Địa lý tỉnh Hòa Bình



  













 

 



Tænh Hoaø Bình coù 10 huyeän vaø moät thò







xaõ, bao goàm 195 xaõ, 8 phöôøng vaø 11 thò traán. Tænh lî cuûa Hoaø Bình hieän nay laø thò xaõ Hoaø Bình, caùch Haø Noäi 76 km. Ñöôøng quoác loä soá 6 ñi qua Hoaø Bình daøi 125 km, noái lieàn Haø Noäi, ñoàng baèng Baéc Boä vôùi Taây Baéc vaø Thöôïng Laøo. Caùc tuyeán ñöôøng 12, 15, 21 ñaõ noái lieàn Hoaø Bình vôùi caùc tænh Ninh Bình, Thanh Hoaù, Haø Nam.

Ñòa hình Hoaø Bình bò chia caét phöùc taïp vaø coù ñoä doác lôùn. Vuøng nuùi cao hieåm trôû naèm ôû phía taây baéc tænh chieám 46% dieän tích töï nhieân toaøn tænh, vôùi ñoä cao trung bình 600 - 700 m so vôùi maët nö ôùc bieån vaø ñoä doác 300 - 350, coù nôi coù ñoä doác treân 400. Phía ñoâng nam tænh laø vuøng nuùi thaáp chieám 54% dieän tích töï nhieân, vôùi ñoä cao trung bình 100 - 200 m vaø ñoä doác 200 - 250. Treân daûi cao nguyeân ñaù voâi chaïy suoát töø Phong Thoå - Lai Chaâu ñeán bôø bieån tænh Ninh Bình, hoaït ñoäng cacxtô hoaù ñaõ taïo ra caùc boàn ñòa giöõa nuùi coù ñieàu kieän cö truù thuaän lôïi (ñòa hình thaáp, khaù baèng phaúng, ñaát ñai maøu môõ, coù nguoàn nöôùc..), hình thaønh neân caùc xöù Möôøng truø phuù, thöôøng ñöôïc ngöôøi Möôøng ca tuïng: “Nhaát Bi, nhì Vang, tam Thaøng, töù Ñoäng“ (nay thuoäc ñòa phaän caùc huyeän Taân Laïc, Laïc Sôn, Cao Phong vaø Kim Boâi).

Hoaø Bình laø moät tænh mieàn nuùi, naèm ôû cöûa ngoõ vuøng Taây Baéc cuûa Toå quoác, coù vò trí ñòa lyù quan troïng cuûa vuøng chuyeån tieáp töø ñoàng baèng leân mieàn nuùi, ñieåm trung chuyeån söùc huùt aûnh h öôûng chính trò, kinh teá, vaên hoaù, xaõ hoäi cuûa moät trung taâm lôùn - Thuû ñoâ Haø Noäi. Tænh Hoaø Bình coù dieän tích töï nhieân 4.662,53 km2, naèm trong giôùi haïn 20 019’ - 21 008’ vó baéc vaø 104 048’ - 105050’ kinh ñoâng, phía baéc giaùp tænh Phuù Thoï, phía ñoâng giaùp tænh Haø Taây, phía taây giaùp tænh Sôn La, phía nam giaùp tænh Ninh Bình, Haø Nam vaø Thanh Hoaù. Tænh Hoaø Bình ñöôïc thaønh laäp töø ngaøy 22-6-1886, khi chính quyeàn thöïc daân Phaùp kyù Nghò ñònh caét caùc vuøng ñaát coù nhieàu ñoàng baøo Möôøng cö truù thuoäc caùc tænh Höng Hoaù, Sôn Taây, Haø Noäi vaø Ninh Bình ñeå thaønh laäp moät tænh môùi goïi laø tænh Möôøng. Vaøo thôøi kyø naøy, tænh Möôøng coù boán phuû: Vaøng An, Löông Sôn, Laïc Sôn vaø Chôï Bôø. Töø naêm 1896, ñòa giôùi cuûa tænh Hoaø Bình veà cô baûn ñaõ ñöôïc oån ñònh. Sau naêm 1954, caùc chaâu ñöôïc chuyeån thaønh ñôn vò haønh chính caáp huyeän. Sau naêm 1976, hai tænh Hoaø Bình vaø Haø Taây saùp nhaäp thaønh tænh Haø Sôn Bình. Naêm 1991, Kyø hoïp thöù 8 Quoác hoäi khoaù VIII ñaõ quyeát ñònh ñieàu chænh laïi ñòa giôùi vaø chia tænh Haø Sôn Bình thaønh hai tænh Haø Taây vaø Hoaø Bình. Hoaø Bình coù nhieàu soâng, suoái vaø hoà, ñaàm lôùn, trong ñoù coù soâng Ñaø chaûy qua ñòa phaän Hoaø Bình daøi 151 km baét ñaàu ôû

ÑÒA CHÍ HOAØ BÌNH

4

xaõ Ñoàng Ngheâ (huyeän Ñaø Baéc) cho ñeán xaõ Hôïp Thònh (huyeän Kyø Sôn) vaø soâng Boâi daøi 66 km baét nguoàn töø caùc xaõ Ñuù Saùng, Tuù Sôn (huyeän Kim Boâi) chaûy qua huyeän Laïc Thuyû roài nhaäp vaøo heä thoáng soâng Ñaùy ôû tænh Ninh Bình. Soâng Boâi chaûy treân ñòa vöïc ñaù voâi neân loøng soâng heïp vaø nöôùc trong. Ngoaøi ra, ôû Hoaø Bìnhcoøn coù soâng Böôûi, soâng Buøi, soâng Laïng...

Hoà lôùn nhaát cuûa Hoaø Bình laø hoà soâng Ñaø vôùi dieän tích maët n öôùc hôn 9.000 ha vaø dung tích 9,5 tyû m3. Hoà soâng Ñaø khoâng chæ laø coâng trình thuûy lôïi maø coøn caáp nö ôùc cho Nhaø maùy thuyû ñieän Hoaø Bình, ñöôïc khôûi coâng xaây döïng ngaøy 12-11-1983 vaø hoaøn thaønh caû 8 toå maùy ngaøy 14-4-1994 vôùi toång coâng suaát 1.920 Mw. Vôùi löôïng nöôùc phong phuù, doøng soâng Ñaø coù löôïng thuyû naêng tieàm taøng 50 tyû kw/h, baèng 19% tieàm naêng thuyû ñieän cuûa caû nöôùc. Hoaø Bình coøn coù 312 hoà trung, tieåu thuyû noâng coù dieän tích maët nöôùc haøng ngaøn ha phuïc vuï nöôùc saûn xuaát, sinh hoaït, nuoâi troàng thuyû saûn (chöa keå haøng traêm bai, keø nhoû).

Thieân nhieân ñaõ taïo ra cho tænh Hoaø Bình moät soá caûnh quan ñeïp vaø kyø thuù: nuùi Coät Côø (huyeän Taân Laïc), hang Can (huyeän Kyø Sôn), hang Traïi (huyeän Laïc Sôn), hang Ñoàng Noäi (huyeän Laïc Thuyû), caùc khu du lòch Vua Baø, Chôï Bôø, v.v.. Beân caïnh ñoù, nhôø baøn tay lao ñoäng caàn cuø vaø saùng taïo cuûa mình, nhaân daân caùc daân toäc ôû ñaây ñaõ taïo neân neàn vaên hoaù Hoaø Bình noåi tieáng, nhöõng baûn laøng ñeïp cuûa ñoàng baøo Thaùi (baûn Laùc, Mai Chaâu), cuûa daân toäc Möôøng (baûn Ñaàm, thò xaõ Hoaø Bình)... laø nhöõng ñieåm du lòch, laø nôi ñieàu döôõng coù giaù trò vaên hoaù cao.



 



 



phaàn töï nhieân cuûa laõnh thoå. Do lòch söû phaùt trieån, laõnh thoå phaàn phía taây chuû yeáu goàm caùc heä taàng Coå sinh vaø Trung sinh vôùi thaønh phaàn cô baûn laø ñaù voâi, ñaù phieán, caùt keát, boät keát. Caùc traàm tích Ñeä Töù gaëp ôû phaàn laõnh thoå rìa ñoàng baèng Baéc Boä. Do naèm trong caùc ñòa khu vôùi lòch söû phaùt trieån hoaøn toaøn khaùc nhau neân ñòa hình laõnh thoå cuûa Hoaø Bình cuõng raát ña daïng: phaàn nhoû ôû phía ñoâng cuûa tænh laø ñoàng baèng xen ñoài, coøn phaàn lôùn ôû phía taây laø vuøng ñoài vaø nuùi thaáp. Chính ñaëc ñieåm ñòa hình nhö vaäy ñaõ taïo cho khí haäu coù söï phaân hoaù khaù roõ neùt theo töøng vuøng laõnh thoå: vuøng nuùi thaáp coù khí haäu aù nhieät ñôùi treân nuùi vôùi muøa ñoâng reùt, muøa heø maùt; phaàn phía ñoâng coù khí haäu nhieät ñôùi vôùi muøa ñoâng laïnh vaø muøa heø noùng. Cheá ñoä möa aåm treân toaøn laõnh thoå tænh Hoaø Bình ñöôïc phaân ra hai muøa roõ reät. Muøa möa taäp trung vaøo muøa heø, taïo neân thuyû cheá cuûa soâng ngoøi vôùi ñænh luõ xuaát hieän trong giai ñoaïn töø thaùng 6 ñeán thaùng 9. Tuy löôïng möa trong khu vöïc khoâng nhieàu laém nhöng nhôø coù nhieàu soâng lôùn chaûy qua neân tænh coù nguoàn nöôùc maët khaù phong phuù. Ñaëc bieät, töø khi ñaäp thuyû ñieän Hoaø Bình ñöôïc xaây döïng, doøng chaûy cuûa soâng Ñaø cô baûn ñöôïc ñieàu tieát, ñoàng thôøi, ñieàu kieän sinh thaùi trong vuøng ñaõ ñöôïc caûi thieän. Trong ñieàu kieän ñòa chaát - ñòa maïo vaø khí haäu thuyû vaên nhö vaäy, taïi ñaây ñaõ hình thaønh caùc nhoùm ñaát: ñaát feralit vaøng coù muøn treân nuùi, ñaát feralit phaùt trieån treân caùc ñaù traàm tích ôû vuøng ñoài nuùi, ñaát phuø sa ôû ñoàng baèng vaø doïc soâng, suoái; coøn thöïc vaät thì coù röøng kín laù roäng, thöôøng xanh nhieät ñôùi hay röøng laù roäng hoãn giao, thöôøng xanh vôùi ruïng laù nhieät ñôùi (chæ toàn taïi vôùi dieän tích nhoû treân nuùi). Töï nhieân cuûa tænh Hoaø Bình ñöôïc hình thaønh do quan heä töông hoã giöõa caùc hôïp

PHAÀN THÖÙ NHAÁT: ÑÒA LYÙ

5













     

bieåu hieän qua caùc thaønh heä cacbonat khaù ñôn ñieäu. Ñeán cuoái kyû Cacbon - ñaàu kyû Pecmi thì coù nhöõng daáu hieäu phaân dò laøm naûy sinh nhöõng ñöùt gaõy taùch daõn, taïo tieàn ñeà cho nhöõng hoaït ñoäng môùi, hình thaønh neân voõng soâng Ñaø. Cuõng vaøo thôøi kyø naøy, ôû treân laõnh thoå tænh Hoaø Bình cuõng nhö ôû nhieàu nôi khaùc baét ñaàu coù caùc hoaït ñoäng phun traøo pofirit, xpilit. Ñoàng thôøi, ñaây cuõng laø thôøi kyø coù quaù trình thaønh taïo caùc traàm tích ñaù phieán vaø ñaù voâi.

Veà maët ñòa chaát - kieán taïo, laõnh thoå tænh Hoaø Bình hình thaønh treân phaàn ñoâng nam cuûa caùc ñôùi kieán taïo töø khu Taây Baéc vaø khu Hoaøng Lieân Sôn xuoáng, do vaäy, lòch söû phaùt trieån vaø nhöõng ñaëc ñieåm töï nhieân cuûa noù raát gaàn guõi vôùi lòch söû phaùt trieån vaø ñaëc ñieåm töï nhieân cuûa caùc khu noùi treân.

Vaøo ñaàu kyû Nori xaûy ra moät ñôït bieån tieán ngaén roài chuyeån ngay sang quaù trình bieån luøi vaøo Noârireât, ñeå laïi töôùng bieån noùng, aù luïc ñòa doïc löu vöïc soâng Ñaø, töø soâng Ñaø hoaït ñoäng nhö moät vuøng truõng luïc ñòa, cho neân caùc thaønh taïo tuoåi K 2 ôû ñaây chuû yeáu laø thaønh heä luïc nguyeân.

