàn phaûi caàn khoaûng 100 Gray trôû leân nhöng neáu coù yeáu toá saùt thöông khaùc phoái hôïp thì chæ caàn töø 50-70 Gray ñaõ gaây ñöôïc beänh phoùng xaï.

- Khi coù toån thöông hoãn hôïp phoùng xaï thì thôøi kyø tieàm cuûa beänh phoùng xaï ruùt ngaén laïi, neân thôøi kyø toaøn phaùt xuaát hieän sôùm hôn bình thöôøng. Ñaëc ñieåm coù yù nghóa quan troïng ñoái vôùi nhöõng veát thöông caàn phaãu thuaät, ta phaûi tranh thuû xöû trí veát thöông trong thôøi kyø naøy.

- Thöôøng hay coù “soác”, ñaëc bieät laø “soác keát hôïp”, caàn phaùt hieän sôùm ñeå xöû trí

kòp thôøi.

- Coù hoäi chöùng chaûy maùu vaø chaûy maùu thöôøng laø nguyeân nhaân gaây cheát. - Coù bieán chöùng nhieãm khuaån. - Quaù trình hoài phuïc toån thöông chaäm (veát thöông, veát boûng laâu lieàn).

2. Ñaëc ñieåm rieâng vaø bieän phaùp xöû trí, ñieàu trò toån thöông hoãn hôïp.

a. Boûng + chaán thöông: - Nhöõng roái loaïn beänh lyù xuaát hieän sôùm, coù “soác keát hôïp” (vöøa bò soác do boûng vöøa bò soác do chaán thöông), huyeát aùp giaûm nhieàu hôn, nhieät ñoä taêng cao 40- 410C, deã coù bieán chöùng nhieãm khuaån vaø chaûy maùu thöù phaùt.

- Phaûi ñieàu trò toång hôïp toaøn dieän phuø hôïp vôùi töøng loaïi toån thöông, ñieàu trò “soác keát hôïp” truyeàn maùu, choáng phuø naõo vaø taêng aùp soï naõo, ñieàu chænh nöôùc, ñieän giaûi, khaùng sinh… ôû nhöõng thôøi kyø sau, chuù yù ñieàu trò taïi choã, choáng suy moøn do chaán thöông, do boûng, choáng nhieãm khuaån, choáng loeùt, tìm moïi caùch phuïc hoài chöùc naêng chi theå.

b. Boûng + beänh phoùng xaï caáp: - Hay gaëp, thieáu maùu naëng, nhieãm khuaån taêng, quaù trình lieàn seïo veát thöông

keùo daøi hôn, beänh phoùng xaï caáp dieãn bieán naëng hôn.

222

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

- Trong thôøi kyø coù “soác boûng”, cho thuoác choáng noân, buø nöôùc, ñieän giaûi, cho thuoác khaùng sinh histamin, thuoác lôïi nieäu, khaùng sinh. Xöû trí veát boûng, taïi choã coù theå phöông phaùp nhoû gioït thuoác khaùng sinh, dung dòch rau maù, maõ ñeà, maøng toång hôïp… trong thôøi kyø toaøn phaùt beänh phoùng xaï caáp, tích cöïc ñieàu trò toaøn thaân vaø nuoâi döôõng toát (axit amin, thöùc aên cao ñaïm, truyeàn maùu töôi, vitamin B12, axit follic, caùc thuoác nam coù taùc duïng trôï löïc, caàm maùu…)

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

c. Chaán thöông + beänh phoùng xaï caáp: - Bieán ñoåi maùu xuaát hieän sôùm vaø naëng, thôøi kyø tieàm beänh phoùng xaï caáp ruùt ngaén, coù hieän töôïng suy moøn do chaán thöông, toån thöông phuïc hoài chaäm, deã maãn caûm vôùi moät soá thuoác (thuoác meâ, giaõn cô, giaûm ñau), tyû leä töû vong cao hôn.

223

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

- Tranh thuû xöû trí veát thöông vaø vaän chuyeån trong thôøi kyø tieàm, xöû trí veát thöông trieät ñeå (moå moät laàn), khoâng moå trong thôøi kyø toaøn phaùt beänh phoùng xaï. Khi moå chuù yù vaán ñeà gaây meâ, khoâng duøng clorofooc. Caàn tieâm khaùng sinh lieàu cao, truyeàn maùu, boài döôõng cô theå

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

BAØI 29: BEÄNH PHOÙNG XAÏ

I. CÔ CHEÁ TAÙC DUÏNG CUÛA BÖÙC XAÏ ION HOÙA TREÂN NGÖÔØI

1. Taùc duïng sinh hoïc cuûa böùc xaï ion hoùa.

a. Taùc duïng tröïc tieáp: Naêng löôïng böùc xaï taùc duïng tröïc tieáp vaøo phaân töû cuûa moâ, gaây neân nhöõng toån thöông veà caáu truùc axit nucleic, protit, lipit. Töø ñoù daãn ñeán roái loaïn toång hôïp protit, thay ñoåi söï hoaït ñoäng bình thöôøng cuûa caùc heä thoáng men…

b. Taùc duïng giaùn tieáp:

 Naêng löôïng böùc xaï taùc duïng vaøo caùc saûn phaåm trung gian vaø töø ñoù laïi taùc

duïng vaøo caùc phaàn töû sinh hoïc khaùc.

 Trong cô theå coù moät löôïng nöôùc lôùn neân gaàn 80% toån thöông do hieän töôïng ion hoùa nöôùc. Caùc böùc xaï ion hoùa taùc duïng leân phaân töû nöôùc vaø taïo ra moät loaït caùc goác töï do nhö: OH, HO2, H2O, H2O4. Caùc goác naøy taùc duïng leân caùc phaân töû sinh hoïc gaây neân nhöõng toån thöông veà caáu truùc cuûa axit nucleic, protit, lipit, laøm maát caân baèng naêng löôïng teá baøo vaø quan troïng nhaát laø xuaát hieän ôû maùu nhöõng men tieâu ñaïm.

 Söï roái loaïn chuyeån hoùa gaây neân nhöõng bieán ñoåi hoaït ñoäng cuûa teá baøo. Möùc ñoä caùc roái loaïn naøy phuï thuoäc vaøo ñoä nhaïy caûm phoùng xaï cuûa caùc teá baøo vaø caùc toå chöùc: nhöõng teá baøo coù hoaït tính taêng sinh caøng nhaïy caûm vôùi phoùng xaï (caùc teá baøo goác cuûa heä taïo maùu, limpho, bieåu moâ cuûa nieâm maïc ruoät non v.v…)

 Hieän töôïng cheát cuûa caùc teá baøo taïo vaø toån thöông caùc moâ ñoùng vai troø quan troïng trong söï phaùt sinh caùc bieåu hieän laâm saøng cuûa toån thöông phoùng xaï.

 Toån thöông caùc teá baøo taïo maùu goác ñöa ñeán giaûm baïch caàu haït, chaûy maùu

vaø thieáu maùu.

 Söï cheát cuûa caùc teá baøo limpho laøm giaûm khaû naêng ñaùp öùng mieãn dòch cuûa cô theå cuøng vôùi giaûm baïch caàu haït, taïo ñieàu kieän cho caùc bieán chöùng nhieãm khuaån naëng phaùt trieån.

 Toån thöông caùc bieåu moâ ruoät non, laøm xuaát hieän vieâm ruoät phoùng xaï.

2. Theå beänh vaø möùc ñoä toån thöông phoùng xaï phuï thuoäc:

Loaïi naêng löôïng phoùng xaï, phuï thuoäc: - Lieàu xaï - Thôøi gian haáp thuï lieàu xaï - Vò trí vaø dieän tích chieáu xaï - Ñaëc tính cuûa caù theå (tuoåi, nam, nöõ…)

224

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

 Caùc yeáu toá xuaát hieän trong quaù trình dieãn bieán cuûa beänh phoùng xaï  Caùc bieän phaùp döï phoøng vaø ñieàu trò.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Taát caû caùc yeáu toá treân coù aûnh höôûng ñeán caùc hình thaùi laâm saøng tieán trieån cuûa

beänh.

II. BEÄNH PHOÙNG XAÏ CAÁP

1. Ñònh nghóa:

- Beänh phoùng xaï caáp laø moät beänh toaøn thaân, xuaát hieän sau khi bò taùc duïng cuûa böùc xaï ion hoaù trong moät thôøi gian ngaén (vaøi phuùt ñeán 3 ngaøy); vôùi lieàu treân 1 Gray (100R) treân toaøn boä cô theå vaø coù ñaëc ñieåm tieán trieån theo giai ñoaïn vôùi beänh caûnh laâm saøng ña daïng.

- Beänh phoùng xaï caáp xuaát hieän laàn ñaàu tieân vôùi moät soá löôïng lôùn vaøo naêm 1945 sau khi Myõ neùm bom nguyeân töû xuoáng Hiroshima vaø Nagasaki, sau ñoù gaëp trong caùc tröôøng hôïp coù söï coá cuûa loø phaûn öùng haït nhaân nhaø maùy nguyeân töû …

2. Phaân loaïi phoùng xaï caáp:

a. Phaân loaïi toån thöông phoùng xaï noùi chung.

 Daïng chieáu: Taùc duïng phoùng xaï do chieáu ngoaøi, taùc duïng phoùng xaï do chieáu trong; taùc duïng phoùng xaï do chieáu hoãn hôïp (chieáu ngoaøi, chieáu trong).

 Thôøi gian taùc duïng cuûa phoùng xaï:

o Theå caáp (thôøi gian ngaén, lieàu cao) o Theå maïn (thôøi gian daøi, lieàu nhoû)

 Vò trí toån thöông phoùng xaï: Toaøn thaân; taïi choã.

b. Caùc theå beänh phoùng xaï caáp:

 Theå tuyû (hay theå huyeát hoïc): lieàu taùc duïng giöõa 1-10Gy  Theå ruoät: lieàu taùc duïng giöõa 10-50Gy  Theå nhieãm ñoäc: lieàu taùc duïng giöõa 50-100Gy

Theå tuyû coù yù nghóa lôùn vì coøn ñieàu trò ñöôïc (neân coøn goïi laø theå ñieån hình), caùc theå khaùc khoâng coù khaû naêng ñieàu trò. Do ñoù phaàn beänh lyù vaø ñieàu trò chæ trình baøy ôû theå tuyû. 3. Laâm saøng:

a. Dieãn bieán cuûa beänh phoùng xaï caáp: Dieãn bieán theo 4 giai ñoaïn: - Giai ñoaïn phaûn öùng:

 Xuaát hieän ngay nhöõng giôø ñaàu sau khi bò chieáu xaï (thôøi gian phuï thuoäc

vaøo lieàu xaï)

 Caùc bieåu hieän phaûn öùng: buoàn noân, noân, choùng maët, maïch nhanh huyeát aùp haï. Coù khuynh höôùng truî tim maïch. Tröôøng hôïp naëng: noân khoâng caàm ñöôïc, æa loûng vaø soác.

 Xeùt nghieäm maùu: Baïch caàu limphoâ giaûm, Baïch caàu haït (neutrofit) taêng

chuyeån traùi.

