TNU Journal of Science and Technology
230(01): 251 - 258
http://jst.tnu.edu.vn 251 Email: jst@tnu.edu.vn
THE MORPHOLOGICAL AND ANATOMICAL CHARACTERISTICS OF
BAUHINIA PLANTS COLLECTED IN THAI NGUYEN, VIETNAM
Manivanh Yongsa, Tran Thi Hong, Chu Hoang Mau*
TNU - University of Education
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Received:
24/8/2024
The Bauhinia genus includes 192 species of shrubs or trees with
beautiful flowers distributed in tropical and subtropical regions.
Bauhinia is an ornamental and medicinal plant. Currently, Bauhinia is
commonly grown as an ornamental plant in Vietnam. The objective of
this study is to determine the differences based on the analysis of
morphological characteristics and microanatomy of roots, stems, and
leaves of the Bauhinia acuminata compared to the Bauhinia variegata
and the Bauhinia variegata var. candida. Using the method of
morphological analysis and microanatomy of roots stems, and leaves,
it was determined that most of the morphological characteristics and
microanatomy of roots, stems, and leaves of the three Bauhinia
species are similar. The differences between the B. acuminata and the
B. variegata and the B. variegata var. candida are shown in the
flower color, the number of stamens, the shape and morphology of the
secondary leaf veins, the cork layer and woody tissue structure in the
roots, the hair layer, the epidermis and the bark parenchyma in the
stem. These detailed differences can be used to distinguish the B.
acuminata from the B. variegata and the B. variegata var. candida.
Revised:
17/11/2024
Published:
18/11/2024
KEYWORDS
Bauhinia acuminata
Bauhinia variegata
Bauhinia variegata var. candida
Anatomical characteristics
Morphological characteristics
ĐẶC ĐIỂM HÌNH THÁI VÀ GIẢI PHẪU CỦA CÂY BAN (BAUHINIA)
THU TẠI THÁI NGUYÊN, VIỆT NAM
Manivanh Yongsa, Trần Thị Hồng, Chu Hoàng Mậu*
Trường Đại học Sư phạm - ĐH Thái Nguyên
TÓM TẮT
Ngày nhận bài:
24/8/2024
Chi Ban (Bauhinia) gồm 192 loài là những loài cây bụi hoặc cây gỗ
có hoa đẹp, phân bố ở vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới. Ban là cây
cảnh và cây dược liệu. Hiện nay, Ban được trồng làm cảnh phổ biến
ở Việt Nam. Mục tiêu của nghiên cứu này là xác định điểm khác biệt
trên cơ sở phân tích đặc điểm hình thái và vi phẫu rễ, thân, lá của loài
Ban hoa trắng (Bauhinia acuminata) so với Ban hoa hồng sọc tím
(Bauhinia variegata) và Ban hoa trắng phớt hồng (Bauhinia
variegata var. candida). Sử dụng phương pháp phân tích hình thái và
cấu tạo vi phẫu của rễ, thân, lá đã xác định được phần lớn các đặc
điểm hình thái và cấu tạo vi phẫu rễ, thân, lá của ba loài Ban là tương
tự nhau. Điểm khác biệt giữa Ban hoa trắng so với Ban hoa hồng sọc
tím và Ban hoa trắng phớt hông thể hiện ở màu sắc hoa, số lượng nhị,
hình dạng và hình thái mô ở gân lá phụ, lớp bần và cấu trúc mô gỗ ở
rễ, lớp lông, biểu bì và nhu mô vỏ ở thân. Các điểm khác biệt chi tiết
này có thể sử dụng để phân biệt loài Ban hoa trắng với Ban hoa hồng
sọc tím và Ban hoa trắng phớt hồng.
