TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, Trường Đại học Khoa học, ĐH Huế
Tập 23, Số 3 (2023)
145
ĐÁNH GIÁ TIỀM NĂNG PHÁT TRIỂN DU LỊCH CỘNG ĐỒNG
Ở THỊ XÃ AYUN PA, TỈNH GIA LAI
Nguyễn Minh Nguyệt1, Bùi Thị Thu2*, Hà Thị Như Ngọc3
1Học viện Báo chí và Tuyên truyền
2Trường Đại học Khoa học, Đại học Huế
3 Học viên cao học, Trường THPT Lê Thánh Tông
*Email: buithithu@hueuni.edu.vn
Ngày nhận bài: 18/10/2023; ngày hoàn thành phản biện: 8/11/2023; ngày duyệt đăng: 12/12/2023
TÓM TẮT
Thị xã Ayun Pa là khu vực có cảnh sắc tự nhiên độc đáo và văn hóa bản địa đặc
sắc. Đây là điều kiện quan trọng để phát triển du lịch cộng đồng. Trong nghiên
cứu này, các phương pháp chính được sử dụng gồm thu thập tài liệu thứ cấp, lấy ý
kiến chuyên gia, khảo sát thực địa kết hợp điều tra xã hội học và đánh giá tiềm
năng du lịch cộng đồng theo thang điểm tổng hợp. Kết quả đánh giá cho thấy, khu
vực này có tiềm năng khá thuận lợi cho phát triển du lịch cộng đồng. Kết quả
nghiên cứu này kết hợp với nhu cầu tham gia của người dân và kế hoạch phát
triển du lịch cộng đồng của địa phương là những cơ sở quan trọng để đề xuất một
số giải pháp phát triển du lịch cộng đồng ở thị xã Ayun Pa trong tương lai liên
quan đến nâng cao chất lượng nguồn nhân lực du lịch và xây dựng, hoàn thiện
chính sách phát triển du lịch cộng đồng ở địa phương.
Từ khóa: Du lịch, Du lịch cộng đồng, TX. Ayun Pa, Gia Lai.
1. MỞ ĐẦU
Du lịch cộng đồng (DLCĐ) là loại hình du lịch được phát triển trên cơ sở các giá
trị văn hóa của cộng đồng, do cộng đồng dân cư quản lý, tổ chức khai thác và hưởng
lợi. Đây được xem là mô hình du lịch bền vững, góp phần xóa đói giảm nghèo, đồng
thời khuyến khích sự đóng góp của người dân bản địa trong việc hình thành các sản
phẩm du lịch đặc trưng tại địa phương. DLCĐ được quan tâm nghiên cứu trong
những năm gần đây. Đáng chú ý phải kể đến công trình của Võ Quế, Bùi Thị Hải Yến
[6,10],… với định hướng vào những vấn đề mang tính lý thuyết về DLCĐ. Bên cạnh
Đánh giá tiềm năng phát triển du lịch cộng đồng ở thị xã Ayun Pa, tỉnh Gia Lai
146
đó, các nghiên cứu của Nguyễn Quang Tân và cs (2019), Trần Đăng Ninh (2019),
Nguyễn Văn Đính (2021),… lại đi sâu vào phân tích thực trạng phát triển các mô hình
DLCĐ tại các huyện, tỉnh miền núi của Việt Nam [4,5,7]. Sự gia tăng nhanh chóng các
nghiên cứu này cho thấy có sự quan tâm đối với phát triển DLCĐ ở các địa phương
nhiều tiềm năng.
Thị xã (TX.) Ayun Pa nằm về phía Đông Nam của tỉnh Gia Lai, có diện tích
287,18 km2 với nhiều nét đặc sắc về văn hóa bản địa và cảnh sắc tự nhiên độc đáo.
DLCĐ đang dần dần hình thành và phát triển. Tuy nhiên, DLCĐ của TX. Ayun Pa hiện
còn rất hạn chế, thiếu kế hoạch cụ thể, thiếu vốn cho đầu tư phát triển, lao động được
đào tạo chuyên môn du lịch rất ít, đời sống của người dân đồng bào dân tộc bản địa
người Jrai gặp nhiều khó khăn, các nguồn lực cho phát triển du lịch của TX. Ayun Pa
chưa được khai thác hiệu quả, đồng bộ, chưa được quy hoạch đầy đủ. Chính vì thế, bài
báo tập trung vào đánh giá mức độ thuận lợi của tiềm năng phát triển DLCĐ ở TX.