Trong ñaïi Nguyeân sinh, cheá ñoä ñòa maùng ñaõ hoaït ñoäng ôû ñaây vaø cuøng vôùi hoaït ñoäng ñòa maùng, nhöõng bieåu hieän cuûa hoaït ñoäng macma cuõng xuaát hieän. Trong thôøi kyø naøy, ôû phía taây baéc cuûa tænh Hoaø Bình, caùc khoái ñaù granit ñaõ ñöôïc hình thaønh, tôùi cuoái nguyeân ñaïi naøy, do coù moät vaän ñoäng uoán neáp, cheá ñoä ñòa maùng ñaõ keát thuùc.

Töø thôøi kyø naøy cho tôùi giaùp Neogen, caùc hoaït ñoäng ñòa chaát - kieán taïo treân laõnh thoå tænh Hoaø Bình ñaõ taïm thôøi laéng xuoáng vaø caùc quaù trình ngoaïi sinh chieám öu theá moät caùch roõ reät. Ñeán Neogen, do aûnh höôûng cuûa caùc vaän ñoäng taïo sôn, vuøng laõnh thoå thuoäc ñoàng baèng Baéc Boä bò suït luùn, coøn nhöõng nôi khaùc thì ñöôïc naâng leân. Nhöõng cheá ñoä phaân dò ñoù ñaõ laøm thay ñoåi boä maët cuûa laõnh thoå tröôùc ñoù vaø ñònh hình neân caùc daïng ñòa hình chuû yeáu nhö ngaøy nay.

Caáu truùc ñòa chaát laõnh thoå tænh Hoaø Bình raát phöùc taïp, bao goàm caùc thaønh taïo ñòa chaát thuoäc boán ñoái töôïng caáu taïo: Fanxipan, Sôn La, soâng Maõ vaø Ninh Bình thuoäc mieàn uoán neáp taây baéc Vieät Nam. Ñaëc ñieåm ñoù ñaõ taïo neân tính ña daïng veà caùc loaïi khoaùng saûn vaø kieåu nguoàn goác sinh thaønh cuûa chuùng.

- Ñòa taàng: Trong phaïm vi cuûa tænh Hoaø Bình, caùc Sang ñaïi Coå sinh, neàn moùng Nguyeân sinh ñaõ ñöôïc hình thaønh laïi bò phaù huyû do cheá ñoä ñòa maùng ñöôïc hoài sinh. Ngay töø Cambri haï, laõnh thoå ñaõ bò aûnh höôûng bôûi thôøi kyø bieån tieán töø AÁn Ñoä Döông vaø Thaùi Bình Döông tôùi, sau ñoù bieån laïi ruùt vaøo Cambri trung. Tuy nhieân, thôøi kyø naøy raát ngaén bôûi vì lieàn sau ñoù laïi laø thôøi kyø bieån tieán. Nöôùc bieån traøn ngaäp leân laõnh thoå tænh Hoaø Bình vaø ñôït bieån tieán naøy keùo daøi cho tôùi kyû Silur. Baèng chöùng cuûa caùc ñôït bieån tieán noùi treân laø nhöõng traàm tích ñaù voâi, ñaù phieán tuoåi Cambri thöôïng - Ocñovic, Ocñovic thöôïng - Silur haï thaáy coøn xuaát hieän nhieàu ôû haï löu soâng Ñaø. Cho ñeán Ñevon muoän thì bieån ñaõ ruùt ñi raát nhieàu vaø chæ coøn toàn taïi ôû nhöõng vuøng thung luõng heïp doïc löu vöïc soâng Ñaø.

Vaøo ñaàu Paleozoi muoän, trong vuøng coù

moät cheá ñoä bình oån veà kieán taïo raát cao, keát quaû nghieân cöùu ñòa chaát ñaõ xaùc laäp ñöôïc caùc phaân vò ñòa taàng töø giaø ñeán treû nhö sau:

ÑÒA CHÍ HOAØ BÌNH

6

+ Phaàn giöõa: ñaù phieán seùt, ñaù phieán sericit, boät keát phaân daûi xen caùc lôùp caùt keát daïng quarzit.

2sm):

Heä taàng Suoái Chieàng (PR 1sc): Caùc ñaù cuûa heä taàng loä thaønh moät daûi keùo daøi theo phöông taây baéc - ñoâng nam. ÔÛ ñoâng baéc coù nuùi Döông thuoäc huyeän Ñaø Baéc. Caáu thaønh heä taàng naøy laø caùc ñaù: gônaibiotit, gônaiamfibon bò migmatit hoaù maïnh coù xen caùc lôùp quarzit. Caùc ñaù bò bieán chaát ñeán töôùng amfibolit-anmandin, chieàu daøy cuûa heä taàng khoaûng 2.000 m. Caùc lôùp quarzit saïch laøm vaät lieäu chòu löûa thuoäc phaàn döôùi cuûa maët caét. Quan heä döôùi phaùt hieän ôû vuøng Beán Kheá, naèm khoâng chænh hôïp treân ñaù hoa heä taàng Sa Pa, chieàu daøy cuûa heä taàng khoaûng 2.000 - 2.200 m.

Heä taàng Sinh Quyeàn (PR 1-2sq): Caùc ñaù cuûa heä taàng naøy naèm ôû phía baéc

Heä taàng Soâng Maõ ( TM Treân dieän tích tænh Hoaø Bình, heä taàng Soâng Maõ coù dieän tích phaân boá heïp ôû phía taây nam tænh.

+ Phaàn thaáp cuûa maët caét goàm: quarzit, quarzit xen keõ ñaù phieán thaïch anh sericit, ñaù phieán sericit, daøy hôn 50 m.

2hr):

+ Phaàn tieáp theo cuûa maët caét daøy ñeán 800 m, haàu nhö chæ goàm ñaù phieán seùt thaïch anh sericit, ñaù phieán sericit - clorit. ÔÛ phaàn treân maët caét, ñaù chuyeån sang maøu luïc vôùi caùc lôùp ñaù phieán luïc, ñaù phieán thaïch anh - felspat vaø caùc lôùp ñaù voâi moûng.

cuûa huyeän Ñaø Baéc goàm moät daûi lôùn keùo daøi theo phöông taây baéc - ñoâng nam thuoäc xaõ Taân Pheo vaø hai khu vöïc khaùc thuoäc xaõ Suoái Naùnh vaø xaõ Giaùp Ñaét. Heä taàng naøy coù caùc ñaù phieán biotit xen gônaibiotit vaø caùc thaáu kính amfibolit. Caùc ñaù cuûa heä taàng naøy naèm chuyeån tieáp treân caùc ñaù cuûa heä taàng Suoái Chieàng (P R1sc), chieàu daøy cuûa heä taàng khoaûng 1.700 m. Heä taàng Sa Pa (PR 3-TM 1sp): Caùc ñaù loä ra chuû yeáu ôû Suoái Naùnh, Möôøng Tuoång, huyeän Ñaø Baéc thaønh moät daûi keùo daøi theo phöông taây baéc - ñoâng nam, ñöôïc chia thaønh hai taäp:

+ Taäp döôùi ñaëc tröng laø ñaù hoa ñolomit

coù tremolit.

+ Taäp treân ñöôïc ñaëc tröng baèng caùc ñaù hoa ñolomit xen ñaù hoa canxit coù piroxen. Caùc thaân quaëng tan lieân quan chuû yeáu

Heä taàng Haøm Roàng ( TM Heä taàng Haøm Roàng coù dieän tích phaân boá heïp, coù quan heä phaân boá khoâng gian chaët cheõ vôùi heä taàng Soâng Maõ. Maët caét cuûa phaàn heä taàng daøy khoaûng 200 m, goàm ñaù hoa ñolomit, phaân lôùp khoâng ñeàu, ñoâi nôi phaân daûi moûng. Trong maët caét, keïp giöõa caùc taäp ñaù voâi laø caùc lôùp ñaù phieán sericit quarzit moûng. Traàm tích heä taàng Haøm Roàng chuyeån tieáp lieân tuïc töø heä taàng Soâng Maõ.

2-O1bk):

Heä taàng Sinh Vinh (O 3-S1sv): Caùc traàm tích heä taàng Sinh Vinh thöôøng vôùi taäp döôùi caùc ñaù cuûa heä taàng Sa Pa thuoäc töôùng ñaù phieán luïc coù quaù trình bieán chaát nhieät dòch trao ñoåi choàng leân. Caùc ñaù cuûa heä taàng Sa Pa coù quan heä kieán taïo vôùi heä taàng Sinh Quyeàn (P R1-2sq). Chieàu daøy cuûa taàng treân 1.000 m.

Heä taàng Beán Kheá ( TM Caùc ñaù cuûa heä taàng Beán Kheá loä ra thaønh

phaân boá chaët cheõ vôùi caùc ñaù cuûa heä taàng Beán Kheá ôû caùc khu: Ñoàng Ruoäng, Cao Sôn, Hieàn Löông, Tu Lyù..., ñöôïc chia laøm ba phaàn:

nhöõng khoaûng roäng ôû Möôøng Tuoång, nuùi Phu Canh, Tieàn Phong, Trung Thaønh, Tu Lyù..., ñöôïc chia laøm ba phaàn: + Phaàn döôùi: cuoäi keát cô sôû, caùt keát,

+ Phaàn döôùi: saïn keát, caùt keát haït thoâ, thaáu kính ñaù voâi, ñaù voâi ñolomit.

caùt keát daïng quarzit, ñaù voâi phaân lôùp moûng ñeán trung bình. + Phaàn giöõa: ñaù voâi, ñaù voâi ñolomit, ñaù voâi silic, xen ít ñaù voâi seùt vaø caùt boät keát voâi.

PHAÀN THÖÙ NHAÁT: ÑÒA LYÙ

7

+ Phaàn treân: ñaù voâi, ñaù voâi taùi keát tinh

phaân lôùp daøy daïng khoái.

Baûn Nguoàn coù quan heä chuyeån tieáp. Tuoåi cuûa heä taàng naøy vaøo phaàn cuoái cuûa Ñevon sôùm. Chieàu daøy cuûa heä taàng khoaûng 300 - 350 m.

Caùc ñaù cuûa heä taàng naøy phuû khoâng chænh hôïp leân treân heä taàng Beán Kheá. Ñaõ phaùt hieän ñöôïc hoaù thaïch san hoâ trong ñaù voâi ôû phaàn thaáp cuûa heä taàng, xaùc ñònh tuoåi Ocñovic muoän - Silur sôùm, chieàu daøy cuûa heä taàng khoaûng 800 m.

Heä taàng Boù Hieàng (S 2 bh): Caùc ñaù cuûa heä taàng loä ra thaønh moät daûi nhoû ôû khu Toaøn Sôn gaén boù vôùi dieän loä cuûa heä taàng Sinh Vinh, ñöôïc chia laøm hai phaàn:

+ Phaàn döôùi: ñaù voâi, ñaù voâi seùt, phaân

Heä taàng Baûn Paùp (D 2 bp): Caùc ñaù cuûa heä taàng loä thaønh caùc daûi heïp, khoaûng nhoû ôû vuøng cung soâng Ñaø, coù quan heä gaén boù vôùi dieän loä cuûa heä taàng Baûn Nguoàn, bao goàm chuû yeáu laø ñaù voâi, ñaù voâi silic maøu ñen. Phaàn döôùi caùc ñaù coù caáu taïo phaân lôùp moûng ñeán vöøa, phaàn treân laø caùc ñaù phaân lôùp daøy, khoái. Heä taàng chöùa phong phuù hoaù thaïch san hoâ vaùch ñaùy vaø ruoätkhoang loã taàng Ñevon giöõa. Chieàu daøy cuûa heä taàng khoaûng 700 m.

lôùp moûng ñeán trung bình xen ñaù phieán seùt, caùt keát, caùt keát voâi.

+ Phaàn treân: ñaù voâi seùt, seùt voâi phaân lôùp moûng, xen ñaù phieán seùt, caùt keát vaø ñaù voâi.

Trong caùc lôùp seùt voâi thuoäc phaàn thaáp

Heä taàng Baûn Caûi (D 3 bc): Heä taàng coù dieän tích phaân boá heïp ôû phía taây baéc tænh Hoaø Bình. Thaønh phaàn maët caét goàm chuû yeáu ñaù phieán silic xen keõ ñaù voâi soïc daûi, phaân lôùp moûng, chuyeån leân phaàn treân maët caét laø xen keõ giöõa ñaù voâi silic phaân lôùp vöøa ñeán daøy. Chieàu daøy cuûa heä taàng 250 - 300 m.

Heä taàng Cacbon - heä Pecmi khoâng phaân vaø phaàn giöõa phaùt hieän ñöôïc caùc hoaù thaïch ñaëc tröng cho tuoåi Silur muoän - Ñevon sôùm. Chieàu daøy cuûa heä taàng khoaûng 900 m.

chia:

Heä taàng Soâng Mua (D 1 sm): Caùc ñaù heä taàng Soâng Mua loä thaønh moät Goàm chuû yeáu ñaù voâi maøu xaùm saùng,

daïng khoái, töông töï nhö caùc traàm tích Cacbon - Pecmi ôû vuøng khaùc. Ñoä daøy ñaït ñeán 500 - 600 m.

daûi daïng voøng cung ôû Yeân Moâng, Bình Thanh, Vaày Nöa, Taân Laäp, bao goàm chuû yeáu laø ñaù phieán seùt maøu ñen, xaùm coù lôùp chöùa voâi, daïng phaân phieán, coù choã bò voø nhaøu, coù ít di tích hoùa thaïch baûo toàn xaáu. Quan heä cuûa heä taàng Soâng Mua vôùi heä taàng Boù Hieàng (S 2 bh) laø quan heä chuyeån tieáp lieân tuïc. Tuoåi cuûa heä taàng ñöôïc xeáp vaøo Ñevon sôùm. Chieàu daøy cuûa heä taàng khoaûng 580 m.