Ngày hoàn thiện:
17/11/2024
Ngày đăng:
18/11/2024
DOI: https://doi.org/10.34238/tnu-jst.10994
* Corresponding author. Email: chuhoangmau@tnu.edu.vn
TNU Journal of Science and Technology
230(01): 251 - 258
http://jst.tnu.edu.vn 252 Email: jst@tnu.edu.vn
1. Giới thiệu
Chi Ban (Bauhinia) thuộc họ Fabaceae gồm 192 loài là những loài cây bụi hoặc cây gỗ có hoa
đẹp, phân bố ở vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới [1]. Trong các loài Ban thuộc chi Bauhinia có Ban
hoa trắng (Bauhinia acuminata L.), Ban hoa hồng sọc tím (Bauhinia variegata L.) và Ban hoa
trắng phớt hông (Bauhinia variegata var. candida Voigt). Ban hoa trắng phân bố ở Nam Trung
Quốc, Châu Á, Bắc Australia [2]; Ban hoa hồng sọc tím phân bố từ Tiểu lục địa Ấn Độ đến Nam
Vân Nam (Trung Quốc) và Việt Nam [3]; Ban hoa trắng phớt hồng phân bố ở Tiểu lục địa Ấn Độ
đến Tây Vân Nam (Trung Quốc) và Việt Nam [4]. Ban được trồng làm cảnh [5], làm thức ăn cho
động vật [6]. Trong y học, Ban thường được dùng để điều trị các bệnh như đau họng, ho, trĩ, tiểu ra
máu, rong kinh và điều trị khối u. Ngoài ra, vỏ cây Ban có tác dụng điều trị các bệnh về da; nụ hoa
khô có tác dụng điều trị tiêu chảy, giun sán, trĩ và kiết lỵ; lá được dùng để điều trị bệnh tiểu đường
và các rối loạn viêm [7], hỗ trợ hoạt động của tuyến giáp và hệ bạch huyết [8], [9].
Với giá trị y dược mà một số loài Ban đã được phân tích hình thái và giải phẫu thân, rễ, lá làm
cơ sở trong nhận diện loài [10]-[12]. Ở Việt Nam, cây Ban đã được đưa vào trồng làm cảnh tại
nhiều khu đô thị ở miền Bắc, phổ biến là các loài Ban hoa trắng, Ban hoa hồng sọc tím và Ban
hoa trắng phớt hồng. Các loài Ban này không những là những cây hoa cảnh mà còn là cây dược
liệu có giá trị. Đến nay chưa tìm thấy công bố nào về đặc điểm hình thái và vi phẫu của các loài
Ban này. Nghiên cứu này trình bày đặc điểm hình thái và giải phẫu của các loài Ban hoa trắng (B.
acuminata L.), Ban hoa hồng sọc tím (B. variegata L.) và Ban hoa trắng phớt hồng (B.
variegata var. candida Voigt) hiện đang trồng tại Thái Nguyên, Việt Nam.
2. Phương pháp nghiên cứu
2.1. Vật liệu
Mẫu cây Ban thu tại thành phố Thái Nguyên được sử dụng làm vật liệu phân tích đặc điểm
hình thái và giải phẫu. Ba mẫu cây Ban được định danh dựa trên đặc điểm hình thái và màu sắc
hoa tham khảo cơ sở dữ liệu Plants of the World (https://powo.science.kew.org/) [1]-[4]. Ba mẫu
Ban là Ban hoa trắng (B. acuminata L.), Ban hoa hồng sọc tím (B. variegata L.) và Ban hoa trắng
phớt hồng (B. variegata var. candida Voigt).
2.2. Phương pháp nghiên cứu
Các đặc điểm hình thái được mô tả theo thứ tự bao gồm: Dạng sống, đặc điểm của thân, lá
(kích thước cuống lá, hình dạng và kích thước phiến lá, đặc điểm hai mặt của lá, gốc lá, chóp lá,
cụm hoa, đặc điểm của đài, tràng, nhị, nhụy.
Phương pháp chế tạo và mô tả đặc điểm của tiêu bản giải phẫu được thực hiện theo Hoàng Thị
Sản [13] và Nguyễn Bá [14]. Các tiêu bản hiển vi của rễ, thân và lá mẫu Ban được tạo ra bằng
cách cắt ngang và nhuộm màu. 1) Cắt mẫu; 2) Nhuộm kép. Ngâm mẫu trong dung dịch Javen (30
phút), rửa mẫu. Ngâm mẫu vào dung dịch acetic acid 1% (10 phút), rửa sạch. Nhuộm mẫu bằng
dung dịch carmin (30 phút), rửa sạch. Nhuộm mẫu bằng dung dịch xanh metylen loãng (3-5
giây), rửa sạch. 3) Quan sát dưới kính hiển vi với độ phóng đại 40X; 4) Chụp ảnh hiển vi; 5) Mô
tả đặc điểm vi phẫu của rễ, thân, lá của các mẫu Ban nghiên cứu.
3. Kết quả và thảo luận
3.1. Đặc điểm hình thái của ba mẫu Ban
Hình ảnh về hình thái cây Ban hoa trắng (B. acuminata) được thể hiện ở hình 1. Cây Ban hoa
trắng là cây bụi hoặc cây gỗ trung bình, cao 5 - 10 m. Thân tròn có nhiều cánh từ gốc. Cành cây
tách ra nhiều cành nhỏ mang nhiều lá. Cuống lá thẳng, dài 1,5 - 2,5 cm; lá hình móng bò, rất
giống hai trái tim đặt cạnh nhau; gốc lá hình tim, ngọn lá khía và đỉnh ngọn tù, mép lá nguyên. Lá
có màu xanh nhạt, kích thước 3,5 - 14,5 × 5 - 14 cm. Gân lá 5 cặp nằm ở mặt dưới lá, tuy nhiên
nhìn rõ cả mặt dưới và mặt trên. Từ gân chính tách ra nhiều gân phụ. Cuống lá dài 1,5 - 2,5 cm.
TNU Journal of Science and Technology
230(01): 251 - 258
http://jst.tnu.edu.vn 253 Email: jst@tnu.edu.vn
Đài hoa có một đai to, màu nhạt, kích thước 3 - 4,5 × 2,5 - 3 cm. Tràng hoa có 5 cánh, mỏng, gốc
cánh xếp sít nhau, màu trắng đục. Cánh hoa hình bầu dục, kích thước 3 - 4 × 2,5 - 3 cm. Nhị 10,
chỉ nhị dài 1 - 2 cm, bao phấn chứa các hạt phấn. Quả dài 8 - 10 cm. Mùa hoa từ tháng 7 đến
tháng 9.
Hình 1. Đặc điểm hình thái của cây Ban hoa trắng (B. acuminata L.),
A: Dạng sống; B: Cành mang lá và hoa; C1: Mặt trên lá; C2: Mặt dười lá; D: Hoa đang nở; E: Cành
mang quả, lá và hoa nở; F: Hoa nở (nhìn từ trên); G1: Cánh hoa - mặt trên; G2: Cánh hoa– mặt dưới;
H1: Đài hoa và cụm nhị; H2: Cành hoa mang quả non, đài, nhị và nhụy; H3: nhị); I1: Bầu khi cắt lá đài;
I2: Bầu mang nhị non và nhụy; I3: Bầu khi bỏ hết lá đài; J1: quả non; J2: quả đang phát triển; J3: quả già
Hình 2. Đặc điểm hình thái cây Ban hoa hồng sọc tím (B. variegata)
A: Dạng sống; B: Cành mang lá và hoa; C1: Mặt dưới của lá; C2: Mặt trên của lá; D1, D2: Hoa nở, nhìn
từ trên; E1: Cánh hoa - mặt dười; E2: Cánh hoa - mặt trên; F1: Cành mang nụ hoa; F2: Nụ hoa khi cắt
một phần lá đài: F3: Nụ hoa mang nhị và nhụy; G1: Cành hoa mang đài, nhị và quả non; G2: nhị; G3:
quả non mang noãn
Cây Ban hoa hồng sọc tím (B. variegata) có hình thái được mô tả trên hình 2. Cây cao 5 - 12
m. Cuống lá thẳng, dài 3 - 4 cm. Lá hình móng bò, gốc lá hình tim, ngọn lá khía, mép lá nguyên.
Lá có màu xanh nhạt, khích thước 5 – 13,5 × 5,5 - 14 cm. Cuống lá dài 3 - 4 cm, gân lá 5 cặp
TNU Journal of Science and Technology
230(01): 251 - 258
http://jst.tnu.edu.vn 254 Email: jst@tnu.edu.vn
nằm ở mặt dười lá, tuy nhiên nhìn rõ cả mặt dưới và mặt trên; có nhiều gân phụ tách ra từ gân
chính, mặt dưới lá nhìn rõ hơn mặt trên. Đài hoa có một đai to, màu nhạt, kích thước 4,5 × 3 cm.
Tràng hoa có 5 cánh, màu hồng thẫm, hình thìa, màu hồng phớt trắng ở gốc cánh hoa, kích thước
6,5 - 8 × 3 - 3,5 cm. Nhị 5, dài 5,5 - 7 cm, bao phấn chứa các hạt phấn. Quả non có nhiều noãn.
Quả già dài 15 - 30 cm. Mùa hoa từ tháng 1 - tháng 4.
Cây Ban hoa trắng phớt hông (B. variegata var. candida Voigt) có hình thái được mô tả trên
hình 3. Cây cao 8 - 15 m. Cuống lá thẳng, dài 2 - 2,5 cm. Lá hình móng bò, rất giống hai trái tim
đặt cạnh nhau; gốc lá hình tim, ngọn lá khía, mép lá nguyên. Lá có màu xanh nhạt, kích thước 4 -
10 × 4,5 - 11 cm. Cuống lá dài 2 - 2,5 cm. Gân lá có 5 cặp nằm ở mặt dưới lá và nhìn rõ cả mặt
dưới và mặt trên; nhiều gân phụ tách ra từ gân chính. Đài hoa có một đai to, màu nhạt, kích thước
5 × 3 cm. Tràng hoa có 5 cánh, hình thìa, màu phớt hồng. Cánh hoa hình thìa, kích thước 4,5 -
5,5 × 3 - 3,5 cm, mép cánh hoa hình lượn sóng. Nhị 4 - 5, dài 3 - 4 cm, bao phấn chứa các hạt
phấn. Quả non có nhiều noãn. Quả già dài 15 - 30 cm. Mùa hoa từ tháng 1 - tháng 4.
Hình 3. Đặc điểm hình thái cây Ban hoa trắng phớt hồng (B. variegata var. candida)
A: Dạng sống; B: Đoạn cành mang lá và hoa; C1: Mặt trên lá; C2: Mặt dưới lá; D1, D2: Hoa; E1: Mặt
dưới cánh hoa; E2: Mặt trên cánh hoa; F: Đoạn cành mang lá và quả già; G1: Cành mang nụ hoa; G2:
Nụ hoa khi cắt một phần lá đài; G3: Phần nụ hoa mang nhị và nhụy; H1: Cành hoa mang nhị và quả non;
H2: Nhị; H3: Quả non mang noãn
Bảng 1 thống kê một số đặc điểm khác nhau về hình thái của ba mẫu ban, trong đó điểm khác
biệt rõ rệt giữa ba loài Ban này thể hiện ở màu sắc hoa và số lượng nhị.
Bảng 1. Sự khác nhau về hình thái thân, lá, hoa và quả của ba loài Ban
Ban hoa trắng
Ban hoa hồng sọc tím
Ban hoa trắng phớt hồng
Thân:
+ Chiều cao thân
5 - 10 m
5 - 12 cm
8 - 15 m
Lá:
+ Đặc điểm
Mỏng
Dày
Dày
+ Kích thước
3,5 - 14,5 × 5 - 14 cm
5 – 13,5 × 5,5 - 14 cm
4 - 10 × 4,5 - 11 cm
+ Cuống lá dài
1,5 - 2,5 cm
3 - 4 cm
2 - 2,5 cm
Hoa:
+ Cánh hoa
Rất mỏng, hoa màu
trắng đục
Không mỏng, hoa hồng,
sọc màu tím, trắng ở gốc
cánh hoa
Không mỏng, hoa phớt
hồng, một cánh có màu
tím ở giữa cánh
+ Nhị
10
5
4 - 5
+ Chỉ nhị dài
1 - 2 cm
5,5 - 7 cm
3 - 4 cm
Quả:
+ Chiều dài
8 - 10 cm
15 - 30 cm
15 - 30 cm
TNU Journal of Science and Technology
230(01): 251 - 258
http://jst.tnu.edu.vn 255 Email: jst@tnu.edu.vn
3.2. Đặc điểm vi phẫu của ba loài Ban
3.2.1. Đặc điểm cấu tạo rễ cắt ngang
Cấu trúc rễ của ba loài Ban (Ban hoa trắng, Ban hoa hồng sọc tím và Ban trắng phớt hồng) được
mô tả trong hình 4 cho thấy có sự tương đồng về cấu trúc giữa rễ cắt ngang cây Ban hoa hồng sọc
tím (B1) và Ban phớt hồng (C1) và có sự khác biệt rõ rệt với rễ cây Ban hoa trắng (A1). Ở cây Hoa
ban trắng, cấu trúc rễ cắt ngang từ ngoài vào trong bao gồm các thành phần sau: lớp bần (A1.1) có
một lớp tế bào mỏng; mô ngoại bì (A1.2) chứa một số lớp tế bào sắp xếp chặt chẽ; mô mềm vỏ
(A1.3) gồm nhiều lớp tế bào không đều, sắp xếp sít nhau; nội bì (A1.4) bao gồm 3-4 lớp tế bào
không đều, trong đó có mô gỗ xếp tương đối sít nhau. Phần ruột (A1.5) nằm ở trung tâm rễ, có kích
thước tế bào không đồng đều và một số tế bào chứa tinh thể calcium oxalate.
