MẠCH PHÙ
( ¯ B ¯ ß - FLOATING PULSE - PULSE SUPERFICIEL)
A- ĐẠI CƯƠNG
- Phù là nổi, Mạch lúc nào cũng nổi sát ở da vì vậy gọi là mạch Phù.
- Thiên ‘Ngọc Cơ Chân Tạng Luận’ (T. Vấn 19) ghi:”Mạch mùa Thu tức là mạch của Phế, thuộc
phương tây, muôn vật nhờ đó tới kỳ thu thành, vì vậy khi đến thì nhẹ, hư mà Phù, khi đến thì
gấp, lúc đi thì tan tác (tán), vì vậy gọi là Phù”.
- Thiên ‘Tuyên Minh Ngũ Khí’ (T. Vấn 23) ghi:”Phế mạch Mao, ứng với thời bệnh là mùa Thu,
ở tạng là Phế, mạch Phế Phù vì vậy mạch Phù cũng là mạch Mao”.
B- MẠCH TƯỢNG CỦA PHÙ
- Nan thứ 18 (Nan kinh) ghi:”Mạch Phù là mạch đi ở trên thịt”
- Chương ‘Mạch Hình Trạng Chỉ Hạ Bí Quyết’ (M. Kinh) ghi:”Mạch Phù nhấc tay lên thì có dư,
ấn tay xuống thì không đủ”.
- Chương ‘Sư Truyền Tam Thập Nhị Tắc’ (CTT. Muội) ghi:”Mạch Phù đè xuống thì hơi giảm
nhưng không rỗng, nhấc lên thì nổi phù lên mà đi lưu lợi”.
- Quyển ‘Y Gia Quan Miện’ (HTYTT. Lĩnh) ghi:”Phù là mạch dương, ấn nhẹ tay thì thấy đập ở
đầu ngón tay rất rõ ràng đầy đủ, ấn nặng tay thì kém hẳn”.
- Sách ‘Trung Y Học Khái Luận’ ghi:”Mạch Phù đi nổi ở ngoài mặt da, ấn nhẹ thấy ứng ngay ở
ngón tay”.
HÌNH VẼ BIỂU DIỄN MẠCH PHÙ
- Sách ‘Đồ Chú Nan Kinh Mạch Quyết’ và sách ‘Tam Tài Đồ Hội’ ghi lại hình vẽ mạch Phù như
sau:
- Sách ‘Mạch Chẩn’ vẽ như sau:
- Sách ‘Tân Biên Trung Y Học Khái Yếu’ diễn tả mạch Phù như sau: Lúc đặt áp lực rất nhẹ (phù
thủ ) thì thấy đường cong động mạch nổi lên nhiều, càng đặt thêm áp lực (trung và trầm thủ) thấy
hình sóng mạch càng nhỏ đi:
- Về hình ảnh mạch Phù, sách ‘Trung Y Học Cơ Sở ‘ mô tả:”Đường cong của mạch Phù lên
nhanh và thẳng tới đỉnh mạch ở đầu sóng đập, đầu sóng đập cũng chỉ nhô lên 1 chút chứ không
nhô cao, nhánh Catarot đi xuống cũng rất chậm, dốc thoai thoải”.
- Sách ‘Kết Hợp YHCT với YHHĐ Trong Lâm Sàng’ ghi:”Từ chân mạch sóng đi nhanh và
thẳng tới đỉnh mạch rồi đi rẽ lên trên 1 nửa thân mạch, suốt thời gian tim đẩy máu ra ngoài động
mạch. Điều này tương ứng với cách mô tả của YHCT là lúc mới khẽ đặt đầu ngón tay lên động
mạch quay đã cảm thấy là đụng ngay vào đầu sóng mạch và mạch đập rõ ở đầu ngón tay của thầy
thuốc”.
C- NGUYÊN NHÂN PHÁT SINH MẠCH PHÙ
- Theo sách ‘Mạch Chẩn’, lời chú giải của Đường Dung Xuyên về mạch Phù như sau:”Luận về
khí phận ta có mạch Phù, Trầm, Khẩn, 3 mạch này đều lấy khí phận làm chủ. Luồng mạch nằm
trong các màng mỡ của tấu lý ... Nếu Vệ khí tống ra ngoài thì luồng mạch sẽ theo ra ngoài (phù)
để thăng lên... Tức là khí ngoại cảm đang ở bì phu, trong lúc đó vệ khí bên trong bị bức bách
đánh ra ngoài làm cho luồng mạch bị đánh và động lên thành ra (mạch) Phù như muốn xuất ra
ngoài”.
- Chương ‘Sư Truyền Tam Thập Nhị Tắc’ (CTT. Muội)ghi:”Phù là ứng với kinh lạc, cơ biểu, do
tà khí xâm nhập vào 3 kinh dương, bức bách mạch khí ra ngoài, vì vậy tượng mạch nổi đầy lên
(phuø) dưới ngón tay”.
- Sách ‘Tân Biên Trung Y Học Khái Yếu’ và sách ‘Trung Y Biện Chứng Luận Trị Giảng Nghĩa’
cho rằng mạch Phù phát sinh có thể do:
· Lượng máu ở tim tống ra được tăng lên.
· Sức co bóp của thành mạch kém.
- Sách ‘Hoàng Hán Y Học’ ghi:”Mạch Phù là do sức của huyết áp đầy ra. Mạch này xuất hiện
vào thời kỳ tim đẩy máu ra”.
- Sách ‘Trung Y Chẩn Đoán Học Giảng Nghĩa’ giải thích : ”Tà khí xâm nhập vào cơ biểu, tấu lý,
vệ dương chống nhau với ngoại tà thì mạch khí biểu hiện ở ngoài ứng vào trong mà Phù”.
- Sách ‘Cảnh Nhạc Toàn Thư’ ghi:”...Âm hư huyết thiếu, khí trung tiêu hư tổn ắt sinh ra Phù (vô
lực)”.
- Sách ‘KH YHHĐ với YHCT Trong Lâm Sàng’ cũng ghi nhận rằng :”Mạch Phù hiện lên trên
(qua) máy suốt thời gian tống máu tâm thu”.
D- MẠCH PHÙ CHỦ BỆNH
-Thiên ‘Mạch Yếu Tinh Vi Luận’ (T. Vấn 17) ghi:”Phù mà tán là chứng chóng mặt, đi đứng
không vững. Các mạch Phù mà người bệnh không nóng nẩy đều thuộc về dương, là bệnh nhiệt”.
- Chương ‘Biện Thái Dương Mạch Chứng Tịnh Trị’ (TH. Luận) ghi:”Thái dương bệnh thì mạch
Phù. Mạch Phù là bệnh ở phần biểu”.
- Mục ‘Thổ Nục... Bệnh Mạch Chứng Trị’ (KQY. Lược) ghi:”Mạch ở bộ xích Phù: mắt vàng,
chảy máu mũi”.
- Chương ‘Bình Tam Quan Bệnh Hậu Tịnh Nghi Trị’ (M. Kinh) ghi:”Mạch thốn khẩu Phù là
trúng phong, phát sốt, đầu đau... Mạch bộ quan Phù thì bụng đầy không muốn ăn... Mạch bộ xích
Phù là nhiệt phong tụ ở dưới, tiểu khó...”. ”Mạch ở bộ quan hơi Phù là nhiệt tích tụ ở Vị, nôn ra
giun, hay quên”.
- Mục ‘Hiệu Chính Tần Hồ Mạch Học’ (ĐCNKM.Quyết) ghi:”Bộ thốn mà Phù là đầu đau,
chóng mặt hoặc phong đàm tụ ở ngực. Bộ quan Phù là Tỳ suy, Can vượng. Bộ xích Phù (ở trung
ấn) là tiểu không thông”.
- Chương ‘Y Gia Quan Miện’ (HTYTT. Lĩnh) ghi:”Bộ Tâm (tả thốn) Phù thì thần không yên, nói
cuồng, kinh sợ . Bộ Can (tả quan) Phù thì tê liệt, co quắp, tức ngực, cơ thể đau nhức. Bộ Thận (tả
xích) Phù thì ói ra máu, lưng đau, răng đau. Phù mà vô lực là có nhọt ở đầu gối chân . Bộ Tỳ
(hữu quan) Phù thì bị lỵ, suyễn, tiêu chảy, ăn kém . Bộ Phế (hữu thốn) Phù thì suyễn, trường
phong, mặt nặng, Phế ung (áp xe phổi)”.
- Sách ‘Trung Y Học Khái Luận’ ghi:”Mạch Phù phần nhiều thấy ở chứng biểu, phong tà còn ở
bên ngoài. Nếu như mạch Phù vô lực thì thuộc về hư chứng”.
- Sách ‘Trung Y Chẩn Đoán Học Giảng Nghĩa’ ghi:”Mạch Phù chỉ chứng ở biểu, có lực là biểu
thực, không lực là biểu hư”.
- Sách ‘Mạch Học Giảng Nghĩa’ ghi:”Mạch Phù chủ bệnh nhiệt, đầu đau, gáy cứng, sợ lạnh, gió,
ra mồ hôi, mũi nghẹt, ho khan, khát nước, suyễn, nôn, bỉ khối, phong thủy, bì thủy, khí nghịch
lên, huyết hư”.
Tả Thốn PHÙ
Tâm Dương bốc lên, mất ngủ,
buồn bực.