225

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

 Thôøi gian cuûa giai ñoaïn naøy töø vaøi giôø ñeán 2-3 ngaøy (phuï thuoäc lieàu xaï);

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Vôùi lieàu 4-4,5 Gy keùo daøi 24-48 giôø.

- Giai ñoaïn tieàm taøng (giai ñoaïn laâm saøng töông ñoái oån ñònh):

 Beänh nhaân caûm thaáy deã chòu, caùc trieäu chöùng cuûa giai ñoaïn phaûn öùng ñaõ

heát (heát noân, nhöùc ñaàu giaûm).

 Xeùt nghieäm maùu: Baïch caàu limphoâ tieáp tuïc giaûm; Baïch caàu haït (neutrofit)

giaûm. Tieåu caàu baét ñaàu giaûm. Hoàng caàu löôùi giaûm.

- Nhö vaäy trieäu chöùng cuûa roái loaïn thaàn kinh giao caûm vaø caùc toån thöông cuûa

heä taïo maùu phaùt trieån.  Thôøi gian cuûa giai ñoaïn naøy phuï thuoäc vaøo lieàu xaï:

Nheï 4-6 tuaàn Naëng 2-10 ngaøy Raát naëng: haàu nhö khoâng coù

- Giai ñoaïn toaøn phaùt: Coøn goïi laø giai ñoaïn “soát nhieãm ñoäc”

 Laø giai ñoaïn chính cuûa beänh phoùng xaï caáp.  Roái loaïn heä taïo maùu daãn ñeán phaùt trieån caùc hoäi chöùng nhieãm khuaån –

nhieãm ñoäc (baét ñaàu laø soát lieân tuïc), xuaát huyeát, thieáu maùu.

 Roái loaïn chuyeån hoaù vaø bieán ñoåi chöùc naêng cuûa caùc cô quan vaø caùc toå chöùc laøm xuaát hieän moät beänh caûnh ña daïng nhieàu hoäi chöùng, trieäu chöùng. Caàn chuù yù caùc daáu hieäu: vieâm lôïi hoaïi töû, ruïng toùc, æa chaûy vaø caùc bieán chöùng.

 Nguy hieåm nhaát laø bieán chöùng nhieãm khuaån vaø xuaát huyeát (do giaûm tieåu

caàu keøm theo roái loaïn ñoâng maùu).

 Xeùt nghieäm giaûm caû 3 doøng (hoàng caàu, baïch caàu, tieåu caàu) ôû maùu ngoaïi

vi. Choïc tuyû: ngheøo teá baøo, hình aûnh cuûa nhöôïc tuyû, suy tuyû.

 Thôøi gian cuûa giai ñoaïn naøy phuï thuoäc vaøo lieàu xaï vaø caùc yeáu toá phoái hôïp

khaùc. Vôùi lieàu trung bình (2,4 – 4,5Gy) keùo daøi 3-6 tuaàn.

Neáu dieãn bieán thuaän lôïi, tuyû phuïc hoài, baét ñaàu chuyeån sang giai ñoaïn hoài phuïc. - Giai ñoaïn hoài phuïc:

 Tình traïng toaøn thaân khaù hôn, song söï phuïc hoài cuûa caùc cô quan vaø toå

chöùc khoâng ñoàng ñeàu.

 Thôøi gian phuïc hoài töø nhieàu thaùng ñeán moät naêm.  Baïch caàu vaø hoàng caàu phuïc hoài chaäm.  Quaù moät naêm vaãn coøn bieán ñoåi chöùc naêng vaø thöïc theå thì ñöôïc ñaùnh giaù nhö haäu quaû cuûa beänh phoùng xaï (nhöõng haäu quaû cuûa Xoâ – ma hoaëc cuûa di truyeàn).

b. Caùc möùc ñoä cuûa beänh phoùng xaï caáp: coù 4 möùc ñoä. - Beänh phoùng xaï caáp möùc ñoä I: nheï (1-2,5 Gy), khoâng coù töû vong; lieàu haáp thu phoùng xaï: 1,5 Gy; Nhöõng daáu hieäu ban ñaàu: khoâng coù hoaëc raát nheï; Thôøi kyø tieàm taøng keùo daøi 6 tuaàn.

226

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

- Beänh phoùng xaï caáp möùc ñoä II: trung bình, tyû leä töû vong trung bình 20%;

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Lieàu haáp thu phoùng xaï 2,5 – 4,5 Gy; Caùc trieäu chöùng cuûa beänh phoùng xaï caáp theå hieän roõ reät; thôøi kyø phaûn öùng keùo daøi 24-36 giôø; Thôøi kyø tieàm taøng keùo daøi 1,5-3 tuaàn; coù khaû naêng ñieàu trò.

- Beänh phoùng xaï caáp möùc ñoä III: naëng, tyû leä töû vong treân 50%; Lieàu haáp thu phoùng xaï 4,5 – 6 Gy; Caùc trieäu chöùng cuûa thôøi kyø phaûn öùng xuaát hieän 2-6 giôø; thôøi kyø tieàm taøng keùo daøi 2-10 ngaøy.

- Beänh phoùng xaï caáp möùc ñoä IV: Raát naëng, lieàu haáp thu phoùng xaï treân 6,0Gy; Chæ sau vaøi phuùt ñeán 2 giôø xuaát hieän æa loûng naëng, roái loaïn tuaàn hoaøn vaø noân khoâng caàm ñöôïc; Sau 2- ngaøy theå hieän toaøn boä caùc trieäu chöùng laâm saøng thôøi kyø toaøn phaùt. Töû vong sau vaøi ngaøy, tyû leä töû vong thöôøng laø 100%. Caùc chæ tieâu vaø giôùi haïn phaân loaïi vaän chuyeån vaø ñieàu trò theo quyeán.

c. Laâm saøng cuûa töøng möùc ñoä:

Trieäu chöùng laâm saøng cuûa beänh phoùng xaï caáp thôøi kyø phaûn öùng.

Laâm saøng

Möùc ñoä Trieäu chöùng Xeùt nghieäm maùu T.gian xuaát hieän phaûn öùng Thôøi gian keùo daøi

I 24 giôø 3-4 giôø Coù theå buoàn noân

II 6-12 giôø 24-36 giôø Buoàn noân, noân, meät moûi, huyeát aùp giaûm

Baïch caàu neutrofit taêng 10.000 – 14.000/mm3 baïch caàu limphoâ giaûm Baïch caàu neutrofit taêng 15.000 – 20.000/mm3 , baïch caàu limphoâ giaûm, hoàng caàu löôùi taêng

III 2-6 giôø 48 giôø

Baïch caàu taêng tôùi 35.000/mm3 chuyeån traùi maïnh.Baïch caàu limphoâ giaûm, tieåu caàu giaûm. Hoàng caàu löôùi taêng

Buoàn noân, noân, æa chaûy, roái loaïn tuaàn hoaøn (huyeát aùp giaûm) tình traïng kích thích hoaëc öùc cheá, caûm giaùc thieáu khoâng khí - Möùc ñoä IV chæ sau vaøi phuùt bò chieáu xaï, noân khoâng caàm ñöôïc, æa chaûy vaø truî

maïch cuøng vôùi beänh caûnh laâm saøng phöùc taïp

Laâm saøng

Möùc ñoä Xeùt nghieäm maùu Trieäu chöùng Trieäu chöùng laâm saøng cuûa beänh phoùng xaï caáp thôøi kyø tieàm taøng Thôøi gian keùo daøi

I 4-6 tuaàn Soá löôïng baïch caàu bình thöôøng. Limphoâ vaø tieåu caàu giaûm nheï

227

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Khoâng coù khaû naêng lao ñoäng naëng, caûm giaù bình thöôøng, tình traïng toaøn thaân vaãn bình thöôøng

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

II 1.5-3 tuaàn Soá löôïng Baïch caàu giaûm nheï; Limphoâ vaø tieåu caàu giaûm roõ

III 2-10 ngaøy Soá löôïng baïch caàu giaûm roõ; Limphoâ vaø tieåu caàu giaûm roõ

Caûm giaùc hôi meät khi nghæ ngôi, caûm giaù thieáu khoâng khí khi lao ñoäng naëng. Tình traïng toaøn thaân vaãn bình thöôøng Tình traïng coù khaù hôn, nhöng vaãn meät, aên khoâng ngon, choùng maët, huyeát aùp haï, coù xu höôùng truî maïch

Laâm saøng

Möùc ñoä Xeùt nghieäm maùu Trieäu chöùng Trieäu chöùng laâm saøng cuûa beänh phoùng xaï caáp thôøi kyø toaøn phaùt Thôøi gian keùo daøi

I 2-3 tuaàn Meät moûi, soát nheï, aên khoâng ngon roái loaïn giaác nguû

Baïch caàu giaûm: 2.000-4000/mm3 Limphoâ giaûm tôùi 1000/mm3 Tieåu caàu giaûm: 1000000 – 150000/ mm3

II 3-6 tuaàn

Baïch caàu giaûm: 1000-2000/mm3 Limphoâ giaûm naëng 700-800/mm3 Tieåu caàu giaûm: 50000- 80000/mm3 Thieáu maùu nheï

III 6 tuaàn Hình aûnh suy naëng. Coù theå tuyeät naïp (maát haún) baïch caàu, tieåu caàu Meät moûi lieân tuïc, soát, aên khoâng ngon, bieán chöùng nhieãm khuaån, vieâm lôïi, vieâm hoïng, vieâm phoåi. Roâi loaïn tieâu hoaù, ruïng toùc, chaûy maùu nheï Raát meät, chaûy maùu, nhieãm khuaån naëng. Suy gan, thaän. Töû vong 2-4 tuaàn

4. Chaån ñoaùn:

a. Tieâu chuaån chaån ñoaùn:

Tieâu chuaån chaån ñoaùn möùc ñoä beänh phoùng xaï caáp thôøi kyø tieàm taøng:

Chæ tieâu

I 1000-600 III 200-100 Möùc ñoä naëng II 500-300

228

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

IV Soá löôïng limphoâ/mm3 Döôùi 100 Soá löôïng baïch caàu/mm3 4000-3000 2900-2000 1900-2000 Döôùi 500 Khoâng Thôøi gian keùo daøi 2-10 ngaøy 1.5-3 laàn 4-6 laàn

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Möùc ñoä I Möùc ñoä II Möùc ñoä III Möùc ñoä IV

6-12 giôø 2-6 giôø 24 giôø

Tieâu chuaån chaån ñoaùn möùc ñoä beänh phoùng xaï caáp thôøi kyø phaûn öùng: Daáu hieäu chuû yeáu Thôøi gian xuaát hieän daáu hieäu phaûn öùng

Nhieàu laàn

Ngay laäp töùc hoaëc chaäm nhaát laø 2 giôø Noân khoâng caàm ñöôïc

Buoàn noân, noân Khoâng hoaëc chæ 1 laàn sau 3 giôø 3-4 giôø Cöù 1-3 giôø moät laàn hoaëc hôn 12-36 giôø 24-48 giôø Treân 2 ngaøy

