384
KỶ YẾU HỘI THẢO QUỐC TẾ “THƯƠNG MẠI VÀ PHÂN PHỐI” LẦN THỨ 4 NĂM 2023
BẢO VỆ QUYỀN SỞ HỮU TRÍ TUỆ CỦA CHỦ THỂ QUYỀN
VÀ CHỦ SỞ HỮU SÀN GIAO DỊCH THƯƠNG MẠI ĐIỆN TỬ
Trần Minh Chiến
Trường Đại học Kinh tế - Luật, Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh
Email: tranminhchien112@gmail.com
Tóm tắt: Sự phát triển vượt bậc của ngành công nghiệp thương mại điện tử
đã tạo ra nhiều hệ lụy làm ảnh hưởng đến quyền của những chủ thể khác, trong
đó có quyền sở hữu trí tuệ. Pháp luật nước ta hiện nay chưa thật sự chú trọng
đến trách nhiệm bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ của những chủ thể tham giao vào
hoạt động trên sàn giao dịch thương mại điện tử. Trong phạm vi của bài viết, tác
giả phân tích quyền tự bảo vệ của chủ thể quyền sở trí tuệ và trách nhiệm bảo vệ
quyền sở hữu trí tuệ của chủ sở hữu sàn giao dịch thương mại điện tử. Từ đó, đề
xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật về đảm bảo thực hiện tốt quyền tự bảo vệ
của chủ thể quyền và xây dựng trách nhiệm của chủ sở hữu sàn giao dịch thương
mại điện tử.
Từ khóa: bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ, chủ sở hữu sàn giao dịch thương mại
điện tử, chủ thể quyền sở hữu trí tuệ, thương mại điện tử.
PROTECTION OF HOLDERS OF INTELLECTUAL PROPERTY
RIGHTS AND OWNERS OF E-COMMERCE TRADING PLATFORMS
Abstract: The outstanding development of the e-commerce industry has
created many consequences that affect the rights of other subjects, including
intellectual property rights. The current law of our country has not focused on the
responsibility to protect the intellectual property rights of the subjects involved
in activities on the e-commerce trading floor. Within the scope of the article, the
author analyzes the self-protection rights of intellectual property rights holders
and the responsibility to protect the intellectual property rights of e-commerce
exchange owners. From there, propose solutions to improve the law on ensuring
the good exercise of the rights holders’ right to self-protection and building the
responsibilities of the owners of e-commerce trading floors.
Keywords: protection of intellectual property rights, owners of e-commerce
trading floors, intellectual property rights holders, and e-commerce.
385
THE 4TH INTERNATIONAL CONFERENCE PROCEEDINGS COMMERCE AND DISTRIBUTION
1. Đặt vấn đề
Hoạt động thương mại điện tử trong những năm qua ở Việt Nam đang thật sự bùng nổ
cùng với sự phát triển vượt bật của cuộc cách mạng 4.0. Sự phát triển đó được đánh giá qua
thị trường thương mại điện tử với tốc độ tăng trưởng trung bình 18% và dự báo quy mô thị
trường có khả năng lên đến 26 tỷ USD vào năm 2024 [1]. Hiện nay, không thể xác định cụ
thể tất cả các hình thức hoạt động thương mại điện tử trong hệ thống pháp luật điều chỉnh,
tuy nhiên, có thể định hình được qua các hình thức hoạt động như website, sàn giao dịch
thương mại điện tử và thương mại điện tử trên mạng xã hội [2]. Các hình thức hoạt động này
đã góp phần tạo bước phát triển tất yếu cho nền kinh tế Việt Nam và phù hợp với sự phát triển
của thế giới. Mặc dù sự phát triển của hoạt động thương mại điện tử tại Việt Nam là đáng ghi
nhận và tiếp tục vận hành nhưng không thể không có những khó khăn, thách thức.