Heä taàng Baûn Nguoàn (D 1 bn): Dieän phaân boá cuûa heä taàng Baûn Nguoàn

Heä taàng Baûn Dieät (C 3 - P1 bd): Caùc ñaù heä taàng Baûn Dieät loä ra thaønh nhöõng daûi nhoû ôû Ñoàng Ngheâ (Ñaø Baéc), Hang Kia (Mai Chaâu) vaø Yeân Moâng, Thònh Lang (thò xaõ Hoaø Bình), phaàn döôùi goàm ñaù phieán silic, seùt than, caùt keát, boät keát, phun traøo bazô vaø tuf cuûa chuùng. Phaàn treân laø ñaù voâi xaùm saùng, xaùm ñen haït mòn phaân lôùp daøy. Chieàu daøy cuûa heä taàng 200 - 300 m.

coù quan heä maät thieát vôùi heä taàng soâng Mua (D 1 sm). Thaønh phaàn chuû yeáu laø ñaù phieán seùt, boät keát, ñaù voâi seùt phaân lôùp moûng, xen caùc thaáu kính ñaù voâi vaø ít caùt keát. Giöõa heä taàng Soâng Mua vôùi heä taàng Heä taàng Caåm Thuyû (P 2 ct): Caùc ñaù phun traøo xen luïc nguyeân cuûa heä taàng phaân boá roäng raõi ôû Vieân Nam, Ñoài Buø, Vónh Tieán, Xuaân Phong, Yeân Thöôïng,

ÑÒA CHÍ HOAØ BÌNH

8

Quyù Hoaø vaø nhöõng daûi nhoû ôû Suoái Ruùt, Phuùc Saïn, Naät Sôn, Kim Sôn... ñöôïc chia ra hai phuï heä taàng:

heä taàng Vieân Nam naèm baát chænh hôïp treân caùc traàm tích cacbonat tuoåi Paleozoi muoän vaø chuyeån tieáp lieân tuïc leân heä taàng Taân Laïc (T 1 tl). Chieàu daøy heä taàng ñaït ñeán 800 - 1.000 m.

+ Phuï heä taàng döôùi: porphyrit bazan maøu xaùm ñen, maøu luïc saãm haït mòn, caáu taïo haïnh nhaân, ñoâi nôi coù caáu taïo caàu, caùt keát, ñaù voâi. Heä taàng Taân Laïc (T 1 tl): Caùc traàm tích heä taàng Taân Laïc coù lieân

+ Phuï heä taàng treân: ñaxit, rioñaxit, fen-

zit, trachit, agromerat, caùt boät keát tuf.

quan phaân boá khoâng gian vôùi caùc ñaù phun traøo heä taàng Vieân Nam, ñöôïc chia laøm hai phaàn:

+ Phaàn döôùi: daøy 250 - 300 m, chuû yeáu

Heä taàng coù quan heä khoâng chænh hôïp treân heä taàng Baûn Dieät (C3 - P1 bd) vaø khôùp ñeàu vôùi heä taàng Yeân Duyeät (P 2 - T1 yd). Chieàu daøy cuûa heä taàng treân 1.000 m. laø caùt keát tuf, tufit, xen thaáu kính tyf chöùa cuoäi.

+ Phaàn treân: daøy 450 - 500 m, chuû yeáu

boät keát, caùt keát maøu tím ñoû, naâu ñoû, ñaù phieán seùt, seùt voâi.

Heä taàng Coø Noøi (T 1 cn): Dieän loä cuûa caùc ñaù heä taàng Coø Noøi coù quan heä maät thieát vôùi caùc ñaù cuûa heä taàng Yeân Duyeät vaø heä taàng Caåm Thuyû. Chuùng phaân boá roäng raõi ôû Vieân Nam, Ñoài Buø, Naät Sôn, Kim Sôn, Kim Boâi... ñöôïc chia laøm ba phaàn:

+ Phaàn döôùi (T 1 cn1): caùt keát, caùt tuf, phieán seùt, ñoâi nôi coù xen andezitoñaxit.

Heä taàng Ñoàng Giao (T 2 ñg): Caùc ñaù cuûa heä taàng Ñoàng Giao phaân boá roäng raõi ôû caùc huyeän Mai Chaâu, Taân Laïc, Laïc Thuyû, Löông Sôn... Heä taàng Ñoàng Giao coù quan heä chuyeån tieáp töø heä taàng Coø Noøi leân. Heä taàng Ñoàng Giao ñöôïc chia laøm hai phaàn: + Phaàn giöõa (T 1 cn2): seùt voâi phaân lôùp, ñaù voâi, boät keát, ñaù phieán seùt.

+ Phaàn döôùi: ñaù voâi phaân lôùp moûng, maøu xaùm ñen, phôùt luïc, ñoâi lôùp chöùa seùt, maët mòn, roøn, deã taùch theo maët lôùp.

+ Phaàn treân (T 1 cn3): boät keát, ñaù phieán ñen phaân lôùp moûng, caùt keát maøu xaùm ñen. Caùc ñaù cuûa heä taàng Coø Noøi naèm baát chænh hôïp treân caùc ñaù cuûa heä taàng Caåm Thuyû vaø heä taàng Yeân Duyeät. Chieàu daøy cuûa heä taàng Coø Noøi khoaûng 1.000 m. + Phaàn treân: ñaù voâi xaùm traéng, xaùm saùng, chöùa silic, ñoâi khi bò ñolomit hoaù, haït mòn, phaân lôùp daøy, coù khi daïng khoái, gioøn, deã vôõ, ít suûi boït vôùi HCl.

ÔÛ phaàn thaáp cuûa heä taàng, trong ñaù voâi

Heä taàng Vieân Nam (T 1 vn): Traàm tích cuûa heä taàng Vieân Nam phaân

boá chuû yeáu ôû Doác Cun, Vieân Nam, Ñoài Buø... Maët caét heä taàng Vieân Nam khaù ñoàng nhaát vaø phaân bieät ñöôïc hai phaàn theo thaønh phaàn ñaù, töông öùng vôùi hai pha hoaït ñoäng phun traøo.

maøu ñen ñaõ phaùt hieän caùc hoaù thaïch Conodonta coù tuoåi phaàn cao cuûa Triat sôùm ñeán Triat giöõa. Quan heä döôùi cuûa heä taàng xaùc ñònh chuyeån tieáp vôùi traàm tích cuûa heä taàng Coø Noøi vaø quan heä chuyeån tieáp leân heä taàng Naäm Thaúm. Chieàu daøy cuûa heä taàng 700 - 800 m.

+ Phaàn döôùi chuû yeáu goàm bazan haït mòn, bazan haïnh nhaân, bazan pocfia vaø plagio bazan.

+ Phaàn treân chuû yeáu goàm trachyt,

pytrachytpocfia, tufaglomorat.

Theo keát quaû nghieân cöùu môùi, ñaù cuûa Heä taàng Naäm Thaúm (T 2 l nt): Caùc ñaù cuûa heä taàng Naäm Thaúm taïo thaønh caùc daûi heïp keùo daøi theo phöông taây baéc - ñoâng nam loä ra ôû Thung Khe, Quyeát Chieán, Noong Luoâng (Mai Chaâu,

PHAÀN THÖÙ NHAÁT: ÑÒA LYÙ

9

Heä taàng Suoái Baøng (T 3 sb): Phaân boá ôû Nuoâng Daêm (Kim Boâi);

Taân Laïc); Khoan Duï, Coá Nghóa (Laïc Thuyû); Cao Thaéng (Kim Boâi). Caáu thaønh heä taàng goàm ñaù cuoäi keát, caùt keát, phieán seùt, seùt voâi, ñaù voâi. Trong seùt keát, boät keát phaùt hieän phong phuù hoaù thaïch baûo toàn toát vôùi nhieàu loaïi ñaëc tröng thöôøng gaëp trong traàm tích, caùc hoùa thaïch ñònh tuoåi Lañin cho heä taàng naøy. Chieàu daøy cuûa heä taàng khoaûng 600 m.

Ñoaøn Keát (Yeân Thuyû); Höng Thi, Ñoài Hoa (Laïc Thuyû); Taân Minh (Ñaø Baéc). Caùc hoaù thaïch ôû heä taàng Suoái Baøng coù tuoåi Nori - Ret. Caùc ñaù heä taàng Suoái Baøng phuû traùi khôùp treân caùc thaønh taïo coå hôn vaø quan heä khôùp ñeàu vôùi traàm tích Carni. Chieàu daøy heä taàng khoaûng 800 m. Heä taàng Naäm Poø (J 1 np): Caùc traàm tích cuûa heä taàng Naäm Poø loä ra

Heä taàng Möôøng Trai (T 2-3 l mt): Caùc ñaù cuûa heä taàng Möôøng Trai phaân boá roäng raõi ôû khu vöïc Tröôøng Sôn, Bình Sôn, Sôn Thuyû vaø ven rìa caùc voøm naâng Vieân Nam, Kim Boâi. Heä taàng ñöôïc chia laøm ba phaàn:

+ Phaàn döôùi: seùt keát tuf, boät keát xen caùt

keát.

+ Phaàn giöõa: seùt voâi maøu xaùm ñen,

khoaûng nhoû ôû Bình Heûm (Laïc Sôn), bao goàm cuoäi keát, saïn keát, caùt keát, boät keát, seùt keát. Heä taàng naøy coù quan heä khoâng khôùp vôùi heä taàng Suoái Baøng (T 3 sb). Ranh giôùi treân cuûa heä taàng laø ranh giôùi kieán taïo. Chieàu daøy heä taàng laø 300 - 500 m. Heä taàng Yeân Chaâu (K 2 yc): Caùc ñaù cuûa heä taàng Yeân Chaâu coù dieän

phaân lôùp daøy, xen caùt keát ña khoaùng haït nhoû, caùc lôùp keïp ñaù phieán seùt vaø boät keát xaùm saãm, phaân lôùp moûng, coù nhieàu vaûy mica.

+ Phaàn treân: ñaù phieán seùt, boät keát maøu xaùm ñen, phaân lôùp moûng, xen caùc lôùp keïp boät keát voâi, caùt keát maøu vaøng nhaït.

Quan heä döôùi cuûa heä taàng phuû khoâng

loä chuû yeáu ôû Pieàng Veá, Naø Phoøn (Mai Chaâu), bao goàm chuû yeáu laø cuoäi keát, caùt keát, boät keát, seùt keát coù caáu taïo daïng phaân lôùp daøy. Cuoäi keát coù thaønh phaàn hoãn taïp. Trong heä taàng Yeân Chaâu phaùt hieän ñöôïc caùc hoaù thaïch tuoåi Kreta muoän. Heä taàng Yeân Chaâu coù quan heä khoâng khôùp vôùi caùc heä taàng Ñoàng Giao, Coø Noøi. Chieàu daøy heä taàng khoaûng 400 - 1.000 m. Traàm tích Ñeä Töù (Q): Traàm tích Ñeä Töù khaù phoå bieán ôû doïc chænh hôïp leân ñaù voâi cuûa heä taàng Ñoàng Giao (T 2 ñg) hoaëc caùc traàm tích coå hôn. Quan heä treân chöa quan saùt ñöôïc. Chieàu daøy cuûa heä taàng thay ñoåi lôùn: 1.600 - 1.800 m.

Heä taàng Naäm Mu (T 3 k nm): Traàm tích heä taàng Naäm Mu taïo thaønh nhöõng daûi heïp phaân boá chuû yeáu ôû Yeân Hoaø, Laïc Löông (Laïc Sôn, Yeân Thuyû); Coá Nghóa, Cao Thaéng (Laïc Thuyû, Kim Boâi), bao goàm ñaù phieán seùt xaùm ñen töôùng bieån saâu chuyeån leân heä xen keõ caùt keát vaø boät keát, coù nôi keát thuùc baèng nhöõng lôùp ñaù voâi aùm tieâu maøu ñoû. Quan heä treân vaø döôùi thöôøng laø caùc ñöùt gaõy kieán taïo. Caùc hoaù thaïch ñaëc tröng cho tuoåi Carni. Chieàu daøy töø 300 - 400 m. soâng vaø vuøng truõng giöõa nuùi vaø ñôùi chuyeån tieáp giöõa nuùi vaø ñoàng baèng, ñaëc bieät laø ôû caùc huyeän Laïc Sôn, Yeân Thuyû, Laïc Thuyû... Caùc traàm tích naøy ñöôïc ñaëc tröng bôûi töôùng soâng vaø soâng - luõ caáu taïo neân caùc baäc theàm vaø baõi boài, noùn phoùng vaät ôû ñoä cao khaùc nhau, bao goàm caùc traàm tích aluvi, ñeluvi, proluvi phaân boá treân caùc thung luõng cacxtô, caùc thung luõng doïc theo soâng, suoái. Thaønh phaàn hoãn taïp cuoäi soûi, caùt, boät, seùt. Chieàu daøy cuûa traàm tích Ñeä Töù töø vaøi meùt ñeán haøng chuïc meùt.

