27Số 3/2024TẠP CHÍ ĐẠI HỌC HẢI DƯƠNG1. ĐẶT VẤN ĐỀNghệ thuật Tò he, một loại hình nghệ thuật tạo hình dân gian rất gần gũi với hoạt động nặn của trẻ mầm non. Với nét đẹp độc đáo trong phương thức và ngôn ngữ thể hiện (hình tượng hấp dẫn, màu sắc bắt mắt, chất liệu mềm dẻo...), nghệ thuật Tò he sẽ giúp cho hoạt động nặn (một dạng hoạt động tạo hình của trẻ ở trường mầm non) trở nên hấp dẫn, có sức thu hút mạnh mẽ, trẻ tìm thấy ở đó nhiều niềm vui và được khám phá những điều mới lạ. Có thể nói nghệ thuật Tò he là phương tiện, là con đường dẫn dắt trẻ Mầm non tiếp cận với nghệ thuật tạo hình truyền thống, hình thành ở trẻ thái độ yêu quý, trân trọng, gìn giữ những giá trị văn hóa bản sắc; hình thành ý thức trách nhiệm bảo tồn, phát huy và tôn vinh truyền thống văn hóa dân tộc của mỗi người con đất Việt ngay từ lứa tuổi mầm non.Vấn đề giúp trẻ làm quen với tác phẩm nghệ thuật tạo hình từ lâu đã thu hút được sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu tâm lý học, giáo dục học trong và ngoài nước. Nhiều tác giả với những công trình nghiên cứu đã làm sáng tỏ ý nghĩa, vai trò to lớn của những tác phẩm nghệ thuật nhất là nghệ thuật tạo hình truyền thống với việc giáo dục trẻ nói chung và nâng cao chất lượng hoạt động tạo hình trong trường mầm non nói riêng như: N.Krupxkaia, L.X Vưgôxki, N.P Xaculinna, E.I.Kovanxkoi và E.I.Vaxilieva, E.A.Kôtxakôp-xkaia, Vũ Từ Trang, Trần Đình Thọ, Đỗ Xuân Hà, Nguyễn Ánh Tuyết, Lê Thanh Thủy, Phan Việt Hoa, Ngô Thị Minh Tâm, Nguyễn Thị Kiều Loan... Những nghiên cứu này cũng chỉ ra sự cần thiết của việc cho trẻ mầm non làm quen với tác phẩm nghệ thuật tạo hình, đồng thời đưa ra một số hình thức, biện pháp, yêu cầu cũng như việc lựa chọn các tác phẩm nghệ thuật tạo hình phù hợp để giới thiệu đến trẻ.2. NỘI DUNG NGHIÊN CỨU2.1. Xuất xứ và nội dung miêu tả của nghệ thuật Tò heMỗi sản phẩm thủ công là niềm tự hào của các làng nghề truyền thống mà khi nhắc đến làng nghề đó chúng ta sẽ nhớ ngay đến các sản phẩm không thể thay thế như: nhắc đến Lụa ai cũng nhớ đến Vạn Phúc; Thêu - Quất Động; Khảm trai - Chuyên Mỹ; Kim hoàn - Định công, và đồ chơi dân gian là nhớ đến sản phẩm của Nặn Tò he - Xuân La. Những sản phẩm đó biểu tượng cho bản sắc văn hóa địa phương và cũng là những sản phẩm tiêu biểu và độc đáo thể hiện trong kho tàng văn hóa dân tộc Việt Nam.Tò he là một loại đồ chơi dân gian trong số nhiều chủng loại đồ chơi cho trẻ em Việt Nam. Theo từ điển Tiếng việt do viện ngôn ngữ học xuất bản năm 2002, “Tò he là đồ chơi trẻ em, hình các con vật được làm bằng bột hấp chín, có nhuộm màu”. [5]Nặn Tò he là một nét văn hóa dân gian ở nhiều vùng quê, đặc biệt là các vùng quê đồng bằng bắc bộ. Người làm nghề có ở nhiều nơi nhưng nổi tiếng nhất là làng Xuân La, Phú Xuyên, Hà Nội. Theo lời các cụ già - những nghệ nhân gạo cội, thì nặn Tò he có lịch sử hơn 300 năm, nhưng chưa có thông tin chính xác về Tò he xuất hiện từ bao giờ.Nội dung miêu tả của Tò he: Xưa kia, Tò he là sản phẩm mang nhiều ý nghĩa: cúng, lễ, chơi, ăn... Cái tên Tò he cũng tồn tại trong dân gian khá lâu; ban đầu người ta gọi Tò he là “Đồ chơi chim cò”: các con công, gà, lợn, trâu, bò, cá... những con vật gần gũi với đời sống của ngư dân nông nghiệp.
