30
ĐẠI CƯƠNG HỆ TUẦN HOÀN
1. TUẦN HOÀN MÁU NÓI CHUNG
1.1. Hệ máu đỏ
- Tim là một tạng có nhiệm vụ co bóp vừa đẩy máu vào các động mạch và hút
máu từ các tĩnh mạch trở về.
- Hệ động mạch: dẫn máu từ tim đến các cơ quan và tổ chức. Gồm có động mạch
chủ, động mạch phổi, động mạch vành, chúng có đặc điểm như sau:
+ Thành rất dày.
+ Có nhiều tổ chức chun.
+ Máu màu đỏ tươi, nhiều O2 (trừ động mạch phổi).
- Hệ tĩnh mạch: dẫn máu từ cơ quan và tổ chức về tim. Gồm có tĩnh mạch chủ
trên, tĩnh mạch chủ dưới, tĩnh mạch vành, tĩnh mạch phổi, tĩnh mạch gánh, chúng có
các đặc điểm như sau:
+ Thành mạch rất mỏng.
+ Trong lòng tĩnh mạch có các van (trừ tĩnh mạch gánh).
+ Máu màu tím có nhiều CO2 (trừ tĩnh mạch phổi).
- Hệ mao mạch: là những mạch máu rất nhỏ, nằm trong tổ chức của các cơ quan,
là cầu nối giữa hệ động mạch và hệ tĩnh mạch. Thành của mao mạch rất mỏng để cho
các chất đi vào các cơ quan, đồng thời các chất thải bỏ từ cơ quan đi vào lòng mạch.
1. Ống thu bạch huyết
2. Tĩnh mạch chủ trên
3. Tĩnh mạch chủ dưới
4. Ống ngực
5. Gan
6. Tĩnh mạnh cửa
7. Lách
8. Tuyến tụy
9. Mạch bạch huyết
10. Ruột
11. Mạch bạch huyết
Hình 1.18. Tuần hoàn tĩnh mạch chủ và hệ bạch huyết
1.2. Hệ bạch huyết (máu trắng)
Gồm các hạch bạch huyết, các ống dẫn bạch huyết (hay mạch bạch huyết). Hệ
bạch huyết có chức năng tăng cường cho hệ tĩnh mạch cũng mang dưỡng chấp về tim,
31
đồng thời còn là nơi sản xuất ra các tân bào.
2. KHÁI NIỆM VỀ VÒNG TUẦN HOÀN
Về chức năng trong cơ thể có 2 vòng tuần hoàn chính:
- Máu từ tâm thất trái đẩy qua hệ thống động mạch chủ đi nuôi dưỡng cho các tổ
chức cơ quan; rồi được dẫn về tim theo hệ thống tĩnh mạch chủ trên, hệ thống tĩnh
mạch chủ dưới, đổ về tâm nhĩ phải gọi là vòng đại tuần hoàn.
- Máu từ tâm thất phải được đẩy qua động mạch phổi, lên phổi để trao đổi khí rồi
theo các tĩnh mạch phổi đổ về tâm nhĩ trái gọi là vòng tiểu tuần hoàn. Ngoài 2 vòng
tuần hoàn trên, riêng hệ mạch máu nuôi dưỡng cho quả tim có cấu tạo đặc biệt gọi là
vòng tuần hoàn vành của tim hay vòng tuần hoàn thứ ba của cơ thể.
Vì có hệ mao mạch nên thực chất tuần hoàn chỉ có một vòng khép kín.
3. QUÁ TRÌNH PHÁT TRIỂN TIM PHÔI THAI VÀ CÁC MẠCH MÁU LỚN
Tim lúc nguyên thuỷ bao gồm có 2 mầm đứng dọc ở phía trước cổ của bào thai
(được lá thanh mạc bọc xung quanh nối nó với ống tiêu hoá, sau này tạo thành một
mạc treo). Trong quá trình trở thành quả tim hoàn chỉnh có 3 hiện tượng lớn xảy ra.
- Sự gấp khúc của ống tim nguyên thủy.
- Sự chia đôi của ống tim nguyên thủy.
- Sự hình thành các buồng tim và các van tim.
3.1. Sự gấp khúc của ống tim nguyên thủy
Ống tim nguyên thủy phát triển để trở thành tim, quá trình này xảy ra trong một
xoang ngắn cho nên nó có hiện tượng gấp khúc, thay đổi về kích thước và phân đoạn,
có các chỗ phình và các chỗ hẹp.
3.1.1. Các chỗ phình
Lần lượt từ trên xuống gồm có:
- Hành động mạch là phần đầu của các thân động mạch lớn đi từ tim ra, sau này
phát triển thành động mạch chủ và động mạch phổi.
- Tâm thất nguyên thủy, sau này phát triển thành tâm thất.
- Tâm nhĩ nguyên thủy, sau này phát triển thành các tâm nhĩ.
- Xoang tĩnh mạch sau này phát triển các tĩnh mạch lớn.
3.1.2. Các chỗ hẹp
Cũng lần lượt từ trên xuống có:
- Eo Hale (Haller), nằm giữa hành động mạch và tâm thất nguyên thủy.
- Lỗ nhĩ thất nguyên thuỷ nằm giữa tâm thất nguyên thuỷ và tâm nhĩ nguyên
thủy.
32
- Chỗ thắt giữa tâm nhĩ nguyên thủy và xoang tĩnh mạch.
Tim vì phát triển trong một xoang ngắn, nên phải gấp khúc lại. Khi gấp khúc thì
phần dưới của ống tim (bao gồm xoang tĩnh mạch và tâm nhĩ nguyên thủy) bị đẩy lên
trên ra sau, còn phần trên (gồm hành động mạch và tâm thất nguyên thủy) bị đẩy ra
trước và xuống dưới. Do vậy khi tim hoàn chỉnh, phía trước gồm có tâm thất ở dưới,
các động mạch lớn ở trên, phía sau gồm có các thân tĩnh mạch lớn và các tâm nhĩ,
đồng thời ở các tâm nhĩ có một phần phát triển nhô ra trước tạo thành 2 tiểu nhĩ ở hai
bên hành động mạch.
3.2. Sự chia đôi ống tim nguyên thủy
Tim Phôi thai chỉ là một ống. Ống này được chia làm 2 nửa, do sự chia đôi của lỗ
nhĩ thất, sự hình thành các vách liên nhĩ, liên thất và vách liên chủ phổi.
3.2.1. Sự chia đôi của lỗ nhĩ thất
Lỗ nhĩ thất nguyên thủy lúc đầu chỉ là một khe hẹp kéo dài, có 2 bờ trên dưới,
đến tuần thứ 3 hay thứ 4 của bào thai thì phần giữa của khe này bắt đầu thắt hẹp lại, 2
bờ của khe phát triển xích lại gần nhau rồi dính chặt vào nhau tạo thành một vách
trung gian và chia lỗ nhĩ thất nguyên thủy thành 2 lỗ phải và trái.
1. Nụ động mạch
2. Tâm thất
3. Tâm nhĩ
4. Thân động mạch
5. Hành động mạch
6. Xoang tĩnh mạch
7. Tĩnh mạch chủ trên
8. Tĩnh mạch chủ dưới
9. Thân động mạch phổi
10. Động mạch chủ
A. Các ống nội tim
B. Ống tim nguyên thủy
C. Sự gấp khúc của ống tim
nguyên thuỷ
D. E. Sự hình thành và phân
chia hành động mạch
F. Tim trưởng thành
Hình 1.29. Sơ đồ phát triển phôi thai của tim
3.2.2. Sự tạo thành vách liên nhĩ
Ở thành tâm nhĩ nguyên thủy có 2 vách đứng dọc.
- Vách tiền phát (ở bên trái) được tách ra từ thành sau trên của tâm nhĩ rồi phát
triển ra trước và xuống dưới. Ở phía dưới tới dính vào vách trung gian, còn ở phía
trước thì tiến tới gần thành trước của tâm nhĩ thì dừng lại không dính vào thành này.
- Vách thứ phát (ở bên phải) tách ra từ thành trước trên của tâm nhĩ, đối diện với
33
vách tiên phát.
Cả 2 vách trên phát triển tiến lại gần nhau nhưng không dính hẳn vào nhau mà
chỉ áp vào nhau để lại một khe. Vì vậy trong thời kỳ bào thai máu của tâm nhĩ phải có
áp lực cao hơn lách qua khe giữa 2 vách này sang tâm nhĩ trái.
Khi thai nhi ra đời phổi bắt đầu thở, máu ở tâm nhĩ trái có áp lực bằng tâm nhĩ
phải và hai vách trên áp sát nhau, dính chặt vào nhau. Lúc đó 2 tâm nhĩ mới được ngăn
cách nhau hoàn toàn và chỉ để lại một di tích là hố bầu dục.
3.2.3. Sự hình thành vách liên thất
Phần lớn vách liên thất được tạo nên bởi một vách tách ở thành sau dưới của tâm
thất nguyên thủy gọi là vách dưới. Vách dưới bắt đầu từ mỏm tim tiến dần lên trên để
dính vào vách trung gian nhưng đường dính hơi lệch sang phải so với đường dính của
vách tiền phát, cho nên có một phần vách trung gian nằm giữa tâm nhĩ phải và tâm thất
trái. Vách dưới dừng lại ở gần lỗ thông của tâm thất với hành động mạch, nên hai tâm
thất ở phía trên sẽ được vách liên chủ phổi ngăn cách và bổ xung cho vách dưới.
3.2.4. Sự hình thành vách liên chủ phổi và các cung động mạch lớn
Hành động mạch từ tâm thất nguyên thủy đi ra được một đoạn thì chia làm 2 nửa
bởi vách liên chủ phổi, vách này xuất phát từ trên phát triển xuống dưới rồi dính vào
bờ trên của vách dưới. Vì vậy vách liên thất bao gồm có 2 phần: phần trên là màng,
phần dưới là cơ.
Vách liên chủ phổi chia hành động mạch làm 2 nửa: nửa ở trước là động mạch
phối, nửa sau là động mạch chủ. Từ đó hai hệ thống động mạch chủ và động mạch
phổi được hình thành. Nhưng trong thời kỳ bào thai do phổi chưa hoạt động nên phần
lớn máu vẫn từ hệ thống động mạch phổi qua một ống thông động mạch (ống Bôtal)
để sang động mạch chủ. Sau khi thai nhi ra đời ống thông động mạch teo đi để lại một
dây chằng động mạch. Nếu còn ống Bôtal sẽ sinh ra bệnh thông động mạch.
3.3. Sự hình thành các buồng tim và các van tim
3.3.1. Sự hình thành các tâm nhĩ
Sau khi vách liên nhĩ được hình thành thì tâm nhĩ phải và tâm nhĩ trái được ngăn
cách nhau và phát triển phình to ra, các xoang tĩnh mạch cũng phình to ra để tạo nên
một phần thành của các tâm nhĩ. Các thân tĩnh mạch lớn lúc đầu đổ chung vào một
xoang tĩnh mạch thì bây giờ được đổ thẳng vào các tâm nhĩ bởi các lỗ riêng biệt. Hai
tĩnh mạch chủ trên, chủ dưới đổ vào tâm nhĩ phải, còn bốn tĩnh mạch phổi sẽ đổ vào
tâm nhĩ trái.
3.3.2. Sự hình thành các tâm thất
Lúc đầu các tâm thất được cấu tạo bởi các sợi cơ nối với nhau một cách thưa
thớt, nên trong toàn bộ tâm thất như một thể xốp gồm nhiều hốc, khoang tâm thất
thông với các hốc đó nên lớp nội tâm mạc phủ xoang tim cũng phủ luôn cả các hốc đó.
Trong quá trình phát triển các sợi cơ ở phía ngoài phát triển tăng lên nhanh chóng, dầy
34
xít lại với nhau, tạo nên các thành của tâm thất. Còn các sợi cơ ở phía trong thì teo đi
tạo nên các trụ cơ, cầu cơ, gờ cơ và các dây chằng van tim.
3.3.3. Sự hình thành các van tim
Có hai loại van tim:
- Các van nhĩ thất: lỗ nhĩ thất bên phải có van 3 lá, ở lỗ như thất bên trái có van 2
lá. Các lá van ở phía trong được tạo nên một phần bởi vách trung gian, còn các lá van
khác do lớp cơ tim trong cùng bị thoái hoá tạo nên, ở bề mặt ở các lá van tim đều được
bao phủ một lớp nội mạc và có các dây chằng van tim bám vào.
- Các van động mạch: lúc đầu ở hành động mạch có 4 lá van hình tổ chim (một lá
trước, 2 lá bên và một lá sau). Khi vách liên chủ phổi phát triển chia đôi hành động
mạch thì nó chia đôi luôn cả 2 lá bên tạo thành 6 lá van, do đó ở mỗi lỗ động mạch đều
có 3 lá van hình tổ chim hay van Σ (sigma) giống nhau.
Lỗ động mạch phổi có 3 lá van, một lá van trước, 2 lá sau bên. Lỗ động mạch
chủ có một lá sau, hai lá trước bên giống nhau.
4. VÒNG TUẦN HOÀN THAI NHI
4.1. Tuần hoàn thai nhi
Trong suốt thời gian ở trong bụng mẹ, sự dinh dưỡng của thai nhi đều do các chất
lấy từ máu của người mẹ. Nói một cách khác: tuần hoàn thai nhi gắn chặt với tuần
hoàn của rau thai.
Kể từ cuối tháng thứ 2 máu trong hệ thống mao mạch của các tua rau chứa dầy
máu chất dinh dưỡng và ôxy trở về thai nhi theo tĩnh mạch rốn của thai (máu đỏ) khi
tĩnh mạch rốn tới gần tĩnh mạch chủ dưới máu đỏ có một phần qua ống tĩnh mạch (ống
Arantius), một phần qua tĩnh mạch cửa vào gan rồi qua các tĩnh mạch trên gan để cùng
đổ vào tĩnh mạch chủ dưới.
Từ đó máu đỏ của tĩnh mạch rốn bị trộn lẫn với máu đen của hệ tĩnh mạch chủ
dưới rồi đổ vào tâm nhĩ phải. Ở đây máu từ tâm nhĩ phải phần lớn lách qua lỗ Bôtal
sang tâm nhĩ trái, rồi xuống tâm thất trái, rồi đẩy vào hệ thống động mạch chủ đi nuôi
dưỡng cho cơ thể thai nhi. Còn một phần máu từ tâm nhĩ phải xuống tâm thất phải rồi
đẩy lên qua phổi qua động mạch phổi. Nhưng do phổi chưa hoạt động nên chỉ có một
phần nhỏ máu lên nuôi dưỡng cho phổi. Còn phần lớn máu qua ống thông động mạch
sang hệ động mạch chủ để cùng đi nuôi dưỡng cho các cơ quan của thai nhi.
Cuối cùng theo 2 động mạch rốn của thai nhi tới trao đổi chất ở rau thai, rồi lại
được theo tĩnh mạch rốn trở về thai nhi. Quá trình trên lặp đi lặp lại nhiều lần gọi là
vòng tuần hoàn thai nhi hay tuần hoàn rau thai.
Qua đó ta thấy tuần hoàn thai nhi có 3 đặc điểm: phần lớn máu pha trộn, vòng
tiểu tuần hoàn chưa hoạt động do một số cấu tạo của tim chưa hoàn chỉnh, tuần hoàn
thai nhi gắn chặt với rau thai.