Hữu Thốn PHÙ
Thương phong, cảm mạo, Phế
khí nghịch lên, suyễn, ho khan.
Tả Quan PHÙ
Can khí thống.
Hữu Quan PHÙ
Tỳ khí trướng, nôn mửa.
Xích PHÙ
Thận khí không đủ, thắt lưng đau, chóng mặt, tiểu khó, kinh
nguyệt không đều.
- Sách’Tân Biên Trung Y Học Khái Yếu’ ghi:”Bệnh truyền nhiễm mới phát thường thấy mạch
Phù”.
E- MẠCH PHÙ KIÊM MẠCH BỆNH
- Thiên ‘Thị Thung Dung Luận’ (T. Vấn 76) ghi:”Mạch Phù mà Huyền là Thận bất túc”.
- Nan thứ 4 (N. Kinh) ghi:”Tâm và Phế đều Phù làm sao mà phân biệt? -Thưa: Phù mà Đại, Tán
là Tâm bệnh, Phù mà Đoản, Sáp là Phế bệnh”.
- Chương ‘Biện Mạch Pháp’ (TH. Luận) ghi:”Mạch thốn khẩu Phù mà Khẩn. Phù là phong,
Khẩn là hàn “-”Mạch Phù mà Hồng, mình đổ mồ hôi ra như dầu, suyễn, không nuốt nước miếng
được, cơ thể mất cảm giác, khi tỉnh khi loạn, mạch sống tuyệt vậy”. -”Mạch Phù Trì, mặt nóng
đỏ mà run sợ, trong 6-7 ngày phải ra mồ hôi mà giải, nếu không sẽ phát sốt mà mạch càng Trì.
Trì là vô dương, vì vậy không cho ra mồ hôi được, thân mình người bệnh sẽ sinh ra ngứa”.
- Chương ‘Biện Dương Minh Mạch Chứng Tịnh Trị’ (TH. Luận) ghi:”Dương minh bệnh, mạch
Phù Khẩn thì nóng từng cơn mà phát tác có lúc”.
- Chương ‘Biện Thiếu Dương Bệnh Mạch Chứng Tịnh Trị’ (TH. Luận) ghi:”Tam dương cùng
bệnh, mạch Phù Đại, chỉ có muốn nằm ngủ, mắt vừa nhắm thì ra mồ hôi”.
- Chương ‘Biện Quyết Âm Bệnh Mạch Chứng Tịnh Trị’ (TH. Luận) ghi:”Kiết lỵ mà mạch lại
Phù Sác ở bộ thốn, xích thì Sáp, đại tiện ắt phải có máu mủ”.
- Chương ‘Huyết Tý Hư Lao Bệnh Mạch Chứng Tịnh Trị’ (KQY. Lược) ghi:”Đàn ông thấy
mạch Phù Nhược mà Sáp thì tinh khí trong, lỏng, vì vậy mà không có con được”.
- Chương ‘Phúc Mãn... Bệnh Mạch Chứng Tịnh Trị’ (KQY. Lược) ghi:”Mạch thốn khẩu Phù mà
Đại, ấn tay lại thấy Sáp, nên biết là ăn không tiêu”.
- Chương ‘Sang Ung... Mạch Chứng Trị’ (KQY. Lược) ghi:”Các mạch Phù Sác thì phát sốt, nếu
lại sợ lạnh mà có chỗ đau thì phải phát ra mụt nhọt”.
- Chương ‘Biện Tam Bộ Cửu Hậu Mạch Chứng’ (M. Kinh) ghi:”Mạch Phù mà Đại là trúng
phong, đầu nặng, mũi nghẹt”-”3 bộ mạch Phù mà Hoãn là bì phu mất cảm giác “-”Phù, Hồng,
Đại, Trường là chóng mặt, điên “-”Phù mà Hoạt là ăn không tiêu, Tỳ không vận hóa “-”Phù mà
Tế Hoạt là thương thực”-”Phù mà Đoản là Phế bị tổn thương”.
- Mục ‘Hiệu Chính Tần Hồ Mạch Học’ (ĐCNKM. Quyết) ghi:
· Mạch Phù Trì là trúng phong.
· Phù Sác là phong nhiệt.
· Phù Hồng là hư nhiệt.
· Phù Khẩn là phong hàn.
· Phù Tán là hư lao.
· Phù Hư là thương thử.
· Phù Khổng là mất máu.
· Phù Hoãn là phong thấp.
- Sách ‘Mạch Học Giảng Nghĩa’ ghi:
· Mạch Phù Hoãn là phong.
· Phù Sác là nhiệt.
· Phù Khẩn là Hàn.
· Phù Sáp là thấp.
· Phù Hoạt là đàm hỏa, ăn uống không tiêu.