Ayun Pa, từ đó làm cơ sở đề xuất các giải pháp phát triển DLCĐ nhằm nâng cao đời
sống người dân, hướng đến phát triển du lịch bền vững tại khu vực này.
2. DỮ LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
2.1. Dữ liệu
- Dữ liệu thứ cấp bao gồm các công trình nghiên cứu của các nhà khoa học về
DLCĐ; các nghị quyết, quy hoạch phát triển DLCĐ; các báo cáo về điều kiện tự nhiên,
kế hoạch và quy hoạch phát triển du lịch TX. Ayun Pa và tỉnh Gia Lai,…
- Dữ liệu sơ cấp có được từ quá trình khảo sát thực tế để kiểm định những tài
liệu đã có và bổ sung thêm thông tin còn thiếu về hoạt động DLCĐ ở địa phương.
2.2. Phương pháp nghiên cứu
* Phương pháp thu thập dữ liệu thứ cấp: Các dữ liệu thứ cấp ở địa bàn nghiên cứu
được thu thập từ Ủy ban nhân dân (UBND) TX. Ayun Pa, từ Website và thư viện,...
Dựa trên các tài liệu thứ cấp, nhóm tác giả tiến hành tổng hợp các vấn đề liên quan đến
DLCĐ. Qua đó, tìm ra những bất cập và hạn chế trong quá trình phát triển DLCĐ để
có những giải pháp nâng cao hiệu quả khai thác, sử dụng tài nguyên DLCĐ ở TX.
Ayun Pa.
* Phương pháp khảo sát thực địa kết hợp điều tra xã hội học: Tiến hành khảo sát thực
địa ở các điểm có khả năng phát triển DLCĐ ở địa phương theo các tuyến: (1) Công
viên Bến Mộng - Khu di tích mộ nhà giáo Nay Der - Di tích đường 7 sông Bờ - Suối Đá
1 - Suối Đá 2 và (2) TX. Ayun Pa - Xã Ia Rtô - Xã Ia Rbol,… Quá trình khảo sát thực địa
kết hợp điều tra ý kiến người dân về số lượng và chất lượng nhân lực phục vụ du lịch,
khả năng giao tiếp, khả năng tham gia hoạt động DLCĐ tại địa phương,... để thấy rõ
TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, Trường Đại học Khoa học, ĐH Huế
Tập 23, Số 3 (2023)
147
hơn tiềm năng phát triển DLCĐ ở TX. Ayun Pa.
* Phương pháp lấy ý kiến chuyên gia: Nhóm tác giả thực hiện phỏng vấn sâu đối
với 06 chuyên gia (là các nhà khoa học và cán bộ ở địa phương) để làm cơ sở cho việc
nhận định tầm quan trọng của các chỉ tiêu đánh giá tiềm năng phát triển DLCĐ.
* Phương pháp đánh giá tiềm năng du lịch cộng đồng: Trong bài báo này, phương
pháp đánh giá tiềm năng du lịch theo thang điểm tổng hợp được sử dụng theo các
bước sau:
- Lựa chọn và phân cấp chỉ tiêu đánh giá theo thang điểm 4 bậc: 4, 3, 2, 1.
- Xác định hệ số cho các chỉ tiêu dựa vào phương pháp phân tích thứ bậc AHP
theo ý kiến chuyên gia, tính toán online trên link: https://bpmsg.com/ahp/ahp-calc.php
đảm bảo tỷ số nhất quán <10%.
- Lập thang đánh giá thành phần với điểm đánh giá bằng điểm của bậc nhân
với hệ số.
- Đánh giá tổng hợp theo bài toán cộng và phân hạng mức độ thuận lợi của
tiềm năng phát triển DLCĐ theo thang điểm tổng hợp.
3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN
3.1. Khái quát về TX. Ayun Pa
TX. Ayun Pa nằm về phía Đông Nam tỉnh Gia Lai, gồm 4 phường (Cheo Reo,
Hòa Bình, Đoàn kết, Sông Bờ) và 4 xã (Chư Băh, Ia Rbol, Ia RTô, Ia Sao).