Bồi dưỡng khả năng nặn cho trẻ mầm non qua tiếp xúc với nghệ thuật tò he - một loại hình nghệ thuật dân gian độc đáo
1CN Nguyễn Phương Bình 1 Đơn vị: Khoa Giáo dục mầm non - Trường Đại học Hải DươngEmail: Phuongbinhcdhd@gmail.comTóm tắt: Tò he (hay còn được gọi là đồ chơi chim cò) là một loại hình nghệ thuật dân gian độc đáo thuần chất thôn quê đã đi vào đời sống tinh thần của biết bao thế hệ người dân đất Việt. Những con giống bột Tò he là một trong số ít những đồ chơi dân gian vẫn còn giữ nguyên sức hấp dẫn với trẻ em ngày nay. Ở đâu xuất hiện người thợ ngồi nặn Tò he là ở đó các em ríu rít vây quanh với ánh mắt ngạc nhiên, say mê, thán phục và nét mặt rạng ngời; dường như niềm vui không bao giờ hết khi chúng trở thành “người thợ” nặn Tò he. Nặn Tò he rất gần với hoạt động nặn của trẻ ở trường mầm non, bồi dưỡng và nâng cao khả năng nặn cho trẻ, từ đó giúp cho hoạt động nặn trở nên hiệu quả hơn.Loại hình nghệ thuật dân gian độc đáo này ngoài sức hấp dẫn đặc biệt, có vai trò rất lớn trong việc phát triển khả năng tạo hình đặc biệt là khả năng nặn của trẻ mầm non. Bài viết này tác giả mong muốn giới thiệu đến người đọc nguồn gốc, xuất xứ, nội dung miêu tả, chất liệu tạo hình độc đáo của nghệ thuật Tò he và những tác động cũng như vai trò của nó đến nghệ thuật tạo hình của trẻ mầm non.Từ khóa: Tò he, nghệ thuật, tạo hình, dân gian, truyền thống, nặn, trẻ mầm non.
28Số 3/2024TẠP CHÍ ĐẠI HỌC HẢI DƯƠNGVề sau, sản phẩm thường được gắn với một chiếc kèn ống sậy, đầu kèn có dính kẹo mạch nha, nguyên liệu được làm bằng bột gạo hấp chín, màu sắc tươi rói và có nhiều chủng loại, kèn có thể phát ra một thứ âm thanh hấp dẫn khi thổi lên có tiếng kêu ngắt quãng tò...te...tò...te. Có lẽ vì thế người ta gọi là “Tò te” sau nói chệch thành “Tò he”. Một loại sản phẩm không thuộc loại chim cò mà là các mâm bồng như: nải chuối, đĩa xôi, chân giò, quả cau, quả hồng, quả oản... có màu sắc đẹp để phục vụ cho những người đi lễ chùa vào các ngày rằm, mồng một. Sản phẩm tương đối giống thật và pha thêm chút đường, có thể ăn được nên trẻ em, người lớn đều thích, thường gọi là “con bánh”.2.2. Chất liệu tạo hình và phương thức tạo hình của nghệ thuật nặn Tò he 2.2.1. Chất liệu tạo hình của nghệ thuật nặn Tò heĐối với nghệ thuật tạo hình, đặc biệt là nghệ thuật nặn thì chất liệu đóng một vai trò quan trọng, mỗi chất liệu có kĩ thuật, cách thể hiện và khả năng biểu cảm khác nhau. Nghệ thuật Tò he cũng không ngoại lệ, để nặn ra sản phẩm Tò he người ta thường sử dụng những nguyên liệu rất đơn giản, gần gũi với cuộc sống nông dân: đó là những sản phẩm nông nghiệp do chính bàn tay con người làm ra, như bột gạo, phẩm màu, que tre. Theo các nghệ nhân Tò he, thì nguyên liệu chính để làm ra Tò he là bột gạo có trộn ít nếp theo tỉ lệ mười phần gạo tẻ, một phần gạo nếp trộn đều ngâm nước rồi đem xay nhuyễn, luộc