Khoâng Nheï

Thôøi gian keùo daøi Ban ñoû dò öùng Heä tuaàn hoaøn Bình thöôøng Maïch, huyeát aùp giao ñoäng

Trung bình Maïch 100laàn/phuùt, huyeát aùp haï

Traïng thaùi sôï seät Heä thaàn kinh trung öông

Nhieàu Maïch 120laàn/phuùt khoâng ñeàu, huyeát aùp haï, truî maïch Suy nhöôïc thaàn kinh naëng1-200 300 Coù khaû naêng höng phaán 1.200 1200-700 Chuyeån sang traïng thaùi öùc cheá 700-300 Limphoâ/mm3

Tieâu chuaån chaån ñoaùn möùc ñoä beänh phoùng xaï caáp thôøi kyø toaøn phaùt:

Chæ tieâu

Soát I Khoâng

Xuaát huyeát Khoâng

Ruïng toùc Khoâng Möùc ñoä naëng II Soát nheï X.huyeát nheï ôû da, nieâm maïc Ít

Nhieãm truøng Khoâng Coù III Soá cao lieân tuïc Xuaát huyeát toaøn thaân Nhieàu Nhieãm khuaån, nhieãm ñoäc

2000-4000 1000-22000 Döôùi 1000

Soá löôïng baïch caàu/mm3 Soá löôïng tieåu caàu Tuyû ñoà 150000-100000 Bieán ñoåi nheï 80000-50000 Nhöôïc tuyû Döôùi 50000 Suy tuyû

- Möùc ñoä IV: Noân khoâng caàm ñöôïc, khoâng coù thôøi kyø tieàm taøng xuaát hieän

229

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

sôùm, beänh caûnh nhieãm truøng, nhieãm ñoäc naëng

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

b. Chaån ñoaùn phaân bieät: Trong ñieàu kieän chieán tröôøng caàn chuù yù caùc beänh caûnh nhieãm khuaån, nhieãm ñoäc

vaø roái loaïn taâm thaàn ñeå phaân bieät möùc ñoä cho saùt 5. Ñieàu trò beänh phoùng xaï caáp: * Hieän nay chöa coù thuoác ñieàu trò ñaëc hieäu. Do ñoù phaûi söû duïng phöông phaùp ñieàu trò phoái hôïp, caên cöù vaøo:

- Bieåu hieän laâm saøng: Möùc ñoä naëng cuûa beänh: Giai ñoaïn tieán trieån; Phoøng

ngöøa bieán chöùng

- Noäi dung ñieàu trò phoái hôïp goàm: a. Ñieàu trò chung: - Baûo ñaûm yeân tónh tuyeät ñoái veà tinh thaàn, laøm cho beänh nhaân sôùm thoaùt khoûi

tình traïng kích thích

- Baûo ñaûm cheá ñoä veä sinh toát (veä sinh cô theå, ñaëc bieät chuù yù mieäng vaø da) ñeå

ñeà phoøng bieán chöùng nhieãm khuaån

- Cheá ñoä aên ñoùng vai troø quan troïng ñeå naâng cao söùc ñeà khaùng cuûa cô theå; aên nhieàu laàn ñeå deã tieâu, khoâng caàn soá löôïng nhieàu nhöng ñaûm baûo chaát löôïng 3000 -4000 calo, giaøu ñaïm vaø sinh toá. Cung caáp ñuû nöôùc uoáng 1.5 ñeán 2lit/ngaøy. Neáu toån thöông da caàn cho boät choáng kích thích vaø baêng öôùt vôùi dung dòch furaxilin 1 /5000 hoaëc daàu thöïc vaät.

- Neáu da hoaïi töû caàn can thieäp ngoaïi khoa - Neáu coù caùc trieäu chöùng bieåu hieän taâm thaàn caàn söû duïng caùc thuoác an thaàn :

seduxen, Andaxin.

- Thuoác giaûm dau: Moùcphin, pethidin; Thuoác taâm thaàn: Aminazin… b. Đieàu trò caùc phaûn öùng ñaàu tieân : - Bieän phaùp haøng ñaàu laø loaïi tröø caùc phaûn öùng ñaàu tieân nhö: noân duøng thuoác choáng noân: Aero, Dramamin, Etaperazin … Thuoác choáng co thaét: Ppavein, Atropin. Neáu noân vaân khoâng caâm ñöôïc duøng theo thuyeát thanh maën öu tröông 10%: 10 -20 mi vaø chuù yù caân baèng nöôùc dieãn giaûi. - Choáng æa chaûy: Opi vaø truyeàn dòch choáng maát muoái, nöôùc. - Choáng truî tim maïch: Coramin, Uabain ¼ mg + Glucoza 30% x 20ml tieâm

tónh maïch chaäm.(thaän troïng khi duøng adrenalin, Nor- adrenalin).

- Tröôøng hôïp soác thuoác: Pligluxin 400 ml keát hôïp vôùi Depersolon 30 mg nhoû

gioït tónh maïch .

c. Ñieàu trò roái loaïn taïo maùu vaø caùc haäu quaû cuûa noù (hoäi chöùng chaûy maùu vaø

nhieãm khuaån ).  Choáng thieáu maùu:

o Neáu thieáu maùu nheï caân duøng caùc loaïi sinh toá B12, B6, axitfolic lieàu cao. o Neáu huyeát saéc toá giaûm döôùi 8g % (5mmol/l ): truyeàn maùu hoaëc truyeàn

230

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

dòch hoàng caàu 300ml, 2 -3 laàn trong tuaàn.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

o Neáu baïch caàu giaûm döôøi 2000 /mm3 (2 x109/l) phoái hôïp duøng khaùng sinh dieän roäng vaø phoái hôïp ñeà phoøng nhieãm khuaån. Chuù yù : khoâng duøng Cloroxit.  Choáng chaûy maùu.

o Duøng caùc loaïi thuoác öùc cheá tieâu ñaïm nhö Contrcal (Arasylol): 5 ml töùc 25.000 ñôn vò nhoû gioït tónh maïch vôùi glucoza 5% hoaëc huyeát thanh maën ñaúng tröông, thuoác öùc cheá tan sôïi huyeát: Hemocaprol 3-5 gam, 3-4 laàn trong 1 ngaøy uoáng, hoaëc tieâm tónh maïch.

o Trong giai ñoaïn toaøn phaùt, nhaát laø coù bieán chöùng nhieãm khuaån thöôøng xuaát hieän ñoâng maùu raûi raùc noäi maïch: toát nhaát laø truyeàn nhoùm töôi ñoàng nhoùm 300-500ml; coù theå söû duïng theâm Heparin lieàu 10.000 ñôn vò nhoû gioït tónh maïch chaäm vôùi glucoza 5% trong 6 giôø.

o Neáu chæ giaûm tieåu caàu caàn tuyeàn huyeàn dòch tieåu caàu. o Chaùy maùu taïi choã duøng baêng gelatin, Thrombin o Trong giai ñoaïn tieàm taøng, neân duøng caùc loaïi thuoác hoaït huyeát döông

nhö Ñöông quy, Toâ moäc, Ngöu taát, Laù heï, Ích maãu…

o Cuûng coá thaønh maïch: Sinh toá C, rutin (hoaëc hoa hoeø), Traéc baùch dieäp,

coû möïc sao vaøng.

 Ñieàu trò suy nhöôïc tuyû: Testosteronpropionat 1-2 mg/kg caân naëng cô theå;

cocticoit, truyeàn tuyû.

d. Ñieàu trò roái loaïn nöôùc vaø dieãn giaûi. Trong giai ñoaïn toaøn phaùt thöôøng gaëp tình traïng roái loaïn nöôùc vaø dieãn giaûi: nguyeân nhaân laø do noân, æa chaûy. Ngoaøi ra coøn do roái loaïn chuyeån hoaù suy kieät. Do ñoù caàn cho uoáng, truyeàn caùc dung dòch ñieän giaûi, keát hôïp vôùi truyeàn ñaïm (axitamin, abumin).

e. Ñieàu trò theo tuyeán: - Caáp cöùu ñaàu tieân:

 Veä sinh boä phaän caùc vuøng da hôû (baèng nöôùc)  Ñeo maët naï  Giuõ saïch quaàn aùo  Tieâm hoaëc duøng thuoác choáng noân (nhö Dadelon 50 mg x 1 vieân,

Etraperazin 0,004 x 1 vieân uoáng)

 Chuyeån veà tuyeán sau

- Boå sung caáp cöùu:

 Neáu vaãn noân, cho thaám aminzin 0,025, tieâm baép thòt  Trôï tim maïch neáu caàn: Coramin 0,025 x 1 oáng, tieâm döôùi da.  Chuyeån veà tuyeán sau

- Cöùu chöõa böôùc ñaàu

231

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

 Nhö treân  Neáu vaãn noân: Atropin ¼ mg vaø aminazin 0,025 x 1ml, tieâm baép neáu

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

khoâng ñôõ cho Natriclorua öu tröông 20 ml, tieâm tónh maïch

 Trôï tim maïch: Coramin, Caphein, tieâm döôùi da. Neáu truî maïch: Uabain ¼

mg tieâm tónh maïch chaäm.

 Cung caáp ñuû dòch (uoáng hoaëc truyeàn)

- Cöùu chöõa cô baûn:

 Tieán haønh caùc bieän phaùp ñieàu trò nhö phaàn neâu ôû nguyeân taéc chung.  Thôøi kyø tieàm taøng khoâng ñieàu trò ôû tuyeán trung ñoaøn vaø thôøi kyø toaøn phaùt

chæ tieán haønh ñieàu trò ôû tuyeán beänh vieän vaø tuyeán cuoái ôû toaøn quaân.

Thôøi gian naèm vieän

f. Thôøi kyø ñieàu trò ôû beänh vieän: Thôøi gian chuyeån ñeán beänh vieän sôùm nhaát Theo khaû naêng Töø ngaøy thöù nhaát Töø ngaøy thöù nhaát Töø ngaøy thöù nhaát Thôøi gian chuyeån ñeán beänh vieän sôùm nhaát Ñieàu trò ngoaïi truù Töø ngaøy thöù 20 Töø ngaøy thöù 8 Töø ngaøy thöù nhaát Neáu caàn naèm vieän 30 ngaøy 2-2,5 thaùng 2,5 – 3 thaùng Theo tình traïng beänh Möùc ñoä I II III IV

g. Phaân giaûi vaän chuyeån: - Chuyeån öu tieân soá 1 (xe ngoài hoaëc naèm):  Beänh phoùng xaï caáp möùc ñoä II, III.

- Chuyeån öu tieân soá 2:

 Beänh phoùng xaï caáp möùc ñoä IV  Heát söùc naëng, caàn caáp cöùu toái khaån caáp ngay taïi choã cho tôùi khi thoaùt khoûi

tình traïng ñe doaï ñeán tính maïng. Sau ñoù môùi chuyeån baèng xe naèm.

 Beänh phoùng xaï caáp möùc ñoä I: Khoâng caàn chuyeån ngay, coù theå ñeå ôû ñôn vò khoaûng 2-3 tuaàn, nhöng khoâng ñeå quaù chaäm ñeán 4 tuaàn (phöông tieän tuyø theo ñieàu kieän, coù theå ñi boä).