Khi nói đến thương mại điện tử, vấn đề về sở hữu trí tuệ bị bỏ qua nhiều nhất bởi vì nó
ít được hiểu hoặc vì các mối liên hệ quan trọng của nó với thương mại điện tử dường như
không được thể hiện rõ ràng [3]. Ngoài ra, theo thống kê của Bộ Khoa học và Công nghệ, từ
đầu năm 2019 đến nay, có đến 60% số đơn liên quan đến vi phạm quyền sở hữu trí tuệ trong
hoạt động thương mại điện tử [4]. Chính vì lẽ đó, một trong những khó khăn trong hoạt động
thương mại điện tử là bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ. Trên thực tế, việc xác định các hành vi
xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ trong thương mại điện tử có thể chia thành các nhóm hành
vi: (i) hành vi xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ trong môi trường thương mại điện tử, (ii) hành
vi cạnh tranh không lành mạnh liên quan tới tên miền, (iii) hành vi quảng cáo hàng hóa xâm
phạm quyền sở hữu trí tuệ,... Xét thấy, việc xử lý xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ không đơn
giản do vẫn còn những khó khăn, vướng mắc của pháp luật [5] nhưng việc xác định có hay
không có hành vi xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ là có thể thực hiện được. Ví dụ: hành vi vi
phạm quyền tác giả, do đặc tính “vô hình” của quyền tác giả, môi trường mạng Internet là
“vô hạn” nên trên các trang web thường xuyên đưa những ấn phẩm, sách báo, truyện, phim
ảnh... lên mạng internet để rao bán dù không được cho phép của chủ thể quyền tác giả, đối
với quyền sở hữu công nghiệp cũng tương tự [6].
Hiện nay, pháp luật Việt Nam cũng có những quy định nhằm bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ
được ghi nhận trong Luật Sở hữu trí tuệ 2005, sửa đổi, bổ sung 2009, 2019, 2022 (Luật Sở
hữu trí tuệ). Khi quyền sở hữu trí tuệ bị xâm phạm, chủ thể quyền sở hữu trí tuệ là cá nhân,
tổ chức bị xâm phạm và cá nhân, tổ chức khác phát hiện có hành vi xâm phạm quyền sở hữu
trí tuệ của người khác có quyền tự bảo vệ và/hoặc yêu cầu cơ quan có thẩm quyền xử lý. Tuy
nhiên, trong quan hệ được xây dựng trên sàn giao dịch thương mại điện tử, ngoài những chủ
thể nêu trên, cá nhân, tổ chức tham gia hoạt động thương mại trên nền tảng thương mại điện
tử (người bán) và chủ sở hữu sàn giao dịch thương mại điện tử cũng có trách nhiệm bảo vệ
quyền sở hữu trí tuệ. Trong phạm vi nghiên cứu của bài viết, tác giả hướng đến phân tích
thực trạng pháp luật về các chủ thể có trách nhiệm bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ trong hoạt
động trên sàn giao dịch thương mại điện tử là chủ thể quyền sở hữu trí tuệ với quyền tự bảo
vệ và chủ thể cung cấp dịch vụ sàn giao dịch thương mại điện tử (Chủ sở hữu sàn giao dịch
thương mại điện tử). Những chủ thể này chưa được pháp luật xác định trách nhiệm cụ thể và
khó áp dụng trên thực tiễn.
386
KỶ YẾU HỘI THẢO QUỐC TẾ “THƯƠNG MẠI VÀ PHÂN PHỐI” LẦN THỨ 4 NĂM 2023
Từ những khó khăn, thách thức đó, đòi hỏi nhà làm luật cần có những chính sách phù
hợp, ban hành khung pháp lý kịp thời không chỉ quản lý hiệu quả mà còn thúc đẩy và tạo
điều kiện cho sự phát triển của các hoạt động trên sàn giao dịch thương mại điện tử. Sự phát
triển hoạt động thương mại điện tử không chỉ góp phần phát triển hoạt động kinh doanh của
các chủ thể kinh doanh[7] mà còn góp phần vào sự phát triển của thị trường thương mại điện
tử ở Việt Nam và quốc tế.
2. Tổng quan lý thuyết vấn đề nghiên cứu
Quyền sở hữu trí tuệ trên sàn giao dịch thương mại điện tử
Xét ở góc độ lịch sử, sở hữu trí tuệ không phải là một khái niệm mới và khái niệm này
luôn thay đổi. Trên thế giới, từ thế kỷ XV, Nhà nước Venice đã ban hành lệnh cấm không
được xâm phạm các sáng chế của người lao động dưới bất kỳ hình thức nào [8]. Sự bảo hộ
đó đối với các sản phẩm kỹ thuật đã nhanh chóng lan truyền đến các quốc gia Châu Âu trong
suốt thế kỷ XVI [9]. Sự phát triển của quyền sở hữu trí tuệ được các quốc gia bảo hộ đến thời
điểm thực trạng ăn cắp bản quyền hay xâm phạm sở hữu trí tuệ khác xuất hiện rất nhiều ở các
quốc gia, tổ chức sở hữu trí tuệ thế giới WIPO (World Intellectual Property Organization)
thông qua Hiệp định về bản quyền WCT [10] và Hiệp định về biểu diễn và thu thanh WPPT
củ WIPO [11] đã đánh dấu sự chuyển biến mạnh mẽ của pháp luật quốc tế trong bảo hộ
quyền sở hữu trí tuệ [12]. Theo đó, khái niệm về quyền sở hữu trí tuệ cũng được các tổ chức
sở hữu trí tuệ thế giới tiếp cận dưới góc độ rộng và chi tiết, chia làm hai nhóm: Thứ nhất,
quyền sở hữu trí tuệ đề cập đến các thuộc tính như ý tưởng sáng tạo của các tác phẩm văn
học, khoa học, nghệ thuật được định hình thuộc quyền tác giả và quyền liên quan đến quyền
tác giả. Thứ hai, các tài sản theo quy định của sở hữu công nghiệp, như bằng độc quyền sáng
chế, nhãn hiệu hàng hóa, kiểu dáng công nghiệp, chỉ dẫn địa lý, bí mật thương mại [13].
Pháp luật Việt Nam ghi nhận quyền sở hữu trí tuệ của cá nhân, tổ chức là quyền đối
với tài sản trí tuệ, bao gồm quyền tác giả, quyền liên quan đến quyền tác giả, quyền sở hữu
công nghiệp và quyền đối với giống cây trồng [14]. Theo đó, sở hữu trí tuệ là quyền sở hữu
những tài sản rất đặc biệt được coi là sản phẩm trí tuệ có tính sáng tạo. Chính vì được coi
là một loại tài sản đặc biệt nên quyền sở hữu trí tuệ được pháp luật bảo hộ dưới những hình
thức nhất định.
Dù dưới góc nhìn nào để đưa ra các định nghĩa về khái niệm quyền sở hữu trí tuệ, quyền
sở hữu trí tuệ luôn đảm bảo ba nội dung cơ bản: cho phép người sở hữu tài sản trí tuệ ngăn
cấm người khác sử dụng tài sản trí tuệ của mình, cho phép người sở hữu tài sản yêu cầu trả
thù lao khi người khác sử dụng tài sản và giới hạn không gian cũng như thời gian của quyền
[15].
Có thể thấy, sự phát triển của quyền sở hữu trí tuệ cùng với sự bùng nổ của cuộc cách
mạng công nghiệp 4.0 - thời đại của thương mại điện tử là hết sức quan trọng. Bởi lẽ, hơn bất
kỳ nền tảng nào khác, thương mại điện tử liên quan đến việc mua và bán các sản phẩm dựa
trên quyền sở hữu trí tuệ và giấy phép của việc thực hiện chuyển giao quyền. Do đó, bất kỳ
chủ thể nào kinh doanh thương mại điện tử cũng nên làm quen với các quyền sở hữu trí tuệ
liên quan đến thương mại điện tử [16]. Theo đó, quyền sở hữu trí tuệ trên sàn giao dịch thương
mại điện tử là quyền của tổ chức, cá nhân đối với tài sản trí tuệ bao gồm quyền tác giả, quyền
liên quan đến quyền tác giả và quyền sở hữu công nghiệp đối với các sản phẩm được mua bán,
cung cấp, trao đổi thông qua sàn giao dịch thương mại điện tử hoặc đối với các sản phẩm giúp
vận hành hoặc liên quan đến việc vận hành sàn giao dịch thương mại điện tử.
387
THE 4TH INTERNATIONAL CONFERENCE PROCEEDINGS COMMERCE AND DISTRIBUTION
Bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ trên sàn giao dịch thương mại điện tử
Bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ trên giao dịch trên sàn thương mại điện tử là áp dụng các
biện pháp nhằm ngăn chặn, suy giảm, chấm dứt hành vi xâm phạm và bù đắp các quyền và
lợi ích hợp pháp của các chủ thể quyền sở hữu trí tuệ bị xâm phạm từ một bên trong hoạt
động trên sàn giao dịch thương mại điện tử [17]. Pháp luật Việt Nam trao quyền áp dụng các
biện pháp này cho chủ thể quyền sở hữu trí tuệ, cá nhân, tổ chức khác.
Các biện pháp bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ trên hoạt động trên sàn giao dịch thương mại
điện tử được ghi nhận tại Điều 4 Nghị định số 105/2006/NĐ-CP quy định chi tiết và hướng
dẫn thi hành một số điều của Luật Sở hữu trí tuệ về bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ và quản lý
nhà nước về sở hữu trí tuệ bao gồm: biện pháp tự bảo vệ, biện pháp dân sự, biện pháp hành
chính và biện pháp hình sự.
Để có thể thực hiện tốt việc bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ khi áp dụng các biện pháp tự
bảo vệ, dân sự, hành chính và hình sự, pháp luật cũng đã nêu rõ trách nhiệm bảo vệ quyền sở
hữu trí tuệ của các chủ thể tham gia vào hoạt động trên sàn giao dịch thương mại điện tử, bao
gồm: bên bán hàng hóa (bên cung ứng dịch vụ) và bên mua hàng hóa (bên sử dụng dịch vụ)
[18]. Theo đó, khi các chủ thể này xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ trong hoạt động trên sàn
giao dịch thương mại điện tử sẽ bị xử lý theo quy định pháp luật. Tuy nhiên, khi thực hiện
hoạt động thương mại trên sàn giao dịch, chủ thể cung cấp dịch vụ (chủ sở hữu sàn giao dịch
thương mại điện tử) không được pháp luật yêu cầu phải có trách nhiệm bảo vệ quyền sở hữu
trí tuệ của chủ thể quyền [19]. Trong khi đó, đây là chủ thể có quyền tạo ra “sân kinh doanh”
cho các chủ thể thực hiện việc mua bán, nếu ngay ban đầu, quyền sở hữu trí tuệ của chủ thể
quyền được đảm bảo bởi chủ thể này, có lẽ, các bên sẽ không có cơ hội để xâm phạm quyền
sở hữu trí tuệ của chủ thể quyền.
Ngoài ra, trong các chủ thể có trách nhiệm bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ trong hoạt động
trên sàn giao dịch thương mại điện tử, chủ thể quyền sở hữu trí tuệ có trách nhiệm lớn nhất
và đầu tiên. Trong thực tế, khi quyền sở hữu trí tuệ bị xâm phạm, biện pháp bảo vệ quyền đầu
tiên được áp dụng là tự bảo vệ. Trước hết, biện pháp này tôn trọng quyền tự định đoạt của
chủ thể. Hơn nữa, mặc dù không có sự can thiệp của các cơ quan nhà nước có thẩm quyền
nhưng trong chừng mực nhất định, biện pháp này cũng giúp nhanh chóng ngăn chặn, chấm
dứt hành vi xâm phạm [20].
Do đó, trong phạm vi nghiên cứu thực trạng pháp luật áp dụng, tác giả lựa chọn phân
tích việc bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ trong hoạt động trên sàn thương mại điện tử của chủ thể
quyền sở hữu trí tuệ với quyền tự bảo vệ và trách nhiệm bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ của chủ
thể quyền khi bị xâm phạm đối với chủ sở hữu sàn giao dịch thương mại điện tử.
3. Quyền tự bảo vệ của chủ thể quyền sở hữu trí tuệ khi hoạt động trên sàn giao
dịch thương mại điện tử
Bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ trong hoạt động trên sàn giao dịch thương mại điện tử là
một trong những nội dung được quy định tại Bộ luật Dân sự 2015 và cụ thể hóa tại Luật Sở
hữu trí tuệ, quy định: “Tổ chức, cá nhân có quyền áp dụng các biện pháp mà pháp luật cho
phép để tự bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ của mình và có trách nhiệm tôn trọng quyền sở hữu
trí tuệ của tổ chức, cá nhân khác theo quy định của Luật này và các quy định khác của pháp
luật có liên quan” [21]. Ở quy định này, nhà làm luật hướng đến đặt ra nguyên tắc chung để
quyền sở hữu trí tuệ của cá nhân, tổ chức được bảo vệ khi bị xâm phạm. Cũng từ quy định
này đã nêu lên tinh thần tự bảo vệ của chủ thể quyền sở hữu trí tuệ. Cá nhân được quyền áp
388
KỶ YẾU HỘI THẢO QUỐC TẾ “THƯƠNG MẠI VÀ PHÂN PHỐI” LẦN THỨ 4 NĂM 2023
dụng mọi biện pháp nào mà pháp luật cho phép để bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ của mình nếu
phát hiện có hành vi xâm phạm. Vì chủ thể quyền sở hữu trí tuệ có quyền tự bảo vệ nên nhà
làm luật cũng đặt ra cho chủ thể quyền này một thái độ phải tôn trọng quyền sở hữu trí tuệ
của chủ thể quyền khác. Tuy nhiên, quy định về trách nhiệm tôn trọng chỉ mang tính chất đề
nghị, ý nghĩa pháp lý hoàn toàn không thể đảm bảo [22].
