Đặc trưng cơ bản của văn học dân gian Việt Nam

I.

ơ ả ủ

ư

ặ

ọ

ệ

Đ c tr ng c  b n c a văn h c dân gian Vi

t Nam:

ữ ệ ẩ ậ ọ ừ ề ệ ề ệ 1. Văn h c dân gian là nh ng tác ph m ngh  thu t ngôn t truy n mi ng (tính truy n mi ng)

 ộ ố ệ ầ Ở đây chúng ta c n làm rõ m t s  khái ni m sau:

ẩ ệ ừ ậ ộ

ệ ệ ự ệ ặ ậ   c cá nhân ho c t p ư   , tình : là m t công trình ngh  thu t đ ụ ằ ự ạ ằ ề ả ủ ể ướ ủ ộ o   Tác ph m ngh  thu t ngôn t ể th  xây d ng, lan truy n và c m th  b ng ngôn ng  ngh  thu t; ả c m, thái đ  ... c a ch  th  tr ậ ượ ể ậ  bi u hi n tâm t ậ . ệ ng ngh  thu t ữ ượ i b ng hình t c th c t

ề ự ậ ằ ớ

ờ ổ ế ạ ặ ằ   i nói ho c b ng ượ   c i, đã đ ể i khác nghe, xem. Văn h c dân gian khi đ ườ ọ ề ụ ườ ủ ủ ệ o   Truy n mi ng là s  ghi nh  theo ki u nh p tâm và ph  bi n b ng l ườ ễ trình di n cho ng thông qua lăng kính ch  quan c a ng ổ ế ượ ng đ i truy n t ng nên th c ph  bi n l ạ ượ c sáng t o thêm.

ự ề ệ ể ẩ ừ ơ ơ n i này sang n i khác. o   Truy n mi ng theo không gian: là s  di chuy n tác ph m t

ề ự ả ư ẩ ờ ừ ờ ờ đ i này qua đ i khác, t ừ ế   th ệ ế ệ o   Truy n mi ng theo th i gian: là s  b o l u tác ph m t ệ h  này qua th  h  khác.

ề ệ ọ  Tính truy n mi ng th  hi n trong văn h c dân gian:  ể ệ

ệ ể ọ

ề ộ ệ ọ

ữ ệ ạ ộ ộ ề ậ ủ ộ ố ự ệ ả ọ o   Đ u tiên, văn h c dân gian hoàn toàn dùng ngôn ng  nói (truy n mi ng) đ  sáng tác.   ế  Ngôn t ớ gi ầ ừ  truy n mi ng đóng vai trò quan tr ng trong vi c t o nên n i dung, ý nghĩa và th ệ i ngh  thu t c a văn h c dân gian, ph n ánh sinh đ ng n i dung hi n th c cu c s ng.

ề ể ể ượ ặ

ề ậ ể ẳ ơ

ủ ề

ầ ủ ử

ữ ữ ề ấ ầ ộ

ử ủ ệ ề

ể ệ ể ạ ặ ấ   c th  hi n qua nhi u th  lo i, đ c biêt là các câu ca   Có th  nh n th y đ c đi m trên đ ầ ệ ớ ừ ữ   i ch ng chóng  ng  mang tính truy n mi ng: “ch y”, câu ca dao: “Ai  dao tiêu bi u. V i t ể ệ ệ ắ   thì ch y/ Có công mài s t có ngày nên kim.” – đã th  hi n quan ni m c a nhân dân v  vai ộ ố ườ ủ ị ự i. Hay trong s  thi “Đăm trò c a tính kiên trì, ý chí ngh  l c trong cu c s ng c a con ng   ộ ố   ệ ả ệ ừ Săn”, nh ng t  ng  truy n mi ng xu t hi n đã góp ph n ph n ánh sinh đ ng cu c s ng ườ ổ ầ ị ườ ủ   i anh i Ê – đê trong bu i đ u l ch s  và quan ni m c a nhân dân v  ng c a con ng hùng.