ÑÒA CHÍ HOAØ BÌNH

10

- Macma xaâm nhaäp: Trong phaïm vi cuûa tænh Hoaø Bình coù Phöùc heä Kim Boâi (a T 3 n kb): Phöùc heä Kim Boâi bao goàm khoái xaâm

caùc phöùc heä macma sau:

Phöùc heä Xoùm Giaáu ( PR 3 xg): Phöùc heä naøy phaân boá ôû Möôøng Chieàng, Nuùi Döông, Suoái Yeân (Ñaø Baéc) döôùi daïng caùc khoái xaâm nhaäp töø lôùn ñeán nhoû. Caùc ñaù cuûa phöùc heä ñöôïc chia laøm hai pha:

+ Pha 1: granit microlin daïng gônai,

granit biotit bò eùp.

+ Pha 2: granit microlin haït nhoû saùng

maøu vaø pecmatit.

nhaäp lôùn Kim Boâi vaø caùc veä tinh cuûa chuùng (Thöôïng Tieán, Thoáng Nhaát) vaø caùc khoái nhoû (Möôøng Chieàng, Tam Luoâng). Thaønh phaàn ñaù xaâm nhaäp ôû caùc khoái noùi treân laø granit hai mica haït nhoû ñeán vöøa daïng porfia. Rieâng khoái Kim Boâi goàm granit biotit haït trung ñeán lôùn. Ngoaøi ra coøn coù caùc maïch nhoû aplit. Caùc khoái granit phöùc heä Kim Boâi xuyeân caét caùc ñaù cuûa heä taàng Caåm Thuyû vaø gaây söøng hoaù ôû caùc möùc ñoä khaùc nhau. Granit Kim Boâi bò caùc traàm tích Nori - Ret heä taàng Suoái Baøng phuû khoâng chænh hôïp leân treân. Nhö vaäy phöùc heä ñöôïc ñònh tuoåi tröôùc Nori.

- Kieán taïo: Ñaëc ñieåm caáu truùc - kieán taïo tænh Hoaø Bình khaù phöùc taïp, chuùng ñöôïc theå hieän chuû yeáu qua caùc hình thaùi sau: Caùc ñôùi töôùng caáu taïo: Tham gia vaøo bình ñoà caáu truùc thuoäc phaïm vi tænh Hoaø Bình goàm caùc ñôùi caáu taïo: ñôùi Fanxipan, ñôùi Ninh Bình, ñôùi Sôn La vaø ñôùi Soâng Maõ.

Khoaùng vaät phuï ñaëc tröng coù biotit, ziathorit, xfenziacon, apatit, thorit caùc ñaù cuûa phöùc heä rôi vaøo tröôøng granit fenspat kieàm. Granit cuûa phöùc heä thuoäc loaïi baõo hoøa silic, gaén lieàn hoaëc thuoäc loaïi granit aù kieàm voâi. Phöùc heä coù tính chuyeân hoaù aâm vôùi haàu heát caùc nguyeân toá, duy coù Gali (Ga) vöôït trò soá Clac 1,4 laàn. Caùc ñaù cuûa phöùc heä xuyeân caét traàm tích Proterozoi (heä taàng Suoái Chieàng, heä taàng Sinh Quyeàn). Coù tuoåi tuyeät ñoái 1,396 trieäu naêm. Phöùc heä Baûn Xang ( P bx): Caùc ñaù xaâm nhaäp thuoäc phöùc heä Baûn Xang ñöôïc gaëp ôû moät vaøi khoái loä ra ôû phía taây baéc tænh, ôû ñaây chuùng xuyeân caét traàm tích heä taàng Baûn Dieät (C 3-P1 bd) coù thaønh phaàn chuû yeáu goàm apoperidotit, apodunit bò secpentin hoaù maïnh.

Phöùc heä Ñieän Bieân (P 2 ñb): Caùc ñaù xaâm nhaäp cuûa phöùc heä Ñieän Bieân loä ra moät khoái lôùn ôû Taân Minh, khoái nhoû ôû Möôøng Chieàng thuoäc huyeän Ñaø Baéc. Phöùc heä Ñieän Bieân goàm ba pha:

+ Pha 1: diorit thaïch anh biotit, diorit

thaïch anh biotit coù hocblen. + Ñôùi Fanxipan : ñoù laø phaàn ñaàu muùt ñoâng nam cuûa ñôùi, phaân boá treân phaïm vi thuoäc huyeän Ñaø Baéc. Tham gia vaøo caáu truùc cuûa ñôùi bao goàm caùc phaân vò ñòa taàng: heä taàng Suoái Chieàng (PR1 sc), heä taàng Sinh Quyeàn (P R1-2 sq), phuï heä taàng Sa Pa treân (P R3 sp2), heä taàng Beán Kheá (TM 2 - O1bk), heä taàng Sinh Vinh (O 3 - S1 sv), heä taàng Baûn Paùp (D 2 bp), heä taàng Baûn Dieät (C3-P1 bd) vaø moät ít traàm tích heä taàng Soâng Boâi (T2-3 sb) laáp ñaày caùc truõng nhoû.

+ Pha 2: granodiorit daïng pocfia. + Pha 3: granit loaïi nhoû ñeán vöøa, granit

fenspat kali maøu hoàng. Ngoaøi ra coøn coù caùc ñai maïch gabrodiaba, diorit porfia, granit.

Tuoåi cuûa phöùc heä ñöôïc xaùc ñònh vaøo

Pecmi muoän. + Ñôùi caáu taïo Ninh Bình: chieám phaàn lôùn dieän tích cuûa tænh. Tham gia vaøo caáu truùc cuûa ñôùi goàm caùc phaân vò ñòa taàng heä taàng Yeân Duyeät (P 2 yd), heä taàng Vieân Nam (T 1 vn), heä taàng Coø Noøi (T1 cn), heä taàng Ñoàng Giao (T2 ñg), heä taàng Naäm Thaúm (T2 l nt), heä taàng Soâng Boâi (T2-3 sb). Ngoaøi ra coøn coù

PHAÀN THÖÙ NHAÁT: ÑÒA LYÙ

11

caùc traàm tích heä taàng Suoái Baøng (T3n-r sb), heä taàng Naäm Poø ( J1 np) phaùt trieån döôùi daïng "lôùp phuû choàng". coù quy moâ nhoû hôn naèm treân caùnh cuûa caùc neáp uoán caáp I. Nhöõng neáp uoán caáp II chuû yeáu laø:

Neáp loõm: Tröôøng Sôn - Tuù Sôn, Laïc

Sôn - Laïc Thuyû.

Neáp loài: Vieân Nam, Ñoài Buø, Kim Boâi,

Naät Sôn, Hôïp Thanh.

+ Neáp uoán caáp III vaø caáp cao hôn

+ Ñôùi caáu taïo Sôn La: thaønh moät daûi heïp keùo daøi theo phöông taây baéc - ñoâng nam, bao goàm caùc phaân vò ñòa taàng: heä taàng Coø Noøi (T1 cn), heä taàng Ñoàng Giao (T2 ñg), heä taàng Naäm Thaúm (T 2l nt). Ngoaøi ra coøn coù caùc traàm tích cuûa heä taàng Yeân Chaân (K2 yc) vaø traàm tích Neogen ôû daïng "phuû choàng". + Ñôùi caáu taïo Soâng Maõ: chieám moät dieän

Yeân

tích nhoû ôû khu Hang Kia, Mai Hòch (Mai Chaâu), bao goàm caùc traàm tích cuûa heä taàng Pa Ham (O 3 - D1 ph), heä taàng Baûn Dieät (C3P1bd) vaø caùc traàm tích heä taàng Chaâu daïng "phuû choàng". Caáu taïo uoán neáp: Tænh Hoaø Bình naèm trong vuøng uoán neáp phöùc taïp. Caên cöù vaøo caùc ñaëc ñieåm veà quy moâ, kích thöôùc cuûa neáp uoán coù theå phaân chia ra caùc caáp sau:

+ Neáp uoán caáp I: goàm coù caùc neáp uoán: Neáp loài Ñaø Baéc : laø moät neáp loài phöùc

: bao goàm caùc neáp uoán loài, loõm, naèm treân caùnh cuûa caùc neáp uoán caáp II, laøm phöùc taïp bình ñoà caáu truùc. Ñöùt gaõy: Trong phaïm vi tænh Hoaø Bình phaùt trieån boán heä thoáng ñöùt gaõy chính: taây baéc - ñoâng nam, ñoâng baéc - taây nam, aù kinh tuyeán, aù vó tuyeán. Trong ñoù, heä thoáng ñöùt gaõy taây baéc - ñoâng nam giöõ vai troø chuû ñaïo vaø cuøng vôùi heä thoáng ñöùt gaõy ñoâng baéc - taây nam khoáng cheá bình ñoà caáu truùc cuûa vuøng. Caùc heä thoáng ñöùt gaõy treân ñaõ phaân caét caùc thaønh taïo ñòa chaát thaønh caùc khoái taûng coù caùc hình daïng vaø kích thöôùc khaùc nhau. Caên cöù vaøo quy moâ, kích thöôùc cuûa ñöùt gaõy coù theå phaân chia thaønh caùc caáp khaùc nhau:

taïp, truøng vôùi dieän loä cuûa caùc ñaù thuoäc ñôùi Fanxipan. Nhaân neáp loài laø caùc thaønh taïo Proterozoi (heä taàng: Suoái Chieàng, Sinh Quyeàn, Sa Pa). Caùnh cuûa chuùng laø caùc ñaù cuûa caùc heä taàng Beán Kheá, Sinh Vinh, Boù Hieàng, Soâng Mua, Baûn Nguoàn, Baûn Paùp.

Neáp loõm Hoaø Bình - Ninh Bình : truøng

+ Ñöùt gaõy baäc I: laø caùc ñöùt gaõy saâu phaân chia caùc ñôùi caáu taïo: Fanxipan, Ninh Bình, Sôn La vaø Soâng Maõ. Caùc ñöùt gaõy saâu thöôøng coù daïng tuyeán keùo daøi theo phöông taây baéc - ñoâng nam. Rieâng ñöùt gaõy saâu Soâng Ñaø (trong phaïm vi tænh Hoaø Bình) coù daïng voøng cung phaân caùch giöõa ñôùi Fanxipan vôùi ñôùi Ninh Bình. Caùc ñöùt gaõy naøy thöôøng ñaït ñeán ñoä saâu treân 10 km, thuoäc ñöùt gaõy nghòch hoaëc thuaän.

vôùi dieän loä cuûa caùc ñaù thuoäc ñôùi Ninh Bình. Nhaân cuûa neáp loõm laø caùc traàm tích heä taàng Soâng Boâi (T 2-3 sb), caùnh cuûa neáp loõm laø caùc traàm tích cuûa caùc heä taàng Naäm Thaúm, Ñoàng Giao, Coø Noøi, Vieân Nam, Yeân Duyeät, Baûn Dieät. + Ñöùt gaõy baäc II: laø caùc ñöùt gaõy khu vöïc

Neáp loõm Mai Chaâu - Laïc Sôn : laø neáp loõm phöùc taïp bò phaù huyû maïnh, truøng vôùi dieän loä cuûa ñôùi Sôn La. Nhaân cuûa neáp loõm laø caùc ñaù cuûa heä taàng Naäm Thaúm, caùnh cuûa neáp loõm laø caùc ñaù cuûa heä taàng Ñoàng Giao, Coø Noøi. phaùt trieån song song hoaëc gaàn song song vôùi caùc ñöùt gaõy saâu, keùo daøi haøng chuïc ñeán haøng traêm kiloâmeùt, phaân caét caùc thaønh taïo ñòa chaát thaønh caùc khoái taûng daïng tuyeán, ñaït ñeán ñoä saâu treân 3 km vôùi kieåu ñöùt gaõy nghòch hoaëc thuaän.