III. BEÄNH PHOÙNG XAÏ MAÏN

1. Ñònh nghóa:

Beänh phoùng xaï maïn coøn ñöôïc goïi laø hoäi chöùng phoùng xaï maïn, xuaát hieän do taùc

duïng laâu ngaøy, hoaëc laäp laïi nhieàu laàn cuûa böùc xaï ion hoaù vôùi lieàu nhoû.

- Tieán trieån vaø caùc trieäu chöùng beänh phoùng xaï maïn phuï thuoäc vaøo caùc yeáu toá

sau:  Daïng vaø lieàu xaï  Hình thaùi haáp thuï phoùng xaï (chieáu ngoaøi, chieáu trong hoaëc keát hôïp)  Vò trí tieáp xuùc cuûa cô theå vôùi nguoàn xaï  Theå ñòa

- Trong giai ñoaïn ñaàu chieán tranh haït nhaân, beänh phoùng xaï maïn khoâng giöõ vai

troø quan troïng trong toån thaát quaân y.

- Beänh thöôøng xuaát hieän ôû nhöõng ngöôøi laøm vieäc vôùi nguoàn phoùng xaï thöïc

232

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

hieän khoâng ñuùng quy taéc an toaøn phoùng xaï.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

- Beänh caûnh laâm saøng phaùt trieån töø töø khoâng coù nhöõng trieäu chöùng ñaëc hieäu vaø cuõng khoâng phaûi luùc naøo cuõng tieán trieån theo giai ñoaïn. Do ñoù chaån ñoaùn sôùm raát khoù nhöng laïi coù yù nghóa lôùn ñoái vôùi tieân löôïng vaø ñieàu trò. Ñieàu trò sôùm ñaït keát quaû toát.

- Cô cheá beänh phoùng xaï maïn gioáng nhö beänh phoùng xaï caáp, chuù yù ñöôøng xaâm nhaäp cuûa chaát phoùng xaï (ñöôøng tieâu hoaù, hoâ haáp, da hoaëc qua veát thöông) vaø tính chaát cuûa töøng chaát phoùng xaï ñoái vôùi töøng cô theå (Thoâri, Rañi…)

- Caùc chaát phoùng xaï ñöôïc chia laøm 4 nhoùm, theo ñaëc ñieåm taùc duïng ñoái vôùi

töøng phaàn cuûa cô theå.  Caùc ñoàng vò phoùng xaï gaây toån thöông chuû yeáu ôû tuyû, xöông ( nhö Stronti,

Rañi, Photpho, Uran, Plutoâni)

 Caùc ñoàng vò phoùng xaï chuû yeáu gaây roán loaïn chuyeån hoaù vaø laéng ñoïng ôû

moät cô quan nhaát ñònh (nhö ioát ôû tuyeán giaùp)

 Caùc ñoàng vò phoùng xaï gaây toån thöông chuû yeáu ôû lieân voõng noäi moâ (nhö

Phoro, Lantan, Actini).

 Caùc ñoàng vò phoùng xaï gaàn nhö phaân boå ñeàu trong cô theå (nhö Xeâri, Natri,

Kali)

Do tính chaát treân maø hình aûnh laâm saøng vaø tieán trieån cuûa beänh phoùng xaï maïn coù

nhöõng trieäu chöùng khaùc nhau.

2. Laâm saøng

Beänh phoùng xaï coù 3 möùc ñoä vaø ñöôïc chia laøm 3 thôøi kyø a. Möùc ñoä I (nheï): Laø thôøi kyø roái loaïn chöùc naêng coù khaû naêng hoài phuïc.

 Söï bieán ñoåi chöùc naêng khoâng oån ñònh. Thöôøng bieåu hieän ôû 3 hoäi chöùng:

o Hoäi chöùng suy nhöôïc thaàn kinh o Hoäi chöùng suy nhöôïc cô theå o Hoäi chöùng roái loaïn thaàn kinh thöïc vaät.

Ví duï: AÊn khoâng ngon, meät moûi, buoàn noân, æa loûng, roái loaïn giaác nguû, taêng kích

thích, maïch huyeát aùp khoâng oån ñònh, coù xu theá haï thaáp.

b. Möùc ñoä II (Trung bình): Laø thôøi kyø toån thöông thöïc theå

 Caùc trieäu chöùng laâm saøng nhö möùc ñoä I, tieáp tuïc taêng leân vaø naëng hôn

ruïng toùc.

 Roái loaïn cô quan taïo maùu roõ reät: Soá löôïng baïch caàu giaûm, laøm taêng khaû naêng nhieãm khuaån (vieâm ñöôøng hoâ haáp, vieâm hoïng, lôïi …). Soá löôïng tieåu caàu giaûm ñöa ñeán xuaát huyeát ôû da, nieân maïc vaø ñöôøng tieâu hoaù.

 Tim maïch khoâng oån ñònh: Maïch chaäm, huyeát aùp haï  Tuyø theo caùc chaát phoùng xaï haáp thuï vaøo cô theå gaây toån thöông thaän, gan,

da.

c. Möùc ñoä III (naëng): Laø thôøi kyø toån thöông khoâng hoài phuïc

233

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

 Söï bieán ñoåi thöïc theå xuaát hieän sau vaøi thaùng hoaëc vaøi naêm  Caùc bieåu hieän laâm saøng theå hieän roõ reät vaø ngaøy caøng naëng leân, do roái loaïn

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

chöùc naêng cuûa cô quan khoâng coøn khaû naêng hoài phuïc.

 Nhöõng bieán chöùng nhö nhieãm khuaån, chaûy maùu, thieáu maùu ôû möùc ñoä naëng  Coù theå daãn ñeán nhöõng beänh naëng nhö nhöôïc tuyû, suy tuyû, beänh baïch caàu

hoaëc ung thö

 Tieán trieån maïn tính vaø ñöa ñeán suy nhöôïc keùo daøi vaø töû vong.

3. Chaån ñoaùn (xem baûng keû):

- Döïa vaøo:

 Beänh söû ngheà nghieäp (coù tieáp xuùc vôùi phoùng xaï)  Caùc bieåu hieän laâm saøng.  Theo doõi lieàu haáp thuï phoùng xaï ño xaï phaân nöôùc tieåu

4. Ñieàu trò:

a. Phöông phaùp chaån ñoaùn: Beänh phoùng xaï maïn do chieáu ngoaøi, chieáu trong

 Möùc ñoä I, II, III (döïa vaøo tieâu chuaån, xem baûng keû)  Toån thöông cô quan chuû yeáu (xöông, phoåi, thaän, tuyeán giaùp)

b. Khoâng coù thuoác ñieàu trò ñaëc hieäu c. Ñieàu trò toång hôïp vaø tuyø theo bieåu hieän beänh lyù cuûa töøng beänh khaùc nhau nhaèm ñaït tôùi: oån ñònh laïi hoaït ñoäng cuûa heä thaàn kinh, kích thích taïo maùu. Phoøng ngöøa vaø ñieàu trò bieán chöùng, tröôùc heát laø nhieãm khuaån vaø chaûy maùu.

d. Beänh phoùng xaï möùc ñoä I.

 Ngöøng tieáp xuùc vôùi nguoàn phoùng xaï  Coù theå cho an döôõng hoaëc ñieàu trò ngoaïi truù  Thuoác hoï saâm (ñinh laêng, nguõ gia bì …)  Sinh toá C sinh toá nhoùm B.  Caùc thuoác coù canxi, nhö canxi gluconat, Phytin, coám canxi…

e. Beänh phoùng xaï maïn möùc ñoä II Ñieàu trò ôû beänh vieän - Cheá ñoä ñieàu döôõng nhieàu ñaïm vaø sinh toá - Baûo ñaûm yeân tónh caû theå chaát vaø tinh thaàn - Thuoác hoï saâm (ñinh laêng, nguõ gia bì …) Neáu maïch chaäm huyeát aùp haï: Capheâin. Kích thích taïo maùu: sinh toá nhoùm B (ñaëc bieät sinh toá B4, B12, B6) hoaëc axit folic. Neáu coù bieán chöùng nhieãm khuaån: khaùng sinh (khoâng duøng Cloroxit) Coù bieán chöùng chaûy maùu: sinh toá C lieàu cao, Rutin, Prednisolon, hoaëc döông

quy, Traéc baùch dieäp sao vaøng, coù nhoï nhoài sao vaøng moãi vò 12g saéc uoáng.

f. Beänh phoùng xaï maïn möùc ñoä III

234

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

 Chuû yeáu truyeàn maùu töôi vaø truyeàn ñaïm  Prednisolon  Khaùng sinh toång hôïp  Caùc thuoác taïo maùu: Testosteron, sinh toá B4, B12, B6

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

5. Tieân löôïng:

- Möùc ñoä I: khoûi haún - Möùc ñoä II: Beänh khoâng khoûi hoaøn toaøn, thôøi kyø oån ñònh xem keõ vôùi quaù trình

beänh taùi phaùt.

- Möùc ñoä III: Caùc toån thöông thöïc theå khoù phuïc hoài, coù theå töû vong do chaûy

maùu nhieãm khuaån.

- Bieán chöùng:

Beänh coù theå chuyeån thaønh beänh baïch caàu, suy tuyû hoaëc caùc ung thö khaùc.

6. Phoøng beänh:

- Chaáp haønh caùc quy ñònh phoùng xaï

 Theo doõi haáp thuï phoùng xaï (buùt hoaëc phim ño lieàu)  Thöïc hieän kieåm tra söùc khoeû ñònh kyø haèng naêm ñeå phaùt hieän sôùm beänh vaø

coù bieän phaùp ñieàu trò sôùm.

 Thuoác döï phoøng: Chæ söû duïng ñoái vôùi nhieãm xaï trong. Hieän nay coù raát nhieàu loaïi thuoác nhöng chöa coù loaïi naøo coù theå söû duïng cho taát caû caùc tröôøng hôïp. Nhöõng thuoác ñaõ ñöôïc söû duïng nhö: o Zytamin vieân (Lieân Xoâ) 0,4g/vieân, 0,6-0,8 x 3 laàn / ngaøy uoáng. o Zytamin bieät döôïc: Becaptan 0,1g/vieân. 2 vieân x 3 laàn/ngaøy, tieâm tónh

maïch chaäm.

o AET bieät döôïc Ixekur (Hung), Antiradon, Surrectan, Pallirad (cuûa caùc nöôùc tö baûn) 0,1g/vieân. 0,4-0,5 x 3 laàn/ngaøy uoáng hoaëc 0,7 – 10g tieâm tónh maïch.

Taùc duïng phuï: khi söû duïng lieàu cao coù theå buoàn noân, coù khi noân nhöùc ñaàu,

235

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

choùng maët, maïch huyeát aùp haï.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

236

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

BAØI 30: COÂNG TAÙC ÑO XAÏ VAØ TAÅY XAÏ

I. TRINH SAÙT VAØ ÑO LIEÀU PHOÙNG XAÏ.

1. Coâng taùc ño xaï.

Ñeå phaùt hieän vaø ño lieàu löôïng phoùng xaï (goïi taét laø coâng taùc ño) thì phaûi duøng

caùc maùy vaø phöông tieän ño phoùng xaï.

Nguyeân lyù chung cuûa caùc maùy vaø phöông tieän ño phoùng xaï laø > vaøo hieän töôïng ion hoùa hoaëc kích thích nguyeân töû, phaân töû khi böùc xaï töông taùc vôùi vaät chaát. Boä phaän ñaëc tröng cuûa caùc maùy vaø phöông tieän phoùng xaï laø ñaàu ño (detector) beân trong coù buoàng (oáng) ion hoùa, oáng nhaân quang ñieän…

ÑAÀU ÑO

BOÄ PHAÄN KHUEÁCH ÑAÏI BOÄ PHAÄN BAÙO (GHI)

NGUOÀN NUOÂI Sô ñoà toång quaùt cuûa maùy ño phoùng xaï

Ño xaï coù 2 loaïi: a. Ño lieàu phoùng xaï: Laø ño löôïng böùc xaï ion hoùa töø moät nguoàn phoùng xaï chieáu roïi tôùi moät vaät chaát

naøo ñoù. Ñôn vò tính nhö sau:

- Ñôn vò ño lieàu phoùng xaï cuûa böùc xaï Rôghen vaø böùc xaï gamma (R): 1R = (C/kg). Thöôøng duøng ñôn vò Rôghen

culoâng/kiloâgam 2,57976.104C/kg.

- Ñôn vò ño suaát lieàu phoùng xaï (kyù hieäu laø P) laø lieàu phoùng xaï trong moät ñôn vò

thôøi gian (giaây, phuùt, giôø): C/kg.s, R/s, R/min, R/h.

- Ñôn vò ño lieàu haáp thuï phoùng xaï (kyù hieäu laø Da) laø Jun/ kiloâgam (J/kg).

Thöôøng duøng ñôn vò rad (rd) vaø ñôn vò Gray (Gy). 1rd = 10-2J/kg = 100ec/g (1J = 107ec). 1R = 0,88rd 1Gy = 100rd (1R töông ñöông vôùi mGy).

- Ñôn vò ño lieàu töông ñöông sinh vaät laø rem (ñôn vò duøng cho caùc loaïi böùc xaï),

gaàn ñaây duøng ñôn vò Sievert (Sinh vieân) 1Sv = 100rem.

Ngöôøi ta hay duøng ñôn vò rem/s, rem/min, rem/h laø ñôn vò ño suaát lieàu töông

ñöông sinh vaät.

237

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

b. Ño ñoä phoùng xaï. Laø ño hoaït tính chaát phoùng xaï cuûa chaát phoùng xaï ñaõ nhieãm treân moät ñôn vò beà maët ñoái töôïng (m2, cm2), hoaëc töông ñöông moät khoái löôïng (g, kg) hay trong moät ñôn vò theå tích, dung tích (cm3, l…). Khi ñoù phoùng xaï ngöôøi ta khoâng phaân bieät daïng böùc xaï nhöng vì ñaëc ñieåm vaø tính naêng cuûa töøng loaïi ñaàu ño (detectov) neân thöôøng ño rieâng reõ böùc xaï anpha, beâta, gamma nhöng cuøng duøng chung ñôn vò ño phoùng xaï

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

laø: phaân raõ/giaây (kyù hieäu pr/s) hoaëc Curi (kyù hieäu Ci): 1Ci = 3,7.1010Bq. Töø naêm 1981 theo quy ñònh quoác teá duøng ñôn vò Becquerel (Bq): 1 Bq = 1pr/s. ñôn vò ño ñoä phoùng xaï: Ci/cm2 (g, l, cm2); pr/s.cm3 (g, l, cm3); pr/s.cm2 (g, l, cm2).

c. Phöông phaùp ño xaï: - Phöông phaùp hoùa hoïc: döïa treân tính chaát taùc ñoäng cuûa böùc xaï ion hoùa, thaønh phaàn hoùa hoïc cuûa moät soá chaát do haäu quaû ion hoùa hoaëc kích thích nguyeân töû, phaân töû taïo thaønh tyû leä vôùi lieàu chieáu xaï vaø coù theå xaùc ñònh baèng söï thay ñoåi maøu cuûa caùc chaát chæ thò hoaëc maùy ño maøu.

- Phöông phaùp chuïp aûnh: maùy ño lieàu löôïng tia coù caáu taïo ñôn giaûn nhaát laø taám phim aûnh. Söû duïng phim aûnh laø boä phaän phaùt hieän trong maùy ño döïa treân hieän töôïng phoùng xaï phaân huûy phim aûnh (xaï phaân broâmua baïc) ñoä ñen cuûa phim sau khi traùng tyû leä vôùi lieàu haáp thuï sau ñoù so vôùi maãu chuaån.

- Phöông phaùp ño lieàu sinh hoïc: ñaây laø phöông phaùp xaùc ñònh lieàu chieáu xaï theo chæ soá sinh vaät vaø sinh lyù khi khoâng coù maùy ño vaät lyù hoaëc maùy ño vaät lyù khoâng phaûn öùng ñuùng thöïc teá. caùc chæ tieâu treân chuû yeáu thöôøng duøng laø chæ tieâu di truyeàn vaø chæ tieâu sinh hoùa.

2. Trinh saùt phoùng xaï:

- Trinh saùt phoùng xaï laø coâng taùc söû duïng maùy ño phoùng xaï ñeå phaùt hieän phoùng xaï, xaùc ñònh lieàu löôïng phoùng xaï vaø ñaùnh daáu, thoâng baùo nhöõng vuøng bò nhieãm chaát phoùng xaï.

- ÔÛ caùc ñôn vò quaân y (cQY, dQY…), trinh saùt phoùng xaï ñöôïc giao cho nhöõng ngöôøi coù nhieäm vuï quan saùt, theo doõi nhöõng tình huoáng veà ñòch. ÔÛ caùc ñôn vò binh chuûng hôïp thaønh thì do caùc phaân ñoäi hoùa hoïc ñaûm nhieäm.

3. Kieåm tra, ño lieàu chieáu xaï vaø möùc ñoä nhieãm xaï (goïi taét laø kieåm tra phoùng xaï). - Kieåm tra phoùng xaï baèng caùc maùy ño phoùng xaï laø ñeå xaùc ñònh lieàu ñaõ bò chieáu xaï cuûa töøng ngöôøi hoaït ñoäng trong phaïm vi taùc haïi vuõ khí haït nhaân noå hoaëc trong vuøng bò nhieãm chaát phoùng xaï. treân cô sôû lieäu ño ñöôïc, xaùc ñònh nhöõng bieän phaùp theo doõi veà y hoïc, döï phoøng ñieàu trò.

II. TAÅY RÖÛA CHAÁT PHOÙNG XAÏ (goïi taét laø taåy xaï)

- Taåy röûa chaát phoùng xaï laø nhöõng bieän phaùp tieán haønh nhaèm loaïi chaát phoùng xaï ra khoûi caùc ñoái töôïng bò nhieãm hoaëc giaûm möùc ñoä nhieãm xaï xuoáng döôùi möùc cho pheùp cuûa töøng ñoái töôïng. taåy xaï phaûi ñaït nhöõng yeâu caàu sau:  Phaûi laøm nhanh, goïn, trieät ñeå.  Khoâng gaây taùc haïi da. Khoâng laøm hö haïi caùc ñoái töôïng ñöôïc taåy.  Ngöôøi laøm coâng taùc taåy xaï phaûi coù phöông tieän baûo veä.  Sau khi hoaøn thaønh vieäc taåy röûa chaát phoùng xaï phaûi taåy xaï phöông tieän,

duïng cuï vaø phaûi xöû lyù chaát thaûi theo ñuùng quy ñònh.

238

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

1. Taåy röûa chaát phoùng xaï cho ngöôøi.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

- Laø nhöõng bieän phaùp taåy röûa beà maët da vaø nieâm maïc cuûa cô theå. Ñeå phaân bieät giöõa taåy röûa chaát phoùng xaï cho ngöôøi vaø caùc ñoái töôïng khaùc coâng taùc taåy xaï cho ngöôøi ñöôïc goïi laø coâng taùc xöû lyù veä sinh.

- Trong chieán ñaáu, coâng taùc xöû lyù veä sinh ñöôïc chia thaønh 2 böôùc: a. Xöû lyù veä sinh boä phaän: Ñöôïc tieán haønh töø tuyeán ñaïi ñoäi ñeán trung ñoaøn, do chieán só töï laøm vaø giuùp ñôõ nhau laøm baèng caùch duøng caønh laù caây, khaên maët, nöôùc trong bi ñoâng… ñeå phuûi, giuõ, lau röûa nhöõng phaàn da loä hôû, quaàn aùo, vuõ khí, trang bò caù nhaân, nhaèm kòp thôøi loaïi boû hay giaûm bôùt möùc ñoä nhieãm xaï, ôû tuyeán quaân y trung ñoaøn coù toå chöùc moät boä phaän xöû lyù veä sinh nhöng chæ laøm nhieäm vuï xöû lyù veä sinh boå sung cho thöông binh beänh binh tröôùc khi thu dung. b. Xöû lyù veä sinh toaøn boä: - Laø taém röûa ñeå loaïi boû chaát phoùng xaï treân toaøn boä beà maët cô theå, quaàn aùo vaø trang bò cuûa caù nhaân. xöû lyù veä sinh toaøn boä ñöôïc tieán haønh töø tuyeán sö ñoaøn trôû leân khi ñieàu kieän chieán ñaáu cho pheùp.

- Duøng caùc phöông tieän chuyeân duøng (nhö xe taém) hoaëc öùng duïng, toå chöùc cho boä ñoäi hay thöông binh beänh binh taém toaøn thaân baèng nöôùc saïch vôùi xaø phoøng. Thay quaàn aùo hoaëc taåy xaï cho quaàn aùo, tö trang vaø vuõ khí caù nhaân. - Caùc ñôn vò quaân y töø caáp sö ñoaøn trôû leân, khi trieån khai baûo ñaûm quaân y ôû ñieàu kieän chieán ñaáu coù söû duïng vuõ khí haït nhaân coù toå chöùc moät boä phaän xöû lyù veä sinh toaøn boä cho thöông binh beänh binh tröôùc khi thu dung ñieàu trò. 2. Taåy röûa chaát phoùng xaï cho nöôùc, löông thöïc, thöïc phaåm, thuoác vaø duïng cuï y teá. - Khi nguoàn nöôùc bò nhieãm xaï khoâng söû duïng, tìm nguoàn nöôùc saïch khaùc. nöôùc gieáng bò nhieãm phoùng xaï, taùt boû, naïo veùt ñaùy gieáng röûa xung quanh, laøm ñi laøm laïi 2-4 laàn ñeå taåy xaï. nöôùc > bò nhieãm phoùng xaï duøng bieän phaùp loïc, caát, keát tuûa laéng > ñeå loaïi boû chaát phoùng xaï. >

- Taåy röûa chaát phoùng xaï cho caùc ñoái töôïng treân maát nhieàu thôøi gian, coâng söùc nhöng hieäu quaû keùm cho neân, toát nhaát laø söû duïng bieän phaùp phoøng choáng nhö che, ñaäy, caát giaáu, duøng vaät lieäu bao goùi toát, kín… neáu soá löôïng vaät chaát bò nhieãm chaát phoùng xaï ít, deã boå sung, thay theá thì neân huûy boû.

3. Nhöõng phöông phaùp thöôøng duøng ñeå taåy röûa chaát phoùng xaï cho caùc ñoái

töôïng. - Khaùc vôùi chaát ñoäc, chaát phoùng xaï khoâng theå trung hoøa ñöôïc baèng phöông phaùp hoùa hoïc. Maëc duø xaûy ra phaûn öùng hoùa hoïc xong chaát phoùng xaï vaãn giöõ nguyeân hoaït tính phoùng xaï do ñoù chæ coù caùch loaïi boû taùch chaát phoùng xaï ra khoûi beà maët.

239

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

- Chaát phoùng xaï toàn taïi ôû daïng hoøa tan, khoâng hoøa trong nöôùc (ion, nguyeân töû hoaëc phaân töû khoâng mang ñieän) coù kích thöôùc nhoû (haït keo nhoû) hoaëc kích thöôùc lôùn (haït nhoû). Caùc phöông phaùp taåy xaï thöïc chaát laø caùc phöông phaùp loaïi boû löïc huùt giöõ chaát phoùng xaï treân beà maët.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

a. Phöông phaùp cô hoïc:

 Laø phöông phaùp duøng löïc taùc duïng cô hoïc quaùn tính ñeå loaïi tröø chaát phoùng xaï ra khoûi beà maët vaät lieäu. ñoù laø caùc ñoäng taùc ñôn giaûn nhö phuûi giuõ quaàn aùo, duøng baøn chaûi ñeå chaûi muõ, giaày, deùp nhieãm xaï. duøng dao goït voû beân ngoaøi cuûa caùc loaïi thöïc phaåm nhö quaû, cuû. duøng voøi nöôùc phun, chaûy maïnh ñeå taåy röûa ñoà hoäp nhieãm xaï, duøng nöôùc, duøng khaên maët khaên boâng thaám nöôùc lau da, nieâm maïc hôû bò nhieãm.

 Phöông phaùp naøy tuy ñôn giaûn nhöng ñaït nhieàu hieäu quaû vaø thoâng duïng ôû tuyeán tröôùc, khoâng laøm aûnh höôûng ñeán chaát löôïng löông thöïc thöïc phaåm. Nhöôïc ñieåm phöông phaùp naøy khoù taåy xaï caùc beà maët xuø xì, xoáp coù nhieàu khe hôû.

b. Phöông phaùp vaät lyù:

 Laø phöông phaùp duøng moät soá phöông tieän vaät lyù ñeå taåy röûa chaát phoùng xaï nhö duøng maùy huùt buïi ñeå huùt buïi phoùng xaï treân beà maët saân bay…Duøng nhieät ñoä, duøng phöông phaùp ñieän phaân, duøng sieâu aâm ñeå taåy xaï quaàn aùo, duïng cuï, maùy moùc y teá.

 Trong caùc phöông tieän naøy hieän nay ngöôøi ta chuù yù duøng sieâu aâm vì ñaït

keát quaû raát toát.

 Phöông phaùp dính cuõng ñöôïc chuù yù, ñoù laø duøng baêng dính coù taåm caùc hoùa chaát daùn roài boùc ra nhieàu laàn vôùi ôû choå da bò nhieãm xaï. Baêng dính taåy xaï laø do cô cheá laøm bong lôùp söøng cuûa daï. Sau khi duøng baêng dính khaû naêng da ngaên chaën xaâm nhaäp chaát phoùng xaï haáp thuï vaøo beân trong keùm ñi. Vì nhieãm xaï (nhieãm laâu do) nhieàu laàn gaây nguy hieåm. Neân duøng baêng dính taåy xaï khi bò nhieãm xaï naëng ôû da treân moät dieän tích heïp.

c. Phöông phaùp hoùa hoïc. Duøng caùc hoùa chaát ñeå taåy xaï, phöông phaùp thoâng duïng coù nhieàu öu ñieåm,

thöôøng duøng döôùi daïng dung dòch, boät nhaõo (kem). Dieãn bieán quaù trình taåy xaï:

 Giai ñoaïn chaát taåy xaï hoùa hoïc baùm treân beà maët nhieãm xaï (beà maët + chaát

phoùng xaï + dung dòch taåy xaï).

 Giai ñoaïn chaát phoùng xaï taùch ra khoûi beà maët (beà maët + chaát phoùng xaï +

dung dòch taåy xaï).

- Hoùa chaát taåy xaï bao goàm caùc chaát hoaït ñoäng beà maët, caùc chaát taïo phöùc caùc

chaát aên moøn beà maët, caùc dung moâi höõu cô vaø hoùa chaát toång hôïp.  Caùc chaát hoaït ñoäng beà maët: laøm giaûm söùc caêng beà maët cuûa nöôùc, laøm taêng khaû naêng thaám öôùt dung dòch taåy xaï, thaønh huyeàn phuø nhuõ töông… Neân khi chaát phoùng xaï ñaõ taùch khoûi beà maët vaät lieäu rôi vaøo dung dòch taåy xaï thì khoâng coù khaû naêng baùm vaøo vaät lieäu nöõa. Caùc chaát hoaït ñoäng beà maët coù 2 loaïi:

240

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

- Nhöõng chaát taïo ion: Hay laø nhöõng chaát taïo Anion.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

 Xaø phoøng cheá taïo töø axit beùo R – COONa, laø loaïi xaø phoøng ñoùng baùnh duøng phoå bieán ôû moïi nôi coù theå duøng ngöôøi vaø duïng cuï. Nhöôïc ñieåm laø duøng trong nöôùc thöôøng bò thuûy phaân taïo thaønh NaOH. Neân khoâng duøng ñeå taåy xaï len, daï, luïa töï nhieân. RCOONa + HOH # ROOH + NaOH.

 Duøng trong nöôùc bieån hoaëc nöôùc cöùng, noù seõ taïo muoái khoâng hoøa tan neân

khoâng taùc duïng taåy xaï. 2RCOONa + CaCl2 # (RCOO)2Ca # + 2NaCl

 Trong moâi tröôøng axit noù taïo thaønh axit beùo khoâng hoøa tan neân hieäu quaû

keùm ñi. RCOONa + HCl # RCOOH + NaCl.

 Alkyl sunfat: laø loaïi xaø phoøng toång hôïp, coù coâng thöùc chung RO-SO2-O- Na (muoái estesunphat cuûa röôïu). Söùc caêng beà maët cuûa dung dòch ankyl sunphat 0,5% ôû 200C khoaûng 34dyn/cm. Ankyl sunphat cheá taïo töø môõ caù voi, caù nhaø taùng. Öu ñieåm duøng ñöôïc caû trong nöôùc cöùng, nöôùc maën, nöôùc coù axit, hoaëc kieàm nheï.

 Alkylaryl sunphat coù coâng thöùc R-Ar-SO2-O-Na cheá taïo ôû daïng boät tan trong nöôùc hoaït ñoäng toát ôû nhieät ñoä töø 5-400C duøng ñöôïc caû trong nöôùc cöùng, nöôùc maën, moâi tröôøng axit dung dòch 1% chaát naøy coù söùc caêng beà maët: 34 – 35dyn/cm thöôøng duøng taåy xaï vaûi, khí taøi caù nhaân.

- Nhöõng chaát khoâng toàn taïi ion:

Thöôøng duøng trong coâng taùc taåy xaï laø loaïi estepoliethylenglycol. Ñoù laø chaát cao phaân töû ôû daïng dung dòch quaùnh hoaëc boät nhaõo coù coâng thöùc chung laø: R = -O-(CH2 – CH2 – O)n – CH2 – CH2 - OH. R laø goác Hydrocacbua chöùa 7 – 10 nguyeân töû cacbon. Soá löôïng nhoùm (CH2 – CH2 – O) töø 6 – 12 nhoùm caøng taêng soá nhoùm naøy thì taùc duïng taåy xaï caøng toát. chaát naøy hoøa tan toát trong nöôùc aám vaø ít tan trong dung moâi höõu cô. Duøng dung dòch coù noàng ñoä 0.3% PH = 6 – 8 coù theå duøng caû trong nöôùc cöùng, nöôùc bieån moâi tröôøng axit.  Caùc chaát taïo phöùc: caùc chaát taïo polyphotphat vaø moät soá axit höõu cô (axitaxetic…); Muoái Amoni cuûa axit treân. Caùc chaát naøy keát hôïp vôùi moät chaát phoùng xaï hoøa tan trong nöôùc vaø laøm meàm nöôùc.

Caùc chaát aên moøn beà maët: caùc axit voâ cô keát hôïp vôùi moät caùc cation phoùng xaï taïo thaønh nhöõng muoái hoøa tan trong dung dòch. Khi duøng neân pha loaõng vôùi nöôùc ñöôïc noàng ñoä 2 – 5% thöôøng duøng ñeå taåy xaï nhöõng beà maët coù lôùp oxy hoùa beàn vöõng.

Dung moâi höõu cô: daàu hoûa, daàu xaêng, röôïu ete, daàu thoâng tetraclorua cacbon (CCl)4 dicloetan tricloetheglen duøng ñeå taåy xaï caùc beà maët nhaün boùng. Caùc vaät lieäu raén chaéc khoâng ngaám nöôùc khoâng coù khe, keõ hôû nhöng coù dính daàu môõ vaø coù sôn bao phuû beân ngoaøi.

- Dung moâi höõu cô coù taùc duïng taåy xaï nhanh vaø hieäu quaû cao ñoái vôùi nhöõng

vaät lieäu khoâng lôùn laém vaø coù theå nhuùng chìm trong dung moâi.

- Nhöôïc ñieåm: laø dung moâi höõu cô laïi deã chaùy laïi coù ñoäc tính cao neân cuõng

241

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

haïn cheá söû duïng.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Moät soá hoùa chaát toång hôïp:

CF2 CF2u Sunfonol (Alkyl sunphat) Na – sunphat Na – photphat Nöôùc vaø moät soá chaát thôm Sunfonol (Alkyl sunphat) Na – sunphat Napenta photphat Nöôùc vaø moät soá chaát thôm : 18% : 16% : 30% : 36% : 25% : 18% : 50% : 7%

- Hai chaát treân duøng ñöôïc caû trong nöôùc cöùng, nöôùc maën ít aên moøn beà maët, ít

aûnh höôûng ñeán ñoä beàn vöõng vaät lieäu.

- Ngoaøi taùc duïng taåy xaï coøn coù taùc duïng tieâu ñoäc, khöû khuaån, thöôøng duøng

dung dòch 0,3%.

d. Phöông phaùp töï nhieân. Nhieàu chaát phoùng xaï coù chu kyø baùn raõ (T ½) ngaén nhieãm xaï beà maët ñöôïc taåy röûa sô boä baèng nöôùc thöôøng, sau ñoù cöù ñeå caùc vaät ñoù trong kho rieâng moät thôøi gian nhaát ñònh thì hoaït tính phoùng xaï seõ heát vaø sau ñoù coù theå mang duøng. Ñoù laø phöông phaùp töï nhieân.

Toùm laïi khi taåy xaï caàn chuù yù:

Nhoùm 1: laø caùc bieän phaùp taùch caùc chaát phoùng xaï coù moái lieân keát khoâng beàn vöõng vôùi beà maët. thöôøng duøng nöôùc dung moâi höõu cô ñeå hoøa tan chaát phoùng xaï. Nhoùm 2: laø caùc bieän phaùp taåy röûa caùc ñoàng vò phoùng xaï lieân keát beàn vöõng vôùi beà maët vaät lieäu. Nguyeân lyù cô baûn ñeå taåy xaï laø: taïo keo trao ñoåi ion, aên moøn beà maët, taïo phöùc.

Nhoùm 3: bao goàm caùc bieän phaùp tröø chaát phoùng xaï baèng caùch phuûi giuõ, huùt

242

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

chaân khoâng, ly taâm, sieâu aâm ñeå taùch caùc chaát phoùng xaï ra. Trong thöïc teá phaûi taåy xaï baèng toång hôïp caùc bieän phaùp ñaõ neâu treân.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

BAØI 31: CAÙC PHÖÔNG TIEÄN ÑEÀ PHOØNG

VUÕ KHÍ HOÙA HOÏC VAØ VUÕ KHÍ HAÏT NHAÂN

I. CAÙC PHÖÔNG TIEÄN ÑEÀ PHOØNG VUÕ KHÍ HOÙA HOÏC.

1. Caùc bieän phaùp phoøng choáng.

- Vuõ khí hoùa hoïc gaây taùc haïi treân phaïm vi roäng lôùn vaø laâu daøi, gaây taùc haïi nhanh choùng vaø khoù ñeà phoøng. Vì vaäy ñeå haïn cheá thieät haïi do vuõ khí hoùa hoïc gaây neân, giöõ vöõng söùc chieán ñaáu cuûa boä ñoäi vaø goùp phaàn baûo veä nhaân daân caàn thöïc hieän toát caùc bieän phaùp phoøng traùnh.

- Phaùt hieän sôùm tình huoáng hoùa hoïc vaø thoâng baùo baùo ñoäng kòp thôøi cho boä ñoäi

vaø nhaân daân bieát ñeå phoøng traùnh.

- Luoân luoân chuaån bò ñaày ñuû caùc trang bò ñeà phoøng vaø luyeän taäp söû duïng thaønh thaïo. Kòp thôøi mang caùc trang bò ñeà phoøng khi ñòch söû duïng vuõ khí hoùa hoïc.

- Baûo veä nguoàn nöôùc, löông thöïc, thöïc phaåm. - Nhanh choùng ra khoûi khu ñoäc, khi ñöôïc pheùp vaø tieán haønh caáp cöùu naïn nhaân

roài ñöa ñi ñieàu trò.

- Khi hoaït ñoäng trong khu ñoäc, phaûi nghieâm tuùc vaø trieät ñeå chaáp haønh caùc bieän

phaùp an toaøn.

- Tieán haønh tieâu ñoäc sôùm cho maët ñaát, vuõ khí, trang bò vaø caùc cô sôû vaät chaát kyõ

thuaät khaùc.

2. Caùc phöông tieän ñeà phoøng ñoái vôùi ngöôøi.

a. Caùc chaát ñoäc hoùa hoïc xaâm nhaäp vaøo cô theå ngöôøi qua caùc ñöôøng chuû yeáu:

 Qua hoâ haáp: do hít thôû phaûi khoâng khí coù nhieãm ñoäc (ôû daïng khoùi, buïi,

söông, hôi vaø khí).

 Qua da, nieâm maïc: do tieáp xuùc vôùi hôi ñoäc, buïi ñoäc hay caùc gioït chaát ñoäc

theå loûng.

 Qua tieâu hoùa: do aên, uoáng phaûi thöùc aên, nöôùc uoáng bò nhieãm chaát ñoäc.  Qua veát thöông: do chaát ñoäc rôi vaøo veát thöông hay do veát thöông tieáp xuùc

vôùi moâi tröôøng xung quanh bò nhieãm ñoäc.

Trong caùc ñöôøng xaâm nhaäp cuûa chaát ñoäc vaøo cô theå noùi treân thì söï xaâm nhaäp

qua hoâ haáp vaø qua veát thöông laø nguy hieåm vaø deã gaây taùc haïi traàm troïng.

b. Caùc phöông tieän phoøng hoùa caù nhaân: - Phöông tieän baûo veä cô quan hoâ haáp vaø maét: Nhöõng phöông tieän thoâ sô, ñôn giaûn nhö khaåu trang taåm hoùa chaát, kính ñeo maét

kín…chuû yeáu duøng ñeå ñeà phoøng caùc chaát ñoäc ôû theå boät.

243

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Hieän nay, ñaõ coù nhieàu loaïi maët naï trang bò cho caù nhaân söû duïng choáng taùc haïi cuûa chaát ñoäc vaø buïi phoùng xaï. trang bò phoå bieán trong quaân ñoäi caùc nöôùc laø maët naï phoøng ñoäc kieåu loïc (maët naï loïc ñoäc).

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Maët truøm cao su laø boä phaän baûo veä maét, maët, ñaàu, coù hai maét kính ñeå nhìn vaø hai van moät chieàu ñeå thôû vaøo vaø thôû ra. Maët truøm cao su coù côõ soá, soá 0 laø beù, soá 4 laø lôùn nhaát.

 Maët naï loïc ñoäc:

o Söû duïng ñeå baûo veä cô quan hoâ haáp, maét, maët, ñaàu choáng taùc haïi cuûa chaát ñoäc vaø buïi phoùng xaï. caáu taïo goàm coù maët truøm cao su, oáng daãn hôi vaø hoäp loïc ñoäc. Taát caû ñöïng trong tuùi baèng vaûi, coù troïng löôïng toaøn boä khoaûng 2kg.

2. Nuùt ñaäy baèng cao su

1. Hoäp loïc ñoäc 4. Maét kính 5. Hoäp van 6. OÁng daãn hôi

3. Maët truøm cao su 7. Tuùi ñöïng o OÁng daãn hôi laø boä phaän ñeå noái maët truøm vôùi loïc ñoäc khi söû duïng. o Hoäp loïc ñoäc laø boä phaän chuû yeáu cuûa maët naï, coù taùc duïng loïc khoâng khí bò oâ nhieãm thaønh khoâng khí saïch khi thôû vaøo. Phoái lieäu loïc ñoäc trong hoäp loïc ñöôïc chia thaønh 2 lôùp: lôùp döôùi laø giaáy loïc ñeå loïc caùc chaát ñoäc ôû daïng khoùi, buïi, söông vaø buïi phoùng xaï; lôùp treân laø than hoïa tính taåm hoùa chaát ñeå loïc caùc chaát ñoäc ôû daïng hôi, khí.

 Nhöõng roái loaïn chöùc phaän sinh lyù do söû duïng maët naï gaây neân:

o Maët naï loïc ñoäc coù nhieàu kieåu khaùc nhau, noùi chung ñaõ coù caáu truùc töông ñoái phuø hôïp vôùi cô theå vaø sinh lyù con ngöôøi. Tuy vaäy, khi söû duïng maët naï coøn gaây ra moät soá roái loaïn chöùc phaän sinh lyù, ñaëc bieät khi ñeo maët naï phaûi laøm vieäc laâu, vôùi cöôøng ñoä lao ñoäng cao trong ñieàu kieän khí haäu noùng, aåm.

o Roái loaïn do maët truøm cao su gaây ra: do maët truøm cao su luoân aùp saùt vaøo da maët, da ñaàu, ñeø eùp leân caùc ñaàu daây thaàn kinh ngoaïi bieân vaø caùc maïch maùu noâng laøm cho söï löu thoâng maùu ôû maët bò caûn trôû, gaây nhöùc ñaàu, choaùng vaùng, ñau hai beân tai, hai beân thaùi döông. Noùi vaø nghe raát haïn cheá, thò tröôøng giaûm, bí hôi, khoù chòu, gaây “vöôùng” neân aûnh höôûng ñeán söï chính xaùc cuûa ñoäng taùc.

244

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

o Roái loaïn do thay ñoåi nhöõng ñieàu kieän hoâ haáp trong maët naï: o Khi ñeo maët naï loïc ñoäc, ñöôøng thôû vaøo bò keùo daøi ra do luoàng khoâng khí vaøo phaûi qua hoäp loïc ñoäc, oáng daãn hôi vaø heä thoáng van cuûa maët

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

truøm neân aûnh höôûng ñeán löôïng khoâng khí vaøo phoåi, nhaát laø trong tröôøng hôïp lao ñoäng naëng.

- Caùc phöông tieän baûo veä da. Phöông tieän baûo veä da loaïi ngaên caùch thöôøng coù hai lôùp: lôùp laøm neàn baèng vaûi hoaëc sôïi vaûi vaø lôùp baûo veä baèng nhöïa hay cao su, laø nhöõng vaät lieäu khoù ngaám hôi, gioït loûng, ngaên caùch da vôùi chaát ñoäc hoùa hoïc.

 Boä quaàn aùo phoøng ñoäc soá 2: may baèng vaûi cao su, coù thôøi gian an toaøn phoøng ñoäc töø 70-120 phuùt ñoái vôùi caùc chaát ñoäc theå loûng (loaïi V, C vaø H). Coù hai kieåu: kieåu muõ, aùo, quaàn, uûng lieàn vôùi nhau vaø kieåu muõ lieàn vôùi aùo, quaàn lieàn vôùi uûng; Moãi boä coù moät ñoâi gaêng tay vaø moät tuùi ñöïng. troïng löôïng moãi boä töø 2,5 ñeán 3kg. Öu ñieåm: da ñöôïc ngaên caùch vôùi moâi tröôøng bò nhieãm ñoäc beân ngoaøi, cho neân coù taùc duïng phoøng ñoäc toát ñoái vôùi caùc chaát ñoäc theå loûng, söông, buïi, khoùi, hôi (keå caû buïi phoùng xaï). Nhöng coù nhöôïc ñieåm laø naëng neà, bí hôi, deã gaây ra say noùng, do söï thaûi nhieät töø cô theå qua da (laø ñöôøng thaûi nhieät chuû yeáu) ra moâi tröôøng xung quanh bò giaûm suùt hoaëc ñình chæ thì seõ daãn tôùi hieän töôïng tích luõy nhieät löôïng trong cô theå, laøm cho thaân nhieät leân cao, do ñoù gaây ra nhieàu haäu quaû traàm troïng.