ấ ằ ệ

ồ ạ ư ớ ọ ế ượ ư ữ ằ ọ ọ t đ ừ c  truy n mi ng t i này sang ng ể c l u gi ườ ế ụ ể ả ườ ề ệ ẫ ọ

ượ ạ ọ ươ ề ứ o   Ta th y r ng văn h c dân gian t n t i, l u hành theo ph   ng th c truy n mi ng: quá ằ ả ư ề ệ ấ ơ ả ủ trình sáng tác, b o l u đ u b ng trí nh . Đây là đi m khác bi   t r t c  b n c a văn h c dân ữ ế ọ ớ ư ế ế t thì văn h c dân t. N u nh  văn h c vi gian v i văn h c vi    b ng ch  vi ị   ế ệ ượ ề ệ ề gian đ  ng i  khác, qua nhi u th  h  và  các đ a ẩ ươ   ng khác nhau. Quá trình truy n mi ng v n ti p t c k  c  khi tác ph m văn h c dân ph gian đã đ c ghi chép l i.

ệ ướ ệ

ướ c th c hi n thông qua di n x ả ộ ậ ự ề ể ạ ề ộ ng, ít là m t, hai ng ượ ễ ng dân gian. Tham gia   ộ   i, nhi u là c  m t t p th  trong sinh ho t văn hóa c ng

o    Quá trình truy n mi ng đ ườ ễ di n x ồ đ ng.

ễ ề ứ ướ ể ễ ẩ ọ

ứ ộ ổ

ư ẩ ấ ễ ạ ơ ễ   ng nh : nói, k , hát, di n tác ph m văn h c dân gian. Di n ặ   ộ ng là hình th c trình bày tác ph m m t cách t ng h p. Khi hát m t bài ca dao ho c ấ   ệ ự ế ợ i th , nh c đi u và di n xu t. ượ Có nhi u hình th c di n x ợ ướ x ộ ả ễ ữ ờ di n m t c nh trên chi u chèo ta th y rõ s  k t h p gi a l ể ặ Đ c đi m trên đ ế ể ệ c th  hi n qua:

ườ ượ ệ ặ ộ

ườ ư ề c hát theo m t ho c nhi u làn đi u khác nhau. Ng i x a th ạ ư ng đ ọ

ư ạ ệ ườ   ng  + Bài ca dao th ứ hát ca dao ch  ít đ c ca dao nh  chúng ta ngày nay. Và khi đó nhân dân x a đã t o ra các   làn đi u dân ca phong phú, đa d ng.

ề ầ ờ ự ư ể

i là ca dao nh : “Cây trúc ế ậ ệ ỉ ồ ổ ế ẫ Có nhi u bài dân ca, các đi u hò, lí tiêu bi u d a trên ph n l xinh”, “Lí kéo chài”, “Se ch  lu n kim”,… v n còn ph  bi n cho đ n t n ngày nay.

ứ ể ặ ộ ể ệ     M t minh ch ng khác th  hi n đ c đi m này là bài ca dao:

ướ ẫ “_ C i nàng, anh toan d n voi,

ố ấ ợ Anh s  qu c c m, nên voi không bàn.

ẫ ợ ọ D n trâu, s  h  máu hàn,

ợ ọ ẫ D n bò, s  h  nhà nàng co gân.

ễ ố Mi n là có thú b n chân,

ẫ ộ ờ ờ D n con chu t béo, m i dân, m i làng.

ế ấ ẫ _ Chàng d n th , em l y làm sang,

ỡ ạ ư N  nào em l i phá ngang nh  là…

ườ Ng ợ i ta thách l n thách gà,

ướ ộ Nhà em thách c i m t nhà khoai lang:

ể ờ ủ C  to thì đ  m i làng,

ư ủ ỏ ọ ơ Còn nh  c  nh , h  hàng ăn ch i

ủ ẻ ơ Bao nhiêu c  m , chàng i!

ể ẻ ơ ữ Đ  cho con tr  ăn ch i gi nhà;

ủ ủ Bao nhiêu c  rím, c  hà,

ể ợ Đ  cho con l n, con gà nó ăn…”

ự ế ờ ủ ậ ể ố bài ca dao này trên th c t i hát đ i đáp c a t p th  trai gái trong ngày ự ế  là l ể ạ ậ ộ ổ Trên th c t ặ ộ h i ho c trong m t bu i sinh ho t t p th  nào đó.

ộ ọ ễ ặ

ấ ủ      + Trong chèo có nói, hát ho c ngâm, múa, h i h a (trang trí, hóa trang), di n xu t c a ệ ngh  nhân.