+ Neáp uoán caáp II: laø caùc neáp uoán thöù caáp + Ñöùt gaõy baäc III hoaëc baäc cao hôn : ñoù laø

ÑÒA CHÍ HOAØ BÌNH

12

- Sa thaïch: Thöôøng xen vôùi ñaù voâi vaø phieán thaïch. Loaïi naøy coù daûi nhoû ôû nuùi Baø Raø, nam Löông Sôn, vuøng Yeân Moâng, Moâng Hoaù (Kyø Sôn), ven ñöôøng 12A Taân Laïc, Naø Meøo (Mai Chaâu).

caùc ñöùt gaõy coù kích thöôùc daøi vaøi kiloâmeùt ñeán haøng chuïc kiloâmeùt. Caùc ñöùt gaõy naøy thöôøng phaùt trieån song song hoaëc daïng loâng chim ñoái vôùi caùc ñöùt gaõy caáp II. Qua bình ñoà caáu truùc cuûa tænh Hoaø Bình cho thaáy vuøng bò bieán vò maïnh meõ bôûi caùc hoaït ñoäng uoán neáp ñaõ phaù huyû kieán taïo, laøm bieán ñoåi caùc thaønh taïo ñòa chaát, taïo ñieàu kieän thuaän lôïi cho caùc hoaït ñoäng nhieät dòch vaø quaëng hoaù.

         

             

    Tính chaát chung laø kieán truùc thoâ do caùc haït taïo thaønh, maøu vaøng nhaït, ñoû hay vaøng ñoû. Ñaát sa thaïch phong hoaù maïnh do ñaát nheï; nhieàu nôi coù ñoä aåm cao. Haàu heát ñaát sa thaïch ôû Hoaø Bình chæ coù taàng moûng. Do trong thaønh phaàn cuûa ñaát sa thaïch coù chöùa raát ít chaát seùt neân deã bò röûa troâi.

- Ñaù voâi: Trong toaøn tænh ôû ñaâu cuõng coù ñaù voâi, - Poocphiarit: Loaïi naøy töông ñoái nhieàu vaø taäp trung

laø loaïi ñaù phoå bieán vaø nhieàu nhaát. Nhöõng daûi ñaù voâi chuû yeáu laø: khoái roäng lôùn bao

goàm huyeän Mai Chaâu, vuøng cao Taân Laïc, Laïc Sôn, nam Yeân Thuyû; daûi chaïy doïc

theo phía ñoâng huyeän Kim Boâi töø doác Cun ñeán Laïc Thuyû; daûi nöõa ôû phía nam huyeän

Löông Sôn tieáp giaùp vôùi Haø Taây; caùc daõy nuùi ôû Yeân Thuyû, Laïc Thuyû, Cao Phong vaø

thaønh hai vuøng: moät ôû nuùi Vieân Nam, beân traùi quoác loä 6 Hoaø Bình - Haø Noäi; moät töø thò xaõ Hoaø Bình chaïy xuoáng phía nam qua Cao Phong ñeán mieàn ñoài Quyù Hoaø, Tuaân Ñaïo. Ngoaøi ra, poocphiarit coøn thaáy xuaát hieän raûi raùc ôû Naät Sôn, Sôn Thuyû (Kim Boâi); Taân Mai, Phuùc Saïn, Cun Pheo, Pieàng Veá (Mai Chaâu); Quy Myõ, Do Nhaân (Taân Laïc). Ñaø Baéc. Loaïi ñaù naøy coù maøu xaùm hay traéng, thuoäc nhoùm ñaù kieàm.

- Phieán thaïch seùt:

Ñaây cuõng laø loaïi ñaù phoå bieán vaø raát

nhieàu ôû Hoaø Bình. Ñoài nuùi Hoaø Bình ñaâu Ñaëc ñieåm loaïi naøy thöôøng phaân boá ôû treân cao, ñaù coù maøu xanh laù caây, phong hoaù raát maïnh, neân taïo ra taàng ñaát maët khaù daøy. cuõng coù phieán thaïch seùt xen keõ vôùi caùc Thaønh phaàn khoaùng chính caáu taïo neân loaïi ñaù khaùc, ñaëc bieät taäp trung thaønh daûi

lôùn nhö daûi nuùi Baø - Baø Raø (Löông Sôn),

vuøng ñoài Taân Laïc, Laïc Sôn, Löông Sôn,

Laïc Thuyû. poocphiarit laø ñaát phaùt trieån treân nuùi coù maøu ñoû hoaëc ñoû naâu, thòt trung bình vaø naëng, taàng ñaát daøy ôû mieàn ñoài Yeân Laäp, Phuùc Saïn.

Loaïi ñaù naøy coù tính chaát: phieán moûng,

maøu saéc thay ñoåi töø vaøng, ñoû ñeán tím - Spilit vaø bazan: Ñaây laø loaïi ñaù bazô, thöôøng coù ôû nhöõng

vaøng; ñoä bieán chaát cao, ñoâi nôi coù daïng philit (Mî Hoaø - Kim Boâi; Phuù Minh, Hôïp

vuøng ñaù poocphia nhö Thöôïng Tieán (Kim Boâi); Yeân Thöôïng, Yeân Laäp (Cao Phong); Quy Myõ (Taân Laïc), laø moät loaïi ñaù coù ít ôû Hoaø Bình.

Veà ñaëc ñieåm, ñaù spilit vaø bazan phong

hoaù maïnh. Thaønh - Kyø Sôn); loaïi ñaù naøy deã phong hoaù, nhaát laø nhöõng nôi aåm cao nhö ñoài nuùi Laïc Sôn, ñaát phieán thaïch thöôøng coù thaønh phaàn cô giôùi trung bình vaø naëng.

PHAÀN THÖÙ NHAÁT: ÑÒA LYÙ

13

so vôùi phuø sa môùi vaø phuû leân caû nhöõng

ñoài cao tôùi 25 m (sa bieán). Ñòa hình phuø sa

coå noùi chung baèng vaø löôïn soùng. Ñaëc - Poocphia thaïch anh: Laø loaïi ñaù macma chua, chæ coù ôû nhöõng vuøng Tu Lyù, Haøo Traùng (Ñaø Baéc) vaø ôû moät soá nôi xen keõ ñaù traàm tích. ñieåm phuø sa coå coù nhieàu cuoäi troøn, nhaát

laø ôû doïc ñöôøng 21 thuoäc ñòa phaän cuûa hai

xaõ Lieân Sôn, Nhuaän Traïch lôùp cuoäi daøy tôùi

40 cm, vôùi nhöõng hoøn cuoäi coù ñöôøng kính

tôùi 13 cm; doïc ñöôøng 12A, tyû leä keát von ít

hôn; coøn ôû vuøng ñoài thaáp Lieân Vuõ, Vuõ Ñaëc ñieåm laø poocphia thaïch anh thöôøng phaân boá treân cao, phong hoaù maïnh. Caáu truùc cuûa poocphia thaïch anh vôùi thaønh phaàn chuû yeáu laø thaïch anh (SiO2). Ñaát cuûa poocphia thaïch anh thöôøng coù thaønh phaàn cô giôùi nheï, deã bò röûa troâi. Laâm (Laïc Sôn) taàng ñaát daøy, keát von

khoâng ñaùng keå. - Phuø sa môùi:

Ñaát phuø sa môùi treân ñòa phaän cuûa tænh

Hoaø Bình phaân boá doïc hai beân bôø soâng

Ñaø, soâng Boâi, soâng Böôûi vaø caùc ngoøi suoái

lôùn. Ñieån hình cho loaïi ñaát naøy laø daûi ñaát

doïc hai beân bôø soâng Ñaø treân ñòa baøn caùc - Granit: Laø loaïi ñaù macma chua, coù raát ít ôû Hoaø Bình; thöôøng xen laãn vôùi ñaù voâi, poocphia thaïch anh, phieán thaïch seùt ôû giöõa vuøng Ñaø Baéc, tính chaát cuõng gioáng nhö poocphia thaïch anh, song coù caáu truùc haït, thaønh phaàn khoaùng chính laø fenspat, phieán thaïch mica vaø thaïch anh. xaõ phía baéc huyeän Kyø Sôn, ñöôïc hình

thaønh do söï boài ñaép cuûa phuø sa soâng Ñaø.

Phaàn lôùn laø phuø sa ñöôïc boài ñaép haøng

naêm, nhöng ôû phía trong ñeâ Quyønh Laâm

vaø moät soá nôi (cao) khoâng ñöôïc boài theâm

phuø sa nöõa.

Thaønh phaàn cuûa phuø sa soâng Ñaø bao

goàm: 58,43% caùt (trong ñoù caùt mòn chieám

57,98%) vaø 41,60% thòt (trong ñoù seùt

chieám 10,80%; limon 30,80%). ÔÛ taàng döôùi - Phieán thaïch mica: Phaân boá thaønh vuøng ôû caùc xaõ Suoái Naùnh, Taân Pheo, Möôøng Chieàng, Giaùp Ñaét (Ñaø Baéc), tieáp giaùp vôùi vuøng ñaát cuûa Phuù Thoï. Ñaây laø loaïi ñaù bieán chaát caáu taïo phieán moûng, goàm nhieàu vaåy aùnh kim. Ñaù naøy phong hoaù maïnh, cho taàng ñaát daøy, ñöôïc che phuû bôûi röøng loaïi 2 vaø 3 hoaëc nöông raãy. Ñaát phieán thaïch mica coù maøu ñoû, naâu ñoû, thòt trung bình hay naëng. saâu thì thaønh phaàn cô giôùi theo ñòa hình

raát ñuùng quy luaät: nôi cao thì caùt, caùt pha,

thòt nheï; nôi truõng thì thòt trung bình, thòt

naëng. Noùi chung, nôi naøo gaàn soâng Ñaø thì - Philit: Chæ coù ôû Phuù Minh, Hôïp Thaønh (Kyø Sôn), Ñoaøn Keát (Ñaø Baéc); laø loaïi ñaù bieán chaát; ñaát philit taàng moûng.

thaønh phaàn cô giôùi cuûa ñaát caøng nheï; maët

khaùc, phuø sa soâng Ñaø trung tính, ít chua,

ñoä phì cao.

Phuø sa soâng Boâi vaø soâng Böôûi: ñeàu laø

nhöõng loaïi ñaát treû, nhöng dieän tích ít vaø

thaønh phaàn cô giôùi khaùc nhau. Ñaát phuø sa

soâng Böôûi coù thaønh phaàn cô giôùi naëng hôn - Phuø sa coå: Hình thaønh töø ñaàu kyû thöù tö, taäp trung nhieàu ôû phía ñoâng tænh Hoaø Bình, chuû yeáu laø daûi doïc ñöôøng 21 töø Chôï Ñoàn ñeán Chôï Beán, doïc theo soâng Boâi ñeán vuøng Chi Neâ; vaø raûi raùc ôû daûi doïc tuyeán ñöôøng quoác loä 12A töø Vuï Baûn ñeán Laïc Thònh (Yeân Thuyû); ngoaøi ra, phuø sa coå coøn coù ôû Cao Phong. thaønh phaàn cô giôùi cuûa phuø sa soâng Ñaø. Do chòu aûnh höôûng cuûa hoaït ñoäng taïo Ñaát phuø sa soâng Boâi coù thaønh phaàn cô giôùi sôn, phuø sa coå thöôøng bò naâng leân cao hôn nheï nhaát.

ÑÒA CHÍ HOAØ BÌNH

14

    

    

Than ñaù laø moät trong nhöõng loaïi

- Saét: Treân ñòa baøn tænh Hoaø Bình ñaõ phaùt hieän vaø ñaùnh giaù caùc moû saét Nuùi Döông - Taân Pheo, Baûn Chanh vaø 6 ñieåm quaëng saét vôùi tröõ löôïng caáp C1 + C2 = 8,2 trieäu taán. Caùc maïch quaëng saét chuû yeáu phaân boá

khoaùng saûn quan troïng nhaát trong nhoùm nhieân lieäu cuûa tænh, laø loaïi khoaùng saûn ñöôïc phaùt hieän vaø khai thaùc sôùm nhaát ôû tænh vaø ñöôïc nghieân cöùu chi tieát nhaát. Trong phaïm vi tænh Hoaø Bình ñaõ phaùt hieän ñöôïc 4 moû than quy moâ nhoû laø Ñoài Hoa, Laøng Voï, Suoái Hoa, Baûo Hieäu vaø 3 ñieåm than Nhaân Ñaïo, Möôøng La, Ñoaøn Keát vôùi tröõ löôïng ñaõ ñöôïc ñaùnh giaù laø 5,68 trieäu taán. Taøi nguyeân khoaùng saûn than ñaù toaøn tænh döï baùo öôùc tính vaøo khoaûng 15 trieäu taán. Moät soá moû than ñaù ñaõ vaø ñang ñöôïc khai thaùc.

trong caùc ñaù phieán thaïch anh xerixit heä taàng Beán Kheá (TM 2-O1 bk), ñaù voâi, ñolomit heä taàng Sa Pa (PR3 sp) vaø caùc ñaù phun traøo heä taàng Caåm Thuyû (C 2 ct). Caùc moû, ñieåm quaëng coù töø 2 - 20 thaân quaëng daïng maïch, thaáu kính vôùi chieàu daøi 20 - 500 m, chieàu daøy 0,5 - 7 m. Thaønh phaàn khoaùng vaät quaëng: specularit, hematit, manhetit, limonit ít hôn laø galenit, xfalerit, pirit. Moät soá ñieåm quaëng coøn coù azurit, matachit. Keát quaû phaân tích cho thaáy haøm löôïng Fe = 24 - 51%. Nhìn chung, quaëng saét coù trieån voïng khoâng lôùn.

