Các yếu tố sinh học

Ế Ố

Ọ

CÁC Y U T  SINH H C

ọ ọ ả M c tiêu bài h c: sau khi h c xong bài này, h c viên có kh  năng

ệ

ủ ẻ ộ ườ i

ế ố ọ  sinh h c

ơ ế ỹ ộ ố ỹ ế ố ệ ể ậ ọ ụ ọ ế ố  sinh h c 1. Trình bày các khái ni m, các nhóm y u t ọ ế ứ ế ố  sinh h c đ n s c kho  con ng 2. Trình bày c  ch  tác đ ng c a các y u t ậ 3. Trình bày các k  thu t phát hi n các y u t 4. Trình bày m t s  k  thu t ki m soát các y u t ọ  sinh h c

ọ  sinh h c

ạ ế ố ọ sinh h c

ượ ể ả ữ c thay đ i v sinh h c là các vi sinh v t (VSV) k  c  nh ng VSV đã đ

ấ ế ng nuôi c y t

ễ ng t

ầ ấ ậ ọ ấ ự ậ ể ổ ế ườ  sinh h c r t ph  bi n trong môi tr ế ộ c, đ t, th c v t và đ ng v t. H u h t các y u t ổ ề  ậ ễ    bào và các ký sinh trùng có th  gây nhi m trùng, ự    nhiên, có ế ố    sinh

ạ ế ố

ọ ủ ế ố

ẩ sinh h c: ồ  bào (prokaryotae): bao g m các vi khu n, prion,

ậ ậ ậ ộ ộ

ồ ấ ậ ả ộ

ồ ạ ườ ng t n t i:

ơ ể ở ộ ệ ậ ậ đ ng v t)

ị I. Đ nh nghĩa và phân lo i y u t ế ố ị 1. Đ nh nghĩa y u t ọ ế ố Các y u t ườ ề di truy n, môi tr ộ ị ứ ế ố d   ng, nhi m đ c. Các y u t ướ ấ ể ượ c tìm th y trong n th  đ ọ h c là VSV. ọ  sinh h c 2. Phân lo i y u t ấ ể ặ ạ ­ Phân lo i theo đ c đi m c u trúc c a các y u t ướ ế ậ ơ + Sinh v t đ n bào & d i t rickettsia, chlamydia và các mycoplasmas ự ậ + Sinh v t đa bào (eukaryotae): g m th c v t, đ ng v t (arthropod – đ ng v t chân ố đ t & helminth – giun sán), t o, n m, ký sinh trùng và protozoan ­  đ ng v t nguyên sinh. ạ ­ Phân lo i theo môi tr cướ + Trong n + Trong đ tấ + Trong không khí + Trong c  th  sinh v t (gây b nh  2.1. Các vi sinh v tậ 2.1.1. Vi khu nẩ ẩ ế ầ ơ

ể ặ ườ ữ ạ ấ

ữ ệ ướ ng nuôi c y d ng l ng. D i nh ng hoàn c nh đ c bi ớ ể ế ả ị ự ả ẩ

ạ ố ơ ả ấ   Vi khu n là nh ng đ n bào không có màng nhân, h u h t phát tri n trong đ t ộ   ỏ ặ t, m t ho c trong môi tr ổ ố ạ s  lo i vi khu n có th  bi n đ i thành nha bào có kh  năng ch u đ ng v i nóng,   ấ ạ l nh, khô, hóa ch t và phóng x  t

ể ỗ ẩ ẩ t h n là b n thân vi khu n. ấ ị ạ ướ M i lo i vi khu n có hình d ng và kích th ề c nh t đ nh. V  hình th  ng ườ   i

ạ ớ

ữ ể ầ

ạ ẩ ta chia vi khu n làm 3 lo i l n: ẩ a. Các c u khu n (Cocci):  ữ ầ ẩ ặ ụ ặ ế ả ọ ầ ặ ắ ủ   Là nh ng vi khu n có hình c u, m t c t c a chúng có th  là nh ng hình tròn (cid:0) m. C uầ   ườ ho c hình b u d c, ho c hình ng n n n. Đ ng kính trung bình kho ng 1

1

ư ơ ề ạ ầ ầ ứ ầ ụ ầ ẩ ạ ượ c chia làm nhi u lo i nh : đ n c u, song c u, t c u, t c u và liên i đ

ự

ầ

khu n l c u.ầ ẩ b. Tr c khu n (Bacillus):  ẩ ữ ề ộ ướ ộ ố ạ ự ẩ ẩ c các vi khu n gây (cid:0) m. M t s  lo i tr c khu n gây

Là nh ng vi khu n hình que, đ u tròn hay vuông, kích th ườ ườ ặ ặ ươ ỵ (cid:0) m, chi u dài 2­5  ề ng g p là b  r ng 1 ẩ ư ng g p nh  các vi khu n lao, th ng hàn, l , E.coli...

ệ b nh th ệ b nh th ắ c. Xo n khu n (Spirochaet):

ẩ ữ ề ợ ượ

ạ ạ ẩ ọ

ẩ ẩ Là nh ng vi khu n có hình s i l i   30   ắ

ữ ể ạ ạ ẩ ẩ

ẩ   ộ n sóng và di đ ng. Chi u dài các vi khu n (cid:0) m.   Trong   lo i   này   có   3   gi ng   vi   khu n   quan   tr ng   là ố ể ớ   lo i   này   có   th   t ụ Treponema   (ví   d   xo n   khu n   giang   mai­Treponema   pallidum),   Leptospira   và   Borrelia. ữ Ngoài nh ng vi khu n có hình d ng đi n hình trên còn có nh ng lo i vi khu n có hình th  trung gian:

ự ư ẩ ẩ ầ

ẩ ẩ ự ẩ ự ể ẩ ẩ

ẩ ả ẩ ữ ầ ữ  (Vibrio cholerae).

ẩ ể ẩ   Trung gian gi a c u khu n và tr c khu n là c u­tr c khu n, nh  vi khu n ắ ạ ị d ch h ch, trung gian gi a tr c khu n và xo n khu n là ph y khu n mà đi n hình là   ph y khu n t 2.1.2. Vi rút (còn g i là siêu vi trùng, siêu vi khu n hay siêu vi)

ọ ộ ơ ị ỏ ả ướ ừ c t 20­300nm), có kh  năng

ể ữ ọ ấ ơ ả ủ ự ố

ế

ị ổ ữ ề ọ ặ ể    tính  n đ nh v  m i đ c đi m c nòi gi ng qua các th  h  mà v n gi

ả

ặ ẩ ơ ả ợ ớ ế ấ ể

ộ ế ệ ẫ ụ  bào c m th  thích h p. ệ t vi rút v i vi khu n là: ặ

ỉ ứ ả ể ẩ ả

ớ ơ ệ ạ ầ ơ

ộ ữ ế ỷ ả ộ ủ

ượ ớ ệ ề

ớ ườ ng, nó đ  kháng cao v i nhi ệ ầ ớ ấ

ườ ệ

ả ự ở

ấ

ườ ấ ể ng t ườ ị ệ i b  b nh này và ch  còn 5 ng i đã kích thích m t gen trong t

ầ ẫ ớ ộ ị ố ộ ệ ệ ị

Vi rút là m t đ n v  sinh h c nh  bé (kích th ệ bi u hi n nh ng tính ch t c  b n c a s  s ng: ễ  bào ­ Gây nhi m cho t ố ượ ­ Duy trì đ ọ ủ sinh h c c a nó trong t ể Đ c đi m c  b n nh t đ  phân bi ạ ­ Vi rút ch  ch a m t trong hai lo i acid nucleic (ADN ho c ARN) ấ ố ­ Vi rút sinh s n tăng lên theo c p s  nhân, còn vi khu n sinh s n theo ki u phân đôi 2.1.3. Prion, m t lo i m m b nh m i đ n gi n h n vi rút (Virus­likeagents: Prions):   c phát   Vào nh ng năm 90 c a th  k  XX, m t tác nhân gây b nh m i đã đ ệ   ữ ệ hi n là prion. Prion là nh ng protein không bình th t ấ ộ   đ  và ph n l n các hóa ch t sát trùng. Prion xu t hi n trong các con bò điên (BSE) ệ ề   i. B nh Creutzfeldt­Jakob và gây lan truy n sang bò khác và gây b nh c  cho ng ế ư ệ ệ ươ ườ  ng  nh  b nh bò điên. Đ n 03­04­2005 (CJD)    i cũng có các bi u hi n t ệ   ỉ ầ ườ ố i s ng. Prion xu t hi n trên toàn c u đã có 154 ng ả ở ế ả ặ  b o th n kinh s n xu t m t protein  bò ho c ng   ứ   ấ ủ ư ầ g n nh  prion làm cho não b  x p và b  phá h y, d n t i xu t hi n tri u ch ng b nh.ệ

2

ể

ủ

ổ ứ ị

ễ  ch c b  nhi m prion (t

h ng” là đ c đi m c a các t

ổ ứ    ch c

ấ

ặ ể

ỗ ổ ỗ ỗ ư ọ

r  nh  b t bi n).

ữ ộ

ẩ ữ ế ẩ

ả Hình  nh “các l có c u trúc l ắ   2.1.4. Rickettsia, Chlamydia và Mycoplasma là nh ng vi khu n ký sinh n i bào b t ộ bu c (tr

ư ơ

ạ ữ ộ ơ ặ ớ ề ư ư ủ ể ắ ộ

ướ c đây x p lo i chúng vào nhóm VSV trung gian gi a vi khu n và vi rút) ẩ Rickettsia là nh ng VSV bé h n vi khu n nh ng l n h n vi rút. Chúng cũng   ẩ   ký sinh n i bào b t bu c nh  vi rút, nh ng chúng có nhi u đ c đi m c a vi khu n h n.ơ

ặ ộ ư

Chlamydia có nh ng đ c đi m nh  Rickettsia nh ng bé h n, là m t tác nhân ườ ư ụ ế ọ ệ ể ễ ơ ệ t ni u). ng sinh d c ti

ườ ng

ữ ắ ộ gây b nh quan tr ng (m t h t, nhi m trùng đ ậ 2.1.5. Vi sinh v t trong môi tr ấ ậ a. Vi sinh v t trong đ t:  ườ ọ ấ ộ ố ố ớ

ấ ả ướ Đ t là môi tr ế i có c  n

ơ

ị ủ ể ả ấ ữ ơ ạ ấ

ơ ự ứ ơ ầ ể ủ

ờ ứ ế ướ

ấ

ả ạ ấ t c a ng

ậ ớ ộ ứ ậ

ủ ế ả ự ế ế ấ

ủ ấ ẩ ấ ả ừ ệ ệ ả

ộ ố ề   ng quan tr ng đ i v i m t s  VSV và đ t có m t s  đi u ệ ầ ạ ụ ấ ạ   c, không khí, t cho VSV phát tri n. Trong các h t b i đ t l ki n c n thi ấ ự ườ ạ ộ ng thiên nhiên cho s  phát ch t vô c  và c  ch t h u c  t o thành m t lo i môi tr   ể ữ ứ   ố ướ tri n c a VSV. N c trong đ t là nh ng dung d ch mu i loãng trong đó có ch a ữ ứ ữ   t cho s  phát tri n c a VSV, , nh ng th c ăn vô c  c n thi nh ng th c ăn có ni t ấ ữ ơ ấ ữ ơ ộ ố ồ c, các ch t h u c  này luôn đ ng th i cũng ch a m t s  ch t h u c  tan trong n   ễ   ị ể ế ấ ầ t cho VSV phát tri n. Đ t còn b  ô nhi m i t o thành các ch t c n thi luôn phân gi ừ ấ   ộ ộ ườ ế ủ phân và các ch t bài ti i và đ ng v t v i m c đ  khác nhau. T  đ t, ườ ườ ơ ể ể ệ i và đ ng v t. Đ ng lây ch  y u là VSV gây b nh có th  lây sang c  th   ng   ấ ễ gián ti p do s  ô nhi m c a đ t b n nh t là vùng có liên quan đ n ch t th i công   ổ ệ ấ  các lò m , b nh vi n... nghi p, ch t th i sinh ho t, ch t th i t ậ b. Vi sinh v t trong n

ướ ậ

ể ể ừ ấ ề ụ

c có th  t ồ ặ ừ ứ ướ ể ấ

ạ ướ c: ể Vi sinh v t có th  phát tri n trong n ướ t. VSV trong n ướ ướ ấ ư ễ ệ ả ẩ ị ệ   ả ỉ c vì VSV ch  sinh s n trong đi u ki n    đ t mà ra ho c t  không khí theo b i chìm ồ ữ   c. N c sông, ao, h  là nh ng ngu n ch a VSV r t nguy hi m, nh t là   c b  nhi m VSV gây b nh có kh  năng lây lan nh  vi khu n Salmonella,

ẩ ướ m  ố xu ng n ồ ngu n n Shigella, Vibrio cholerae..

3

ậ

ưỡ ể ng không có ch t dinh d

c. Vi sinh v t trong không khí: ườ ặ ờ Không khí là môi tr ạ ả ấ i có ánh sáng m t tr i càng làm cho VSV ít có kh  năng nhân lên và t n t

ụ ẩ

ng cho VSV phát tri n thêm ồ ạ   vào đó l i lâu trong không khí. Trong không khí ngoài b i ra còn có vi khu n, vi rút, ký sinh   trùng...

ấ ệ ư

ở ộ ố ầ

ứ ừ ệ ừ ườ  ng ng i này sang ng ườ ạ   ẩ ự ẩ ng hô h p nh  vi khu n lao, tr c khu n b ch ụ ầ ừ ườ   i  b nh nhân, t  c u vàng, vi rút cúm, s i... t ườ   i t ra không khí và làm lây lan t

ế

ủ ế ậ ứ ng ký sinh

ẩ ươ ể ng đi n hình ầ  da ch  y u là c u khu n Gram d

ệ

ứ ể ở ơ ể ườ i  c  th  ng ủ ế ạ ở ẩ ươ ng. Ở ệ ng tiêu hóa:  ậ ợ ệ ề

ắ ạ ự ộ ố ẩ

ẩ ấ ự ườ ủ ế ữ ể

ạ ấ ộ ẩ ả

ườ

ầ ẩ

ẩ ỵ ả ỏ

ự ề mũi: có nhi u tr c khu n gi

ắ ng acid gây viêm loét d  dày, tá tràng...;  ồ ế ườ ộ ố ng hô h p:  Ở ọ c u vàng;

ậ ở ườ  đ ụ ầ ừ ả ạ ạ Ở ệ ẩ ấ Ở ở ầ  h ng mũi:  ư ề  mi ng lan truy n nh  ph  c u, H.influenzae...; ầ ẩ  b ch h u và t ố ượ ề ủ  h u thì VSV v  ch ng lo i và s  l ả  khí qu n và ph ụ ầ    c u ng khá   ế

ế ầ ị ườ ự ạ

ườ ụ b  máy sinh d c, ti

ộ ớ ệ i   th

ỗ ệ

ự ẩ ự ự ẩ ộ ỉ   ng ch  có bên ng  có Mycobacterium   ụ ầ   ể  c u, i có th  có t ườ   ng b ch h u, c u khu n  đ

ệ

ặ ụ ầ ự ạ ắ c u da.

ấ ủ ạ ầ ẩ ườ ạ  niêm m c m t: th ng th y tr c khu n niêm m c ho c t ườ  b  máy tu n hoàn và ph  t ng: bình th ng không có VSV.

M t s  VSV gây b nh đ ầ h u, liên c u tan máu nhóm A, t ế ệ ệ b nh không tri u ch ng bài ti khác ch  y u là hình th c gián ti p. ườ d. Vi sinh v t th ­ Các VSV trên da và niêm m c:  ự ụ ầ  c u và các tr c khu n Gram d là các t ở ườ ậ  mi ng: trong mi ng có bã th c ăn kèm   ­ Vi sinh v t ký sinh   đ ư ụ  ợ ệ ộ i cho m t s  VSV phát tri n nh  t theo nhi t đ  thích h p là đi u ki n thu n l ẩ ữ ầ ầ   c u, liên c u, tr c khu n s a, tr c khu n E.coli, xo n khu n...; Trong d  dày: trong ạ   d  dày bình th ng có pH th p nên r t ít VSV phát tri n mà ch  y u là nh ng vi ệ ẩ ừ    mi ng vào hay có m t lo i xo n khu n là Helicobacter có kh  năng phát khu n t Ở ộ ộ ạ ể  ru t: ru t già có tri n trong môi tr   ẩ   ự ộ ự kho ng 70% E.coli r i đ n tr c khu n Proteus, c u khu n đ ng ru t, tr c khu n ơ có v  sinh h i và m t s  vi khu n k  khí. ­ Vi sinh v t  ệ ặ đ c bi t là t phong phú do t ả ng không có VSV do có niêm d ch và đ i th c bào. qu n: th ế ậ ở ộ ề ệ ­ Vi sinh v t  t ni u: trong đi u ki n bình th ệ ế ụ ườ t  ni u  có  VSV.   Nam  gi ngoài b  máy  sinh  d c,  ti ữ ớ ẩ ụ ầ ạ  ni u đ o có t  c u, tr c khu n Gram âm. N  gi smegmatis; l ẩ ườ ầ ầ ả ạ tr c  khu n gi ng ru t,  tr c  khu n E.coli và  th không có VSV gây b nh.  ậ ở ­ Vi sinh v t  ậ ở ộ ­ Vi sinh v t  2.2. Ký sinh trùng

ế ố ể ồ   Là nh ng sinh v t chi m sinh ch t c a các sinh v t khác đang s ng đ  t n

ữ ể ộ ạ t

ậ ụ i và phát tri n. Thí d  gium móc hút máu  ầ ậ ườ i.  thành ru t ng ọ ế ớ ủ ệ ạ ầ ấ ủ ở t Nam có g n đ y đ  các lo i ký sinh trùng y h c mà trên th  gi i có Vi

ư ồ ỏ

ạ ỉ ạ ầ

ổ ế ấ ẫ ườ ạ nh :ư 2.2.1. Giun:  G m các lo i giun nh  giun đũa, giun tóc, giun móc, giun m , giun   ư   ắ ế ươ n, giun kim, giun ch  b ch huy t, giun xo n, giun đ u gai, giun đũa chó... Nh ng l ng tiêu hóa. ph  bi n nh t v n là các lo i giun đ

4

ắ ắ ả ề ề

ớ ỏ ề ổ ệ ượ ổ

ả ướ ạ nhi u t nh trên c  n

ệ ặ ấ ợ

ạ ộ ỷ ệ ể ư ệ ạ  đáng k  trong các lo i giun sán nói chung. l

ở ộ ở ộ ạ ở ắ răng mi ng, n i t ng, ru t,

ệ ườ ườ ế ệ ở ng tiêu hóa, đ m t... ụ ng sinh d c­ti t ni u, trùng roi

ỉ 2.2.2. Sán lá:  Sán lá gan nh  có r i rác kh p các t nh mi n B c, mi n Trung và ầ ề mi n Nam. G n đây nhi u  c phát  b nh sán lá gan l n, sán lá ph i cũng đã đ ộ ề ỉ ệ ở c. Ngoài ra còn có các lo i sán lá khác nh  sán lá ru t. hi n  2.2.3. Sán dây: Các lo i sán dây l n, sán dây bò, sán chó... đ c bi t là b nh  u trùng ợ sán dây l n cũng có m t t ơ 2.2.4. Đ n bào:  ­ Amip: amip  ­ Trùng roi: trùng roi đ ộ ạ ườ đ

ng máu và n i t ng ­ Trùng lông

ạ ố ố c ta có các lo i ký sinh trùng s t rét ký sinh Ở ướ  n

ủ ế ư ặ ạ ườ ở    i là P. Falciparum, P.vivax, P.malariae, P. Ovale nh ng ch  y u g p hai lo i P.

ụ ạ Có hàng ch c lo i vi n m ký sinh và gây b nh cho ng

ạ ở ấ ố ự ấ ườ ệ i bao ộ ủ ơ ể  nhiên c a c  th ) và n m n i ký

ấ ở

ệ ề

ộ ạ ệ ệ ề ạ ế  Có hàng trăm lo i ti ạ ệ ệ ạ ế   t túc liên quan đ n y ạ ừ   c phát hi n. Trong đó có lo i truy n b nh, có lo i gây b nh, có lo i v a

ừ ệ

2.2.5. Ký sinh trùng s t rét:   ng Falciparum, P.vivax. ấ 2.2.6. Vi n m ký sinh: ồ g m n m ngo i ký sinh (  da, tóc, móng, h c t sinh (  máu và n i t ng). ế 2.2.7. Ti t túc gây b nh và truy n b nh: ượ ọ h c đã đ ệ ề truy n b nh v a gây b nh. ỗ ỗ ỗ ồ ề ề ỗ

ỗ ấ ế ườ ế ề ỗ ố   ề ­ Mu i: g m mu i truy n s t rét, mu i truy n viêm não, mu i truy n s t   ng máu

ộ ạ

ườ ệ ặ ng tiêu hóa

ố ỉ ạ ề xu t huy t, mu i truy n giun ch  b ch huy t, mu i cát truy n trùng roi đ và n i t ng Leishmania. ồ ọ ề ị

ề ệ ệ t do ve

ườ i

ề ộ ộ ườ i

ệ ơ ế ơ ế ữ ấ

ủ ễ ệ ­ Ru i, nh ng truy n các b nh ký sinh trùng đ ạ ề ­ B  chét truy n d ch h ch ệ ­ Ve truy n b nh viêm não, gây b nh tê li ố ệ ­ R p truy n b nh s t phát ban ỏ ế ứ II. C  ch  tác đ ng đ n s c kh e con ng ỏ ế ứ ủ 1. C  ch  tác đ ng c a VSV đ n s c kh e con ng ề ệ 1.1. Nh ng v n đ  hi n nay c a VSV ề 1.1.1. Gây các b nh truy n nhi m và gây đ i d ch

ễ ủ ệ ệ ề

ấ ệ ư ệ ễ

ệ ậ ủ ẫ ầ

ư ễ ệ ắ ấ ố

ấ ố ặ ư ế ị ề ư ẫ

ủ ầ ế ị ữ ữ ộ ố ệ ệ ễ ệ ầ

ư

ớ ạ ị ề ổ ộ ế ớ ủ ầ ạ ị ễ   ề VSV là căn nguyên c a các b nh truy n nhi m. Hi n nay b nh truy n nhi m ở   ế ớ ề ớ ẫ i. Các b nh nhi m vi rút nh  cúm, s i, t c a th  gi v n là v n đ  l n trong b nh t ẫ   ệ ề ấ viêm gan, Dengue xu t huy t... v n là v n đ  toàn c u vì hi n nay chúng ta v n   ch a có đ y đ  thu c đ c tr  ch ng nhi m vi rút. Còn v c xin là bi n pháp r t có ý ệ   ạ ệ nghĩa quy t đ nh nh ng nhi u lo i b nh do vi rút v n ch a có vác xin h u hi u. ấ ừ   Ngoài nh ng b nh nhi m vi rút đã có t  lâu, g n đây còn xu t hi n m t s  b nh vi rút m i nh  HIV/AIDS, Ebola, bò điên, cúm gà, Hantavirus... Riêng HIV/AIDS đang   ấ gây đ i d ch toàn c u và là v n đ  n i c m c a toàn th  gi i.

5

ộ ở ầ ệ ệ ướ ạ ị G n đây

ớ ề  nhi u n ể c (trong đó có Vi ộ

ầ ư

ầ vong khá cao (g n 10%) và đã gây  nh h

ấ t Nam) xu t hi n m t lo i d ch viêm ư ố ạ ổ ự ỳ ph i c c k  nguy hi m (SARS) do m t lo i vi rút m i gi ng nh  Corionaviridae và ễ ọ ả ố ườ i nhi m kho ng 8000 g i là vi rút SARS­COV. Tuy ch a lây lan toàn c u và s  ng ườ ế ớ ưở ả ỷ ệ ử ư  l ng  t ng l n đ n kinh i, nh ng t ế ớ ế i.  và an ninh th  gi t ị ệ ầ ạ ở Châu Á sang Châu Âu và

ể

WHO c nh báo có th  gây thành đ i d ch cúm  ệ ở ườ  ng ầ ề ạ ổ

ư ễ ề ế ả ấ

ớ ổ ặ

ư ạ ệ

ộ ở ẫ ị ạ ộ ố ướ ớ  m i là V.cholerae 0139 khác v i typ V.cholerae 01 v n gây d ch

ẩ ả ớ c trên th  gi i.

Hi n nay d ch cúm gia c m đang lây lan m nh  ả ạ ị i. ộ ố ệ   ễ Bên c nh các b nh truy n nhi m cũ, thì g n đây còn n i lên m t s  b nh ệ   ế t ni u truy n nhi m m i n i nh  do E.coli gây tiêu ch y, xu t huy t tiêu hóa và ti ẩ   (do nhóm EHEC) ho c gây viêm loét d  dày do Helicobacter pylori. Vi khu n này ấ   c nam Á còn xu t hi n m t týp vi còn là căn nguyên dây ung th  d  dày. M t s  n ề   khu n t  nhi u ướ n 1.1.2. Vi khu n kháng kháng sinh

ẩ ủ

ạ ấ ng g p nh t cũng là nh ng vi khu n kháng thu c m nh nh t nh ể c đang và đã phát tri n. Các vi khu n là   ư  ố

ng tiêu hóa.

ế ớ ẩ ộ ấ ườ ự ậ

ứ ệ ườ ư ệ Hi n nay có nhi u b ng ch ng vi rút gây ung th ư  ng

ề ổ ộ ướ Là m t v n đ  n i c m c a các n ấ ặ ẩ ữ căn nguyên th ẩ ườ ủ ẩ ụ ầ ự  c u vàng, tr c khu n m  xanh và các tr c khu n đ t ặ ố ệ t vi rút gây kh i u và gây ung th 1.1.3. Vi sinh v t mà đ c bi ằ ư ở ề ọ ư ư

ư ạ ự ệ ễ ễ ườ  trên toàn c u, đ c bi t là s  ô nhi m các ngu n n

ng ễ ệ ấ ấ

ễ ả

ự ứ ủ ỏ ườ i ộ ế ứ ộ  c a VSV đ n s c kh e con ng

i nh  b nh leucose   ẩ   do HTLV­I, ung th  vòm h ng do EBV, ung th  gan do HBV, HCV... Vi khu n ố ộ ượ c WHO coi là nguyên nhân s  m t gây ung th  d  dày. H.pylori đ ồ ướ   ặ ầ ự 1.1.4. S  ô nhi m môi tr c ệ   và đ t cũng gây ra s  ô nhi m các VSV gây b nh nh t là các VSV gây b nh tiêu ch y và nhi m đ c th c ăn. ơ ế 1.2. C  ch  tác đ ng ễ 1.2.1. Nhi m trùng

ậ ễ ệ ự ủ

ả ệ ẫ ớ ự

ễ ệ ễ ậ ấ ứ ộ ễ ấ ườ Vi sinh v t là căn nguyên c a các b nh nhi m trùng. Nhi m trùng là s  xâm ặ ệ i s  xu t hi n ho c không i ta chia thành các

ố ạ ễ ủ ơ ể ẫ ế ề

ấ ệ ễ ấ

ơ ư ố ạ ệ ệ ệ ễ ệ ấ

ườ ệ ờ ỏ

ệ ứ ẩ ặ ử ồ ạ i trong th i gian ng n, sau đó b nh nhân kh i ho c t ữ ộ ng t n t ệ ệ

ư ệ

ườ ị ể ẩ ườ ấ i b  nhi m trùng không có d u hi u lâm sàng. Ng

ệ ư ễ ệ ườ ệ ể ẩ

ấ ứ ể

ổ ề ư ệ ồ ủ nh p và sinh s n trong mô c a các VSV gây b nh d n t ệ xu t hi n b nh nhi m trùng. Tùy vào m c đ  nhi m trùng, ng ễ hình thái nhi m trùng sau: ế   ệ ­ B nh nhi m trùng: VSV gây ra các r i lo n c  ch  đi u hòa c a c  th , d n đ n ệ ấ   xu t hi n các d u hi u nhi m trùng rõ r t (nh  s t, đau) và tìm th y các VSV gây ệ   b nh trong b nh ph m. B nh nhi m trùng có 2 lo i: c p tính (tri u ch ng b nh rõ ắ ệ  vong) và r t và th   ế  ứ mãn tính ( b nh kéo dài, tri u ch ng không d  d i, do các VSV ký sinh bên trong t bào nh  b nh phong, giang mai...) ễ i ta   ­ Nhi m trùng th   n: ng ữ   ng không tìm th y VSV gây b nh trong b nh ph m, nh ng có th  có nh ng th ệ   ễ thay đ i v  công th c máu. Hình thái nhi m trùng này không nguy hi m cho b nh ể nhân nh ng có th  là ngu n lây b nh.