ố ớ ủ ề ệ ẩ ọ  Ý nghĩa c a tính truy n mi ng đ i v i các tác ph m văn h c dân gian:

ơ ợ ố ượ ớ   ệ c trau chu t, hoàn thi n, phù h p h n v i ộ ủ ộ ế ẻ ẹ ộ ph ọ ể ừ ươ ẩ ứ ồ ạ ng th c t n t ư ộ ủ   ệ i làm nên v  đ p quy n rũ, đ c đáo c a   giúp cho tác ph m nh  m t sinh th  không ng ng sinh thành và phát

ữ ể ấ ụ ứ ủ ề ệ

ấ ằ ấ ổ

ể ể ạ ọ ộ ổ

ể ủ ề ạ ọ

ị ả ể ạ ủ ị ả ả ọ ề ề ề ẩ ầ

ị ả ệ ấ ầ ấ ớ ế ố ấ ế ế ế ầ ắ ọ ẩ o   Làm cho tác ph m văn h c dân gian đ tâm tình c a nhân dân lao đ ng. ề o   Tính truy n mi ng là m t  văn h c dân gian,   tri n.ể     Ta có th  th y rõ nh ng ví d  ch ng minh cho ý nghĩa này c a tính truy n mi ng. Ai ọ cũng th y r ng đ c ca dao r t khác nghe hát dân ca. Đ c c  tích cũng làm sao thích thú ệ ệ ằ b ng nghe các ngh  nhân có tài k  k  l i truy n trong m t không gian c  tích thiêng liêng. o   T o nên tính d  b n (nhi u b n k ) c a văn h c dân gian. ư ọ   H u nh  m i th  lo i c a văn h c dân gian đ u có nhi u tác ph m có nhi u d  b n khác ư ạ ẳ nhau, ch ng h n nh : ế   ế ệ ổ ề  + Truy n c  tích: truy n “T m Cám” có nhi u d  b n v i các k t thúc khác nhau. Có k t ế ộ ướ ằ   c sôi cho Cám ch t, có k t thúc nói T m đem Cám thúc nói r ng T m sai quân h u d i n ố ậ làm m m, có k t thúc nói Cám vì h i h n mà lao đ u xu ng gi ng ch t.

ệ ế ề ề ươ ọ ị ấ ề ứ ế ị ả ươ ủ ậ ả ị ả ườ ứ ạ ọ ộ ấ i đánh giá Tr ng Th y là m t ng ự ừ ạ i vì đ o làm con mà l ồ ơ

ủ     + Truy n thuy t: truy n thuy t “Truy n An D ng V ng và M  Châu – Tr ng Th y” ị ả ừ  ọ cũng có nhi u d  b n. D  b n th  nh t đánh giá Tr ng Th y gian ác và toan tính ngay t ế ủ ắ ầ  ác báo, là s  tr ng ph t thích đáng cho đ u, vì v y cái ch t c a h n mang tính ch t ác gi   ỗ ạ   ủ ạ ẻ k  ác. Còn d  b n th  hai l i đ o làm ch ng nên mang tính nhân văn và khách quan h n.   + Ca dao: Ta xét câu ca dao sau: ớ ậ ầ ộ ầ ấ          “Râu tôm n u v i ru t b u Ch ng chan v  húp g t đ u khen ngon.” ợ ủ ấ ồ ộ ị ả      Và m t d  b n khác c a nó: ớ ộ ậ ầ ồ ủ ể ậ ả ẩ ọ “Râu tôm n u v i ru t bù ợ Ch ng chan v  húp g t đ u khen ngon.” 2. Văn h c dân gian là s n ph m c a quá trình sáng t o t p th  (tính t p th ) ể ạ ậ

ộ ố ệ ả ầ  Trong ph n này, ta cũng c n ph i làm rõ m t s  khái ni m: ầ

ể ẹ ộ ườ ể ộ ộ ộ   i, hi u theo nghĩa r ng là m t c ng

ậ ể o T p th : hi u theo nghĩa h p là m t nhóm ng ư ồ đ ng dân c .