Than ñaù naèm trong traàm tích Triat heä taàng Suoái Baøng (T3 sb). Ñòa taàng chöùa than bao goàm: caùt keát, boät keát xen caùc lôùp seùt keát, cuoäi keát vaø caùc væa thaáu kính than. Traàm tích chöùa than phuû khoâng chænh hôïp leân caùc traàm tích coå hôn noù. Chieàu daøy cuûa lôùp traàm tích chöùa than dao ñoäng töø 800 - 1.000 m. Soá löôïng caùc væa than coù töø 2 ñeán 15 væa, trong ñoù töø 2 ñeán 10 væa coù giaù trò khai thaùc coâng nghieäp. Caùc væa than thöôøng coù daïng thaáu kính. Chieàu daøi cuûa caùc væa 100 - 1.200 m, chieàu daøy 0,2 - 6 m, thöôøng bieán ñoåi nhanh theo ñöôøng phöông vaø höôùng doác.

Than antraxit chuû yeáu ôû daïng caùm, bôû rôøi, ñoâi khi ôû daïng daûi, daïng lôùp. Keát quaû phaân tích hoaù hoïc vaø coâng ngheä than cho thaáy, than antraxit ôû Hoaø Bình coù haøm löôïng cacbon trung bình, haøm löôïng hyñroâ, nitô, löu huyønh thaáp. Than coù ñoä aåm cao, ñoä tro trung bình, nhieät löôïng cao, chieàu daøy lôùp deûo lôùn. Than coù möùc ñoä bieán chaát trung bình thuoäc nhaõn than coác ñeán dính keát, vì vaäy ngoaøi vieäc söû duïng than laøm nhieân lieäu coøn coù theå söû duïng trong luyeän coác. - Ñoàng: Caùc moû ñoàng: Ñoàng Giang, Laøng Phuùc, Laøng Moã. Ñoàng thöôøng phaân boá trong caùc ñaù phun traøo bò bieán ñoåi cuûa heä taàng Caåm Thuyû (P 2 ct), caùc ñaù caùt keát, boät keát maøu tím heä taàng Coø Noøi (T 1 cn) hoaëc trong ñaù xaâm nhaäp gabrodiabas phöùc heä Ba Vì (P 2 bv). Taïi caùc ñieåm quaëng thöôøng gaëp caùc ñôùi khoaùng hoaù ñoàng coù chieàu daøi vaøi chuïc meùt ñeán 2.000 m, roäng 5 - 50 m. Trong caùc ñôùi khoaùng hoaù coù maïch ñoàng daøi 5 - 400 m, daøy 0,2 - 1,5 m. Khoaùng vaät quaëng goàm chancopyrit, chancozin, pirit, malachit, azurit limonit, galenit... Haøm löôïng ñoàng: 0,1 - 4,3%.Ñoàng laø moät trong nhöõng khoaùng saûn coù trieån voïng nhöng chöa ñöôïc ñieàu tra ñaày ñuû, caàn ñöôïc ñaàu tö ñeå laøm roõ trieån voïng vaø giaù trò cuûa chuùng. - Chì, keõm - ña kim: Treân ñòa baøn tænh Hoaø Bình ñaõ phaùt hieän 6 ñieåm quaëng chì, keõm - ña kim phaân boá trong caùc ñaù: cacbonat heä taàng Ñoàng Giao (T2 ñg), ñaù phieán, caùt, boät keát heä taàng

PHAÀN THÖÙ NHAÁT: ÑÒA LYÙ

15

Traàm tích Neogen: vaøng phaùt trieån raát

haïn cheá, coù maët trong lôùp cuoäi keát vôùi haøm löôïng thaáp: 1 - 20 haït/m 3.

Traàm tích Ñeä Töù: lôùp chöùa vaøng thöôøng laø lôùp cuoäi soûi naèm treân neàn ñaù goác coù chieàu daøy töø 0,7 - 2,5 m vôùi haøm löôïng 0,3 - 1,4g/m 3.

Coø Noøi (T 1 cn) vaø ñaù phun traøo heä taàng Vieân Nam (T1 vn). Caùc maïch quaëng vaø ñôùi maïch daøi 30 - 800 m, daøy 0,2 - 4 m, thöôøng laø caùc maïch thaïch anh chöùa quaëng. Thaønh phaàn chuû yeáu laø: galenit, sfalerit, chancopyrit,pirit, manheâtit. Caùc ñieåm quaëng chì, keõm - ña kim hieän nay chöa ñöôïc ñieàu tra ñaày ñuû, neân chöa roõ trieån voïng. - Uran: Taïi tænh Hoaø Bình môùi phaùt hieän moät

- AÊngtimon: Ñaõ ñöôïc phaùt hieän ôû vuøng Nam Sôn,

ñieåm quaëng uran Suoái Yeân, phaân boá trong gônaimigmatit cuûa heä taàng Suoái Chieàng (P R1 sc) doïc theo ñöùt gaõy coù phöông taây baéc - ñoâng nam, daøi 360 m, chieàu roäng 10 - 20 m.

     

Na Baïc vaø An Bình. Caùc maïch quaëng thaïch anh aêngtimon daøy 0,3 - 2 m keùo daøi treân 100 m. Thaønh phaàn khoaùng vaät chuû yeáu goàm: aêngtimonit, pirit, thöù yeáu coù galinit, sfalerit; khoaùng vaät khoâng quaëng chuû yeáu laø thaïch anh. Haøm löôïng Sb töø vaøi ñeán 15%, ñoâi maãu coù haøm löôïng cao hôn. Trong quaëng coù chöùa vaøng (Au).

- Nguyeân lieäu hoaù vaø töï dung: + Pirit: treân ñòa baøn tænh Hoaø Bình ñaõ phaùt hieän 3 moû pirit laø caùc moû Laøng Cuû, Voï Coû, Möôøng Chuø vaø 22 ñieåm quaëng pirit phaân boá roäng raõi trong phaïm vi cuûa tænh. - Vaøng: + Vaøng goác: Caùc moû vaø ñieåm vaøng goác ôû Traïi Khoai,

Caùc moû vaø ñieåm quaëng pirit lieân quan chaët cheõ vaø phaân boá trong caùc ñaù: caùt boät keát, tuf, ñaù phun traøo vaø ñaù phieán cuûa heä taàng Caåm Thuyû (P2 ct) vaø heä taàng Coø Noøi (T1 cn). Caùc thaân quaëng thöôøng coù daïng maïch, thaáu kính, kích thöôùc töø nhoû ñeán lôùn, chieàu daøi 20 - 3.300 m, chieàu daøy 0,3 - 115 m. Quaëng sunfua thöôøng ôû daïng xaâm taùn hoaëc maïch oå ñaëc xít. Thaønh phaàn khoaùng vaät chuû yeáu laø pirit, thöù yeáu coù chancopirit, chancozin, pyrotin, acsenopirit, ñoâi khi gaëp azurit, malachit, limonit, hematit. Haøm löôïng löu huyønh trung bình S = 8,47%, moät soá maïch quaëng ñaëc coù S > 30%. Ñaëc bieät moät soá moû coù haøm löôïng vaøng laø 0,2 - 0,6g/taán, baïc laø 0,2 - 5g/taán. xoùm Pu, xoùm Gieáng, Bai Ñaøo thöôøng coù lieân quan chaët cheõ vôùi caùc ñaù phun traøo bazô bò bieán ñoåi heä taàng Caåm Thuyû (P2 ct), ñaù phieán, caùt boät keát heä taàng Coø Noøi (T 1 cn) vaø ít hôn laø heä taàng Yeân Duyeät (P2 yd). Taïi caùc moû ñieåm quaëng, caùc ñôùi khoaùng hoaù vaøng thöôøng coù chieàu daøi 200 - 1.500 m, chieàu daøy 0,5 - 15 m. Trong caùc ñôùi khoaùng hoaù phaùt trieån caùc maïch thaïch anh sunfua chöùa vaøng vôùi chieàu daøi caùc maïch quaëng dao ñoäng töø 5 - 400 m, chieàu daøy 0,2 - 2 m. Thaønh phaàn khoaùng vaät quaëng goàm: pirit, chancopirit, chancozin, asenopirit; vaøng töï sinh ít hôn coù galerit, sfalerit, man- hetit. Haøm löôïng trung bình: vaøng (Au): 0,1- 7,389g/taán; baïc (Ag): 0,1 - 10g/taán.

+ Barit: phaân boá trong ñaù phun traøo heä taàng Caåm Thuyû (P 2 ct). Quaëng laên phaân boá thaønh caùc daûi keùo daøi, haøm löôïng barit 10 - 25%; nhìn chung barit coù quy moâ nhoû. + Fluorit: phaân boá trong ñaù voâi cuûa heä + Vaøng sa khoaùng: Vaøng sa khoaùng phaân boá khaù roäng raõi trong caùc thung luõng, baõi boài doïc soâng, suoái. Caùc traàm tích chöùa vaøng sa khoaùng goàm:

ÑÒA CHÍ HOAØ BÌNH

16

taàng Ñoàng Giao (T2 ñg), gaàn ranh giôùi tieáp xuùc kieán taïo vôùi heä taàng Suoái Baøng (T3 sb). Hieän nay, caùc ñieåm fluorit chöa ñöôïc laøm roõ trieån voïng.

ñoái ñoàng nhaát, chaát löôïng toát. Khoaùng vaät chuû yeáu laø canxi, thöù yeáu laø ñolomit, thaïch anh. Noùi chung, tænh Hoaø Bình coù tieàm naêng ñaù voâi xi maêng lôùn vaø chaát löôïng toát, coù theå ñaûm baûo ñaày ñuû nhu caàu veà nguyeân vaät lieäu xaây döïng ôû möùc ñoä cao.

+ Ñaù voâi : trong tænh Hoaø Bình, ñaù voâi raát phong phuù, coù maët trong nhieàu phaân vò ñòa taàng khaùc nhau, nhöng coù giaù trò hôn caû laø ñaù voâi cuûa heä taàng Ñoàng Giao (T2 ñg). Ñaù voâi cuûa heä taàng naøy phaân boá taïo neân nhöõng daõy nuùi lôùn, ñöôïc chia laøm hai phuï heä taàng:

Phuï heä taàng döôùi (T2 ñg1): bao goàm caùc

loaïi ñaù voâi vi haït ñeán haït nhoû, maøu xaùm saãm. Phaàn döôùi phaân lôùp moûng ñeán trung bình coù xen caùc lôùp ñaù voâi seùt, seùt voâi. Phaàn treân phaân lôùp daøy hôn, saùng maøu hôn vaø tinh khieát hôn.

Phuï heä taàng treân (T2 ñg2): goàm caùc loaïi

+ Seùt: traàm tích seùt phaùt trieån phong phuù, phaân boá roäng. Hieän nay ñaõ phaùt hieän hai moû seùt xi maêng Kyø Sôn, xoùm Veù, moät moû seùt gaïch ngoùi Töû Neâ vaø moät soá ñieåm seùt gaïch ngoùi khaùc. Seùt ñaõ ñöôïc tìm kieám, thaêm doø vôùi tröõ löôïng haøng trieäu meùt khoái. Seùt chuû yeáu ñöôïc taïo thaønh trong caùc thung luõng traàm tích Ñeä Töù. Caùc lôùp seùt coù giaù trò coâng nghieäp thuoäc phaàn treân cuûataàngchöùaseùtcoùmaøuloangloå,vaøng, traéng, naâu, mòn vaø deûo. Caùc moû seùt ñaõ ñöôïc ñaùnh giaù coù dieän tích 0,6 - 3 km 2, chieàu daøy 1 - 15 m.

+ Caùt xaây döïng : chuû yeáu coù trong traàm ñaù voâi vi haït, aån tinh ñeán haït nhoû, maøu xaùm saùng, traéng xaùm, phaân lôùp daøy ñeán daïng khoái, thaønh phaàn tinh khieát, ít taïp chaát seùt.

tích Ñeä Töù vaø caùc baõi boài doïc caùc soâng trong tænh. Caùc moû coù kích thöôùc daøi 50 - 1.000 m, roäng 10 - 350 m, daøy 1 - 5 m. Thaønh phaàn chuû yeáu laø caùt thaïch anh, haït trung bình ñeán haït thoâ, coù laãn ít vaûy mica vaø seùt. ÔÛ moät soá moû, trong caùt coøn coù vaøng sa khoaùng. Caùc moû caùt coù chaát löôïng toát phuïc vuï xaây döïng.

- Nguyeân lieäu phaân khoaùn: + Photphorit : ôû Hoaø Bình, photphorit hang ñoäng khaù phaùt trieån. Ñeán nay ñaõ phaùt hieän 20 hang chöùa photphorit coù haøm löôïng P2O5 < 10%. Caùc hang ñoäng chöùa photphorit thöôøng naèm trong caùc nuùi ñaù voâi bò caxtô hoaù maïnh thuoäc heä taàng Ñoàng Giao (T 2 ñg). Hình daïng thaân quaëng töø ñôn giaûn ñeán phöùc taïp phuï thuoäc vaøo hình thaùi cuûa ñaùy hang. Chuû yeáu laø loaïi quaëng meàm, gaén keát yeáu. Chaát löôïng quaëng trung bình: haøm löôïng P 2O5 toaøn phaàn ñaït töø 5,56 - 28,2%; P2O5 deã tieâu 1,85 - 5,90%; chaát khoâng tan 9,22 - 70,17%. Nhìn chung photphorit coù chaát löôïng toát, ñieàu kieän khai thaùc thuaän lôïi, caàn ñöôïc ñaåy maïnh coâng taùc tìm kieám vaø khai thaùc cheá bieán phuïc vuï cho phaùt trieån noâng nghieäp cuûa ñòa phöông.

+ Ñaù trang laùt : nguoàn nguyeân lieäu chuû yeáu goàm ñaù voâi, daêm keát voâi cuûa heä taàng Ñoàng Giao (T 2 ñg), granit, biotit phöùc heä Kim Boâi, xpilit heä taàng Caåm Thuyû. Hieän nay ñaõ tìm ñöôïc 7 moû ñaù trang laùt vôùi toång tröõ löôïng 113,82 trieäu m 3: Ñuù Saùng, Long Sôn, Laøng Cuû, Kim Bình, Haï Bì, Thuyû Trieàu vaø Phuù Laõo - Ñaàm Ña. Caùc thaân ñaù trang laùt coù kích thöôùc lôùn, daøi töø 220 - 7.200 m, roäng 100 - 500 m. Chuû yeáu laø caùc ñaù haït mòn, coù raát nhieàu maøu: hoàng, xaùm ñen vaân traéng, ñen, vaøng, xanh ñen, v.v.. Rieâng ñaù voâi vaø daêm keát - Nguyeân lieäu xaây döïng: + Ñaù voâi xi maêng: ñaù voâi thuoäc heä taàng Ñoàng Giao (T 2 ñg), coù thaønh phaàn töông

PHAÀN THÖÙ NHAÁT: ÑÒA LYÙ

17

voâi ñöôïc nghieân cöùu töông ñoái kyõ vì chuùng deã gia coâng, cheá bieán.

- Nguyeân lieäu goám vaø thuyû tinh: + Caolin: ñöôïc taïo thaønh do phong hoaù

ñeán 50 - 60 cm; chieàu daøi 1 - 4 m, coù khi ñeán 10 - 15 m. Quaëng asbet laø loaïi tremolit, actinotit, coù maøu traéng, vaøng, traéng phôùt xanh. Chuû yeáu laø loaïi sôïi doïc, ít sôïi ngang, chieàu daøi sôïi 5 - 20 cm. Quaëng asbet coù theå khai thaùc söû duïng trong lónh vöïc laøm taám lôïp, boät baûo oân vaø moät soá lónh vöïc khaùc.

ñaù granit giaøu fenspat kieàm thuoäc pha 2 phöùc heä Ñieän Bieân ( 2 P2 ñb) taïo thaønh daûi quaëng daøi. Caùc thaân quaëng caolin thöôøng coù kích thöôùc daøi 10 - 15 m, roäng 3 - 4 m. Caùc ñieåm quaëng caàn ñöôïc quan taâm ñieàu tra nghieân cöùu chaát löôïng ñeå laøm roõ quy moâ vaø giaù trò söû duïng.

- Nguyeân lieäu chòu löûa: + Quarzit: môùi phaùt hieän vaø ñaùnh giaù moät moû quarzit Suoái Nhaïp. Quarzit naèm trong caùc ñaù thuoäc heä taàng Beán Kheá, vaây quanh quaëng laø caùc ñaù phieán seùt, boät keát, ñaù voâi ñolomit hoaù. Moû coù chieàu daøi 200 m, daøy 80 m, saâu 100 m. Quarzit coù haït maøu traéng trong, raén chaéc. Trieån voïng cuûa ñieåm quarzit khoâng lôùn.

- Nguyeân lieäu khaùc: Tan: thuoäc phaïm vi tænh Hoaø Bình ñaõ phaùt hieän vaø thaêm doø 2 moû tan Taø Phuø - Chanh Kheá vaø Laøng Truï. Tan thuoäc loaïi moû bieán chaát trao ñoåi nhieät dòch. Caùc thaân quaëng daïng thaáu kính naèm trong ñaù ñolomit heä taàng Sa Pa (P R3-TM1sp) vaø ñaù voâi bò ñolomit hoaù cuûa heä taàng Baûn Dieät (C2-P1 bd) gaàn caùc thaân xaâm nhaäp bazô vaø diabas. Caùc moû coù töø 2 - 5 thaân quaëng vôùi kích thöôùc chieàu daøi 50 - 100 m, daøy 2 - 25 m, saâu 25 - 40 m. Tan coù maøu traéng, traéng phôùt luïc, thaønh phaàn tan 99%, thaïch anh 1%. Tan laø moät trong nhöõng khoaùng saûn coù trieån voïng, chaát löôïng toát, ñaõ vaø ñang ñöôïc khai thaùc ñeå söû duïng trong nhieàu lónh vöïc.

     

+ Ñolomit: hieän nay ñaõ tìm thaáy vaø ñaùnh giaù ñöôïc 2 moû ñolomit laø moû Baûn Chanh coù tröõ löôïng 1,245 trieäu taán (C1+C2) vaø moû Laøng Gioi tröõ löôïng 167,9 nghìn taán. Caùc thaân ñolomit naèm trong ñaù voâi, ñaù voâi taùi keát tinh, ñaù voâi ñolomit hoaù thuoäc heä taàng Sa Pa (P R3-TM1sp) vaø ñöôïc chia ra hai loaïi:

Ñolomit phaân lôùp trung bình, caáu taïo

ñaëc xít.

Ñolomit bò caø naùt, vôõ vuïn maïnh meõ.

Caùc thaân quaëng coù kích thöôùc khaùc nhau, daøi töø 150 - 7.000 m, roäng 30 - 2.000 m.

Beân caïnh caùc loaïi khoaùng saûn khaùc, thuoäc phaïm vi tænh Hoaø Bình coøn xuaát loä nhieàu ñieåm nöôùc khoaùng, nöôùc noùng. Ngoaøi moû nöôùc khoaùng Môù Ñaù ñang ñöôïc khai thaùc, coøn phaùt hieän treân 4 ñieåm nöôùc khoaùng, nöôùc noùng khaùc ñang ñöôïc nghieân cöùu. Keát quaû khoan thaêm doø cuûa Ñoaøn Ñòa chaát 47 thì nöôùc noùng khu vöïc Haï Bì, Kim Boâi nhieät ñoä thaáp nhaát 32oC (loã khoan LK14), nhieät ñoä cao nhaát laø 36,5oC (loã khoan LK7). Tröõ löôïng nöôùc khoaùng rieâng khu vöïc Môù Ñaù, Kim Boâi ñaõ laø haøng ngaøn m 3/ngaøy ñeâm. Haøm löôïng Ca ++ = 66 - 81,37%; Mg ++ = 17,42 - 19,73%; Na+ = 1,42 - 6,95%; HCO3- = 33,28 - -- =25 - 64,46%; PH = 6 - 7,5. 68,8%; SO 4 - Nguyeân lieäu giaùn caùch: + Asbet: ñaõ phaùt hieän vaø ñaùnh giaù ñöôïc 3 moû asbet laø Khu Quoác, Khu Quoác - Gioác My, Suoái Chaøng vaø 6 ñieåm quaëng asbet. Ñaù chöùa quaëng laø peridotit bò xecpentin hoaù thuoäc phöùc heä Ba Vì. Caùc thaân quaëng coù chieàu daøi 1 - 2 km, roäng 50 - 450 m; trong ñoù phaùt trieån caùc maïch, maïng maïch quaëng asbet kích thöôùc khaùc nhau. Caùc maïch asbet coù chieàu daøy 1 - 20 cm, coù khi

ÑÒA CHÍ HOAØ BÌNH

18

- Vaän ñoäng kieán taïo: Nhöõng vaän ñoäng kieán taïo ñoùng vai troø

Toång ñoä khoaùng hoaù 511,03 - 1.252mg/lít, thuoäc hai nhoùm chuû yeáu: nhoùm bicacbon- at canxi vaø nhoùm bicacbonat sunfat canxi manheâ. Nhìn chung, nguoàn nöôùc khoaùng, nöôùc noùng coù trieån voïng lôùn, caàn ñaàu tö nghieân cöùu khai thaùc, cheá bieán phuïc vuï trong caùc lónh vöïc du lòch, chöõa beänh, giaûi khaùt... seõ ñem laïi nguoàn lôïi kinh teá cho tænh.





Ñòa hình Hoøa Bình nhìn chung nghieâng daàn töø taây baéc xuoáng ñoâng nam. Phaàn lôùn laõnh thoå laø ñoài döôùi 500 m, coù xen moät ít nuùi thaáp (vuøng Kim Boâi, baéc Suoái Ruùt vaø taây Mai Chaâu), trong ñoù cuõng coù nhieàu ñoài nuùi ñaù voâi - tieáp tuïc cuûa daûi ñaù voâi Taây Baéc.

heát söùc quan troïng trong söï hình thaønh vaø phaùt trieån ñòa hình cuûa khu vöïc noùi chung vaø cuûa tænh Hoaø Bình noùi rieâng. Söï xuaát hieän caùc daïng ñòa hình khaùc nhau trong tænh Hoaø Bình ñöôïc quy ñònh bôûi nhieàu nguyeân nhaân, trong ñoù quan troïng nhaát laø vai troø cuûa caùc vaän ñoäng kieán taïo traûi qua caùc thôøi kyø ñòa chaát tröôùc ñaây coøn ñeå laïi thoâng qua sô ñoà caáu truùc coå, sau ñoù laø vai troø cuûa caùc vaän ñoäng môùi, moät maët phaùt trieån theo khuynh höôùng keá thöøa, maët khaùc quan troïng hôn phaùt trieån theo khuynh höôùng môùi ñaõ phaù vôõ vaø ngaøy caøng laøm bieán ñoåi saâu saéc bình ñoà caáu truùc coå, thieát laäp caùc yeáu toá môùi trong boä maët hieän ñaïi cuûa ñòa hình. Vaän ñoäng naâng leân ôû vuøng naøy ñaõ taïo neân nhöõng daõy nuùi, nhöõng cao nguyeân vôùi ñoä cao khaùc nhau, coøn vaän ñoäng suït luùn ôû vuøng kia laïi taïo neân nhöõng ñoàng baèng, nhöõng oâ truõng ñeå töø ñoù hình thaønh neân caùc daïng ñòa hình khaùc nhau nhö ñòa hình nuùi cao, nuùi trung bình, nuùi thaáp, trung du hay goø ñoài, daïng ñòa hình thung luõng, ñòa hình ñoàng baèng... Vaän ñoäng naâng leân vaø haï xuoáng thöôøng ñi keøm vôùi vieäc xuaát hieän nhöõng ñöùt gaõy vaø chính caùc ñöùt gaõy naøy ñaõ taïo neân söï ña daïng vaø phöùc taïp cuûa ñòa hình.

Ñòa hình hình thaønh taïi khu vöïc taân kieán taïo naâng leân töø yeáu ñeán trung bình, döôùi taùc ñoäng chuû yeáu cuûa quaù trình baøo moøn - xaâm thöïc ñaõ taïo neân vuøng nuùi thaáp xaâm thöïc - baøo moøn xen ñoài cao vaø thung luõng xaâm thöïc - tích tuï, ñoä cao trung bình 600-800 m; vuøng ñoài cao, ñoài trung bình, baøo moøn - xaâm thöïc maïnh xen thung luõng xaâm thöïc - boài tuï vôùi ñoä cao chöøng 250- 300 m; daïng ñòa hình cacxtô nhö ñoài nuùi cacxtô xaâm thöïc thaáp xen thung luõng xaâm thöïc - boài tuï (ôû vuøng Mai Chaâu).





     

Caùc nhaân toá noäi sinh coù vai troø quan

- Kieán truùc ñòa chaát: Höôùng ñòa hình chuû yeáu cuûa tænh Hoøa Bình laø höôùng taây baéc - ñoâng nam, nghóa laø ñòa hình coù xu höôùng thaáp daàn töø taây baéc xuoáng ñoâng nam. Tuy nhieân, do treân ñòa baøn tænh Hoaø Bình hình thaønh moät heä thoáng ñöùt gaõy khaù phöùc taïp maø trong ñoù ñöùt gaõy chính laø ñöùt gaõy theo höôùng taây baéc - ñoâng nam, ngoaøi ra coøn coù caùc ñöùt gaõy theo höôùng ñoâng baéc - taây nam, höôùng taây - ñoâng, höôùng baéc - nam, cho neân ñòa hình cuûa tænh ñaõ bò chia caét moät caùch saâu saéc. Caùc ñöùt gaõy naøy taïo ñieàu troïng, taïo neân cô sôû ban ñaàu, nhöõng ñöôøng neùt cô baûn cuûa ñòa hình. Trong nhoùm naøy goàm ba nhaân toá chính laø: vaän ñoäng kieán taïo, kieán truùc ñòa chaát vaø caáu taïo nham thaïch. Chuùng taïo neân caùc yeáu toá “kieán truùc hình thaùi”.