chín và nhào nhanh tay. Sau đó người ta nắm bột lại thành từng vắt rồi cho vào nồi nước đang sôi, để một giờ đồng hồ đến khi bột nổi, chìm, rồi lại nổi thì vớt ra, để nguội bột và nhuộm màu cho bột. Màu sắc để nhuộm bột cũng lấy từ các loại cây lá, quả trong vườn nhà: màu xanh lấy từ lá cây chàm hoặc lá cây riềng, màu đỏ lấy từ quả gấc hoặc quả dành dành, màu Đen thì từ tro đốt rơm rạ hoặc nước cây nhọ nhồi, màu vàng lấy từ hoa hòe hay từ củ nghệ. Màu sắc để nhuộm bột nặn Tò he rất bền không bị lem ra tay, màu nào vẫn giữ nguyên màu đó khi đem trộn lẫn chúng vào nhau, các màu khác đều được tạo ra từ 4 màu này.2.2.2. Phương thức tạo hình của Tò he- Tò he - nghệ thuật tạo hình với bột dẻo: Làm Tò he đòi hỏi phải khéo léo nhẹ nhàng, biết dung lượng sử dụng chất liệu tạo dáng. Thế vẫn chưa đủ mà còn cần có tư duy, óc quan sát, khiếu thẩm mĩ đến từng chi tiết, rất tỉ mỉ và đầy sáng tạo trong việc chọn màu sắc, kết hợp hài hòa và làm nổi bật lên những nét đặc trưng. Ngôn ngữ hình khối trong Tò he giàu tính biểu cảm, tính nhịp điệu, mang nét gợi nhớ, sinh động nhưng lại gần gũi như ca dao, là tích tụ của trí tuệ dân gian qua nhiều thế hệ. - Để tạo nên một tác phẩm Tò he, đòi hỏi người thợ nặn phải có sự phối hợp nhịp nhàng, khéo léo giữa mắt và tay, có khả năng ước lượng sao cho vừa đủ lượng bột cần thiết để thể hiện ý đồ tạo hình, có sự phối hợp các gam màu tương phản một cách hợp lý, các kỹ năng vê bột, uốn, nắn, gắn kết phải được thực hiện khá tỉ mỉ và linh hoạt. Sự cách điệu tài tình và việc tạo dáng sản phẩm trên que tre đã tạo nên nét đặc trưng của sản phẩm Tò he: phong phú, tươi sáng, vui nhộn. Dụng cụ hỗ trợ cho việc tạo nên các sản phẩm nghệ thuật Tò he hết sức đơn giản và gọn nhẹ: một vài chiếc tăm tre, que tre, chiếc lược nhỏ, hay chiếc mẹt đơn sơ.- Cái hay, cái độc đáo của Tò he là mang tính thủ công, mộc mạc, người thưởng thức được chứng kiến tận mắt bàn tay khéo léo của người thợ nặn, vì vậy Tò he có sức hấp dẫn kì lạ đối với trẻ nhỏ. Khó có đồ chơi nào mà trẻ vừa được chơi lại vừa được hồi hộp chứng kiến quyền năng bàn tay “phù thủy” của bác thợ khi tạo ra sản phẩm, có thể nói đây là nét riêng tạo nên sự hấp dẫn đặc biệt của Tò he.- Tò he không theo một khuôn mẫu nhất định, đó là nghệ thuật miêu tả cuộc sống nên người nặn cứ nhìn thấy cái gì là nặn cái đó, sản phẩm đẹp hay chưa đẹp là do đôi bàn tay khéo léo, cái nhìn tinh tế, sự nhạy cảm và trải nghiệm cùng trí tưởng tượng phong phú của từng người, ngay cả pha bột cũng chỉ cảm thấy như thế nào là vừa là đủ mà thôi. Vì lí do đó, pha bột đã là một nghệ thuật. Như vậy, Tò he là sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa phương pháp thủ công khéo léo, tinh xảo và sự sáng tạo nghệ thuật. Công việc của người thợ thủ công không khác sự sáng tạo của những người nghệ sĩ hay nhà thơ, mỗi sản phẩm của họ là một tác phẩm nghệ thuật với những nét đặc trưng riêng chứa đựng trong đó vóc dáng dân tộc, hình ảnh quê hương. 2.3. Nghệ thuật Tò he đối với việc giáo dục trẻ em2.3.1. Ý nghĩa của việc cho trẻ làm quen với nghệ thuật tạo hình truyền thốngNhà nghiên cứu Xaculina trong cuốn sách “Phương pháp dạy trẻ hoạt động tạo hình và chắp ghép” cho thấy ý nghĩa khái quát nhất của tác phẩm nghệ thuật tạo hình đối với trẻ nhỏ: “Các tác phẩm nghệ thuật có một vị trí đặc biệt trong trường
29Số 3/2024TẠP CHÍ ĐẠI HỌC HẢI DƯƠNGmầm non, chúng không chỉ tô điểm cho trường lớp mà còn góp phần hoàn thành các nhiệm vụ giáo dục” [7]. Có thể hiểu “Cho trẻ làm quen với tác phẩm nghệ thuật tạo hình truyền thống” là tạo điều kiện, phương tiện để tổ chức cho trẻ thấy, gần gũi, tiếp xúc, quan sát, tìm hiểu để có hiểu biết về các tác phẩm. Có thể nắm bắt, lĩnh hội được phương thức tạo hình độc đáo, đặc sắc của nghệ thuật tạo hình dân tộc cũng như cũng như nắm bắt, lĩnh hội được cách sử dụng, bảo quản, cách tạo nên tác phẩm nghệ thuật tạo hình để từ đó trẻ có thể tạo ra những sản phẩm của mình áp dụng những kinh nghiệm có được.- Là một bộ phận của hoạt động tạo hình, hoạt động nặn ở trường Mầm non là một hình thức hoạt động mà trẻ em rất yêu thích vì nó gắn liền với cuộc sống, với các quá trình học tập, vui chơi, giải trí của trẻ. Hoạt động nặn tạo nhiều cơ hội thuận lợi để trẻ được tiếp xúc, làm quen với các tác phẩm nghệ thuật tạo hình nói chung và nghệ thuật tạo hình truyền thống nói riêng như những tác phẩm nghệ thuật điêu khắc; những sản phẩm gốm, sứ... đặc biệt là các sản phẩm của nghệ thuật Tò he phong phú, tươi sáng, sinh động, từ đó, giúp trẻ cảm thụ và đánh giá được cái đẹp trong nghệ thuật và trong cuộc sống, bước đầu hình thành ở trẻ những rung động và tình cảm, niềm yêu thích đối với nghệ thuật dân tộc. Qua hoạt động nặn trẻ được tìm hiểu, lĩnh hội những kinh nghiệm sáng tạo, kinh nghiệm văn hóa tạo hình ẩn chứa trong các tác phẩm tạo hình và vận dụng linh hoạt vào trong các hoạt động cụ thể.- Tác phẩm nghệ thuật tạo hình góp phần bồi dưỡng xúc cảm, tình cảm cho trẻ thông qua việc nhận biết cái đẹp các hình ảnh, hình khối, đường nét, màu sắc, bố cục...của tác phẩm. Qua đó giáo dục trẻ về tình yêu nghệ thuật, yêu con người, yêu lao động, yêu quê hương đất nước, “Đối với trẻ nhỏ, những tác phẩm nghệ thuật tạo hình truyền thống đã góp phần kết chúng lại trong tình nghĩa cộng đồng, bằng hữu, trong tình làng nghĩa xóm tắt lửa tối đèn, và cũng là những bài học đầu tiên trên đường đời về sự nghèo khó, chắt chiu để mà khám phá, mà sáng tạo” [2].- Quá trình làm quen với tác phẩm tạo hình truyền thống, tạo cho trẻ thái độ đúng đắn về việc trân trọng, gìn giữ, phát triển các làng nghề truyền thống với những sản phẩm mang tính nghệ thuật cao - nó vượt qua giá trị hàng hóa đơn thuần, trở thành sản phẩm văn hóa, là biểu tượng đẹp đẽ của cả dân tộc; đó chính là di sản văn hóa mà cha ông đã tạo lập ra và để lại cho các thế hệ sau. Đồng thời bảo tồn và phát huy vốn văn hóa lịch sử - những nét đẹp mang tính nhân văn của dân tộc. Từ đó hình thành ở trẻ những khát khao mong muốn tạo ra những tác phẩm tạo hình mang nhiều ý nghĩa.- Tác phẩm nghệ thuật tạo hình truyền thống còn là phương tiện để củng cố, làm giàu những kiến thức, những hiểu biết của trẻ về các thể loại, chất liệu, ngôn ngữ tạo hình... giản dị, gần gũi, cũng như ứng dụng của nghệ thuật tạo hình (hình khối, đường nét, màu sắc...); giúp trẻ học được cách sắp xếp hình ảnh, họa tiết, biết phối màu, cách điệu, lĩnh hội được các kĩ năng tạo hình độc đáo của dân tộc. TS. Phan Việt Hoa có nhận xét: “Cho trẻ làm quen với một số loại hình nghệ thuật tạo hình dân gian khêu gợi cảm xúc về nền nghệ thuật dân tộc, phát huy các kỹ năng thực hành để tạo hình” [1].- Những tâm tư, tình cảm, ý đồ nghệ thuật được các tác giả dân gian thể hiện, truyền đạt và sáng tạo trong tác phẩm, giúp trẻ cảm nhận được nghệ thuật không phải là những gì lớn lao, xa xôi mà nó rất gần gũi, thân quen, dung dị nhưng vô cùng tinh tế và sâu sắc. Trẻ cảm nhận được “tâm hồn Việt” của người nghệ sĩ lắng đọng trong từng tác phẩm, “tâm hồn Việt” là nét đặc trưng chi phối lối suy nghĩ, cách diễn đạt của người nghệ sĩ tạo hình dân gian trong tác phẩm nghệ thuật.- Làm quen với tác phẩm nghệ thuật tạo hình truyền thống, các em trở nên tinh tế và nhạy cảm hơn trong giao tiếp cũng như trong nghệ thuật. Đến với nghệ thuật tạo hình truyền thống, trẻ được lĩnh hội những kinh nghiệm sống, kinh nghiệm ứng xử xã hội một cách tự nhiên. Đó chính là những chuẩn mực trong giao tiếp - học tập - lao động... của cha ông, nó còn có ý nghĩa sâu sắc đến bây giờ và mai sau.
30Số 3/2024TẠP CHÍ ĐẠI HỌC HẢI DƯƠNG2.3.2. Vai trò của nghệ thuật Tò he đối với việc phát triển khả năng nặn của trẻ Mầm nonNghệ thuật Tò he, một loại hình nghệ thuật tạo hình dân gian rất gần gũi với hoạt động nặn của trẻ, phù hợp với khả năng nhận thức và thể hiện của trẻ Mầm non. Với nét đẹp độc đáo trong phương thức và ngôn ngữ thể hiện (hình tượng hấp dẫn, màu sắc bắt mắt...), nghệ thuật Tò he sẽ giúp cho hoạt động nặn, hoạt động tạo hình ở trường mầm non trở nên hấp dẫn, có sức hút mạnh mẽ, trẻ tìm thấy ở đó nhiều niềm vui được khám phá những điều mới lạ. Nặn Tò he rất gần với hoạt động nặn của trẻ ở trường mầm non, giúp bồi dưỡng và nâng cao khả năng nặn cho trẻ, từ đó giúp cho hoạt động nặn trở nên hiệu quả hơn. Cụ thể:- Nghệ thuật Tò he giúp phát triển ở trẻ óc quan sát, khả năng tri giác đặc biệt tri giác các sự vật hiện tượng trong không gian ba chiều, tri giác các tác phẩm nghệ thuật 3D. Tạo điều kiện thuận lợi để bồi dưỡng và phát triển khả năng định hướng không gian của trẻ.- Bằng phương thức biểu cảm và ngôn ngữ tạo hình độc đáo, nghệ thuật Tò he góp phần hình thành cho trẻ những xúc cảm, tình cảm, lòng yêu thích và hứng thú với hoạt động tạo hình nói chung, hoạt động nặn nói riêng ở trường mầm non.- Nghệ thuật Tò he còn giúp trẻ có những hiểu biết phong phú, sâu sắc về thế giới xung quanh và có cơ hội tìm hiểu, lĩnh hội cũng như vận dụng sáng tạo các kinh nghiệm văn hóa tạo hình dân gian: cách thể hiện hình khối, màu sắc, cấu trúc...trong không gian ba chiều.- Làm quen với nghệ thuật Tò he, kỹ năng nặn của trẻ không ngừng được nâng cao: trẻ cảm nhận về chất liệu mềm dẻo, dễ uốn nắn, dễ gắn ghép. Sự phối hợp giữa mắt và tay linh hoạt, nhịp nhàng hơn; vận động tinh của các ngón tay trở nên khéo léo, chính xác hơn. Trẻ có khả năng sử dụng công cụ phù hợp với chất liệu và ý đồ tạo hình.- Nghệ thuật Tò he dường như không theo một khuôn mẫu nhất định, mà tự do phóng khoáng, chất lượng của một sản phẩm phụ thuộc vào sự khéo léo của đôi bàn tay hay sự “nhạy cảm” hay “cách cảm” của người thợ. Vì vậy, nghệ thuật Tò he kích thích mạnh mẽ sức tưởng tượng - sáng tạo ở trẻ, giúp trẻ cảm nhận được thế nào là đẹp, là đủ và chưa đủ. Đây là yếu tố gây hứng thú mạnh mẽ, tác động tích cực đến việc “sáng tác” ra các sản phẩm nặn của trẻ.- Để có được một sản phẩm Tò he, đòi hỏi các nghệ nhân phải có đức tính kiên trì, độc lập, sáng tạo, gọn gàng... Vì vậy khi tham gia nặn Tò he, trẻ được rèn luyện, bồi dưỡng đức tính này- những phẩm chất rất cần thiết và quan trọng để tham gia hoạt động nặn cũng như các hoạt động khác. Khả năng hợp tác, chia sẻ, giúp đỡ bạn bè cũng được hình thành và phát triển.- Tác phẩm Tò he giúp trẻ biết cảm nhận và biết thể hiện tình yêu thương đối với thế giới xung quanh mình. Đó là tình yêu với thế giới động vật, thực vật, với nghệ thuật và con người. Cao hơn nữa là tình yêu quê hương đất nước, biết trân trọng và nâng niu gìn giữ thành quả lao động. Tất cả những điều đó được trẻ cảm nhận và thể hiện vào trong sản phẩm nghệ thuật nặn của mình, giúp cho sản phẩm nặn của trẻ phong phú sinh động và giàu sức biểu cảm.Tóm lại, nghệ thuật Tò he - giản dị như chính cuộc sống, là sự tích tụ của trí tuệ dân gian, một loại hình nghệ thuật truyền thống phù hợp với trẻ. Vì vậy cho trẻ làm quen với nghệ thuật Tò he sẽ góp phần to lớn trong việc hình thành ở thế hệ trẻ ý thức và khả năng gìn giữ, khôi phục và phát triển nghệ thuật truyền thống dân tộc trong trào lưu hội nhập và toàn cầu hóa. Bên cạnh những loại hình nghệ thuật tạo hình truyền thống rất phong phú của các vùng miền, các dân tộc Việt Nam, thì Tò he góp một phần không nhỏ tạo nên không gian văn hóa nghệ thuật đặc sắc. Sự hiểu biết và khả năng tham gia sáng tạo các sản phẩm của nghệ thuật Tò he có thể xem là niềm tự hào của mỗi người con Việt Nam - niềm tự hào đó được hun đúc từ tuổi thơ ấu. Như vậy, cho trẻ làm quen với nghệ thuật Tò he là một trong những con đường dẫn dắt trẻ đến với nghệ thuật tạo hình truyền thống, đến với nền văn hóa dân tộc.2.3.3. Những yêu cầu khi lựa chọn sản phẩm của nghệ thuật nặn Tò he cho trẻ mầm non tiếp xúcCó thể nói phần lớn sản phẩm của nghệ thuật Tò he là đồ chơi thú vị dành cho trẻ em nói chung, vì vậy hầu hết sản phẩm Tò he đều có thể sử dụng để cho trẻ làm quen. Tuy nhiên, dựa trên đặc điểm tâm sinh lý lứa tuổi, dựa trên cơ sở những yêu cầu khá chặt chẽ về việc lựa chọn tác phẩm nghệ thuật tạo hình để cho trẻ làm quen và những nét rất đặc trưng của nghệ thuật tạo hình dân gian này, các sản phẩm của Tò he cần đảm bảo: - Sản phẩm đẹp, có các chi tiết bộ phận tạo nên hình khối, cấu trúc cân đối, hài hòa; màu sắc tươi tắn hấp dẫn, thể hiện sự trau chuốt gọn gàng- Chọn sản phẩm phong phú, đa dạng về chủng loại và gần gũi với cuộc sống thực của trẻ nhằm giúp trẻ bộc lộ những kinh nghiệm, gợi ý cho trẻ hoạt động sáng tạo của trẻ.- Sản phẩm được lựa chọn phải phù hợp với khả năng nhận thức, nhu cầu, hứng thú hoạt động tạo hình của trẻ; phù hợp với mục tiêu, nội dung, phương pháp, chủ đề, chủ điểm giáo dục trẻ đã xác định.- Sản phẩm có kích thước phù hợp để trẻ dễ dàng thao tác và giải quyết nhiệm vụ tạo hình, phù hợp với nhận thức thẩm mỹ của trẻ, cô và trẻ phải được sử dụng sản phẩm có hiệu quả.- Sản phẩm phải có ý nghĩa giáo dục đối với trẻ, trẻ phải được thực hành, trải nghiệm với sản phẩm, không những giúp trẻ giải quyết nhiệm vụ tạo hình mà còn dần hình thành ý thức sử dụng các sản phẩm trong các hoạt động cụ thể, đồng thời hình thành ý thức trách nhiệm bảo tồn và phát huy nghề thủ công truyền thống của dân tộc.- Các sản phẩm tò he đã được lựa chọn: Đó là các sản
31Số 3/2024TẠP CHÍ ĐẠI HỌC HẢI DƯƠNGphẩm với các chủ đề về thực vật (hoa, quả), động vật và người (nhân vật trong các truyện kể). 2.3.4. Một số biện pháp tăng cường cho trẻ tiếp xúc với nghệ thuật Tò he để bồi dưỡng khả năng nặn Các biện pháp cần hướng tới việc cho trẻ tích cực được gần gũi tiếp xúc với các tác phẩm Tò he nhằm mục đích bồi dưỡng khả năng nặn. Các nhà giáo dục cần tạo điều kiện cho trẻ được phát huy vai trò chủ thể của mình trong hoạt động, được hoạt động một cách tích cực, được chủ động vận dụng vốn kinh nghiệm văn hóa tạo hình của mình vào trong hoạt động làm quen, cũng như lĩnh hội vốn kinh nghiệm văn hóa tạo hình truyền thống được các nghệ nhân thể hiện trong tác phẩm. Để từ đó trẻ có cơ hội thể hiện khả năng nặn của mình, đó là cơ sở để bồi dưỡng và phát triển khả năng nặn cho trẻ mầm non. Có thể tổ chức một số hoạt động giúp trẻ được tăng cường tiếp xúc với nghệ thuật Tò he để bồi dưỡng khả năng nặn cho trẻ. Cụ thể như sau: - Tích cực tạo cơ hội cho trẻ tiếp xúc với nghệ thuật dân gian, cho trẻ được tham dự các lễ hội truyền thống (các lễ hội ở trường mầm non, hội làng, rước kiệu, tết nguyên tiêu, rằm trung thu...). Tạo cho trẻ có những ấn tượng tốt đẹp về nghệ thuật Tò he. Hình thành ở trẻ thái độ, tình cảm, xúc cảm tích cực, sự hứng thú, niềm say mê, trân trọng các tác phẩm nghệ thuật tạo hình dân gian nói chung và tác phẩm Tò he nói riêng.- Cho trẻ được giao lưu với các nghệ nhân làm Tò he: Các trường mầm non có thể liên hệ, mời các nghệ nhân làm Tò he về giao lưu với trẻ, tổ chức cho trẻ được trò chyện, giao lưu trực tiếp với các nghệ nhân nặn Tò he, xem các nghệ nhân trình diễn cách làm đồ chơi Tò he, giúp trẻ có những hiểu biết, lĩnh hội những kinh nghiệm tạo hình hết sức độc đáo, đặc sắc trong nghệ thuật tò he. Có thái độ yêu quý, trân trọng các tác phẩm Tò he và các nghệ nhân; hình thành hứng thú, niềm say mê, sáng tạo nghệ thuật ở trẻ.- Sử dụng lời nói sinh động, giàu hình ảnh để diễn tả vẻ đẹp thể hiện qua hình khối, bố cục, màu sắc, dẫn dắt trẻ đến với nghệ thuật tò he khi trẻ được tham quan trải nghiệm và tiếp xúc với của từng tác phẩm Tò he.