ậ ặ s  hình thành, sáng tác, ể ệ ở ự ụ ể ủ ộ ủ ướ ư ẩ ưở ử ế ậ ồ ỉ ể o Tính t p th : là đ c tr ng c a văn h c dân gian th  hi n  ch nh s a, ti p nh n tác ph m d ọ ữ ả i nh ng  nh h ng c  th  c a c ng đ ng.

ể ể ệ ậ ọ  Tính t p th  th  hi n trong văn h c dân gian

ọ ồ ậ ể ể ề ủ ậ

ọ ầ ề

ưở ể ễ

ẩ ể ờ

ệ ớ ậ ỗ ườ

ặ ồ ố ờ

ấ ư ấ c phân chia giai c p, khi  y con ng ượ ẩ ọ

ề ệ ồ

ượ ể ẩ ư   o    T p th  bao g m nhi u cá nhân, văn h c dân gian là sáng tác c a t p th , nh ng ủ ả ủ ả ấ ả nhân dân đ u là tác gi t c      c a văn h c dân gian. C n chú ý vai trò c a cá không ph i t ứ   ệ ữ ể ng th c nhân và quan h  gi a cá nhân v i t p th  trong quá trình sáng tác, bi u di n, th ư ở ộ ọ    m t th i đi m khác nhau. Nh ng vì tác ph m văn h c dân gian. M i cá nhân tham gia  ừ ớ ầ ớ ượ ề   c và cũng không c n nh  ai đã t ng là truy n mi ng nên lâu ngày, ng i ta không nh  đ ộ   ọ ừ ớ ả  lúc xã h i . Ngu n g c đ c tr ng này là do văn h c dân gian ra đ i khá s m, t tác gi ồ ỏ ộ ư ườ ượ ư i cá nhân ch a tách ra kh i c ng đ ng, vì ch a đ   ị  ư ự ỗ ậ  nhiên đ v y m i tác ph m văn h c dân gian dù do ai sáng tác cũng t c coi nh  giá tr ữ ả ị ủ ộ    b  lãng quên còn nh ng tác chung c a c ng đ ng. Trong quá trình truy n mi ng, tên tác gi ấ ử ở ộ . ph m ngày m t phát tri n, v ờ t qua không gian và th i gian mà tr  nên b t t

ầ ư ườ

ộ ườ

ươ ậ ữ ậ ượ ậ c t p th  ti p nh n, sau đó nh ng ng ế ụ ư ặ ổ

ẩ ề ư ứ ơ

ử ệ ậ ự ổ ử ổ ợ ỉ

ẩ ọ

ư ậ ể ọ ề ẩ ề ậ

ủ ậ ệ ậ ủ ọ ả ệ ở ướ ể ễ ng, tác i kh i x   o    Quá trình sáng tác t p th  di n ra nh  sau: Lúc đ u, m t ng ộ ể ể ế ẩ   i khác (có th  thu c các ph m hình thành và đ ế ệ ữ   ị ng khác nhau ho c các th  h  khác nhau) ti p t c l u truy n, b  sung, s a ch a, đ a ph ề ộ ậ   ệ làm cho tác ph m phong phú, hoàn thi n h n v  n i dung cũng nh  hình th c ngh  thu t. ả   ạ ờ i cho phù h p tâm tr ng, cho thu n c nh Đó là s  b  sung, đính ch nh s a, đ i ý thay l ể ả ề ố ượ ậ ỗ ng và thu n tình làm cho tác ph m văn h c dân gian m i ngày thêm phát tri n c  v  s  l   ờ ả   ở ấ ượ  thành tài s n ng. Nh  v y các tác ph m văn h c dân gian sau khi ra đ i đã tr ch t l ẩ   ữ ử ế chung c a t p th ; m i cá nhân đ u có quy n ti p nh n, đóng góp, s a ch a cho tác ph m theo quan ni m và kh  năng ngh  thu t c a mình.

ụ ộ ể    M t ví d  tiêu bi u chính là bài ca dao:

ườ ẹ ấ “Tháp M i đ p nh t bông sen

ệ ẹ ấ ồ Vi t Nam đ p nh t có tên Bác H .”

ố ủ Nguyên g c c a bài ca dao là:

ườ ẹ ứ “Tháp M i đ p nh t bông sen

ệ ụ ồ ứ ẹ Vi t Nam đ p nh t có tên C  H .”