Từ quy định mang tính nguyên tắc, một quy định khác cụ thể về quyền tự bảo vệ của
chủ thể quyền sở hữu trí tuệ được ghi nhận. Theo đó, quyền tự bảo vệ của chủ thể quyền được
thực hiện thông qua các biện pháp công nghệ, biện pháp tự yêu cầu bên vi phạm và biện pháp
yêu cầu cơ quan có thẩm quyền (áp dụng biện pháp dân sự, hành chính, hình sự) [23]. Nhà
làm luật trên tinh thần đó nêu rõ, “tổ chức, cá nhân bị thiệt hại do hành vi xâm phạm quyền
sở hữu trí tuệ hoặc phát hiện hành vi xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ gây thiệt hại cho người
tiêu dùng hoặc cho xã hội có quyền yêu cầu cơ quan nhà nước có thẩm quyền xử lý hành vi
xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ theo quy định của Luật này và các quy định khác của pháp
luật có liên quan” [24]. Quy định này nêu lên hai trách nhiệm bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ:
Thứ nhất, trách nhiệm tự bảo vệ của chủ thể quyền sở hữu trí tuệ; Thứ hai, trách nhiệm của
những chủ thể khác nếu phát hiện hành vi xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ gây thiệt hại cho
người tiêu dùng hoặc cho xã hội. Rõ ràng, trách nhiệm của chủ thể thứ hai được luật định
khó vận dụng trong thực tế. Do đó, điều này cũng chưa thể đảm bảo được quyền sở hữu trí
tuệ trong hoạt động trên sàn thương mại điện tử được bảo vệ một cách tuyệt đối.
Chủ thể quyền sở hữu trí tuệ có thể thực hiện quyền tự bảo vệ của mình thông qua việc
yêu cầu cơ quan nhà nước có thẩm quyền xử lý hành vi xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ theo
quy định của pháp luật [26]: Áp dụng các biện pháp dân sự, biện pháp hành chính và biện
pháp hình sự để bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ của mình bị xâm phạm trên sàn giao dịch thương
mại điện tử [27].
Theo đó, đối với biện pháp dân sự, Điều 202 của Luật Sở hữu trí tuệ năm 2005 quy
định, để bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ của mình khi bị xâm phạm, tổ chức, cá nhân có thể tự
mình hoặc yêu cầu Tòa án có quyền áp dụng các biện pháp dân sự bao gồm: (1) buộc chấm
dứt hành vi xâm phạm; (2) buộc xin lỗi, cải chính công khai; (3) buộc thực hiện nghĩa vụ dân
sự; (4) buộc bồi thường thiệt hại; (5) buộc tiêu hủy hoặc buộc phân phối hoặc đưa vào sử
dụng không nhằm mục đích thương mại đối với hàng hóa, nguyên liệu, vật liệu và phương
tiện được sử dụng chủ yếu để sản xuất, kinh doanh hàng hóa xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ
với điều kiện không làm ảnh hưởng đến khả năng khai thác quyền của chủ thể quyền sở hữu
trí tuệ. Đối với biện pháp hành chính, Nghị định 52/2013/NĐ-CP (sửa đổi, bổ sung bởi Nghị
định 85/2021/NĐ-CP) quy định về thương mại điện tử đã có những điều chỉnh về việc phát
triển, ứng dụng và quản lý hoạt động thương mại điện tử [28]. Trong Nghị định này cũng đã
nêu lên những nguyên tắc nhằm đảm bảo quyền sở hữu trí tuệ trong hoạt động thương mại
được bảo vệ. Quy định nêu lên hành vi bị cấm là tổ chức, cá nhân lợi dụng thương mại điện
tử để kinh doanh hàng giả, hàng hóa, dịch vụ vi phạm quyền sở hữu trí tuệ [29]. Ngoài ra,
người bán khi hoạt động trên sàn giao dịch thương mại điện tử cũng phải có trách nhiệm tuân
thủ quy định của pháp luật về bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ khi bán hàng hóa hoặc cung ứng
dịch vụ [30]. Trường hợp các chủ thể đó vi phạm thì sẽ bị xử lý vi phạm hành chính [31] và
xem xét tùy theo tính chất, mức độ vi phạm của thương nhân, tổ chức để ra quyết định đình
chỉ hoạt động hoặc hủy bỏ đăng ký website cung cấp dịch vụ thương mại điện tử [32]. Có thể
thấy rằng, tại Nghị định 52/2013/NĐ-CP là văn bản trực tiếp điều chỉnh về hoạt động thương
mại điện tử trong đó có quy định về bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ. Đối với biện pháp hình sự