6

ệ ề ễ ồ ạ ở ộ ố ơ i

ờ ầ ậ ế ụ

ị ỏ ả ở ạ ẫ ư

ị ấ ư ư ị ể ủ ậ ễ ả

ạ ễ m t s  c  quan nào đó c a c ị ủ ầ ạ i xu t hi n. ờ ộ ố ủ ệ    b nh

ờ ườ b nh kéo dài 7­10 năm. ễ ậ ụ ng kéo dài ví d  HIV th i gian

ộ ủ ủ ơ

ế ề ứ ộ ồ ả ế ố ộ ự  đ c l c. Đ c l c c a VSV g m nhi u y u t

ệ ộ ự ủ ớ ộ ự ủ ế ị  đ c l c quy t đ nh. Khi nói t ề ệ ệ ỉ

ố

ườ ệ

i. Tuy nhiên cũng có m t s  VSV gây b nh cho c  hai nh ộ ặ ẹ ạ

ồ

ủ ơ  ­ Nhi m trùng ti m tàng: VSV gây b nh t n t ẻ   th . Ví d  trong th i niên thi u, g n 100% tr  em b  th y đ u do vi rút Herpes. Tuy  h ch th n kinh giao c m, khi b  suy Th y đ u đã kh i nh ng vi rút này v n c  trú    ệ ủ ậ gi m mi n d ch (nh  b  HIIV/AIDS..) th y đ u –Zona l ­ Nhi m trùng ch m: lo i nhi m trùng này do m t s  vi rút. Th i gian  ủ ệ th ộ ự ủ 1.2.2. Đ c l c c a VSV:  ệ   ộ ự Đ c l c là m c đ  c a kh  năng gây b nh c a VSV hay c  ch  gây b nh ế ố   ụ ủ . c a VSV là ph  thu c vào y u t ả   ộ ố ế ố ộ ự ỗ i đ c l c c a VSV ph i M i VSV có m t s  y u t ụ ể ề ậ ờ ố ượ   ng c  th  mà VSV đó gây b nh. Nhi u VSV ch  gây b nh cho i đ i t đ  c p t ệ   ệ ự ạ ộ ậ ộ i không gây b nh m t lo i đ ng, th c v t nào đó. Đa s  VSV gây b nh cho ng ư  ả ộ ố ậ ượ ạ cho đ ng v t và ng c l ị ố ứ ư vi khu n d ch h ch. Than, Brucella... nh ng m c đ  n ng nh  không gi ng nhau.    đ c l c c a VSV g m: Các y u t ự a. S  bám vào t

ộ ẩ ế ố ộ ự ủ  bào:  ế ề

ế Bám vào t ễ ế ậ ẩ ể ệ

ị ệ ụ ể ư

ọ ở ề ặ ư ủ ế ở ưỡ ặ ệ  l bào là đi u ki n đ u tiên đ  VSV có th  xâm nh p vào mô và  bào  h ng mi ng và là tác nhân chính gây ấ  b  m t răng. i và r t ít

ậ ự ể ầ ủ ự ộ ố gây nhi m trùng. M t s  ví d  đi n hình c a s  bám đ c hi u vi khu n bào t ủ ế ở ọ là Streptococcus pyogenes đ nh c  ch  y u  ị viêm h ng; Streptococcus salivarius đ nh c  ch  y u  b. S  xâm nh p và sinh s n c a VSV

ậ ễ ủ ự

ẩ ắ Xâm nh p và sinh s n là các y u t ộ ả c khi sinh s n bên trong t

ẩ ề ế ị ệ ắ ể

ả ễ ằ ậ ậ

ề ặ ộ

ư ự ắ ầ ơ ề ả ạ ẩ

ự ề ẩ

ủ ủ ẩ

Ng ẩ ẩ ả ư

ế ẩ  bào. Chúng làm t n h i màng t

ổ ạ ộ ố ạ ả

ế t ra ngo i đ c t ặ ữ ụ ế ệ bào và gây ra nh ng tác d ng đ c hi u nghiêm tr ng cho c ấ  này th m vào t

ả ủ ế ố ả  quy t đ nh c a s  nhi m trùng. Vi rút và   ế  ượ ỉ ộ các vi khu n ký sinh n i bào b t bu c ch  gây b nh đ ộ ộ   bào. Nhi u vi khu n, dù không ký sinh n i bào b t bu c, nh ng đ  gây nhi m trùng ắ ầ chúng cũng ph i xâm nh p vào mô. Salmonella b t đ u s  xâm nh p b ng cách   ả dính ch t vào di m bàn ch i ru t và các vi nhung mao b t đ u thoái hóa. Khi vi   ữ   ế ậ  bào, s  thoái hóa x y ra nhi u h n và t o thành nh ng khu n này xâm nh p vào t ứ ự ặ ộ không bào ch a đ ng m t ho c nhi u vi khu n. ượ ạ ớ ự ế i v i s  chui vào trong t  bào ch  c a các vi khu n đã  nêu trên, các c l   ạ ộ ố ằ ệ   , vi khu n ho gà, ETEC  nh  vi khu n t vi khu n gây b nh b ng ngo i đ c t ế  ậ ạ (Enterotoxigenic E.Coli) đã không xâm nh p vào t ạ   ấ ả , các ngo i bào, sinh s n trên màng nhày niêm m c, s n xu t và ti ơ  ọ ộ ố đ c t th .ể c. Đ c t

ạ ộ ữ ể ệ ồ ấ ộ ủ là nh ng ch t đ c c a VSV đ  gây b nh. Nó g m 2 lo i n i và

ữ ẩ ả ọ

ườ ấ ư ẩ ộ ố : ộ ố Đ c t ạ ộ ố ngo i đ c t . ộ ộ ố ­ N i đ c t  là nh ng ch t đ c g n  lipopolysaccharid   (LPS),   th ấ ộ ắ ở ng   có vách vi khu n Gram âm, b n ch t hóa h c là ở   các   vi   khu n   Gram   âm   nh   Salmonella,

7

ủ ở c nhi ch u đ t đ  sôi và không b  phân h y b i protease; tính

ệ ộ ấ ượ

ả ẩ ữ ườ ạ ộ ố ị c thành vac xin ế

ị ố ộ ộ ố ị ượ ả ấ ộ ượ ế  là nh ng ch t đ c do vi khu n ti c nhi

ơ

ố ẩ ầ

ủ

Shigella... N i đ c t kháng nguyên y u và không s n xu t đ ­ Ngo i đ c t là protein nên không ch u đ ấ ể ả th  s n xu t thành vac xin; có đ c l c r t cao (cao h n n i đ c t ). Ngo i đ c t ả ể có th  do c  vi khu n Gram d ả âm (ho gà, t d. Enzym ngo i bào

ữ ọ   ấ ng; b n ch t hóa h c t ra môi tr ệ ộ   t và có t đ  sôi và protease; tính kháng nguyên t ạ ộ ố  ộ ự ấ ộ ộ ố ẩ ư ạ ạ ươ ng (b ch h u, u n ván, ho i th ) và vi khu n Gram   ạ  ETEC c a E.coli) t o ra. ạ ẩ

ả ộ ự ộ ụ ấ

ệ ượ ạ ấ ủ ậ ủ  xâm nh p, nó phân h y acid hyaluronic c a t ả ư ế ố c coi là y u t

ứ ậ

ơ ố ộ ố ụ

ạ ầ ị

ự ư ế ầ ự ộ ố ằ

ẩ

ố

ề ể ng hàn phát tri n bên trong t t (bao g m nhi u y u t

ồ ẩ ả

ớ ệ ế ớ ự  bào th c bào và gây b nh.

ế   Vi khu n có nh ng enzym ngo i bào có vai trò đ c l c và có liên quan đ n kh   năng   gây   b nh.   Nh ng   b n   ch t   c a   chúng   r t   ít   đ c   tính.   Ví   d   enzym   ủ ổ  Hyaluronidase đ ẩ ế ể ch c liên k t đ  cho vi khu n xâm nh p sâu h n vào mô. ề ặ e. M t s  kháng nguyên b  m t có tác d ng ch ng th c bào  ẩ ỏ ỏ ủ ­ Kháng nguyên v : v  c a m t s  vi khu n (nh  ph  c u, liên c u, d ch h ch...) có ạ ự ự ố ụ tác d ng ch ng l i s  th c bào b ng cách bão hòa s  opsonin hóa nên đã giúp cho vi ệ ẩ ồ ạ i và gây b nh. khu n t n t ế   ươ ề ặ ng hàn có kháng nguyên Vi (virulence) là y u ­ Kháng nguyên b  m t: vi khu n th ạ   ươ ế ẩ ố  ch ng th c bào, giúp cho vi khu n th  bào b ch t ế ố ợ ệ ặ ấ ầ   c u. Vi khu n lao có c u trúc l p vách đ c bi  s i và sáp), ể ậ ạ   t o nên s  đ  kháng cao v i th c bào. Do v y vi khu n lao có th  sinh s n trong các t f. Các ph n  ng quá m n (hypersensitivity)

ễ ẫ ẫ

ẫ ả ứ ộ ố ệ ẫ ế ệ ạ ủ ơ ể ơ ị ễ ễ ự ẩ ự ề ự ả ứ ả ứ ữ

ễ ể

ộ ự ủ Ph n  ng quá m n là c  ch  b nh sinh c a m t s  b nh nhi m trùng. Quá m n là nh ng ph n  ng mi n d ch có h i cho c  th . Quá m n trong nhi m trùng là ộ ố do m t s  lymphokin (TNF, IL6...) gây nên shock nhi m trùng, đi n hình là shock do ộ ộ ố . n i đ c t g. Đ c l c c a vi rút

ề ợ ủ

ố

ậ ồ ệ ủ

ễ

sau:

ư ớ ủ ệ ộ ự ủ ả ủ ế ưở ứ ế ả ng đ n ch c năng c a màng

ứ

ụ ụ ể ạ bào đ  ph c v  cho ử ủ ế  c a t

ủ

ể ẫ ớ ự ả ủ ế ấ ổ bào và có th  d n t i phóng i s  gi

ế ố ộ ự ủ ậ  giúp cho vi rút nhân lên nhanh   Đ c l c c a vi rút là t p h p c a nhi u y u t ộ ự ủ ẩ ạ ế ổ    bào. Cũng gi ng nh  v i vi khu n, đ c l c c a vi rút bao g m các và gây t n h i t ẫ ể ế ạ ế ế ố    bào d n đ n bi u hi n c a các y u t  bám, xâm nh p và nhân lên gây h y ho i t ạ ế ổ ệ  bào do vi rút bám và b nh nhi m vi rút. Ngoài ra vi rút gây b nh là do t n h i t   ế ố ồ trong quá trình nhân lên c a nó, nên đ c l c c a vi rút còn bao g m các y u t ụ ủ  bào c m th , làm  nh h ­ Vi rút bám trên màng t ế ự này và gây ra s  suy thoái ch c năng t  bào. ợ ủ ổ ả ự ­ Vi rút  ngăn c n s  sinh t ng h p c a các đ i phân t ự s  nhân lên c a nó ­ Vi rút làm thay đ i tính th m c a lysosom t các enzym.

8

ế ế ứ ủ ấ bào, gây bào đã phá h y c u trúc và ch c năng t

ế ế ể  bào.

ắ ễ ể

ế ạ ả ế bào. bào, lo n s n t

ễ ự ể ủ ­ Các ti u th  c a vi rút trong t ch t t ế ­ Vi rút gây ra bi n d ng nhi m s c th ướ ạ ể ­ Vi rút gây ung b ứ h. S  né tránh đáp  ng mi n d ch

ố ế ể ự ủ S  phát tri n có tính ch t bi n hóa c a VSV đã xu t hi n các VSV ch ng l

ả

ệ ố ệ ủ ơ ể ượ ạ   i ủ   ế i các bi n ch ng ồ ạ ể   i đ  gây ơ ơ ể ự ủ ơ ể c h  th ng phòng ng  c a c  th  do v y chúng t n t

ự ẩ ậ ủ ủ ế

ể ế ủ ể ụ  bào đ  tránh tác d ng c a kháng th  và   ế ộ ố    bào  bào, m t s  vi rút chui vào t

ễ ắ

ế ố ắ ả ả ẩ

ệ ủ ơ ể ụ ầ  ngăn c n h  th ng b o v  c a c  th . T  c u vàng ả ụ ủ ế ế

t ra protein A bao xung quanh t ự ư ạ ế

ổ ủ ủ ệ ụ ị

ặ ệ ố ụ ễ ở

ả ị ị ệ i suy gi m mi n d ch.

ạ u, gây chuy n d ng t ị ấ ệ ấ ể ọ ướ ệ ố h  th ng b o v  c a c  th , nói đúng h n là c  th  đã đ  l t l ậ VSV né tránh đ b nhệ ­ S   n d t c a VSV: VSV chui vào t ẩ kháng sinh. Vi khu n lao, h i ký sinh bên trong t ể ủ và g n ADN c a chúng vào nhi m s c th . ệ ố ế ­ Vi khu n ti t ra các y u t ể ẩ  bào vi khu n, ngăn c n tác d ng c a kháng th . ti ể ­ S  thay đ i kháng nguyên c a VSV, đi n hình nh  vi rút cúm và HIV đã h n ch ễ tác d ng c a mi n d ch đ c hi u. ị ấ ­ Các VSV đã t n công h  th ng mi n d ch. Ví d  vi rút s i và HIV đã đánh vào các ễ ế t ệ ế ậ ở ỉ ị ề c đây ch  gây b nh cho đ ng v t, đã bi n d , tr

ườ ư ể ị ộ  nên gây i, m t s  đã gây thành d ch nguy hi m nh  HIV, SARS, cúm gia

ề

ề ườ ệ  môi tr ng bên ngoài hay t

ẫ ớ ễ  bào h  mi n d ch d n t ướ Nhi u vi rút tr ộ ố ả ệ b nh c  cho ng ầ c m... ườ 1.3. Đ ng lây truy n b nh ừ ệ VSV gây b nh t ể ằ ặ ế ế ườ ừ ơ ể ị ệ ng tr c ti p, gián ti p ho c thông qua môi gi

ế ế ườ ự ằ t túc. Lây b ng con đ

ệ ườ ệ c  th  b  b nh lây truy n sang ớ   i ư ệ   ự ng ti p xúc tr c ti p nh  b nh ề   i b nh truy n sang ng

ườ

ộ ệ ự ế i lành m t cách tr c ti p và là con đ ườ ế ướ ơ ể c  th  lành có th  b ng con đ ế trung gian là côn trùng ti ừ ụ ậ l u, giang mai, AIDS... do quan h  tình d c mà VSV t ấ ắ ườ ng ng n nh t. ng ư ng trung gian nh  không khí, n ứ c, th c ăn,

ệ ồ

ế ườ i lành r i gây b nh. Gián ti pế ng thông qua côn trùng ti

ằ ế ng bên ngoài qua côn trùng ti ế Ti p xúc ễ ườ ế ư ị ệ ớ

ướ ọ <1 m, N c b t ừ ậ   ứ t túc, t c là VSV t  v t ồ   ọ ỗ ậ ấ t túc (b  chét, ch y, r n, mu i...) r i ườ   i lành mà gây b nh nh  d ch

t túc, VSV m i xâm nhi m vào ng

ế

ủ ể ọ

ớ ự ề ủ ườ ề ườ ễ Lây b nh gián ti p qua môi tr ạ ụ ụ d ng c  sinh ho t... VSV vào ng ự ế Tr c ti p ườ ệ Lây b nh b ng con đ ủ ch  hay môi tr ừ  côn trùng ti t ố ấ ạ h ch, s t xu t huy t... ơ ể ấ ủ   ậ Đ ng xâm nh p c a VSV vào c  th  r t quan tr ng v i s  phát tri n c a ọ ệ b nh truy n nhi m. Hình sau đây minh h a các đ ng lây truy n c a VSV:

> 1m

ụ

ế

Không khí

D ng cụ

Côn trùng ti

t túc

9

ướ ọ <1 m, N c b t

Gián ti pế

ự ế Tr c ti p

ề ủ ứ ậ Hình 1. Các hình th c lây truy n c a vi sinh v t

ỏ ộ ế ứ ườ i

ơ ế ồ

ả ườ ườ ồ ạ

ặ ủ ự ộ ậ i. Môi tr ễ ng đ m b o cho ký sinh trùng t n t ứ

ể ừ :

ệ ủ ườ ườ ợ i: ký sinh trùng mang tính ch t đ c hi u c a ng

ở ườ i, đó là tr ệ ấ ặ ố ụ ệ ng ệ   ng h p b nh   i.   Ví   d   b nh   s t   rét   do   Plasmodium,   b nh   do   Trichomonas

ệ ồ i và thú cùng m c ph i thì thú là ngu n b nh ch

ườ ạ ư ệ ườ

ậ ở

ắ ừ ầ  các lo i thú nuôi g n ng ụ ệ ồ ừ  thú hoang dã ví d  b nh Leishmania  ư ứ ề ồ ể ể ứ ầ ấ ấ

ệ ộ ố ấ ư ấ

ể ứ ấ ẩ ỏ ẩ ứ ự ề ệ ầ

ủ 2. C  ch  tác đ ng c a ký sinh trùng đ n s c kh e con ng 2.1. Ngu n ký sinh trùng ấ   ể ả ng có th  là đ t, Là môi tr ứ ẩ ướ   c, th c ph m/th c ăn... ho c là m t v t ch  vĩnh vi n đang ch a ký sinh trùng. n ồ Ngu n ký sinh trùng có th  t ườ ­ Ng ỉ ch   riêng   vaginalis. ủ  ệ ả ữ ­ Loài thú: nh ng b nh mà ng ệ   ợ ể ế i nh  b nh sán dây l n, b nh y u. Có th  ngu n là t ấ  loài g m nh m. sán dây bò. Có th  ngu n t ứ   ­ Đ t: đ t có th  ch a nhi u m m b nh ký sinh trùng nh  tr ng giun đũa, tr ng giun tóc,,  u trùng giun móc/m , m t s  n m nh  n m da, Cryptococcus.. ự ­ Th c ph m/th c ăn: th c ph m cũng có th  ch a nhi u m m b nh ký sinh trùng nh  ư

cướ

ỏ + Bào nang amips E.histolytica có trong rau, n + Nang trùng sán lá gan nh  Clonorchis sinensis

10

ổ

ợ Ấ

ề ủ ệ ự ạ ủ ậ

ộ ệ ứ + Nang trùng sán lá ph i Paragonimus westermani có trong cua đá, tôm ị ợ +  u trùng sán dây l n Toenia solium có trong th t l n ệ ề ệ ề Do đi u ki n t ạ

ả ế ổ ế  vùng này sang vùng khác.

ế

ơ ả ả ế

ạ ế ể ư ứ ấ ậ ứ ủ ộ ỗ

ạ ẹ

ứ ươ ụ ộ ể ệ

ố

ể ệ ư   ng th c nh  gió ỗ ố ừ ừ    r ng ỗ ệ   ạ i mà các lo i mu i, r p,

ươ ề ọ ậ ủ ậ ả ng khác.

ệ

ề ủ 2.2. Đi u ki n lan tràn c a các b nh ký sinh trùng ừ   ệ  nhiên và đi u ki n sinh ho t c a v t ch  mà tùy theo t ng   vùng các lo i ký sinh trùng có m c đ  ph  bi n khác nhau. B nh ký sinh trùng có ừ kh  năng lan tràn khu ch tán t 2.2.1. Các hình th c khu ch tán ự  ế ­ Khu ch tán ch  đ ng: là hình th c khu ch tán đ n gi n. B n thân ký sinh trùng t di chuy n nh  mu i bay, ch y r n bò... Cách lan tràn này nói trung h n ch  trong   ph m vi h p. ế ự ế ­ Khu ch tán th  đ ng: s  khu ch tán này th  hi n qua nhi u ph ơ ướ ỗ làm mu i bay đi xa h n, n ề ồ ờ ằ ng ti n giao thông v n t núi v  đ ng b ng; nh  các ph ị ế ể ừ ị ể ng này đ n đ a ph  đ a ph ve... có th  di chuy n t ệ ề ề 2.2.2. Đi u ki n truy n b nh c a ký sinh trùng ầ c lũ có th  cu n trôi b  g y c a mu i s t rét t ươ ươ ủ ữ ể ề ả ợ

ề ệ

ậ ợ

ươ ươ ệ ệ ủ t. B nh s t rét mu n l u hành m t đ a ph

ị ả ế ng nào thì đ a ph ỗ ố  ký sinh trùng cho mu i đ t, ph i có mu i có kh

ừ ể ố

ệ ế ệ ả ậ ị ng rõ r t đ n b nh ký sinh trùng. Nhi

ướ ố ẽ

ượ ỗ ố

ủ ậ ẩ c. Nói chung khí h u nóng,  m c a các vùng nhi

i c a ký sinh trùng.

ệ ề ậ ồ

ệ ố ố ớ ự ủ ệ ọ

ố ộ

ị ậ ợ thu n l

ệ ỏ ườ ắ

ể ử ụ ậ ướ ữ ề ệ ắ i trong canh tác. Ng ng...

ệ Ký sinh trùng c n có nh ng đi u ki n thích h p đ  phát tri n, sinh s n và ồ ạ i. Các đi u ki n đó là: t n t ẽ ị  ầ ủ ủ ầ ậ ­ V t ch : ký sinh trùng c n có v t ch  đ y đ  và thích h p n u không chúng s  b ố ư ố ả   ở ộ ị ng đó ph i tiêu di ả  ỗ ể ự ữ ố ệ có b nh nhân s t rét đ  d  tr ề ườ ệ   ỗ ệ năng truy n b nh s t rét (mu i Anopheles) đ  đem ký sinh trùng t i b nh  ng ườ sang ng i lành. ệ ộ  ệ ề t đ ­ Đi u ki n khí h u và đ a lý: có  nh h oC kéo dài thì ký sinh trùng s t rét Plasmodium falciparum s  không phát ướ   d i 16 ẫ ể c trong mu i, trong khí đó ký sinh trùng s t rét Plasmodium vivax v n có tri n đ   ỗ ượ ệ ớ   ể ể t đ i th  phát tri n trong mu i đ ự ồ ạ ủ ợ ấ r t thích h p cho s  t n t ủ ộ   ề ạ ủ ộ ệ ­ Đi u ki n sinh ho t c a c ng đ ng: đi u ki n s ng và t p quán v  sinh c a c ng ộ ế ố ồ    vô cùng quan tr ng đ i v i s  lan tràn c a các b nh ký sinh đ ng là m t y u t ầ ơ ở ậ ố ẳ ế    ch t ch i, chen chúc, tinh th n luôn b  căng th ng, trùng. Ăn u ng thi u th n, n i  ế ố ệ ợ ề ậ   duy trì nhi u t p quán không h p v  sinh... đ u là nh ng y u t i cho các ườ ị   i m c các b nh giun đũa, giun tóc, giun d ch b nh ký sinh trùng phát tri n. Ng ươ ậ ệ   móc/m  là do còn t p quán s  d ng phân t i m c các b nh ổ ỏ sán lá gan, sán là ph i là do có t p quán ăn g i cá, ăn cua n ậ :  2.3. Đ ng xâm nh p

ơ ể ậ ườ ủ ậ ườ Ký sinh trùng có th  xâm nh p vào c  th  v t ch  qua các đ ng:

ệ ầ ể ế

ườ ể ậ

ộ ườ ườ ­ Đ ng tiêu hóa: h u h t các b nh giun sán (giun đũa, giun tóc, sán dây, sán lá...), ơ ng ru t (amip, trùng lông, trùng roi Giardia lamblia...) đ  xâm nh p vào đ n bào đ ơ ể ằ c  th  b ng con đ ng này.

11

ỉ ỗ ề ố Ấ ỏ

ấ

ườ ườ ụ ụ ệ ng sinh d c­ti

t ni u T. Vaginalis ẩ ế ặ ố

ệ ­ Qua da: mu i truy n s t rét, giun ch , viêm não.  u trùng giun móc/m  xuyên qua da. ộ ố ạ ấ ­ Đ ng hô h p: m t s  lo i vi n m ườ ­ Đ ng sinh d c: trùng roi đ ệ ­ Qua nhau thai: b nh Toxoplasma gondii ho c s t rét b m sinh. ổ ế 2.4. Các b nh ký sinh trùng ph  bi n

ạ ở ề ệ ặ ệ ổ ế Các b nh ký sinh trùng ph  bi n ho c gây nhi u tác h i Vi t Nam là:

2.4.1. Giun sán đ ng tiêu hóa:

ườ ữ ạ ệ Vi

ổ ế ấ 30­80%, nh t là

ấ

ấ ữ ở ổ ế ễ ừ ồ ồ ớ ắ ng tiêu hóa thì ph  bi n nh t là giun đũa r i t ệ

ọ ỷ ệ  l ư ấ ư ợ ệ i s c kh e l ộ   ấ ở t Nam. Tùy t ng c ng ằ  các vùng nông thôn đ ng b ng.     i giun ả    nhi m th p nh ng khi m c thì  nh ắ i r t nghiêm tr ng nh   u trùng sán dây l n, b nh giun xo n..

ố

ờ ế ồ ị Đây là nh ng lo i ký sinh trùng ph  bi n nh t  ể ừ ỷ ệ ệ ễ ồ  nhi m b nh có th  t  l đ ng t ườ ố ệ Trong s  các b nh giun sán đ ỏ móc/m , giun tóc. Có nh ng b nh tuy t ỏ ạ ấ ớ ứ ưở ng t h ệ 2.4.2. B nh s t rét: ệ Vi t khí h u l

ư ề

ệ ố ề ả ố ề ừ ả ệ c tính Vi

t Nam có kho ng g n 40 tri u ng ả ố ư

ệ ố ệ ố

ậ ầ ố

ế

ậ ạ   ứ ạ i t Nam có đ a hình ph c t p, nhi u r ng, đ i núi, th i ti ươ   ố ắ ng n ng nóng m a nhi u nên b nh s t rét có kh  năng lây truy n quanh năm. Ch ườ   ệ ầ ướ i trình qu c gia phòng ch ng s t rét  ố ườ ố ố i s ng trong vùng s ng trong vùng s t rét l u hành trong đó có kho ng 15 tri u ng   ẫ ề   ơ ặ ố s t rét l u hành n ng. Vì v y b nh s t rét v n còn là m i nguy c  cao cho nhi u ổ ướ ộ c ta. c ng đ ng s ng trên hai ph n ba lãnh th  n ỉ ạ 2.4.3. B nh giun ch  b ch huy t: ễ ươ ệ ị ấ ư

ư ồ ệ Tuy t ồ ể ỷ ệ  l ằ

ệ ỏ ừ ứ ộ   ng thu c các ừ   ng khu trú thành t ng ư ề    đ ng đ u nh  các b nh giun ở  nhi m b nh th p nh ng phân tán  ệ  l

ơ ườ

ườ ườ ề  nhi u đ a ph ườ ề ỉ t nh đ ng b ng, trung du mi n núi và ven bi n. B nh th ỷ ệ ồ ừ ể đi m nh , thành t ng thôn, t ng xã ch  không có t khác. ệ 2.4.4. B nh đ n bào đ ơ Đ n bào đ

ở ệ t Nam th ộ  nhi u c ng đ ng, ng do amip E.histolytica và trùng   ị  ồ  vùng nông thôn và đô th

ề c, có th  gây thành d ch. ế ụ

ng tiêu hóa  ệ ị ể ườ ng sinh d c­ti ặ ư

ữ ườ ụ ữ ấ ủ ế ề    nam và n  nh ng ch  y u gây nhi u ặ   ề ạ i làm ngh  m i dâm ho c

ng tiêu hóa: ở  Vi ặ ở roi G.lamblia, gây nên. B nh g p  ắ ả ướ trên kh p c  n ệ ệ t ni u 2.4.5. B nh trùng roi đ ệ ả ở B nh do T.vaginalis gây nên, g p c   ứ ề ụ ữ ố ạ ề ệ

ệ

ữ phi n ph c và tác h i cho ph  n , nh t là nh ng ng ệ ph  n  s ng trong đi u ki n nghèo, v  sinh kém. ộ ạ 2.4.6. Các b nh giun sán n i t ng ấ ệ ồ ổ ơ ườ ng gây các th ể

G m b nh sán lá gan,  u trùng sán dây l n, sán lá ph i... th ặ ỹ ế ố ườ ng các y u t ọ  sinh h c

ẩ ậ ỹ ữ ệ b nh n ng và khó ch a. ệ ậ III. K  thu t phát hi n và đo l 1. Các k  thu t ch n đoán VSV

12

ả ẩ ệ ệ

ẩ ế ẩ

ị ẩ ứ ươ ễ   K t qu  xét nghi m VSV có giá tr  trong ch n đoán căn nguyên b nh nhi m ả  ậ ẩ   ng pháp ch n

ễ ễ ệ ễ ự ế ế

ẩ

ẩ

ị ị ệ trùng. Ch n đoán VSV là xác đ nh nguyên nhân (vi khu n gây b nh) hay h u qu ủ ơ ể ủ ự (đáp  ng mi n d ch c a c  th ) c a s  nhi m khu n. Có hai ph ẩ đoán VSV b nh nhi m trùng: ch n đoán tr c ti p và gián ti p.  ệ ẩ 1.1. Ch n đoán vi khu n gây b nh ự ế 1.1.1. Ch n đoán tr c ti p ẩ ườ ệ ơ ể ượ ệ Là tìm vi khu n gây b nh trong c  th  ng i b nh. Có th  tìm đ

ể ị ấ ẩ ẩ

ằ ạ ệ ấ ấ ạ

ạ ở ẩ ỉ ừ ụ ả i

ả ộ c vi   khu n b ng hai cách khác nhau: ch n đoán nhanh và nuôi c y xác đ nh. Tùy theo ế ị  ị ả ừ t b t ng lo i b nh, tính ch t c p tính hay kh  năng gây d ch và tình tr ng trang thi ằ   ệ ủ c a phòng xét nghi m mà áp d ng c  hai hay ch  d ng l  ch n đoán nhanh (b ng nhu m soi đ n gi n).

ươ ự ế ẩ ơ ướ ng pháp ch n đoán tr c ti p là

Các b ấ ệ a. L y b nh ph m: ệ c chính trong ph ẩ ẩ ậ ườ ệ ể ẩ

ậ ệ

ễ

ụ ở ế ệ v t th

ấ ừ ẩ ẩ ệ ấ ẩ ườ ướ ộ c ti u (  các nhi m khu n đ ng ru t), n ấ ị ễ ệ ng ẩ ể ở ẩ ẩ ủ

ầ ọ ỗ ự ủ ệ ệ ẩ ệ

ữ   i b nh  đ  tìm vi khu n gây B nh ph m là nh ng v t ph m l y t ể  ạ ệ ừ ệ b nh. Vì v y tùy t ng lo i b nh mà l y b nh ph m khác nhau. B nh ph m có th ế   ở ẩ ườ ễ t là phân (  các nhi m khu n đ ng ti ụ  ở ươ ủ ng), máu (  nhi m khu n máu), các ch t d ch (ví d ni u), m  (ví d   ỗ   ấ ị d ch não t y trong viêm màng não...). L y b nh ph m là khâu đ u tiên c a chu i ệ   các công vi c xét nghi m; n u l y b nh ph m không đúng, m i n  l c xét nghi m ở

ế ấ ẽ ở  giai đo n sau s  tr  nên vô ích. ệ ạ ể ấ ẩ ứ ệ

ẩ ỗ ị ả ệ ứ ấ ắ

ể ề ể ẩ ẩ ờ

ậ ướ ả   Đ  l y b nh ph m đúng (kh  năng có ch a vi khu n gây b nh cao), ph i ẩ   ẩ ả ả đ m b o đúng 3 nguyên t c khi l y b nh ph m là đúng ch  (v  trí có ch a vi khu n ư  và khi khu n đang phát tri n), đúng lúc (đúng th i đi m có nhi u vi khu n nh tr ả c khi dùng kháng sinh), đ m b o k  thu t vô trùng.

ấ ớ ầ ệ

ỹ c chuy n nhanh nh t t ườ ệ ộ ả ế ệ ẩ ả ả ả ấ B nh ph m l y xong c n đ ầ ể  môi tr ng và nhi ệ   i phòng xét nghi m. ể   ợ t đ  thích h p (đ  vi

ẩ ế

ộ

ừ ệ ể ể ẩ

ắ ố ấ   ự  b nh ph m đ  tìm vi khu n, d a vào: hình th , tính ch t ệ ữ   ạ ế  bào và m i quan h  gi a

ẩ ế ẩ ẩ ớ ế bào).

ẩ ả ộ c và cách s p x p; đánh giá các lo i t ằ  bào này (vi khu n n m trong hay ngoài t ể ươ ệ ự ẩ ấ ộ ủ   i b nh ph m đ  tìm vi khu n d a vào tính ch t di đ ng c a

ượ ẩ ở N u c n ph i b o qu n b nh ph m  ấ ị ế khu n không b  ch t cho đ n khi nuôi c y). ẩ b. Nhu m, soi (ch n đoán nhanh) ả ­ Làm tiêu b n nhu m t ướ ắ b t màu, kích th ế vi khu n v i các t ­ Làm tiêu b n soi t nó.

ỉ ộ ế ơ ộ ướ ị

ả ư ẩ ng ch  có giá tr  ch n đoán s  b  và đ nh h ị ẩ

ị ế ị ệ ẩ ộ

K t qu  nhu m soi th ấ ệ ụ ẩ

ế ố ạ ằ ộ

ệ ươ ễ ự ẩ ấ ễ ẩ ắ ạ ệ ầ ườ   ng cho ư ẩ   ợ ộ ố ườ ng h p có giá tr  ch n đoán quy t đ nh nh  ch n nuôi c y. Nh ng trong m t s  tr ệ ự ườ   ằ ậ ặ ng đoán b nh giang mai, ho c b nh l u b ng nhu m soi tr c ti p b nh ph m đ ộ ố ệ ạ   ộ ư ị ươ ng đ i cao nh  nhu m h t sinh d c. Trong ch n đoán m t s  b nh có giá tr  t ầ ệ   ị ệ ẩ ạ nhi m s c ch n đoán b nh b ch h u, ch n đoán b nh d ch h ch b ng nhu m b nh ế   ả ơ t ph m h ch. Đ y là ph ng pháp đ n gi n, d  th c hi n, không yêu c u trang thi

13

ứ ạ ẻ ề ụ ế ể ả ậ ế ượ ở c các tuy n y

ị b  ph c t p, r  ti n và nhanh có k t qu , vì v y có th  áp đ ng đ ế ơ ở  c  s . t

ẩ ườ i ta còn s  d ng trong ch n đoán nhanh m t s  k  thu t sau:

ỹ ử ử ụ ư ộ ố ỹ ể ậ ệ , nh  PCR (polymease chain reaction) đ  phát hi n gien

ủ ư ễ ể ỹ ỳ ị

ế ế

ệ ệ ặ ọ ớ ị t quan tr ng v i các b nh gây d ch

Ngày nay ng ậ ề ­ K  thu t di truy n phân t ủ ặ đ c thù c a VSV. ự   ệ ậ ­ K  thu t mi m d ch đ  phát hi n kháng nguyên c a VSV, nh  hu nh quang tr c ư ti p, ELISA, ng ng k t th  đ ng... ươ ng pháp ch n đoán nhanh đ c bi ầ ụ ộ ẩ ầ Các ph , b ch h u, cúm gia c m, SARS...

ậ ệ ẩ

ệ ườ ạ ệ ợ t vi khu n gây b nh t i ta s  d ng lo i môi tr

ạ ẩ ử ụ ườ ậ ể ấ ằ ượ ử ụ ẩ ừ ệ    b nh ph m. Tùy lo i b nh ph m và ườ   ườ ng ng phân l p thích h p. Môi tr   c s  d ng đ  c y phân vùng nh m tách ạ ng...) đ

ạ ạ ệ ư ả ạ nh  t c. Nuôi c yấ ­ Phân l p: là tách bi ẩ lo i vi khu n mà ng th ch đĩa (th ch máu, th ch th bi

ườ ưỡ ấ ấ ạ ẩ t vi khu n.  Môi tr ng th

ọ ọ ế ạ

ườ   ườ ậ ng nuôi c y, ngoài ch t dinh d ng phân l p là môi tr ng ẩ ứ ụ ệ ấ ặ có thêm hóa ch t đ c bi   t, có tác d ng  c ch  t p khu n hay kích thích ch n l c vi ể khu n c n tìm phát tri n. ấ ẩ ầ ự ắ ặ

ộ ớ ầ ẩ ẩ ạ ế ậ ấ   ạ D a vào tính ch t khu n l c (hình d ng, màu s c, đ  l n) ho c/và tính ch t ệ ượ ấ   c vi khu n c n tìm thành dòng vi t đ t và tách bi

ầ ẩ

ụ ẩ ẩ ườ ả i ta ph i tăng sinh

ố ớ ệ ườ ự ể ấ ng kích thích s  phát tri n.

nuôi c y khác nhau mà nh n bi ấ khu n thu n nh t. ­ Tăng sinh: đ i v i b nh ph m có ít vi khu n (ví d  máu), ng ằ b ng c y vào môi tr d. Xác đ nhị

ị ặ ẩ ể ề ả ự

ấ ấ ầ ẩ ằ Ph i d a vào nhi u đ c đi m khác nhau đ  xác đ nh vi khu n. ị

ữ ứ ể ấ ấ ọ ườ

ị ẩ ể ị ể ạ ả ng khác nhau. Môi tr ả

ệ ể ẩ

ị ấ ế ể

ể ị

ế ả ứ ỏ ủ ậ ể ặ ị

ẩ ằ

ế ả ấ ị ị ị ẫ ế ợ ộ ả ở i b i phage (đ nh typ ly gi i): dùng phage đã bi

ộ ị t, xác đ nh i vi khu n hay không. Cách xác đ nh này có đ  chính xác cao, song khó

ự ệ ề ằ ậ ả ị

ư ễ ệ ắ ộ ỏ ộ

ệ ậ

ườ ệ ể ẩ ế ­ Xác đ nh tính ch t sinh h c: b ng cách nuôi c y vi khu n thu n nh t vào các môi   ấ   ườ ng xác đ nh tính ch t hóa sinh có ch a nh ng hóa ch t tr ặ đ c bi   t đ  xác đ nh kh  năng chuy n hóa, sinh enzym, t o s n ph m chuy n hóa... ủ c a vi khu n. ế   ị t ­ Xác đ nh tính ch t kháng nguyên (đ nh typ huy t thanh): dùng kháng th  đã bi ẩ   (kháng huy t thanh m u) đ  xác đ nh kháng nguyên (thân, lông, v ) v a vi khu n ự d a vào ph n  ng k t h p kháng nguyên­kháng th  đ c thù. Vì v y xác đ nh vi   khu n b ng cách này có đ  chính xác cao. ­ Xác đ nh tính ch t ly gi ẩ ả nó có ly gi ẫ ủ có ch ng phage m u ệ ­ Xác đ nh kh  năng gây b nh th c nghi m: b ng cách tiêm truy n cho súc v t thí   ệ ổ   ắ nghi m (nh  chu t lang, th , chu t nh t tr ng), theo dõi di n b nh và tìm t n ươ ng đi n hình trên súc v t thí nghi m. th 1.1.2. Ch n đoán gián ti p: ể ế  là tìm kháng th  trong huy t thanh ng i b nh

14

a. Nguyên t c ắ

ằ ự ế ướ t tr D a vào kháng nguyên (m u) đã bi

ể ể ể ặ

ẩ ệ ậ ự ẫ ệ ặ ủ

ố ả ạ ệ ể

ấ ế ử

ả ứ ế ượ ồ ề c pha loãng thành nhi u n ng đ  khác nhau

ộ ả ứ ệ ế ượ ế ẫ c ti n hành làm ph n  ng trong cùng

ề đi u ki n.

ế ệ ấ ở ị ả    đó ph n

ứ ả ng k t h p kháng nguyên­kháng th  còn x y ra (+).

ể ể ể ự ệ ộ ị

ẫ ấ ự ệ ầ

ớ ầ ườ ệ ế ễ ể ẩ ị ự ể ủ ấ i b nh b  nhi m khu n. c ng

ả ứ ế ợ   c và b ng các ph n  ng k t h p ặ ủ   ự kháng nguyên­kháng th  đ c hi u  đ  tìm kháng th .  Thông qua s  có m t c a ế ể kháng th  mà k t lu n s  có m t c a kháng nguyên­vi khu n gây b nh. ế ướ c ti n hành b. Các b ấ ẩ ệ ấ ­ L y b nh ph m: l y máu tĩnh m ch (kho ng 3 ml), cho vào  ng nghi m khô, đ máu đông, li tâm l y huy t thanh và x  lý. ế ­ Làm ph n  ng huy t thanh:  + Huy t thanh b nh nhân đ + Hai m u huy t thanh I và II cùng đ ệ ộ + Xác đ nh hi u giá kháng th  là đ  huy t thanh pha loãng nh t mà  ế ợ ế   + Xác đ nh đ ng l c kháng th : so sánh hi u giá kháng th  c a 2 m u huy t ể ầ thanh I và II và s  gia tăng hi u giá kháng th  l n II so v i l n I ít nh t là g p 2 l n. ậ ượ Khi có đ ng l c kháng th  thì k t lu n đ ệ ẩ

ẩ

ệ ự ế ộ 1.2. Ch n đoán vi rút gây b nh ự ế 1.2.1. Ch n đoán tr c ti p ể ấ a. B nh ph m đ  ch n đoán tr c ti p

ậ ự ệ

ể ự ế ờ ễ ể ơ

ể ướ ủ ả ộ ọ ị

ệ ả

ự ề ẩ

ả ả ờ ề ạ ế ử ữ

ờ .

ẩ ể ẩ ệ   ể Đ  ch n đoán tr c ti p nghĩa là đ  phân l p vi rút hay gây b nh th c nghi m ậ ầ ệ   trên súc v t c n hi u rõ th i gian nhi m vi rút, c  quan mà vi rút có th  gây b nh. ẩ ạ B nh ph m có th  là d ch mũi h ng, máu, n   c não t y hay đo n ru t, m nh não, ủ ố m nh t y s ng... ả   ẩ ấ ả ọ ệ T t c  m i b nh ph m dùng trong ch n đoán tr c ti p đ u ph i b o qu n ắ   ậ ậ c n th n, tránh làm lây lan, gi  trong dây chuy n l nh và g i trong th i gian ng n ấ ừ ộ ế  m t đ n vài gi nh t: t ậ b. Phân l p vi rút

ẩ ả ẩ ễ ướ

ế Các b nh ph m không có kh  năng b i nhi m vi khu n (máu, n ổ c l

ẩ ể ướ

ng t

ẩ ệ ệ ứ ể ộ ấ ẩ ậ ộ  bào:

ế ố ừ ồ ộ

ủ   c não t y, ệ   ượ ạ ế i n u b nh ầ ử   c ti u, phân...) c n x  lý ớ   ướ ả ợ  n ng đ  thích h p không  nh h i ạ ế ế  bào có ngu n g c t ộ ớ ế bào trong phòng thí nghi m đ

ỉ ử ụ ộ ầ ự    mô đ ng v t, th c ể  ườ   ng

ườ ế ơ ợ ỉ ậ ệ  bào nguyên phát ch  s  d ng m t l n và th i. bào th n kh , bào thai chó, l n, t

ườ ự ự ậ ộ ồ

ế ố ừ ng tr c: cũng có ngu n g c t ề ề

ế ệ ư ụ ớ ể ề ả ộ ử ầ ả t...) thì không c n x  lý kháng sinh. Ng  ch c sinh thi m nh t ẩ ọ ướ ễ c h ng mũi, n ph m có th  b i nhi m vi khu n (n ở ồ ằ ệ di t khu n và n m b ng các kháng sinh  ể vi rút. B nh ph m có th  phân l p trên 2 lo i t ộ ớ ữ ­ T  bào nguyên phát m t l p: là nh ng t ấ ượ ậ v t, hay côn trùng đ c nuôi c y thành m t l p t ế ậ ấ nuôi c y phân l p vi rút. Các t ậ dùng là t  bào x  bào thai gà, bào thai ng ế ậ  mô đ ng v t hay th c v t, côn trùng ­ T  bào th   ổ   ệ ượ ấ c c y truy n qua nhi u th  h  trong phòng thí nghi m mà không gây thay đ i đ ọ ặ m i đ c đi m di truy n cũng nh  tính c m th  v i vi rút.

15

ự ệ ộ ậ c. Gây b nh th c nghi m trên đ ng v t

ể ắ ệ ệ

ể ể ỗ ỉ ớ   Có  th   gây b nh cho chu t  nh t  m i sinh,  cho kh ,  cho  bào  thai  gà,  cho ả   ể ẫ i ta cũng dùng kháng th  m u đ  làm các ph n

ệ ặ ộ ườ ị ng đ c hi u xác đ nh kháng nguyên.

ị mu i... Đ  xác đ nh tên vi rút, ng ứ ị d. Xác đ nh vi rút

ệ ặ ộ Sau khi đã nuôi c y vi rút trên t bào ho c trong đ ng v t thí nghi m, các vi

ờ ượ ễ ậ ị ế ỹ ậ ợ c xác đ nh b ng các k  thu t mi n d ch thích h p.

ấ ị ế ươ ọ ế ng pháp huy t thanh h c)

ấ

ế ệ ả ấ

ằ rút nghi ng  đ ẩ 1.2.2. Ch n đoán gián ti p (ph ẩ ệ a. L y b nh ph m:  ể ầ ờ ố ấ ầ ầ ầ ệ   Đ  tìm kháng th  có trong huy t thanh b nh nhân c n ph i l y máu b nh ừ

ớ ầ ầ ầ ệ i 2 tu n.

ể ở ả ứ

ể ẩ

ế ợ ổ ể

ế ồ

ế ả ứ ả ứ ả ứ ả ứ ả ứ ứ ả ứ ậ

ượ ươ ị ng tính theo quy đ nh c đánh giá là d

ượ ế ả ng khác, hi u giá huy t thanh trong m u l n 2 ph i tăng

ệ ớ ế ắ ệ ệ ầ ẫ ầ

ệ

ế ậ ỹ

ọ ố ự ặ ẩ ươ ằ ờ  b nh ph m b ng các k

ế ừ ệ ng pháp phát hi n vi rút tr c ti p t ư ệ ự ễ ế ế ế ặ ỳ

ượ ử ụ

ả ấ c s  d ng r t có hi u qu . ọ ặ ệ ệ ệ ể ể

ệ ự ệ ặ ủ ượ ể ấ ủ ặ ẩ ệ i ta có th  th y c u trúc đ c hi u c a vi rút khi b nh ph m đ

ấ ệ ử . ẩ

ạ Đ  ch n đoán ch c ch n có nhi m hay không nhi m lo i ký sinh trùng nào,

ể ấ nhân 2 l n, không có ch t ch ng đông. Th i gian l y máu: l n đ u sau 3,4 ngày t ầ khi b nh kh i phát; l n 2 cách l n đ u 10 ngày t ế b. Các ph n  ng huy t thanh tìm kháng th ­ Ph n  ng ELISA tìm IgM đ  ch n đoán nhanh. ­ Ph n  ng ELISA tìm IgG ­ Ph n  ng trung hòa ­ Ph n  ng k t h p b  th ầ ế ư ­ Ph n  ng  c ch  ng ng k t h ng c u ­ Ph n  ng Western blot. ả ị c. Nh n đ nh k t qu ả ứ ­ Các ph n  ng ELISA và Western blot đ ử ẫ ủ c a các kít m u th . ẫ ầ ị ả ứ ­ Các ph n  ng đ nh l ớ ậ ấ g p 4 l n so v i m u máu l n 1 m i k t lu n là b nh nhân m c b nh ươ ng pháp phát hi n vi rút khác 1.2.3. Các ph ậ ­ Vì các k  thu t phân l p và huy t thanh h c t n kém th i gian ho c kinh phí, nên   ệ ỹ  hi n nay các ph ậ ị   thu t mi n d ch (hu nh quang tr c ti p, ELISA , ng ng k t gián ti p), ho c di ề truy n (PCR) đ ắ ­ C t cúp đ  tìm mô b nh h c đ c hi u, cũng có th  phát hi n s  có m t c a vi rút c quan sát ­ Ng ướ d 2. Các k  thu t ch n đoán b nh ký sinh trùng ắ ố ườ ễ ả ệ ễ ng h p là ph i dùng xét nghi m.

ể ệ

ệ ầ ả ạ ấ ườ ể i kính hi n bi đi n t ệ ỹ ậ ắ ẩ ể ợ ệ ạ trong tuy t đ i đa s  tr ệ  : ẩ 2.1. B nh ph m đ  xét nghi m ề ­ Phân: R t nhi u lo i ký sinh trùng th i m m b nh qua phân.

16

ự ỉ ố

ọ ặ ẩ ể ế ệ ể ế ế ả ứ

ố ể ươ ươ ể ượ ấ ủ ng: t y x ng cũng có th  đ ầ   c l y đ  tìm ký sinh trùng s t rét khi c n

ố ấ ư ấ ộ ố

ỉ ả ấ ể ể

ị ị ổ ứ ướ ấ

ợ ỡ ổ ng h p áp xe gan do amip v  vào màng ph i).

ấ ể

ẩ ậ ể ng

ở ở ủ ở ậ ng, môi tr

ể ặ

ả ự ướ ạ ầ ậ ẫ ự ậ ấ ụ c s ch, n ị ườ ậ ẩ c th i), th c ph m, đ t b i...

ướ ụ

ặ ấ ưở ứ

ng thành, tr ng ho c  u trùng) ấ ấ ố

ấ ừ ể ấ ơ

ề ề

ỹ ể ệ ể ự

ạ ệ ặ ị ế ặ ượ ự ệ ệ ể ẩ ậ ng, xét nghi m t

ộ

ặ ấ ể ấ ẩ

ấ ấ ể ng thích h p đ  tìm n m).

ự ề ể ặ ợ

ế ả ứ ườ ươ ế ế ẩ ả

ử ủ ể ệ ặ

ườ ư ệ ượ   ng   ng máu...).

ộ ố ạ ấ ễ ườ ượ .

ẫ c dùng trong đi u tra d ch t ề ng đ ả ứ ượ ử ụ ề ọ ạ c s  d ng làm các

ả ứ ế ị ư ­ Máu: có th  tìm tr c ti p ký sinh trùng trong máu (giun ch , s t rét, trùng roi...) ho c gián ti p qua các ph n  ng huy t thanh h c đ  ch n đoán  các b nh ký sinh trong máu, mô. ủ ­ T y x t.ế thi ­ Mô: m t s  ký sinh trùng s ng trong mô nh   u trùng sán dây,  u trùng giun xo n...ắ ấ ấ ị c ti u có th  tìm th y  u trùng giun ch , sán ­ D ch và các ch t th i khác: trong n ờ ứ máng. Đ m: tìm tr ng sán lá ph i, n m. D ch tá tràng: tìm tr ng sán lá gan. D ch ườ ổ màng ph i: tìm amip (tr ấ ừ ­ Các ch t s ng: tóc, móng, da, lông... đ  tìm n m. ở ườ   ẫ ­ Các m u v t đ  tìm ký sinh trùng: ngoài ch n đoán xác đ nh ký sinh trùng  i, ạ ả    ngo i c nh... Các còn c n tìm ký sinh trùng   v t ch  trung gian,  ồ ủ ậ   m u v t có th  là v t ch  trung gian (tôm, cua, cá), sinh v t trung gian (ru i, nh ng, ướ ủ th c v t th y sinh), n c (n ậ ỹ 2.2. Các k  thu t áp d ng: 2.2.1. Tìm ký sinh trùng (con tr ắ   ể ­ Đãi phân tìm giun, sán, đ t sán. Ép mô đ  tìm  u trùng sán dây,  u trùng giun xo n. ắ Làm tiêu mô/c  (tìm  u trùng giun xo n, nang sán), làm tiêu ch t s ng (đ  tìm   n m).ấ ể ớ ậ ­ Xét nghi m vi th  v i nhi u lo i b nh ph m khác nhau, nhi u k  thu t khác   ệ ễ ơ   nhau, có th  xét nghi m tr c ti p ho c làm t p trung ký sinh trùng đ  tìm d  h n, ộ   ặ ị  nhiên ho c nhu m có th  xét nghi m đ nh tính ho c đ nh l ế ố s ng ho c nhu m ch t. ấ ệ ấ   ­ Nuôi c y b nh ph m (c y phân tìm  u trùng giun móc, c y phân đ  tìm amip, c y ợ ườ da vào môi tr ế ệ 2.2.2. Xét nghi m gián ti p ng h p khó ho c không th  tìm tr c ti p ký sinh trùng nên   Trong nhi u tr ể  ụ ph i áp d ng các ph ng pháp ch n đoán gián ti p. Các ph n  ng gián ti p có th là: ­ Th  nghi m da bì: tiêm ho c ch ng kháng nguyên vào trong da đ  xem hi n t ị ứ d   ng quá m n (nh  kháng nguyên m t s  lo i n m men, trùng roi đ ị Th ­ Ph n  ng huy t thanh h c: có nhi u lo i kháng nguyên đ ph n  ng mi n d ch nh

ể ệ ệ ẩ ễ ử +   Th   nghi m   màu   Sabin­Felman   (đ   ch n   đoán   b nh   do   Toxoplasma

gondii).

ể ẩ ệ ả ứ ả ứ ể ẩ ắ + Ph n  ng Vogel Minning (đ  ch n đoán sán máng). + Ph n  ng Roth (đ  ch n đoán b nh giun xo n).

17

ả ứ ự ế ế ặ ẩ ỳ ị

ễ amip, s t rét, trùng roi...) ư ế ồ ả ứ ự ế ế ầ ặ ẩ + Ph n  ng mi n d ch hu nh quang tr c ti p ho c gián ti p (ch n đoán ố + Ph n  ng ng ng k t h ng c u tr c ti p ho c gián ti p (ch n đoán amip,

Toxoplasma...)

ạ ế

ặ ườ ệ ng ho c khu ch tán trong đi n tr ng.

ệ ố ị

ả ứ ễ ị ả ứ ả ứ ệ ấ

ả ứ ư

ườ ệ ẩ

+ Ph n  ng khu ch tán kép trên th ch ườ ế + Mi n d ch đi n di th ổ ể + Ph n  ng c  đ nh b  th . ẩ + Ph n  ng latex (ch n đoán b nh amip, n m...) ả ứ   ị ễ + Các ph n  ng mi n d ch men nh : ELISA, ERA Test, ELIEDA (ph n  ng ị ễ mi n d ch men trong đi n tr   ng) dùng trong ch n đoán amip, Toxoplasma, trùng roi ườ đ ng máu...

ặ ệ ự

ầ ườ i, chúng ta c n làm thêm các xét nghi m ph  tr  khác nh  v  s  l

ầ ế ư ề ố ượ ng h ng c u và huy t c u t

ố ế ầ ố ấ ệ ế ụ ợ ồ ệ

ợ ệ

ộ ẩ ẩ ầ ể ơ ể  Ngoài   các   xét  nghi m  ký  sinh  trùng  tr c   ti p  ho c   gián  ti p  trên  c   th ạ   ệ ng ng b ch ộ ố ệ ố ượ ầ    (trong c u toan tính (trong m t s  b nh giun), s  l ệ ệ b nh s t rét), siêu âm trong b nh sán lá gan, CT và đi n não trong b nh  u trùng sán   ố dây l n, xét nghi m t y đ  (trong b nh s t rét, giun móc...). ễ ủ ồ ệ ị Đ  ch n đoán d ch t , ch n đoán vùng, ch n đoán c ng đ ng còn c n s

ậ ậ ẩ ủ ồ ặ

ướ

ỹ

ỹ

ể ử  ậ ể ỹ ụ d ng các k  thu t đ  tìm ký sinh trùng trong v t ch  trung gian ho c sinh v t trung   ẩ ấ gian, trong đ t, trong n ể ậ IV. K  thu t ki m soát các y u t ậ ể ế ố 1. K  thu t ki m soát các y u t ể  sinh h c r t quan tr ng vì chúng có th  gây h i nh Ki m soát các y u t

ủ ứ ệ ặ ạ ế ố ạ ừ t ho c lo i tr  các y u t ư     sinh

ả ạ ủ ậ ể ườ

ự c, trong th c ph m... ọ ế ố  sinh h c ọ  sinh h c  ọ ấ ầ ng đ  gi m thi u tác h i c a chúng.  ệ

ạ ừ ấ ả ủ ệ ố   t c  các VSV s ng hoàn toàn t

ườ ặ ộ

ừ ạ

ộ ậ ặ ẩ

ệ   ế   các   VSV   gây   b nh ạ ừ ệ ể   t khu n có th  không lo i tr  các bào ng là trên m t v t th  vô tri vô giác). Di ặ ỏ ặ ụ ể ng c  th .  ệ ứ t,   c   ch   ho c   lo i   tr ể ườ ộ ậ t c  các VSV kh i m t v t th  ho c m t môi tr ng.

ố

ế ư ữ ử ả ớ

ể ả ử ả ượ ử ụ ọ c ng t khác. Kh  trùng s  d ng nhi

ố ượ ể ả ầ ộ ễ    bào s ng. ệ ạ   t nh  s a, bia và ệ ộ ừ   t đ  v a ph i (63­66°C trong 30 ệ   ng các VSV t m m b nh và gi m s  l

ấ ẩ

ế ệ ệ ẩ ầ

ệ ậ

ọ ế ố ệ phá h y th c ăn, gây b nh. Vì v y c n ph i tiêu di ể ả ỏ ọ h c kh i môi tr ộ ố 1.1. M t s  khái ni m: t trùng (Sterilization): phá h y ho c lo i tr ­ Ti ộ ậ trên m t v t ho c m t môi tr ẩ ­   T y   trùng   (Disinfection):   tiêu   di ườ (th ể ử ặ ấ ả  ho c t t ừ ự ử ­ Kh  trùng (Pasteurization): ngăn ng a s  lây nhi m các VSV vào các t ứ ả c s  d ng đ  b o qu n th c ăn nh y c m v i nhi Kh  trùng đ ử ụ ạ ướ các lo i n ệ ặ phút ho c 71°C trong 15 gi y) đ  tiêu di ự ủ ữ làm phân h y s a và th c ph m. ứ ể ả ­ V  sinh: gi m qu n th  VSV đ n m c an toàn theo các tiêu chu n v  sinh.  1.2. Các bi n pháp v t lý: ệ ệ ọ ử ụ ậ ồ ứ ạ t, l c và tia b c x .

ệ Các bi n pháp v t lý g m: s  d ng nhi ử ụ 1.2.1. S  d ng nhi t:

18

ấ ử ử t g m đun sôi n

ượ ử ụ ướ ố ớ ớ c và h p kh  trùng (h p v i áp su t cao), kh  trùng ớ

ấ ệ ộ t đ ) . ả c s  d ng đ  ti

t trùng các ch t li u nh y c m v i n ầ ả ằ ạ ườ

ớ ướ ng yêu c u nhi ử ụ ệ ư ộ   c nh  b t, ệ ộ t đ  cao   ệ   t

ạ ả ấ ệ ệ ướ t và th t  ờ ặ ờ ố ằ ệ ố

ấ ệ ướ ồ ­ Nhi t  ậ ệ ườ c s  d ng đ i v i các v t li u nh y c m v i nhi (th ng đ ể ệ ượ ử ụ ệ t khô đ ­ Nhi ệ ệ ầ d u v.v. Nhi t khô không hi u qu  b ng nhi ơ ế (160­170°C) và th i gian ti p xúc dài h n (2­3 gi ). Các bi n pháp s  d ng nhi ố ọ ử khô g m: thiêu đ t b ng ng n l a, lò đ t đi n ho c lò đ t không khí. ­ Nhi

ệ ộ ủ ế ấ ở nhi ư   t tiêu h y các VSV nh ng

ứ ể ồ ệ ộ ấ t đ  th p: + Làm đóng băng  ằ c.

ạ ừ ướ ả t đ  ­20°C: không nh t thi ự ể ủ ự ậ c ch  s  phát tri n b ng cách làm ch m s  chuy n hóa và lo i tr  n ỷ ệ  l ậ Ướ ạ : làm ch m s  phát tri n c a VSV do làm gi m t ể p l nh ế ự + ể  chuy n hóa.

1.2.2. L c:ọ

ỏ ử ụ ử ụ ậ ọ b i ra kh i các

ằ ớ ụ ọ ể ạ ừ ạ ả ụ

ớ ỏ ọ ữ ữ ỡ ỗ ị ằ   ạ ừ  xác đ nh lo i tr  VSV b ng

ọ ử ụ ệ ả

ề ớ ẩ ọ t khu n không khí.

ỉ ử ụ ả ẩ ử

ẩ ề ặ t khu n b  m t vì tia t ấ c và các ch t khác.

ớ ệ ướ ậ ượ ệ ả ấ ệ   c vào các ch t li u.

ệ ọ

ỹ ể ạ ỏ S  d ng k  thu t l c đ  lo i b  các VSV và các phân t ệ ộ ị t đ . dung d ch và khí nh y c m v i nhi ợ ằ ữ ọ ­ L c sâu: là nh ng d ng c  l c b ng s i dày có th  lo i tr  VSV b ng cách sàng, ẫ b y, hút. ọ ­ L c màng: là nh ng màng l c m ng v i nh ng c  l cách sàng l c.ọ ạ ­ L c khí h t hi u qu  cao (High­efficiency particulate air: HEPA): s  d ng trong ể ệ các khoang an toàn sinh h c nhi u l p đ  ti ứ ạ 1.2.3. Tia b c x : ư ệ ạ ứ ạ ử  ngo i có hi u qu  nh ng ch  s  d ng v i ti ­ B c x  t ạ ậ ượ ngo i không xâm nh p đ c qua kính, màng phim b n, n ứ ạ ­ B c x  ion hóa (tia X, gamma...) có hi u qu  và xâm nh p đ 1.3. Các bi n pháp hóa h c: ệ ề ặ Các bi n pháp hóa h c s  d ng các hóa ch t đ  làm s ch b  m t, hòa tan

ạ ế ọ ử ụ ủ ạ ấ

ủ ượ ườ ể ẩ ấ ế ả ứ c dùng đ  t y trùng phòng ấ ể ạ ng đ

ệ ệ

ế ệ ượ ộ t đ c n i bào t ử   ;

ẩ ử ụ

ấ ổ ế ợ

ộ ủ ế ố t): I  ộ t tác đ ng b ng cách ô xy hóa các ph n t  bào; chlorine tác đ ng ch  y u b ng cách ô xy hóa các ph n t ầ ử ế  t ầ ử ế  t bào và   ử   bào; S

ế ổ ế ể ẩ ẩ

ườ ư ệ ạ ồ ộ ng đ c h i, tác

ạ ặ ắ ử ạ

ủ ế ớ ậ ằ ợ ấ ố

ụ ự ụ ẩ ấ

ằ ộ

ử ạ ắ ả    ph n

lipid, làm bi n ch t protein c a VSV và t o ra các d ng hóa ch t ph n  ng.  ấ ­ Phenolic: Làm bi n ch t protein c a VSV; Th ệ thí nghi m và b nh vi n.  ấ ­ Alcohol: Làm bi n ch t protein và hòa tan lipid màng, không di ể ẩ S  d ng ph  bi n đ  t y trùng và kháng khu n.   ằ ố ­ Halogen (H p ch t I  ằ protein t ụ d ng ph  bi n đ  t y trùng và kháng khu n,  ả ­ Các kim lo i n ng (Th y ngân, đ ng…): hi u qu  nh ng th ủ ộ đ ng b ng cách g n k t v i protein và kh  ho t tính c a protein.  ượ ử ụ ấ ẩ ấ ẩ   ư ­ Các h p ch t amoni b c b n: các ch t t y cation đ c s  d ng nh  là ch t t y ử ụ   ộ ụ ỏ ụ ự trùng các d ng c  đ ng th c ph m và các d ng c  nh  vì có đ c tính th p; s  d ng ấ   ế ọ ỡ ấ ư nh  ch t sát trùng da; tác đ ng b ng cách phá v  màng sinh h c và làm bi n ch t protein.  ­ Aldehyde: G n k t v i protein và   kh  ho t tính c a protein; Các phân t ứ ế ớ ể ể ử ụ ấ ệ ứ ể ủ ử t trùng, có th  gây kích  ng da;. ng có th  s  d ng đ  làm hóa ch t ti

19

ệ ế ớ

ủ ắ ậ ệ ể ệ ớ ử  ệ   t

ể ử ụ ẩ ắ ạ

ằ ạ ử ầ ờ ơ

ử ụ ổ ợ ụ t trùng (ví d  ethylene oxide, betapropiolactone): G n k t v i protein và kh ­ Khí ti ạ ả ạ t trùng các v t li u nh y c m v i nhi ho t tính c a protein; Có th  s  d ng đ  ti ự ơ ằ ự ể ư nh  đĩa c n có n p đ  cây vi khu n b ng nh a và b m tiêm b ng nh a.  ể ượ ử ụ ­ Th i gian g n đây, hydro peroxyt d ng h i cũng đ c s  d ng đ  kh  trùng các khoang an toàn sinh h c.ọ 1.4. S  d ng kháng sinh t ng h p:

ợ ấ ữ ụ ề ấ ồ ị ố ổ Các ch t kháng vi trùng có ngu n g c t ng h p r t h u d ng trong đi u tr

ặ ẩ

ở ấ ượ ả

ặ ệ ữ ử t   ho c   ki m   ch   các   VSV   khác.   Kháng   sinh   là   nh ng   phân   t

ặ ể ử ấ

ở ế

ạ ộ th p đ ấ ẩ ố

ẩ ẩ ủ ủ ấ ả

ụ ạ ồ

ử ả ộ

ư ổ ộ ị

ườ ặ ẩ ộ ẩ ở c s n sinh ra b i m t vi khu n, b  làm thay ng các đ c tính kháng khu n.

ồ

ụ ể ầ ả

ơ ạ ơ ơ ượ ữ ệ ệ ặ ọ ế t và kê đ n l m d ng kháng  ố ỹ ố ng x y ra khi b nh nhân mong mu n các bác s  kê đ n thu c có kháng  c kê đ n cho nh ng b nh

ụ ệ b nh do vi khu n ho c vi rút. Ví d  sulfonilamides, isoniazid, ethambutol, AZT,  nalidixic acid and chloramphenicol.  ụ c s n sinh b i các VSV, có tác d ng tiêu   ­ Kháng sinh: là các ch t kháng vi trùng đ ả   ế ề   (không   ph i di ủ  ứ ấ ượ ả c s n sinh ra do các chuy n hóa th  c p ch protein) có cân n ng phân t ử ặ ế  ầ ạ ố ế  ho c t y u b i các VSV s ng trong ch t b n. H u h t các VSV này t o nên bào t ấ ế ố ả  s n sinh ra kháng sinh đáng chú ý nh t là bào không ho t đ ng. Trong m c, y u t   ồ   Penicillium và Cephalosporium. Đây là ngu n kháng sinh beta­lactam chính. Trong vi khu n, khu n Actinomycete, đáng ch  ý nh t là ch ng Streptomyce s n sinh ra vô   ụ  ố s  các lo i kháng sinh g m aminoglycoside (ví d  streptomycin), macrolide (ví d    s n sinh ra kháng sinh erythromycin) và tetracycline. Bacillus hình thành n i bào t đa axit amin nh  polymyxin và bacitracin.  ợ ầ ử ượ ả ­ Kháng sinh t ng h p là các ph n t  đ ấ ữ ơ ể ổ ở đ i b i m t hóa ch t h u c  đ  tăng c ố ­ Các bi n pháp phòng ch ng kháng kháng sinh quan tr ng g m:  ơ ệ sinh th sinh đ  đi u tr  các b nh do vi rút ho c kháng sinh đ không c n thi

ả ị ế t. ử ụ ủ ề ể ả ả ủ ượ ệ ệ + Gi m thi u kê đ n kháng sinh không c n thi ườ ể ề ầ + S  d ng đúng, đ  li u kháng sinh đ ả c kê đ  đ m b o hi u qu  c a

ự ệ ễ ể ợ t và các quy trình ki m soát nhi m trùng h p lý.

ễ ể

ể ắ kháng sinh và không gây kháng thu c.ố ố + Th c hành v  sinh t ề ệ 2. Ki m soát các b nh truy n nhi m: 2.1. Các nguyên t c ki m soát

ế ố ự ế ể Chúng ta ph i ki m soát tr c ti p đ i v i các y u t sinh h c, đ

ể ố ớ ắ ọ ượ ả ặ ậ ề ườ ng. Các nguyên t c ki m soát chung đ ườ c tóm t ng lây   ắ ạ   i t t

ể

ủ truy n, v t ch  ho c môi tr hình 2. 2.2. Các ph 2.2.1. Y u t

ọ ế ố ọ ử ụ ố ị ặ  sinh h c thông qua đi u tr  đ c hi u; s  d ng thu c di

ặ ế ặ ệ ố ệ ọ ở  sinh h c  ứ ạ ệ   t ơ ể ế    ngoài c  th  thì ti n ầ   ở ụ ư  m c 1 ph n t trùng, thiêu đ t ho c dùng tia b c x  nh  nêu

ươ ng pháp ki m soát: ế ố  sinh h c: ề ủ Phá h y các y u t ọ ế ố ế ố ơ ể ố  sinh h c trong c  th  s ng ho c n u y u t y u t ẩ ử hành kh  khu n, ti ả IV bài gi ng này. 2.2.2. Lây truy n:ề

20

ậ ậ ể ể

ấ ệ ươ ọ ễ ị ổ Khi các y u t ở

ể ệ ề ủ ủ  ố ắ   ng nh t. Vì v y đã có nhi u bi n pháp khác ồ

thì nó đang  nhau đ  phá h y đ a. Cách ly ho c cô l p:

ể

ề ế ố ế ố  kho ng cách và th i gian đ  đ

ế ố  sinh h c đang c  g ng di chuy n đ  xâm nh p vào v t ch ề ậ ạ  giai đo n d  b  t n th ủ ườ ng lây truy n c a nó. Các bi n pháp đó g m: ậ ặ ừ ự ặ ế ậ ườ ệ ậ ậ ộ ấ ố t nh t không cho y u t ả ọ ở  sinh h c  ể ế ạ ộ ặ i. Tuy nhiên cách ly ho c cô l p đ ng v t hi u qu

ặ   ọ  sinh h c g p Đ  ngăn ng a s  lây truy n, cách t ủ ể  ậ ủ ờ ậ v t ch  là cách ly ho c cô l p y u t ặ ặ ọ ế ố  sinh h c đó ch t ho c không ho t đ ng. Có th  ti n hành cách ly ho c cô y u t   ả  ậ l p đ i v i c  đ ng v t và ng ơ h n vì có th  giam c m chúng.

ệ ặ

ự ệ ườ ệ ố ớ ể ườ ệ ợ ầ ậ ấ ự ế , bi n pháp cách ly ho c cô l p r t khó th c hi n đ i v i con ễ i b nh có th  cách i ch  tr  tr

ố ớ ả ộ ể Trong th c t ỉ ừ ườ ơ ng h p b nh có nguy c  lây nhi m cao và ng ệ  b nh vi n.

ữ ườ ể ị ợ ng h p ti p xúc là nh ng ng

ườ ượ ề ng ượ ở ệ ly đ c  ế b. Ti p xúc: ữ Nh ng tr ớ ệ ế ữ ể ị i này có th  b  cách ly, đ ự ế   ễ i có th  b  lây nhi m do có s  ti p ị ự   c đi u tr  d  phòng

ầ ặ ị ứ ườ ng:

ướ ườ c và v  sinh môi tr

ườ xúc g n gũi v i ca b nh. Nh ng ng ho c b  giám sát. ỏ c. S c kh e môi tr Các ph ệ ệ ệ ặ ự ng pháp v  sinh cá nhân, cung c p n ề ủ ấ ả

t có hi u qu  ngăn ch n s  lây truy n c a t ặ ệ ấ ế ố t c  các y u t ỳ ọ  sinh h c qua đ ứ ạ ự ệ ề

ươ ả ể ả ự ủ

ặ   ng đ c ườ   bi ng ế phân­mi ng, k  c  s  lây truy n tr c ti p ho c chu k  ký sinh ph c t p liên quan   ậ ế đ n các v t ch  trung gian. ậ ộ d. Đ ng v t

ộ ậ ậ ể

ủ ổ ứ Đ ng v t có th  là  ặ ủ ụ ệ ế

ể ể ộ ể ả ự ể ẩ

ủ ặ ậ các giai đo n ký sinh trùng. Các ch t ti

ấ ế ộ ử ụ ủ ộ ế ạ ả ở ễ ả ặ ầ ậ

ộ   ặ  ch a ho c v t ch  trung gian. Có th  ki m soát đ ng ậ ượ ử  ạ ậ ằ v t b ng cách tiêu h y ho c tiêm vác xin (ví d  b nh d i). N u đ ng v t đ c s ả ể ụ   d ng làm th c ph m thì có th  thanh ki m tra xác c a chúng đ  đ m b o chúng ể ị  không  t ho c mô c a đ ng v t có th  b ớ ộ   lây nhi m vì v y ph i m c qu n áo b o h , s  d ng găng tay khi ti p xúc v i đ ng v t.ậ

21

ệ

Lây truy nề ệ V  sinh cá nhân ấ ướ c Cung c p n ườ V  sinh môi tr ng

ế Ti p xúc ự ế Tr c ti p

Cách ly

Giáo d cụ

ủ

ậ

V t ch  trung gian

V t ậ chủ Y u tế ố vi sinh v tậ H  trỗ ợ

ự ậ Th c v t

ề Truy n thông ộ ậ Đ ng v t

Đun n uấ

ệ

ẩ ề ệ Ch n đoán ị ặ Đi u tr  đ c hi u ẩ t khu n Di Vectơ

Tiêu huỷ ắ Dùng v c xin Thanh tra ể ơ Ki m soát véc t

t  u trùng ng thành

Ấ ( u trùng) ố Thu c di ươ Ph ệ ấ ng pháp sinh h cọ ưở ng thành) (Con tr ưở ệ ố t con tr Thu c di sinh h cọ ươ ng pháp  Ph

Khai báo và giám sát

22

ể ắ Hình 2: Các nguyên t c ki m soát

e. Véc tơ

ộ ơ ể

ủ ự ạ ữ ườ ề ươ ễ ổ ậ ng t n d ng giai đo n d  t n th

Ki m soát vec t ấ ổ ế ể

ằ ặ ấ ọ ượ   c ể  ử  ở

ươ ệ ố ể ấ ệ ấ t  u trùng và các ph ằ ng thành b ng thu c di là m t trong nh ng bi n pháp phá h y s  lây truy n đ ụ ng đ ạ ấ  giai đo n  u trùng b ng cách s ng pháp ki m soát sinh h c ho c t n công  t véc t ệ ậ ơ ở   ể ơ ưở  tr ng thành.

ử ụ s  d ng ph  bi n nh t vì v t ký sinh th ể phát tri n và di chuy n. Có th  t n công véc t ố ụ d ng thu c di ưở ạ giai đo n tr ủ 2.2.3. V t chậ

ử ụ ệ

ể ả ầ ệ ậ ằ ử ụ ậ ặ ế

ủ ằ Chúng ta có th  b o v  v t ch  b ng các bi n pháp v t lý (s  d ng màn   ố   ch ng mu i, m c qu n áo…), b ng cách s  d ng vác xin ho c ti n hành phòng ệ b nh th 2.2.4. Môi tr ặ ỗ ườ ng xuyên.  ngườ

ườ ụ ể ả Chúng ta có th  c i thi n môi tr

ng c a v t ch  b ng giáo d c, h  tr  (t ề ố ớ

ọ ệ ợ ấ ậ ng, ti p c n các c  s  y t ủ ằ ủ ậ ệ ả ườ i các tr ế ạ , t

ơ ở ừ ự ế ụ ủ ề

ế ấ ể ệ ỹ

ỗ ợ ư  ệ ấ v n nông nghi p, xây nhà, tr  c p, cho vay…), c i thi n truy n thông (đ i v i các   ị ườ ả ữ   ẩ s n ph m th  tr ng h c…). Đây là nh ng ệ ữ ệ bi n pháp h u hi u nh t đ  ngăn ng a s  ti p t c c a vòng lây truy n. ậ ể 3. K  thu t ki m soát b nh ký sinh trùng 3.1. Nguyên t c ắ

ắ ầ ệ ữ ượ ắ   c nh ng nguyên t c Đ  ki m soát b nh ký sinh trùng, chúng ta c n n m đ

ữ

ị ả ộ ắ ớ ễ ệ ả i m c, d  lây lan và có kh  năng gây thành d ch,  nh h

ườ ồ

ọ ặ ấ ề ệ

ộ ầ ữ ả ư ề ồ

ỏ ề ứ ừ

ạ ườ ệ ố ế ớ ỳ ấ ậ ỹ

ộ ể ạ ế ả ệ ế

ơ

ườ ườ ệ ộ ủ ọ ộ ữ ả ố ọ ự ậ ầ ộ ồ

ứ ệ ễ ề ắ ỏ

ậ ả ị

ạ ọ

i tuy n c  s  h t s c quan tr ng. ậ ế ọ ỹ

ề ế ậ ậ ọ ớ ế ơ ở ế ứ , văn hóa, khoa h c k  thu t và dân trí: b nh ký sinh trùng luôn   ỹ  ể ệ , văn hóa, khoa h c k

ấ ầ ậ

ể ọ ọ ộ ườ ượ ề ể ỏ ồ i và m i c ng đ ng hi u đ c ý

ụ ủ ố ể ể chính sau đây: ệ   ầ ớ ế ­ Ti n hành trên quy mô r ng l n: ph n l n các b nh ký sinh trùng là nh ng b nh ưở   ổ ế ề ng ph  bi n, nhi u ng ế ứ ỏ ộ đ n s c kh e c ng đ ng. ể ọ ­ Có tr ng tâm, tr ng đi m: có r t nhi u b nh do ký sinh trùng truy n ho c gây ra   ệ ố   nên không th  phòng ch ng m t cách đ ng lo t. C n ph i  u tiên nh ng b nh gây ừ   ạ i và tu  theo t ng giai đo n, t ng nhi u tác h i đ n s c kh e cho s  đông ng ậ ề vùng, tùy theo kh  năng không ch  v i đi u ki n v t ch t, k  thu t cho phép. ầ ố   ­ Xã h i hóa vi c phòng ch ng ký sinh trùng và b nh ký sinh trùng: h u h t các ễ   ệ ệ b nh ký sinh trùng là nh ng b nh mang tính xã h i, s  ng i có nguy c  nhi m ệ b nh cao, vì v y c n ph i huy đ ng s  tham gia c a m i ng   i, m i c ng đ ng à các ban ngành liên quan. ộ ố  ầ ớ ­ G n li n v i chăm sóc s c kh e ban đ u: b nh do ký sinh trùng d  lây lan, m t s ệ ệ ớ   ộ b nh có kh  năng bùng phát thành d ch m t cách nhanh chóng vì v y phát hi n s m, ị ề đi u tr  ngay t ể ­ Phát tri n kinh t ạ ắ g n li n v i nghèo đói và l c h u vì v y phát tri n kinh t ế t. thu t và dân trí r t c n thi ụ ứ ­ Truy n thông giáo d c s c kh e: đ  m i ng ệ nghĩa, tác d ng c a vi c phòng ch ng.

23

ớ ế ố ế ệ ế

ể ữ ấ ễ ả ế ạ ễ ố

ố ­ Ti n hành lâu dài v i nh ng k  ho ch n i ti p: b nh ký sinh trùng nói chung có ặ đ c đi m là kéo dài và r t d  tái nhi m nên công tác phòng ch ng ph i ti n hành ề ụ lâu dài, liên t c, nhi u năm. 3.2. Các bi n pháp phòng ch ng chính:

ệ ể ể ể ệ Đ  ki m soát đ c các b nh ký sinh trùng, chúng ta ph i ki m soát đ

ệ

ự ậ ủ ệ c th c hi n ph i h p:

ấ ả ệ ề ế ấ ượ   ả c ộ   ng xâm nh p c a ký sinh trùng. M t ố ợ ượ ề i quy t v n đ  phân: r t nhi u m m b nh ký sinh trùng đ

ỏ ứ

ậ ươ ử ụ

ộ ọ ế ễ ồ ồ ỏ ồ

ợ ầ ả ệ ử ụ ế ứ ệ

ả ệ ể ố ằ

ợ ầ ắ ệ ệ ữ ệ t các m m b nh giun, sán... ị ả

ặ ệ ẩ

ẩ ấ ề ệ

ẩ ứ ự ả ị

ẩ ầ ệ ự ọ

ệ ấ ướ ạ ố ấ ướ ạ ả ả

ồ ướ ườ ề

ướ ử ễ ệ ầ ả ở ễ   ị c không b  ô nhi m ng tiêu hóa. Ngoài   ạ    ngo i c th i đ  tránh ô nhi m m m b nh ký sinh trùng

ề ế ố t túc: m t s  côn trùng đ t ng

ộ ố ỉ ọ ườ ạ ề ố ệ ầ ườ ề ị i và truy n b nh cho   ả   t rét, giun ch ; b  chét truy n d ch h ch..) do đó c n ph i

ế ố t...

ố ằ ườ ạ ả

ệ ng: s  đ m b o môi tr ệ ế ệ ữ t túc đ t b ng nh ng bi n pháp xua, di ị ườ ẽ ả ng s ch, không b  ô ạ ề t túc

ầ ệ ể

ở ạ ữ ệ ạ ạ ố ố    s ch, u ng s ch là nh ng bi n pháp phòng ch ng

ệ ộ ố

ộ ề ữ ổ

ệ ợ

ụ ứ ễ ệ ừ ễ ọ  đó t

ụ

ệ ổ ườ ữ ơ ượ ườ ề ồ ngu n ký sinh trùng, đi u ki n lan tràn và đ ầ ượ ố ệ ố s  bi n pháp phòng ch ng chính sau đây c n đ ầ ả   c đào th i qua ­ Gi ứ   phân (tr ng giun đũa, giun tóc, giun móc/m , bào nang amip, bào nang Giardia, tr ng ọ i trong tr ng tr t và chăn nuôi sán lá gan nh ...) vì v y không nên s  d ng phân t   ọ   ệ vì đó là ngu n nhi m b nh h t s c quan tr ng trong c ng đ ng. Khuy n cáo m i ả gia đình nên s  d ng h  xí h p v  sinh, đ m b o di ứ   ­ Ki m tra sát sinh: nh m phòng b nh ký sinh trùng do ăn ph i th t gia súc có ch a   m m b nh (b nh sán dây l n, sán dây bò, giun xo n...) và phòng c  nh ng b nh do vi khu n ho c vi rút. ễ   ệ ự ­ V  sinh an toàn th c ph m: r t nhi u b nh ký sinh trùng có kh  năng lây nhi m ấ   qua th c ph m (tr ng giun sán trong rau,  u trùng sán dây trong th t, nang trùng sán trong cá, tôm cua...). Do đó an toàn v  sinh th c ph m góp ph n quan tr ng trong   công tác phòng ch ng ký sinh trùng và b nh ký sinh trùng. c s ch: cung c p n c s ch đ m b o ngu n n ­ Cung c p n ệ ầ ể đ  không làm lan tràn các m m b nh ký sinh trùng truy n qua đ ả ể ra ph i chú ý x  lý n c nhả ố ­ Phòng ch ng côn trùng ti ỗ ng i (mu i truy n  phòng ch ng côn trùng ti ề ệ ế ấ ả ­ Gi i quy t v n đ  v  sinh môi tr ễ ệ nhi m m m b nh ký sinh trùng, không có đi u ki n cho các lo i côn trùng ti ề truy n b nh phát tri n. ệ ­ V  sinh cá nhân: ăn s ch,  ả ệ ệ b nh hi u qu . ờ ố ­ Nâng cao đ i s ng và dân trí.  ủ ộ ự ­ Huy đ ng s  tham gia c a c ng đòng và toàn xã h i tham gia phòng ch ng b nh. ỏ ằ ­ Truy n thông giáo d c s c kh e: nh m làm thay đ i nh ng thói quen, hành vi   ể   ườ ễ i hi u không h p v  sinh, d  làm nhi m ký sinh trùng và còn làm cho m i ng ự ạ ủ ệ  giác tham nguyên nhân nhi m b nh, tác h i c a b nh và cách phòng tránh t   ọ   ố ượ ữ gia phòng ch ng b nh. C n chú ý truy n thông giáo d c cho nh ng đ i t ng h c sinh các tr ề ố ầ ố ượ ng ph  thông và nh ng đ i t ng có nguy c  cao.

24

ị ố ọ ạ ẩ ạ ứ

ớ ạ ể ạ ấ ặ ớ ể ề ề ệ ề ệ t côn trùng truy n b nh, đ c bi

ệ

ứ ề ậ ể ẩ ệ ệ

ệ ỉ

ầ

ử ệ ể ả ỉ

ấ ướ  vong vì m t n ạ ưỡ ấ ạ ể ả ng, lo n khu n đ

ỉ ứ ệ ế ả ỉ

c và đi n gi ẩ ườ ệ ớ ể ể ả ậ ­ Đ y m nh nghiên c u khoa h c đ  t o ra nhi u lo i thu c m i đ  đi u tr  các   ệ   ề ệ b nh ký sinh trùng, nhi u lo i hóa ch t m i di t nghiên c u v  vác xin phòng b nh. ự V. Bài t p th c hành trong phòng thí nghi m: Xét nghi m phân đ  ch n đoán ả căn nguyên gây b nh  a ch y ọ 1. T m quan tr ng ầ   ả ệ i tr m B nh  a ch y c p tính có th  gây t ộ ệ ọ   r ng. B nh  a ch y m n tính có th  gây suy dinh d ng ru t và ấ   các bi n ch ng khác. Xét nghi m phân giúp tìm căn nguyên gây b nh  a ch y. R t ỉ nhi u vi sinh v t có th  gây b nh  a ch y, có th  chia làm 3 nhóm l n:

ẩ

ề ệ ­ Vi khu n: Salmonella, shigella, Escherichia coli… ­ Vi rút: Rotavirus, Enterovirus, Adenovirus ­ Ký sinh trùng: Entamoeba histolytica, Giardia, Cryptosporidium.

ỉ ỗ ậ ậ ả ế ệ

ệ ứ ứ ườ

ệ

ờ c các thông tin v  tri u ch ng lâm sàng, th i gian phát b nh k  t

ờ ứ ệ ể ể ừ ị

ệ

ụ ọ ọ ậ

ỉ ị ọ ệ ữ

c t m quan tr ng và nh ng ch  đ nh xét nghi m phân ệ

ướ ấ c các b ượ ầ ấ c cách l y phân cho xét nghi m vi sinh c chính trong quá trình c y phân

ệ ị

ấ ố ườ   ng

ề ầ ướ ẫ c…).

ườ ệ ẩ ờ ả   i lành mang vi khu n gây b nh th i

ộ ơ   M i vi sinh v t gây b nh  a ch y theo m t c  ch  riêng, vì v y chúng gây ệ ứ ữ i ta có nên nh ng tri u ch ng lâm sàng khác nhau. Căn c  vào tri u ch ng đó ng   ậ ả   ượ ể ự th  d  đoán đ c căn nguyên. Vì v y các nhân viên phòng xét nghi m vi sinh ph i ứ ề ệ ượ ắ    khi ăn n m đ ướ   ề ử ử ụ ổ ứ th c ăn nghi ng , tu i, ti n s  s  d ng th c ăn và kháng sinh đ  có đ nh h ng ệ đúng trong vi c ch n quy trình xét nghi m.   2. M c tiêu h c t p: a) Trình bày đ ả ượ  đ b) Mô t ượ c) Nêu đ ộ 3. N i dung ỉ 3.1. Ch  đ nh xét nghi m phân: ạ ­ R i lo n tiêu hóa: đi ngoài nhi u l n trong ngày, tính ch t phân không bình th ườ i, nhày mũi, toàn n (l n máu t ạ ố ­ Không r i lo n tiêu hóa: khi có nghi ng  ng ươ ệ ng hàn…) ra phân (b nh th ệ ả 3.2. L y và b o qu n b nh ph m:

ẩ ệ ả ệ ư ệ ặ ấ ẩ t là các kháng

ậ ấ

ẩ ẩ ừ ự ằ ạ ấ ấ L y b nh ph m khi b nh nhân ch a dùng kháng sinh (đ c bi ố ỹ sinh u ng). Có 2 k  thu t l y phân: ­ L y phân t tr c tr ng: Dùng tăm bông vô trùng đã t m  m b ng n

ặ ơ

ặ ộ ượ ượ ỏ ướ   c ể    ng phân nh  dính vào, sau đó cho vào  ng nghi m vô trùng, nút

ồ ử ớ ệ ố mu i sinh lý ho c dùng xông Nelaton cho qua c  tròn; xoay tăm bông ho c xông đ ấ l y đ ỹ k , ghi đ y đ  thông tin vào nhãn r i g i ngay t

ụ ệ ố i phòng xét nghi m ạ ế ộ c m t l ầ ủ ấ

ệ ấ ấ ồ ụ ạ ch t sát trùng), khô; cho b nh nhân đi ngoài vào r i dùng tăm bông l y phân ứ   ­ L y phân đã đi ngoài ra d ng c  s ch: dùng m t chi c bô s ch (không ch a ở

25

ế ệ ệ ạ ổ ổ i, nhày, h t l n nh n…). Ti p đó làm các

ố ươ  tr c tràng.

ế ể ẩ

ệ ể ườ ườ ậ ờ ườ ậ ng v n chuy n (môi tr ả  thì ph i cho     ng dùng là

ỹ ệ ể ữ nh ng vùng có bi u hi n b nh lý (máu t ư ấ ộ ừ ự đ ng tác gi ng nh  l y phân t ờ ặ ờ ợ ư L u ý: N u th i gian ch  đ i ho c v n chuy n b nh ph m qua 2 gi ặ tăm bông (ho c xông) vào môi tr ng th Cary­Blair). 3.3. Quy trình k  thu t: 3.3.1. Xét nghi m tr c ti p:

ậ ự ế ộ ả ả ộ ơ ộ ộ ộ ả M t tiêu b n nhu m đ n, m t tiêu b n nhu m Gram và m t tiêu b n soi

i.ươ t

ơ ầ ể

ờ ạ ẩ

ộ ặ ấ ậ ữ ư   i đ  tìm nh ng vi sinh v t có tính ch t di đ ng đ c tr ng

ả

ấ ấ ệ

ấ ấ ườ ợ ng đ ỉ ể ủ ng phù h p tùy theo ch  đi m c a các d u hi u lâm   ự   ề c dùng nhi u nh t là c y phân tìm tr c

ẩ ườ ả ộ ­ Tiêu b n nhu m đ n dùng đ  xem có b ch c u trong phân hay không? ể ộ ả ­ Tiêu b n nhu m Gram đ  tìm các vi khu n nghi ng ươ ể ả ­ Tiêu b n soi t , trùng roi, trùng lông) (t ẩ ấ 3.3.2. Nuôi c y tìm vi khu n: ườ C y vào các môi tr sàng. Hay quy trình c y phân th ộ khu  đ

ấ ẩ ự ườ

ộ ụ ườ ườ ượ ẩ ả . ng ru t và c y phân tìm vi khu n t ộ ấ ng ru t: c y vào hai môi tr ng DCA và m t môi tr

ườ ấ ứ ụ

ọ ấ ấ ­ C y phân tìm tr c khu n đ ườ ế ng có ch t  c ch  ­ ví d  môi tr ể ườ ế c ch  ­ ví d  môi tr ng EMB). Đ  các môi tr ẩ ạ ọ ế

ấ ườ ế

ườ ề ạ

ề ạ ề ể

ạ ủ ờ t ki m th i gian

ủ ạ ả ẩ ồ ớ ộ

ộ ỹ ự ẽ ậ

ươ

ộ ng (m t môi   ườ ấ   tr ng không có ch t oC/24 gi .ờ   ứ ủ ấ ấ ng đã c y vào t   m 37 ấ ọ   ậ ờ ẩ N u có vi khu n m c thì ch n khu n l c nghi ng , tìm tính ch  sinh v t hóa h c ế   ư trên môi tr ng KIA và MIU. Tìm tính ch t kháng nguyên (ng ng k t trên phi n ẩ ậ ồ ế kính) r i k t lu n tên vi khu n. ấ ẩ ả ng th ch ki m, peptol ki m (PTK), : dùng môi tr ­ C y phân tìm vi khu n t ề ờ ầ ể ấ ế ợ TCBS. K t h p c y chuy n 6 gi /l n trên peptol ki m và th ch ki m (TK) đ  tăng ệ ế ộ đ  nh y c a quy trình và ti ỹ ị ậ 3.3.3. Kháng sinh đ : là k  thu t xác đ nh đ  nh y c m c a vi khu n v i kháng   ỹ  ứ ạ ậ ế ứ sinh. Đây là m t k  thu t h t s c ph c t p vì v y sinh viên s  không th c hành k ậ thu t này. 3.4. Đánh giá k t quế ả ộ 3.4.1. Soi t ạ i, nhu m: ầ ể ộ ệ B ch c u (+) bi u hi n m t nhi m trùng đ

ườ ễ ầ

ườ ộ ệ ộ ố ộ ả ậ ễ ể ng là do đ c t ru t (t …).

ệ ấ ị

ấ ạ ộ

ị ẳ ị ạ ừ ấ ẩ ấ ệ ậ ư ợ ỹ

ậ   ế ơ ộ ng ru t theo c  ch  xâm nh p ạ ộ (Salmonella, Shigella..). B ch c u (­) bi u hi n m t nhi m trùng đ   ng ru t theo ườ ơ ế c  ch  không xâm nh p th 3.4.2. Nuôi c y:ấ ả ế   K t qu  nuôi c y (+) có giá tr  kh ng đ nh căn nguyên gây b nh. Tuy nhiên ả ế i không có giá tr  lo i tr  vì tùy thu c vào l y b nh ph m có đúng k t qu  (­) thì l   ả   ọ hay không, ch n quy trình nuôi c y đã phù h p hay ch a, k  thu t nuôi c y có đ m ả b o hay không.

26

ủ ạ ộ

ự

ự ệ ả

ự ế ẫ ả ể ự ế ọ ế ả 4. Ho t đ ng c a sinh viên ủ ả ấ ­ Th c hành l y phân c a b n thân theo đúng quy trình. ộ ­ Sau đó th c hành nhu m tiêu b n đ  xét nghi m tr c ti p. ệ ­ Đ c k t qu  xét nghi m phân tr c ti p trên tiêu b n m u.

27