ẽ ả ủ ị t tác gi ư ủ ơ ả ượ c a m i ng ế ít ai bi ố ủ ồ c a bài ca dao trên. Ông là nhà th  B o Đ nh Giang. Câu th ườ i dân nên đ ơ ợ ử ổ

ậ ế ả ử ị ả ở ộ ố ị ả ữ ề ộ

ụ ượ ử ượ ử ớ “bông” đ ộ ố ị ả ợ ữ ượ ừ ữ ng  này đ c gi “C ” đ ữ ế ụ ư ề ế ơ        Có l ầ ọ   c đông đ o qu n chúng nguyên g c c a ông đã nói lên tâm t ứ   ữ ỉ ti p nh n, r i ch nh s a và b  sung sao cho phù h p h n. Nhân dân đã s a ch  “nh t” ấ   trong ti ng Nam B  thành ch  “nh t”. Bài ca dao này có nhi u d  b n,   m t s  d  b n thì ừ ừ   c s a thành “hoa” cho phù h p v i ngôn c s a thành “Bác” và t t ng  toàn dân. Tuy nhiên trong m t s  d  b n khác thì các t    nguyên và ầ ti p t c l u truy n trong qu n chúng.

ậ

ơ ề ị ờ ể ủ  cũng v y. Nó s ng đ ư “Ca dao x a nay bao gi ỗ ờ ề ử ườ ề ậ ữ ớ ệ   t Nam nói chung, nhà ố ố t thêm là nh  đông c, t   ớ   ế i đ u có quy n s a ch a, thêm b t cho đ n lúc viên mãn m i

Đánh giá v  bài ca dao trên nói riêng và tính t p th  c a ca dao Vi ượ ậ th  đã nh n đ nh:  tay chăm sóc và m i ng thôi.”

ể ẽ ơ ồ ể ệ ủ ọ

o Ta có th  v  s  đ  th  hi n quá trình đóng góp c a nhân dân trong văn h c dân gian ư nh  sau:

ử ụ ề

ậ ượ ấ ứ ưở ứ ự ể ạ ủ ế ễ i bi u di n, th ể ể ệ ườ ọ c m i ng ch  nó đ

ọ   ẩ o   Tính t p th  th  hi n ch  y u trong quá trình s  d ng tác ph m. V n đ  quan tr ng ở ỗ   ng th c hay không, nó đã đ t m c thành t u hay không.

ề ứ ệ ữ ố

ố ể ố ọ ệ ữ ề ệ ộ

ứ ặ ự ộ ộ

ả ủ ố ẩ ấ ớ ệ ễ ị Ứ ẽ

ậ   ệ    Quan h  gi a truy n th ng và  ng tác là h  qu  c a m i quan h  gi a cá nhân và t p ặ   th . Truy n th ng văn h c dân gian m t m t là cái v n giúp ngh  nhân dân gian  ng tác ị ướ c) d  dàng, m t m t quy (sáng tác m t cách ch p nhoáng mà không có s  chu n b  tr   ề   ơ ữ ổ ị tác.  ng tác s  cung c p nh ng đ n v  làm giàu cho truy n đ nh khuôn kh  cho vi c sáng  th ng.ố

ậ ạ ể ủ ộ ẩ

ủ ế ọ

ả ả ề ế ả ẩ ữ

ẩ ồ ạ ư t rõ tác gi ) cũng nh  tính kh  bi n (t n t ệ ị ọ ề ị ả ề ệ ử ộ ủ ệ ả ẩ ớ ồ   o Chính tính t p th  đã t o nên tính vô danh (tác ph m là c  s n ph m c a c ng đ ng ả ế   i nhi u d  b n) c a văn h c dân và không bi ạ gian. Chính vi c tác ph m văn h c dân gian không b  "h n ch " v  vi c s a ch a trong   quá trình truy n mi ng nên m i sinh ra các văn b n khác nhau c a cùng m t tác ph m.