Ở phía Tây Bắc có địa hình khá
bằng phẳng, ở phía Đông Bắc và Tây
Nam có địa hình đồi núi. Nhiệt độ trung
bình năm khoảng 25,50C và mùa mưa
kéo dài từ tháng 5 đến tháng 11. Mạng
lưới sông suối khá dày đặc, gồm sông
Ba, suối Ia Hiao, Ia Sol, Ia Tul và các suối
nhỏ khác.
Hình 1. Sơ đồ hành chính TX. Ayun Pa
Nguồn sinh vật phong phú, đặc biệt là các cánh rừng tự nhiên với nhiều thắng
cảnh đặc sắc, thích hợp cho phát triển du lịch.
Tính đến năm 2022, toàn TX. có 41.684 người với nhiều dân tộc sống xen kẽ
nhau, trong đó người Jrai chiếm hơn 45%. Trong những năm qua, kinh tế của Ayun Pa
Đánh giá tiềm năng phát triển du lịch cộng đồng ở thị xã Ayun Pa, tỉnh Gia Lai
148
có tốc độ tăng trưởng đạt 8,47%. Cơ sở hạ tầng giao thông, cơ sở vật chất phục vụ du
lịch bắt đầu được quan tâm đầu tư [1].
3.2. Tiềm năng du lịch cộng đồng tại TX. Ayun Pa
(1) Tài nguyên du lịch:
- Tài nguyên du lịch tự nhiên rất đa dạng:
Suối đá 1: cách trung tâm TX. khoảng 9 km, thuộc xã Chư Băh - nơi cư trú của
nhiều hộ dân người đồng bào Jrai. Ở đây, các tảng đá lớn trắng xóa, độc đáo xen lẫn là
dòng nước trong xanh, nằm lọt thỏm trong khu rừng hoang sơ tạo không gian yên
tĩnh, thư thái đến kỳ diệu, thích hợp để phát triển du lịch sinh thái kết hợp DLCĐ.
Suối đá 2: cách trung tâm TX. khoảng 10 km, thuộc địa phận xã Chư Băh. Suối
Đá 2 ẩn mình trong khu rừng khộp nguyên sinh với dòng suối trong xanh, mát lành
xoa dịu đi cái nắng nóng oi bức được xem là “đặc sản” của vùng đất Ayun Pa [9].
Bến Mộng: là điểm đến hàng ngày của người dân do có phong cảnh thiên nhiên
thơ mộng, khí hậu mát mẻ vào buổi chiều và tối. Ngay bên cạnh là công viên Bến
Mộng được xây dựng trên diện tích 900 m2 với tổng kinh phí 4 tỉ đồng. Hiện nay, TX.
có kế hoạch xúc tiến phát triển du lịch, xây dựng nhà hàng, khách sạn, Trung tâm Hội
nghị Bến Mộng.
Sông Ba: cảnh quan ở hai bên bờ sông giống như một bức tranh thủy mặc thơ
mộng, thu hút du khách. Đến đây, du khách vừa được câu cá, vừa thưởng thức món cá
chốt và gà nướng củi trong khung cảnh thiên nhiên tươi mát, thật sự là kỷ niệm khó
quên với bất kỳ ai.
Thung lũng Hồng: thuộc xã Ia Rtô, nằm trong khu vực giáp ranh giữa TX. Ayun
Pa, huyện Ia Pa và Krông Pa, cách TX. Ayun Pa khoảng 30 km, được đặt tên là do màu
hồng của phù sa từ thượng nguồn chảy về. Đến đây, du khách như lạc vào thế giới bí
ẩn với bốn bề núi rừng thâm u, tĩnh mịch, hai bên là những bãi cát trắng mịn màng trải
dài như bức tranh [8].
- Tài nguyên du lịch nhân văn rất đặc sắc, bao gồm:
Khu mộ nhà giáo Nay Der được công nhận là Di tích lịch sử - văn hóa cấp tỉnh,
tọa lạc tại phường Đoàn Kết, TX. Ayun Pa, nhằm tưởng nhớ Nay Der - nhà trí thức đầu
tiên của cộng đồng dân tộc Jrai, người sáng lập ra bộ chữ viết của người Jrai. Bốn góc
của khu mộ có hình mô phỏng tượng nhà mồ, một nét văn hóa tiêu biểu trong đời sống
tâm linh của người Jrai.
Di tích chiến thắng đường 7- Sông Bờ ở xã Ia Sao được công nhận là di tích lịch sử
cấp Quốc gia vào năm 2001. Đây được coi là địa chỉ đỏ về giáo dục lịch sử, giáo dục
truyền thống đối với các thế hệ sau này. Nơi đây đã đánh dấu sự thất bại thảm hại của
TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, Trường Đại học Khoa học, ĐH Huế
Tập 23, Số 3 (2023)
149
Quân đoàn II quân đội Việt Nam cộng hòa trên đường tháo chạy khỏi Tây Nguyên
nhằm co cụm về đồng bằng, đánh dấu kết thúc Chiến dịch Tây Nguyên mùa xuân năm
1975 - Chiến dịch mở màn cho cuộc Tổng tiến công giải phóng miền Nam, thống nhất
đất nước.
Lễ cúng cầu mưa: là một trong những nghi thức quan trọng trong đời sống tín
ngưỡng tâm linh của người Jrai, buôn Rưng Ama Nil, xã Ia Rbol. Lễ cúng cầu mưa
gồm có 12 người tham dự, già làng lớn tuổi nhất sẽ làm chủ tế. Đến với Lễ hội, du
khách được cảm nhận không khí thiêng liêng, trang trọng, được hòa mình vào đời
sống văn hóa, tinh thần của người dân bản địa [3].
Lễ cúng bến nước: diễn ra nhằm tạ ơn và cầu xin Yàng Bến nước (Yang Piên la)
tiếp tục phù hộ cho dân làng có đủ nước sinh hoạt, sản xuất, sức khỏe dồi dào. Già
làng sẽ thực hiện lễ cúng Thần đất, Thần rừng ở trên bờ, sau mới mang rượu, thịt ra
cây nêu đã dựng sẵn dưới bến nước và đọc bài khấn cảm tạ Yàng Bến nước và nói lên
ước nguyện của dân làng trong năm mới.
Văn hóa cồng chiêng: được lưu giữ qua nhiều thế hệ ở các địa phương như xã Ia
Rbol, xã Ia Rtô,... Xã Ia Rbol có 5 buôn làng thì có 3 buôn còn cồng chiêng. Cả xã có 12
bộ cồng chiêng, trong đó có 4 bộ Arap cổ, 6 bộ chiêng cải tiến (mỗi bộ có 25 cái chiêng),
2 bộ chiêng kơ đơ/ tơ nah (mỗi bộ 8 cái). Việc lưu giữ và thành lập các Đội cồng chiêng
sẽ góp phần giữ gìn, bảo tồn bản sắc văn hóa dân tộc; đồng thời đây sẽ là lực lượng
nòng cốt biểu diễn phục vụ các sự kiện văn hóa, xã hội tại địa phương và phát triển
DLCĐ.
Ẩm thực: Các món ăn có thể xem như “hồn cốt” của người Jrai là lá mì xào cà
đắng, cơm lam gà nướng, bò một nắng chấm muối kiến vàng, cá chốt nấu măng chua,
cá trích nướng giã cùng lá é, rượu cần,… Được thưởng thức các món “đặc sản” của nơi
đây cũng là trải nghiệm thú vị đối với thực khách [3].
(2) Lao động trong du lịch:
Theo kết quả khảo sát ngẫu nhiên 31 người dân tại xã Ia Rbol (trong đó người
Jrai là có 96,8%, dân tộc khác là 3,2%) cho thấy: số người được khảo sát tự đánh giá về
khả năng tham gia DLCĐ ở các mức độ rất cao và khá cao là 87,1%; số người được hỏi
tự thấy bản thân ít có khả năng hoặc ở mức trung bình là 12,9%.
Tỷ lệ lao động đã được tham gia các lớp đào tạo cơ bản về du lịch (lớp/ câu lạc
bộ truyền dạy đánh cồng chiêng, câu lạc bộ nuôi trồng nấm, chương trình hướng dẫn
nuôi chim yến,…) chưa nhiều. Theo khảo sát, có đến 6,4% lao động đã được tham gia
vào các lớp đào tạo cơ bản về du lịch, trong đó, tỷ lệ lao động tham gia các lớp/CLB
truyền dạy đánh cồng chiêng là 3,2%, CLB nuôi trồng nấm là 3,2%.