Rễ của cây Ban hoa trắng phớt hồng có cấu trúc bao gồm: lớp bần (B1.1) với nhiều lớp tế bào
sắp xếp đều đặn thành các dãy xuyên tâm, mang tế bào hóa bần và bắt màu xanh; mô mềm vỏ
(B1.2) gồm một lớp tế bào mô mềm vỏ cấp một, với màng mỏng sắp xếp không đều; libe (B1.3)
có nguồn gốc từ thứ cấp, bao gồm các tế bào sống xếp thành dải liên tục, chứa mạch rây và mô
mềm libe, có kích thước nhỏ và màu đỏ; tầng phát sinh trụ (B1.4) chứa các tế bào sống, hình thoi
dài với vách mỏng, phân chia theo hướng tiếp tuyến để tạo ra gỗ thứ cấp và libe thứ cấp. Ruột
(B1.5) ở phần trung tâm và có kích thước tương đối hẹp.
Rễ cây Ban hoa hồng sọc tím có cấu trúc như sau: lớp bần (C1.1) bao gồm 4-5 lớp tế bào sắp
xếp đều đặn, mang tế bào hóa bần và bắt màu xanh; mô mềm vỏ (C1.2) có vài lớp tế bào hình
tròn gần đều nhau, với các khoảng gian bào nhỏ; bó libe (C1.3) và bó gỗ (C1.4) xếp xen kẽ nhau
thành vòng tròn gần trụ bì, trong đó bó libe hình bầu dục có màu hồng và bó gỗ hình tam giác với
đỉnh quay ra ngoài và có màu xanh; ruột (C1.5) gồm các tế bào hình tròn xếp sít nhau với kích
thước nhỏ.
3.2.2. Đặc điểm cấu tạo thân cắt ngang
Đặc điểm giải phẫu thân của ba loài Ban có sự khác biệt rõ rệt về hình dạng và loại mô (Hình 5).
Thân cây Ban hoa trắng có hình dạng tam giác và được cấu tạo từ ngoài vào trong như sau: lớp lông
(A4.1), lớp biểu bì (A4.2) là lớp tế bào bao phủ toàn bộ bề mặt thân, với vách tế bào biểu bì được
bao phủ bởi lớp cutin. Các tế bào biểu bì không chứa lục lạp và có nhiều khí khổng. Nhu mô vỏ
(A4.3) bao gồm 4 lớp tế bào nhu mô, có thể sắp xếp theo dạng khuyết hoặc bọng tùy thuộc vào điều
kiện môi trường sống. Trong nhu mô vỏ, một số tế bào chứa lục lạp hoặc tế bào tiết. Nội bì (A4.4)
gồm 3 lớp tế bào tương đối đều nhau. Mô gỗ (A4.5) bao gồm gỗ cấp I và gỗ cấp II, được chia thành
3 nhóm, mỗi nhóm chứa các tế bào mô gỗ xếp sít nhau. Nhu mô mềm tủy (A4.6) có kích thước tế
bào không đồng đều và một số tế bào chứa tinh thể calcium oxalate (A4.7).
Thân cây Ban hoa trắng phớt hồng có hình bầu dục và cấu tạo từ ngoài vào trong như sau: lớp
lông (B4.1), lớp bần (B4.2) bao gồm một lớp tế bào với kích thước tế bào khá đồng đều. Mô
mềm vỏ (B4.2) có nhiều lớp tế bào hình tròn hoặc bầu dục, sắp xếp tương đối sít nhau. Libe
(B4.3) bao gồm 2-3 lớp tế bào không đều, có hình tam giác hoặc bầu dục. Nội bì (B4.4) có nhiều
lớp tế bào và chứa tinh thể Calcium oxalate. Mô gỗ (B4.5) bao gồm 4-5 lớp tế bào hình tròn, sắp
xếp sít nhau. Mô mềm tủy (B4.6) có nhiều lớp tế bào không đồng đều, với một số tế bào chứa
tinh thể calcium oxalate (B4.7).
Thân cây Ban hoa hồng sọc tím có hình tam giác và được cấu tạo từ ngoài vào trong như sau:
lớp lông (C4.1), lớp bần (C4.2) bao gồm một lớp tế bào với kích thước tương đối đồng đều. Mô
mềm vỏ (C4.2) có 6-7 lớp tế bào hình tròn hoặc bầu dục, sắp xếp tương đối sít nhau. Libe (C4.3)
bao gồm 4-5 lớp tế bào không đều, có hình tam giác hoặc bầu dục. Nội bì (C4.4) có 4-5 lớp tế
bào và chứa tinh thể calcium oxalate. Mô gỗ (C4.5) bao gồm 4-5 lớp tế bào hình tròn, được chia
thành 3 nhóm nằm ở mỗi đỉnh. Mô mềm tủy (C4.6) có nhiều lớp tế bào không đồng đều, với một
số tế bào chứa tinh thể calcium oxalate (C4.7).