ụ ụ ự ế ạ 3. Văn h c dân gian g n bó và ph c v  tr c ti p cho các sinh ho t khác nhau trong đ i s ng ờ ố ọ ồ ắ ự ộ c ng đ ng (Tính th c hành)

ồ ạ ề ủ ườ

ậ ủ

ậ ể ấ

ơ ể ộ ắ ọ

ự ề ụ ố ầ ớ

ạ ộ ể

ầ ấ ủ ư ọ ạ ộ ế ồ ổ ủ ề

ứ ủ ẩ ọ ữ ạ ộ ậ   ư ộ o    Sinh ho t c ng đ ng là nh ng sinh ho t chung c a nhi u ng i nh  lao đ ng t p ệ ể ễ ộ ể ộ ố ướ th , vui ch i, ca hát t p th , l  h i,… Trong cu c s ng c a nhân dân tr   c đây, vi c lao ấ ổ ế ộ ả ể ạ ượ ệ đ ng t p th  là vô cùng ph  bi n đ  có th  đ t đ c năng su t, hi u qu  cao nh t. Mà   ườ   ả ộ ị ữ ố ợ ố ượ t gi a m i ng c nh p nhàng thì b t bu c ph i có s  ph i h p t mu n lao đ ng đ i. ụ ụ ự ế ờ ượ ẩ Ph n l n các tác ph m văn h c dân gian đ   c ra đ i, truy n t ng và ph c v  tr c ti p cho ườ   ồ ng nhu c u  y c a các sinh ho t c ng đ ng. Có th  nói, sinh ho t c ng đ ng là môi tr ố ả ộ ọ hình thành, l u truy n và bi n đ i c a văn h c dân gian, nó chi ph i c  n i dung và hình   th c c a tác ph m văn h c dân gian.

ạ ộ ố ợ ủ ệ ọ ị

ạ   o    Văn h c dân gian đóng vai trò ph i h p ho t đ ng theo nh p đi u c a chính ho t ộ đ ng đó.

ư ướ ườ ạ i, hò giã g o th ề ệ ộ

ề ấ ị ề ế ạ ưở ươ

ạ ơ ủ ố ợ   ụ   Các bài ca dao nh  hò chèo thuy n, hò kéo l ng có tác d ng ph i h p ị   ị ộ đ ng tác theo m t nh p đi u nh t đ nh. Hò chèo thuy n trên sông Mã (Thanh Hóa) có nh p ẹ ệ i mang âm h đi u nhanh, m nh; hò chèo thuy n trên sông H ng (Hu ) l   ng nh  nhàng, ế ấ ớ ẻ ơ ộ khoan khoái h n, đúng v i v  th  m ng thanh tĩnh c a vùng đ t Hu ; …

ạ ộ ợ ả ứ ể ọ ườ   i

o    Văn h c dân gian gây không khí đ  kích thích ho t đ ng, g i c m h ng cho ng trong cu c.ộ

ấ ạ ộ ứ ề ầ ả

ọ ể ạ ượ ạ ộ ả ủ ệ ậ ọ B t kì ho t đ ng nào cũng c n có c m h ng. Văn h c dân gian luôn gây ra ni m say mê cho nhân dân, vì v y đóng vai trò quan tr ng đ  t o đ c hi u qu  c a ho t đ ng.

ạ ụ ể ẻ ể ườ ả i ta k  m t truy n c ườ ặ ườ i s ng khoái và không khí vui v  đ  con ng ệ ườ ể ộ ể ạ   i là đ  t o ự   ạ ộ i tham gia ho t đ ng tích c c

ố ả ạ ẳ   Ch ng h n, đ t trong b i c nh sinh ho t c  th , ng ế nên ti ng c h n. ơ

ọ ụ ụ ự ộ ố ớ

ư ậ ồ ủ ế ở ế ọ  văn h c vi t, vì th ề ể ổ ậ ủ ạ ộ ự ộ ặ ọ ắ o   Nh  v y văn h c dân gian g n li n v i cu c s ng và ph c v  tr c ti p cho các sinh   ế  ặ ho t c ng đ ng c a nhân dân. Đ c đi m này hoàn toàn không có  ư tính th c hành cũng là m t đ c tr ng n i b t c a văn h c dân gian.

ơ ả ủ ế ề ư ặ ổ ọ ệ 4. T ng k t v  các đ c tr ng c  b n c a văn h c dân gian Vi t Nam:

ứ ầ ể ể ử ụ ơ ồ ị ế ắ ơ ượ ễ   Ta s  d ng s  đ  sau đ  bi u di n các đ n v  ki n th c c n n m đ c: