353
CHUYỂN ĐỔI SỐ: NGHIÊN CỨU THỰC TRẠNG VÀ XUẤT CHO
DOANH NGHIỆP KINH DOANH BÁN LẺ VIỆT NAM
ThS. Nguyễn Quang Huy
Đặng Minh Anh
Trường Đại học Ngoại thương
Tóm tắt
Cách mạng công nghiệp lần thứ tư (CMCN 4.0) đang tạo ra những chuyển đổi
lớn; một trật tự mới hình thành, các hệ sinh thái, mô hình kinh doanh mới đồng loạt xuất
hiện đang tạo ra những thách thức cũng như cơ hội cho mỗi cá nhân, doanh nghiệp.
Cạnh tranh kinh doanh trong thời đại số đang ngày càng mạnh mẽ, đòi hỏi doanh nghiệp
liên tục đổi mới, cải tiến để thích ứng với sự thay đổi của khách hàng và nền kinh tế. Việc
chuyển đổi số là một yêu cầu cần thiết với doanh nghiệp và những nền kinh tế đang phát
triển như Việt Nam.
Kinh doanh bán lẻ có đặc thù chi tiết, cụ thể và phức tạp. Doanh nghiệp bán lẻ
vừa cần tìm cách giảm thiểu chi phí kho vận vừa cần không ngừng cải tiến vị trí lượng
hàng tồn kho. Doanh nghiệp bán lẻ cũng cần lưu ý tăng cường các dịch vụ giá trị gia
tăng cho khách hàng, cắt giảm chi phí nhân công và điều hành doanh nghiệp trong khi
mở rộng các kênh bán hàng. Vì vậy, ứng dụng công nghệ vào kinh doanh và quản lý bán
lẻ là tất yếu hiện nay.
Trong bài viết này, nhóm tác giả sẽ thảo luận về thực trạng ngành bán lẻ Việt
Nam trong việc tiếp cận công nghệ, cơ hội, thách thức, từ đó đề xuất một số giải pháp
nhằm nâng cao năng lực chuyển đổi số của doanh nghiệp kinh doanh bán lẻ trong bối
cảnh cuộc cách mạng cộng nghiệp 4.0.
Từ khóa: Cách mạng công nghiệp 4.0, Chuyển đổi số, doanh nghiệp bán lẻ.
1. Tổng quan về cách mạng công nghiệp 4.0 và chuyển đổi số
1.1. Cách mạng công nghiệp 4.0
Định nghĩa và đặc điểm của cách mạng cuộc nghiệp 4.0
Theo GS. laus Schwab, Chủ tịch Diễn đàn inh tế Thế giới, cách mạng công
nghiệp 4.0 (CMCN 4.0) là “một cụm thuật ngữ cho các công nghệ và khái niệm của tổ
chức trong chuỗi giá trị” đi cùng với các hệ thống vật lý trong không gian ảo, Internet kết
nối vạn vật (IoT) và Internet của các dịch vụ (IoS). Bên cạnh đó, tốc độ đột phá của
CMCN 4.0 hiện đang tiến triển theo một hàm số mũ chứ không phải là tốc độ tuyến tính
như các cuộc CMCN trước đây. CMCN 4.0 báo trước sự phá vỡ và chuyển đổi của toàn
bộ hệ thống sản xuất, quản lý và quản trị ở hầu hết ngành công nghiệp ở mọi quốc gia cả
về chiều rộng và chiều sâu. Một đặc điểm của CMCN 4.0 là xu hướng ứng dụng tự động
hóa và vạn vật trao đổi dữ liệu (IoT – Internet of Things) trong công nghệ sản xuất.
CMCN 4.0 tạo điều kiện thuận lợi cho việc tạo ra các nhà máy thông minh (Smart
Factory).
Theo Weyer và cộng sự (2015), “công nghiệp 4.0” là một thuật ngữ
chung cho một mô hình công nghiệp mới bao gồm một loạt các phát triển công nghiệp
354
trong tương lai liên quan đến hệ thống không gian mạng thực - ảo (Cyber-physical
Systems - CPS), vạn vật kết nối (Internet of Things - IoT), dịch vụ kết nối (Internet of
Service - IoS), robot, dữ liệu lớn (Big Data), công nghệ điện toán đám mây, thực tế
ảo và thực tế tăng cường. Việc áp dụng các công nghệ này là trọng tâm của quá trình
sản xuất thông minh, bao gồm các thiết bị, máy móc, mô-đun sản xuất và các sản
phẩm có thể trao đổi thông tin một cách độc lập, kích hoạt các hành động và kiểm soát
lẫn nhau, cho phép tạo ra nhà máy thông minh và môi trường sản xuất thông minh.
Như vậy, CMCN 4.0 dựa trên nền tảng công nghệ số và tích hợp tất cả các công
nghệ thông minh để tối ưu hóa quy trình, phương thức sản xuất; nhấn mạnh những công
nghệ đang và sẽ có tác động lớn nhất là công nghệ in 3D, công nghệ sinh học, công nghệ
vật liệu mới, công nghệ tự động hóa, trí tuệ nhân tạo, thực tế tăng cường, thiết bị tự lái,
công nghệ Nano, Robot, IoT… đang làm chuyển đổi thế giới, xóa nhòa ranh giới giữa thế
giới sinh học, thế giới số và thế giới vật lý. Thế mạnh của lực lượng lao động phổ thông
đông đảo và chi phí rẻ dần mất đi, nhường chỗ cho lực lượng lao động mới, theo phương
thức sản xuất mới với một hệ sinh thái mới. Sự thành công của những mô hình
kinh doanh mới như Uber, irBnB, Fintech là những gợn sóng đầu tiên của CMCN 4.0.
Hình 1.1: Tóm tắt về quá trình hình thành của CMCN 4.0
Nguồn: Klaus Schwab, 2018
Hội nhập CMCN 4.0 tại Việt Nam
CMCN 4.0 đang diễn ra âm thầm và ngày càng mạnh mẽ, tác động sâu sắc
đến doanh nghiệp toàn cầu. Doanh nghiệp không thay đổi hoặc chậm bắt kịp xu hướng
này sẽ dần dần bị thay thế và đào thải. Trong những năm gần đây, nhiều thương hiệu lớn
bị phá sản hoặc sáp nhập là một minh chứng cho điều đó. CMCN 4.0 đã, đang và sẽ thay
đổi toàn bộ nền kinh tế với nhiều mô hình kinh doanh mới ra đời. Nó thay đổi hoàn toàn
cách thức doanh nghiệp tương tác với khách hàng, tương tác với nhau, từ phân tích nhu
cầu, tiếp thị, bán hàng, đến chăm sóc khách hàng, chuỗi cung ứng, hệ sinh thái. Nó cũng
thay đổi cách thức quản trị doanh nghiệp và hoạt động hằng ngày.
Việt Nam đã tham gia khá sâu rộng trong lĩnh vực Internet và truyền thông. Theo
báo cáo công tác tổng kết năm 2015 của Cục Viễn thông, Bộ Thông tin và Truyền thông,
tính đến hết năm 2015, tỷ lệ người dùng Internet Việt Nam đã đạt 52% dân số. Việt Nam
đứng thứ 4 thế giới về thời gian sử dụng Internet (5,2 giờ/ngày), và thứ 22 thế giới tính
theo dân số về số người sử dụng mạng xã hội. Hiện nay, 55% dân số Việt Nam đang sử
dụng điện thoại di động. Với điện thoại được kết nối Internet, người dùng có thể cập nhật
các tin tức thời sự - kinh tế - xã hội Việt Nam cũng như thế giới. Người dùng cũng có thể
đặt vé máy bay, taxi giá rẻ hay lên mạng xã hội trò chuyện với bạn bè. Việt Nam đang
355
được tận hưởng những công nghệ mới nhất của thế giới trong lĩnh vực truyền thông di
động. Đây chính là cơ sở bước đầu để Việt Nam tham gia CMCN 4.0.
Trong vài năm trở lại đây, sự phát triển nhanh của công nghệ thế giới đã đem lại
nhiều sản phẩm tối ưu hơn, phù hợp hơn cho tất cả nhu cầu doanh nghiệp. Những khái
niệm như phần mềm quản trị doanh nghiệp, hệ thống hoạch định nguồn lực doanh nghiệp
(Enterprise Resources Planning - ERP) được doanh nghiệp Việt Nam biết đến và tiếp cận
nhiều hơn. Nhờ ứng dụng công nghệ vào số hoá doanh nghiệp, Thế giới di động hay The
Coffee House đang dẫn đầu, vượt xa các doanh nghiệp cùng ngành. Nhưng đối với phần
lớn các doanh nghiệp vừa và nhỏ Việt Nam:
● Các nhà máy sản xuất ở mức dây chuyền cấp thấp bắt đầu tự động hóa, tuy
nhiên chưa sử dụng robot trong công việc.
● Ứng dụng công nghệ thông tin mới được quan tâm và còn ở mức trung
bình.
● Tính kết nối tạo hệ sinh thái giữa các doanh nghiệp chưa được hình thành.
● Doanh nghiệp chưa hiểu rõ CMCN 4.0, còn có tâm lý ngần ngại trong đầu
tư ứng dụng công nghệ thông tin vì lo lắng hiệu quả đầu tư.
1.2. Chuyển đổi số
Khái niệm về chuyển đổi số
Chuyển đổi số là quá trình chuyển đổi từ một doanh nghiệp truyền thống thành
doanh nghiệp số bằng cách thay đổi phương thức điều hành lãnh đạo, văn hóa công ty,
quy trình làm việc…Chuyển đổi số sẽ giúp doanh nghiệp thay đổi mô hình kinh doanh;
áp dụng công nghệ (như IoT, Big Data, Cloud Computing…) nhằm đổi mới cách thức
làm việc với khách hàng và đối tác. Quá trình này cũng sẽ thay đổi quy trình, thói quen
làm việc… của người lao động từ việc lệ thuộc hồ sơ, giấy tờ truyền thống (hóa đơn giấy,
báo cáo được in ấn…) sang việc sử dụng hóa đơn điện tử, đọc báo cáo qua ứng dụng.
Tuy vậy, việc xây dựng các hệ thống để tự động hóa quy trình hay chức năng phục
vụ kinh doanh chưa hẳn là “doanh nghiệp số”. Mô hình này đòi hỏi công ty phải được số
hóa hoàn toàn từ chính sách đến nguyên tắc kinh doanh, mà ở đó, công việc của mọi
người được thể hiện với tác phong kỹ thuật số; và quan trọng hơn là hệ sinh thái công
nghệ tích hợp, đảm bảo an toàn cho thông tin công ty, giúp những người được phép truy
cập dễ dàng tìm kiếm, chia sẻ thông tin.
Điểm mới của doanh nghiệp số là việc ứng dụng tất cả các công nghệ quản lý
đồng thời như Quản lý toàn diện doanh nghiệp (Enterprise Resource Planning - ERP),
Quản lý mối quan hệ khách hàng (Customer Relationship Management - CRM), Trí tuệ
nhân tạo ( rtificial Intelligence - I), Hệ thống trả lời tự động (ChatBot)… Máy tính
đóng vai trò trọng trong việc hỗ trợ con người làm việc tốt hơn. Điều đó không có nghĩa
là các phát minh công nghệ trong quá khứ sẽ bị bỏ đi. Những hệ thống cũ này tạo nên
xương sống cho doanh nghiệp số, và được nâng đỡ bởi các công nghệ mới.
Nền tảng công nghệ để chuyển đổi số
Chuyển đổi số tạo cơ hội cho một doanh nghiệp chuyển đổi từ một hệ thống đóng
với đầu ra là sản phẩm, dịch vụ sang “doanh nghiệp như một nền tảng”.
356
Hình 1.2.1: Chuyển đổi sang “doanh nghiệp như một nền tảng”
Nguồn: Gartner, 2016
Cũng theo quan điểm Gartner, một doanh nghiệp số hoàn chỉnh cần được hỗ trợ
bởi năm nền tảng công nghệ:
● Nền tảng Hệ thống thông tin (information systems platform): Hỗ trợ back office,
vận hành như ERP và các hệ thống core.
● Nền tảng Trải nghiệm khách hàng (customer experience platform): Gồm các thành
phần chính tiếp xúc với khách hàng như customer portal, customer apps…
● Nền tảng Dữ liệu và Phân tích (data and analytics platform): Có khả năng quản lý
và phân tích thông tin/dữ liệu.
● Nền tảng IoT (IoT platform): ết nối các tài sản vật lý phục vụ giám sát, tối
ưu hóa, điều khiển và tạo ra doanh số/giá trị. Bao gồm kết nối, phân tích và tích hợp
các hệ thống core và các hệ thống T.
● Nền tảng Hệ sinh thái (ecosystems platform): Hỗ trợ việc tạo và kết nối đến hệ
sinh thái, sàn thương mại/ giao dịch và các cộng đồng. Các thành phần chính gồm hệ
thống quản lý PI, hệ thống điều khiển và hệ thống an ninh – an toàn.
Từ chiến lược kinh doanh của mình, doanh nghiệp cần nhận định nền tảng nào
trong năm nền tảng công nghệ số ở trên cần được triển khai hay cải tiến. Quá trình
chuyển đổi số doanh nghiệp đòi hỏi thời gian, nguồn lực và cả điều kiện khách quan. Để
đảm bảo thành công, doanh nghiệp có thể duy trì cả hai quá trình. Một là, chuyển đổi
sang nền tảng công nghệ doanh nghiệp số theo lộ trình dài hạn ứng với chiến lược
kinh doanh của doanh nghiệp. Hai là, triển khai theo mô hình outsidein, phi truyền thống
các nền tảng, ứng dụng nào mang lại sự khác biệt, giúp đổi mới sáng tạo nhanh chóng.
Hai quá trình này cần được kết nối, tích hợp với nhau để tối đa hóa giá trị mang lại.
2. Thực trạng ngành bán lẻ Việt Nam trong việc tiếp cận công nghệ
Theo techinsight.com, tại Việt Nam, thương mại điện tử bùng nổ nhưng 80%
doanh thu bán lẻ của Việt Nam vẫn đến từ các cửa hàng bán lẻ nhỏ lẻ, truyền thống. Theo
thống kê, 44% khách hàng tìm hiểu sản phẩm online và tiếp tục đặt hàng online trong khi
tỷ lệ khách hàng tìm hiểu sản phẩm online nhưng mua tại các cửa hàng offline lên tới
51%. Theo khảo sát của Sapo, ba kênh bán hàng lớn nhất là tại cửa hàng, Facebook và
357
website, tạo thành thế “chân kiềng” trong kinh doanh. Như vậy, việc các cửa hàng cần
chú trọng tạo trải nghiệm xuyên suốt giữa thế giới “ảo” & “thực” rất quan trọng.
Hình 1.2.2: Xu hướng ngành Bán lẻ Việt Nam trong thời đại công nghệ
Nguồn: hsc.com.vn
2.1. Những doanh nghiệp trong ngành bán lẻ tham gia vào chuyển đổi số
Là một trong 10 nhà bán lẻ uy tín năm 2017, Thế giới Di động đã dành ra 13 năm
để xây dựng hệ thống quản trị công nghệ, liên thông các bộ phận như website, app,
CRM... vào trong tất cả các hoạt động quản lý bán hàng, quản lý kho, báo cáo tài chính,
tính lương/thưởng, quản lý khách hàng hay cả tuyển dụng... Đó chính là “bí quyết” để
vận hành một hệ thống bán lẻ với quy mô 1.500 siêu thị tại 63 tỉnh thành, hơn 31.000
nhân viên cùng 4 thương hiệu. Với bán lẻ, công nghệ sẽ thúc đẩy ngành hàng phát triển
theo hướng nhanh hơn, tiện hơn, nâng cấp công cụ thanh toán hay phát triển những mô
hình kinh doanh mới như kinh doanh trực tuyến, tiếp thị đa kênh... Trong khảo sát người
tiêu dùng về ngành bán lẻ gần đây nhất của PwC, 49% người trả lời có thói quen mua sản
phẩm qua điện thoại ít nhất là hàng tháng, cho thấy người tiêu dùng đang quen dần với
việc ứng dụng công nghệ vào mua sắm. Về mảng bán hàng trực tuyến, Thế Giới Di Động
tăng trưởng mạnh trong thời gian qua. Cụ thể, trong năm 2015, doanh thu bán hàng
online đạt 1.650 tỷ đồng và đã tăng lên 3.372 tỷ đồng vào năm 2016. Tiếp nối thành công
đó, đầu năm 2017, Thế Giới Di Động ra mắt sàn thương mại điện tử vuivui.com, hoạt
động theo mô hình B2C với hình thức kết nối các đơn vị cung cấp hàng hóa, sản phẩm tới
người tiêu dùng.
Lotte Mart - nhà bán lẻ hàng đầu đến từ Hàn Quốc đang hoạt động tại Việt Nam
gần đây đã ra mắt ứng dụng mua sắm trực tuyến với tên gọi Speed Lotte. Ứng dụng di
động này có mặt ở kho ứng dụng Google Play (dành cho thiết bị di động ndroid) và
iTunes Store (dành cho thiết bị iPhone, iPad). Người tiêu dùng có thể truy cập vào
website http://speedlotte.vn để mua sắm trực tuyến. Với Speed Lotte, khách hàng có thể
đặt mua hầu hết các loại thực phẩm thiết yếu như đồ hộp, mì gói, đồ uống, sữa...Hàn
Quốc. Từ tháng 12, danh mục thực phẩm có thể mua trực tuyến còn có cơm hộp ăn trưa
cho các khách hàng ở gần khu vực Lotte Mart quận 7, TP.HCM.