Theo Voân zinski thì söï quan heä giöõa nhieät ñoä khoâng khí cuûa moâi tröôøng vaø

Ghi chuù

Coù theå xaûy ra choaùng noùng Ít nguy hieåm Nguy hieåm khoâng ñaùng keå

Thôøi gian laøm vieäc trong boä aùo quaàn phoøng ñoäc (phuùt) 15 ñeán 20 Tôùi 30 40 ñeán 50 90 ñeán 120 Treân 180

thôøi gian laøm vieäc trong boä aùo quaàn phoøng ñoäc soá 2 nhö sau: Nhieät ñoä khoâng khí cuûa moâi tröôøng (0C) Töø 30 trôû leân Töø 25 ñeán 29 Töø 20 ñeán 24 Töø 15 ñeán 19 Döôùi 15  Boä quaàn aùo phoøng ñoäc soá 3: Ñeå baûo veä cho ngöïc, buïng, chaân tay cuûa nhöõng ngöôøi laøm coâng taùc tieâu ñoäc cho vuõ khí, trang bò kyõ thuaät hoaëc höôùng daãn laøm veä sinh (tieâu ñoäc, taåy xaï) cho ngöôøi…Loaïi naøy goàm taám choaøng (tablier) baèng vaûi cao su hoaëc cao su; moät ñoâi giaày baèng vaûi cao su, döôùi ñeá co may theâm vaûi baït ñeå taêng ñoä beàn, moät ñoâi bao tay baèng vaûi cao su (loaïi coù 3 ngoùn) hoaëc cao su (loaïi coù 5 ngoùn) vaø moät tuùi ñöïng baèng vaûi. Troïng löôïng toaøn boä khoaûng töø 1,6 – 1,7kg. Söû duïng boä phoøng ñoäc soá 3 phaûi coù maët naï baûo veä nhöng khoâng aûnh höôûng tôùi quaù trình thaûi nhieät cuûa cô theå ra moâi tröôøng. Ngoaøi caùc phöông tieän baûo veä cheá saün nhö ñaõ giôùi thieäu ôû treân, coù theå töï taïo nhöõng phöông tieän thoâ sô, ñôn giaûn baèng nhöõng vaät duïng saün coù ñeå phoøng cho da nhö söû duïng taám che möa, baït naèm, voõng…

245

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

c. Caùc phöông tieän phoøng hoùa taäp theå:

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

Tröôøng hôïp phaûi ñeà phoøng cho nhieàu ngöôøi trong thôøi gian daøi ñeå aån naáp hoaëc tieán haønh coâng taùc nhö: sôû chæ huy, trung taâm thoâng tin, traïm quaân y… thì phaûi söû duïng caùc phöông tieän phoøng hoùa taäp theå nhö:

- Haàm phoøng hoùa loaïi ngaên caùch: laø loaïi haàm yeâu caàu kín hôi, caùch ly vôùi moâi tröôøng bò nhieãm ñoäc beân ngoaøi, ngöôøi aån naáp söû duïng löôïng khoâng khí saün coù ôû trong haàm. vì vaäy, thôøi gian söû duïng phuï thuoäc vaøo kích thöôùc cuûa haàm, soá ngöôøi aån naáp, hình thöùc lao ñoäng cuûa nhöõng ngöôøi aån naáp trong haàm, ñaëc bieät laø noàng ñoä CO2 ôû trong haàm.

Coù theå söû duïng coâng thöùc ñôn giaûn sau ñeå tính thôøi gian söû duïng haàm:

Trong ñoù: - t laø thôøi gian söû duïng haàm - V laø theå tích toaøn boä cuûa haàm. - V’ laø theå tích toång coäng cuûa nhöõng ngöôøi aån naáp trong haàm (moãi ngöôøi aån

naáp trong haàm chieám töø 0,25 – 0,3m2).

- N laø soá ngöôøi aån naáp trong haàm

Sô ñoà haàm phoøng hoùa coù heä thoáng loïc khí hieän ñaïi

2. Van moät chieàu; 3. Maùy huùt hôi.

1. Boä phaän loïc ñoäc; - Haàm coù heä thoáng thoâng loïc khí: caáu truùc chung gioáng nhö haàm phoøng hoùa loaïi ngaên caùch nhöng coù theâm moät heä thoáng loïc khí, heä thoáng naøy goàm coù: hoäp loïc ñoäc, maùy huùt hôi, heä thoáng oáng daãn hôi vaø moät soá thieát bò keøm theo nhö nhieät keá, aåm keá, van ñeå thoaùt hôi ra ngoaøi…

Khi maùy huùt hôi chaïy, khoâng khí bò nhieãm ñoäc beân ngoaøi qua hoäp loïc ñoäc ñöôïc loïc saïch tröôùc khi vaøo haàm. khi aùp suaát trong haàm vöôït quaù giôùi haïn an toaøn thì heä thoáng van töï ñoäng laøm giaûm aùp suaát khoâng khí trong haàm. Loaïi haàm naøy thöôøng duøng cho caùc sôû chæ huy, trung taâm thoâng tin, caùc traïm quaân y.

246

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

d. Ñeà phoøng ñoái vôùi nguoàn nöôùc, löông thöïc, thöïc phaåm, thuoác vaø duïng cuï y teá. - Nguoàn nöôùc, löông thöïc, thöïc phaåm raát caàn thieát cho ñôøi soáng con ngöôøi, cho neân ngay trong thôøi bình, vieäc baûo quaûn, giöõ gìn nguoàn nöôùc vaø löông thöïc,

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

thöïc phaåm ñaõ coù taàm quan troïng. trong thôøi chieán ñaëc bieät laø trong chieán tranh coù söû duïng vuõ khí hoùa hoïc thì vieäc ñoù caøng ñöôïc chuù yù hôn.

- Nguoàn nöôùc, löông thöïc, thöïc phaåm vaø duïng cuï y teá neáu nghi ngôø bò nhieãm ñoäc, nhieãm chaát phoùng xaï thì phaûi ñình chæ söû duïng, göûi vaät maãu vaø baùo caùo leân caáp treân ñöa ñi xeùt nghieäm. Khi ñaõ coù keát luaän an toaøn cuûa cô quan xeùt nghieäm vaø ñöôïc chuaån y cuûa caáp treân môùi ñöôïc tieáp tuïc söû duïng.

II. CAÙC BIEÄN PHAÙP PHOØNG CHOÁNG VUÕ KHÍ HAÏT NHAÂN.

- Vaán ñeà phoøng choáng vuõ khí haït nhaân trong chieán tranh laø vaán ñeà voâ cuøng quan troïng nhaát laø vieäc phoøng choáng töø xa. Phoøng choáng vuõ khí haït nhaân khoâng chæ laø caùc bieän phaùp kyõ thuaät maø phaûi bao goàm caû caùc bieän phaùp veà tö töôûng vaø toå chöùc, kinh teá vaø quoác phoøng, chính trò vaø quaân söï, bieân cheá vaø trang bò, chieán thuaät vaø kyõ thuaät. Phaûi vaän duïng toång hôïp caùc bieän phaùp ñoù môùi coù theå phoøng choáng vuõ khí haït nhaân coù hieäu quaû ñaûm baûo cho nhaân daân vaø caùc löïc löôïng vuõ trang nhaân daân chieán thaéng keû thuø xaâm löôïc trong ñieàu kieän coù chieán tranh haït nhaân xaûy ra.

- Trong phaïm vi baøi giaûng naøy, chæ nhaèm giôùi thieäu nhöõng neùt chung nhaát veà bieän phaùp ñeà phoøng, phaùt hieän taåy xaï cho ngöôøi vaø vuõ khí trang bò. Taát caû caùc bieän phaùp phoøng choáng vuõ khí haït nhaân ñöôïc phaân caáp toùm taét nhö sau: Caáp I: ngaên chaën töø xa: tích cöïc vaø kòp thôøi ngaên chaën toå chöùc, dieät phaù, ñaäp tan söï chuaån bò taäp kích cuûa vuõ khí haït nhaân. Caáp II: haïn cheá hoaëc loaïi tröø taùc haïi cuûa vuõ khí haït nhaân. Caáp III: haïn cheá vaø thanh toaùn haäu quaû cuûa vuõ khí haït nhaân gaây ra.

- Trong ñoù vaán ñeà ngaên chaën töø xa laø vaán ñeà phoøng choáng tích cöïc nhaát, chuû ñoäng nhaát, coøn haïn cheá taùc haïi vaø thanh toaùn haäu quaû laø vaán ñeà quan troïng.

CAÁP I: ngaên chaën ñaùnh ñòch söû duïng VKHN

CAÁP II: haïn cheá taùc haïi cuûa VKHN

CAÁP III: haïn cheá haäu quaû do VKHN gaây ra

- Nhöõng bieän phaùp chính ñeà phoøng vuõ khí haït nhaân thuoäc caáp II vaø caáp III:

Sô ñoà phoøng choáng vuõ khí haït nhaân ba caáp

247

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

1. Lôïi duïng ñòa hình, ñòa vaät coù lôïi ñeå phoøng choáng vuõ khí haït nhaân.

Ñaïi taù baùc só: BUØI XUAÂN QUANG

Baøi giaûng Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

a. Ñoái vôùi caù nhaân: Neáu khoâng coù coâng söï aån naáp khi vuõ khí haït nhaân noå, thì nhanh choùng lôïi duïng

ñòa hình ñeå che chôû, che khuaát, baûo veä.

b. Ñoái vôùi taäp theå ñôn vò: Khi boá trí ñoäi hình chieán ñaáu cuõng nhö truù quaân, phaûi tính ñeán khaû naêng phoøng

choáng vuõ khí haït nhaân, ñeå coù phöông aùn xaây döïng coâng söï traän ñòa cho phuø hôïp.

2. Söû duïng coâng söï ñeå phoøng choáng vuõ khí haït nhaân.

a. Taát caû caùc loaïi coâng söï duø taïm thôøi hay kieân coá, chuyeân duøng hay khoâng chuyeân duøng ñeàu laø nhöõng phöông tieän coù taùc duïng toát ñeå phoøng choáng hoaëc ít ra cuõng giaûm ñöôïc taùc haïi khi vuõ khí haït nhaân noå.

b. Noùi chung caùc coâng söï phaûi xaây döïng saâu döôùi maët ñaát toái thieåu 1,5m, phaûi kieân coá, vöõng chaéc, chòu ñöôïc aùp löïc toái thieåu laø 2kg/cm2 ñeå choáng soùng noå (vôùi chieàu daøy 1,4m ñaát ñaõ coù theå laøm giaûm 1.000 laàn lieàu löôïng cuûa böùc xaï xuyeân). Cöûa haàm phaûi coù cöûa che kín choáng buïi phoùng xaï. Nhöõng haàm söû duïng laâu daøi nhö haàm chæ huy, haàm thoâng tin, haàm caáp cöùu vaø ñieàu trò thôøi gian beänh binh cuûa quaân y… thì phaûi coù heä thoáng loïc khí.

248

ÑAÏI CÖÔNG Y HOÏC QUAÂN SÖÏ

c. Khi vuõ khí haït nhaân noå: phaûi tieán haønh trinh saùt vaø ño lieàu löôïng phoùng xaï; phaûi tieán haønh taåy röûa chaát phoùng xaï cho ngöôøi vaø nöôùc uoáng, löông thöïc, thöïc phaåm, thuoác vaø duïng cuï y teá.