- Tích cực đưa sản phẩm Tò he vào trong các hoạt động vui chơi của trẻ, giúp trẻ hiểu được các sản phẩm của nghệ thuật Tò he là một đồ chơi dân gian độc đáo, mang lại nhiều bổ ích, thú vị cho trẻ trong các hoạt động, đặc biệt là hoạt động vui chơi.- Tổ chức cho trẻ sử dụng sản phẩm Tò he trong việc trang trí lễ hội và làm quà tặng, trẻ cùng cô sử dụng các tác phẩm Tò he để sắp xếp, trang trí khung cảnh, tạo không khí và tạo nên điểm nhấn nghệ thuật cho ngày hội, ngày lễ từ đó bồi dưỡng những xúc cảm - tình cảm tích cực, mới mẻ cho trẻ đối với đồ chơi dân gian - sản phẩm của nghệ thuật Tò he, trẻ thấy được ý nghĩa của loại đồ chơi giản dị này trong cuộc sống và trong nghệ thuật.3. KẾT LUẬNBên cạnh những loại hình nghệ thuật tạo hình truyền thống rất phong phú của các vùng miền, các dân tộc Việt Nam, thì Tò he góp một phần không nhỏ tạo nên không gian văn hóa nghệ thuật đặc sắc. Có thể nói, nghệ thuật Tò he là phương tiện, là con đường dẫn dắt trẻ tiếp cận với nghệ thuật tạo hình truyền thống, hình thành ở trẻ thái độ yêu quý, trân trọng, gìn giữ những giá trị văn hóa đặc sắc của dân tộc. Tò he là sản phẩm của nghệ thuật tạo hình truyền thống, là món ăn tinh thần của nhân dân ta, đặc biệt là trong các dịp lễ hội; là một loại trò chơi dân gian được trẻ em rất yêu thích và có tác dụng giáo dục toàn diện. Bởi thế, ngay từ tuổi mầm non nên tạo điều kiện cho trẻ được làm quen với nghệ thuật Tò he thường xuyên hơn, đồng thời các nhà giáo dục cần chú ý nghiên cứu, ứng dụng những thành quả nghiên cứu về lĩnh vực này để cho các em có nhiều cơ hội được làm quen với loại nghệ thuật tạo hình này một cách bài bản. Các giáo viên mầm non cần chú ý khai thác loại hình nghệ thuật độc đáo này, lựa chọn những tác phẩm có giá trị nghệ thuật cao, có nội dung phong phú và gần gũi với trẻ cả về hình thức và phương pháp thể hiện sao cho dễ hiểu, vừa sức trẻ (về trình độ nhận thức và đặc điểm tâm sinh lí) để đưa vào quá trình giáo dục trẻ ngay từ lứa tuổi mầm non, góp phần to lớn trong việc hình thành ở thế hệ trẻ ý thức giữ gìn và phát triển nghệ thuật truyền thống dân tộc trong trào lưu hội nhập và toàn cầu hóa.TÀI LIỆU THAM KHẢO1. Phan Thị Việt Hoa (1991), Tiếp xúc với cuộc sống xung quanh là con đường làm giàu cảm xúc tạo hình cho trẻ 3-4 tuổi, Tạp chí Thông tin KHGD (29), tr.33-34.2. Lê Xuân Hồng (2002), Giáo dục nghệ thuật cho trẻ lứa tuổi mầm non, Nxb Phụ Nữ, Hà Nội.3. Khương Huân (1973), Tính dân tộc trong ngôn ngữ nghệ thuật tạo hình, Nxb Văn hóa, Hà Nội.4. Trần Đình Thọ (2003), Để có những tác phẩm nghệ thuật tò he đậm đà tính dân tộc, Nxb Mỹ thuật, Hà Nội.5. Nguyễn Lân (2000), Từ điển từ và ngữ Việt Nam, Nxb TP Hồ Chí Minh.6. Nguyễn Xuân Nghị (2007), Đồ chơi dân gian tò he làng Xuân La, Tạp chí Mỹ thuật Công nghiệp số 2, trang 19-23.7. Xaculina.N.P và Komarova.T.X (1989), Phương pháp dạy trẻ hoạt động tạo hình và chắp ghép, Người dịch: Đỗ Thị Minh Liên, Lê Thị Thanh Thủy, Nxb Đại học Sư phạm, Hà Nội.