 

  





kieän cho vieäc hình thaønh thung luõng caùc con soâng nhö soâng Ñaø, soâng Boâi, soâng Böôûi cuøng caùc con soâng nhoû vaø nhöõng con suoái lôùn nhoû khaùc. Caùc ñöùt gaõy cuøng vôùi nhöõng vaän ñoäng naâng leân ôû khu vöïc naøy, haï xuoáng hay suït luùn ôû khu vöïc kia trong caùc thôøi kyø ñaõ taïo neân söï ña daïng vaø phöùc taïp cuûa ñòa hình. Nhö vaäy, caùc yeáu toá ñòa hình aâm (thung luõng caùc soâng, vuøng truõng giöõa nuùi), döông (nuùi, ñoài) khoâng phaân boá ngaãu nhieân maø theåhieän roõ raøng quy luaät mang tính ñöôøng (lineamant- danh töø cuûa Haubs).

- Caáu taïo nham thaïch:

Nham thaïch coù vai troø quan troïng

trong vieäc hình thaønh vaø phaùt trieån caùc

daïng ñòa hình.

Nuùi ñaù voâi phaân boá roäng khaép treân ñòa baøn cuûa tænh, taäp trung nhieàu ôû caùc huyeän Kim Boâi, Laïc Thuyû, Taân Laïc, Kyø Sôn, Cao Phong. Chuùng goàm chuû yeáu laø ñaù voâi coù maøu xaùm saùng, phaân lôùp töông ñoái daøy, thuoäc heä taàng Ñoàng Giao, tuoåi Triat giöõa. Quaù trình cacxtô hoaù dieãn ra trong ñieàu kieän khí haäu raát thuaän lôïi cuûa tænh Hoaø Bình ñaõ taïo ra nhieàu daïng ñòa hình cacxtô maø phoå bieán nhaát laø ñòa hình ñaù tai meøo (carö) vaø caùc hang ñoäng vôùi nhieàu thaønh taïo thaïch nhuõ ñoäc ñaùo. Khaùc vôùi ñaù voâi tuoåi Coå sinh ôû ñôùi Thanh Hoaù - Soâng Maõ, ñaù voâi ôû Hoaø Bình do coù tuoåi treû hôn neân coøn toàn taïi döôùi daïng caùc daõy ñoà soä, trong ñoù quaù trình cacxtô hoaù coøn ñang tieáp dieãn maïnh, ít thaáy caùc daïng ñòa hình cacxtô soùt ñöùng rieâng leû.

Ñaù voâi chieám moät tyû leä khaù lôùn so vôùi dieän tích töï nhieân cuûa toaøn tænh Hoaø Bình. Caùc ñaù traàm tích phieán seùt, sa thaïch

ÑÒA CHÍ HOAØ BÌNH

20

tuoåi Coå sinh vaø Trung sinh ôû Hoaø Bình chieám dieän tích khoâng ñaùng keå. Chuùng taïo neân caùc daïng ñoài vaø nuùi thaáp vôùi söôøn thoaûi vaø ñænh troøn daïng voøm, ñoä cao khoâng lôùn (thöôøng döôùi 350 m). Chuùng coù theå ñöùng rieâng reõ treân beà maët ñoàng baèng hoaëc taïo thaønh daõy lieân tuïc. Caùc ñoài vaø nuùi thaáp caáu taïo baèng nhieàu loaïi ñaù treân caùc caáu truùc khaùc nhau vaø bò phuû moät lôùp phong hoaù coù beà daøy khoâng ñoàng nhaát tuyø theo caáu taïo nham thaïch vaø lôùp phuû thöïc vaät treân maët.

        

phong hoaù vaät lyù vaø hoaù hoïc dieãn ra maïnh meõ, taïo tieàn ñeà cho söï xoùi moøn, röûa troâi cuûa nöôùc chaûy theo doøng taïm thôøi (möông xoùi, khe raõnh) vaø nöôùc chaûy thöôøng xuyeân (soâng, suoái) baøo moøn vaø cuoán troâi ñaát ñaù, caét xeû ñòa hình. ÔÛ caùc vuøng ñoài phieán thaïch, trong ñieàu kieän lôùp phuû thöïc vaät ñaõ bò phaù truïi (raát phoå bieán ôû mieàn ñoài nuùi phía taây) coù theå thaáy roõ taùc ñoäng cuûa nöôùc chaûy treân söôøn vôùi heä thoáng khe raõnh, möông xoùi nhieàu choã raát saâu vaø daøy ñaëc laøm cho lôùp voû phong hoaù bò boùc truïi, trô soûi ñaù. Trong ñieàu kieän nhö vaäy, caùc vuøng ñoài vaø nuùi thaáp khoâng coøn canh taùc ñöôïc nöõa.

Caùc nhaân toá naøy coù vai troø chaïm troå laïi caùc daïng ñòa hình maø caùc nhaân toá noäi sinh ñaõ taïo ra noù. Trong caùc nhaân toá ngoaïi sinh, quan troïng nhaát laø khí haäu, ngoaøi ra laø caùc hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi.

- Khí haäu: Tænh Hoaø Bình coù khí haäu nhieät ñôùi gioù

muøa noùng vaø aåm öôùt vôùi nhieät ñoä trung bình naêm cao (23,4 oC), löôïng möa lôùn (1.800 - 2.000 mm), ñoä aåm cao (85%). Ñieàu kieän khí haäu ñoù khieán cho caùc quaù trình Trong vuøng nuùi ñaù voâi phía taây cuûa tænh, do taùc ñoäng cuûa khí haäu ñeán ñòa hình thoâng qua quaù trình cacxtô hoaù ñaõ taïo neân nhieàu daïng ñòa hình ñoäc ñaùo nhö ñòa hình ñaù tai meøo vôùi caùc soáng ñaù nhoïn vaø caùc khe raõnh saâu raát phoå bieán treân beà maët caùc nuùi ñaù voâi. Caùc hang ñoäng nguyeân laø caùc doøng soâng ngaàm trong caùc khoái ñaù voâi, nay ñöôïc naâng leân ôû nhöõng ñoä cao khaùc nhau, taïo neân caùc hang khoâ hoaëc hang öôùt











PHAÀN THÖÙ NHAÁT: ÑÒA LYÙ

21

”

ñòa hình, taïo tieàn ñeà cho hieän töôïng xaâm thöïc cuûa nöôùc chaûy, daãn tôùi thay ñoåi ñòa hình khoâng nhoû. Ñieàu naøy theå hieän ôû caùc coâng tröôøng khai thaùc than buøn, ñaát seùt, ñaù voâi, ñolomit...

maø trong ñoù coù nhieàu thaønh taïo thaïch nhuõ ñoäc ñaùo. Ñoâi nôi thaáy xuaát hieän nhöõng khoái ñaù voâi soùt ñöùng trô troïi giöõa vuøng ñoàng ruoäng laøm chöùng cho söï “ruùt lui cuûa nhöõng khoái nuùi ñaù voâi tröôùc söï taán coâng cuûa nöôùc, sau ñoù ñöôïc traàm tích Ñeä Töù phuû treân maët taïo neân ñoàng ruoäng hieän taïi maø daân cö sinh soáng vaø canh taùc.

Theo tính toaùn cuûa caùc nhaø khoa hoïc, trong ñieàu kieän khí haäu nhieät ñôùi nhö tænh Hoøa Bình, theå tích khoái ñaù voâi coù theå bò hoaø tan vaø röûa troâi tôùi 50%.

Hoaït ñoäng taøn phaù röøng taïi caùc vuøng ñoài nuùi ñeå laáy goã laøm vaät lieäu xaây döïng, cuûi ñoát vaø laáy ñaát canh taùc taïo neân caùc ñoài nuùi troïc vôùi maïng löôùi khe, raõnh, möông xoùi chaèng chòt, khieán ñaát ñai bò röûa troâi maïnh meõ laøm trô soûi ñaù daãn tôùi nguy cô khoâng coøn canh taùc ñöôïc nöõa. Nhö vaäy, ngoaøi söï phaù huyû cuûa töï nhieân thì “thuû phaïm” nguy hieåm laïi chính laø con ngöôøi. Vì nhöõng lôïi ích tröôùc maét maø con ngöôøi ñaõ queân ñi traùch nhieäm baûo veä thieân nhieân, baûo veä söï caân baèng sinh thaùi. Noùi toùm laïi, söï hình thaønh vaø phaùt trieån ñòa hình laø keát quaû phoái hôïp cuûa caùc nhaân toá noäi sinh vaø ngoaïi sinh. Chuùng ñaõ taïo neân dieän maïo hieän ñaïi cuûa ñòa hình tænh Hoaø Bình.

  

Treân laõnh thoå Hoaø Bình phaùt trieån ba

phöùc heä ñòa hình cô baûn laø:

- Phöùc heä ñòa hình mieàn nuùi: quy ñònh

töø ñoä cao treân 500 m.

- Phöùc heä ñòa hình ñoài: quy ñònh ñoä cao

töø 200 m ñeán 500 m.

- Phöùc heä ñòa hình ñoàng baèng - thung

luõng: quy ñònh ñoä cao döôùi 200 m.

      

 

- Nuùi kieán taïo - xaâm thöïc, voøm - khoái taûng: Daïng nuùi naøy phaùt trieån ôû vuøng trung taâm laõnh thoå (nuùi Ñoàng Thôi 1.100 m) vaø ôû phía baéc (nuùi Vieân Nam 1.031 m). Nuùi ñöôïc caáu taïo bôûi xpilit poocfia, ñiaba, bazan. Maïng löôùi thuûy vaên toaû tia, chia caét maïnh, ñoä doác lôùn, phaùt trieån maïnh quaù trình xaâm thöïc ñoå lôû. - Hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi: Nhöõng hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi cuõng coù aûnh höôûng raát lôùn ñeán söï hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa ñòa hình. Trong ñieàu kieäntrìnhñoäkyõthuaätngaøycaøngphaùt trieån, khoái löôïng vaät chaát haøng naêm do con ngöôøi di chuyeån töø nôi khai thaùc ñeán nôi söû duïng lôùn hôn nhieàu so vôùi soá löôïng vaät chaát di chuyeån do töï nhieân. Hoaø Bình cuõng khoâng naèm ngoaøi quy luaät ñoù. Vieäc xaây döïng ñaäp thuyû ñieän Hoaø Bình laø moät thí duï ñieån hình: haøng trieäu meùt khoái ñaát ñaù ñaõ ñöôïc ñaøo bôùi vaø vaän chuyeån töø nôi naøy tôùi nôi khaùc ñeå phuïc vuï vieäc ñaép ñaäp; haøng vaïn taán xi maêng, saét, theùp ñöôïc söû duïng ñeå xaây ñaäp vaø caùc coâng trình; khi coâng trình thuyû ñieän hoaøn thaønh, haøng nghìn heùcta ñaát vaø röøng bò ngaäp trong nöôùc, cheá ñoä thuyû vaên cuûa soâng Ñaø ñaõ thay ñoåi hoaøn toaøn vaø keùo theo haøng loaït nhöõng thay ñoåi veà ñieàu kieän töï nhieân cuõng nhö kinh teá - xaõ hoäi caû ôû khu vöïc ñaäp vaø nhöõng khu vöïc treân, döôùi ñaäp. Vôùi nhöõng hoaït ñoäng khai thaùc ñaù ñeå laøm vaät lieäu xaây döïng vaø saûn xuaát xi maêng, con ngöôøi ñaõ phaù daàn caùc khoái nuùi ñaù voâi, taïo neân nhöõng xaùo troän ñaùng keå veà maët caûnh quan vaø moâi tröôøng trong khu vöïc. Vôùi caùc hoaït ñoäng khai khoaùng khaùc, con ngöôøi ñaõ laøm xaùo troän ñòa hình, caøy xôùi

ÑÒA CHÍ HOAØ BÌNH

22

- Nuùi kieán truùc - boùc moøn caùc theå macma - Nuùi - sôn nguyeân khoái taûng, phaù huyû

batolit: caùnh voàng phöùc Fanxipan cao 1.131 m:

Nuùi kieåu naøy thöôøng thaáy ôû trung taâm ñôùi uoán neáp Ninh Bình nhö nuùi Coâtca (1.100m), theå macma ñöôïc loä treân beà maët ñòa hình coù daïng ovan, truïc daøi 15-16 km, gaàn höôùng kinh tuyeán, truïc ngang ñaït 6-7 km.

- Nuùi kieán truùc - boùc moøn theå macma xaâm Caáu taïo bôûi ñaù voâi, phieán voâi, phun traøo bazô, chia caét maïnh, doác lôùn; treân maët ñòa hình xuaát hieän daûi thung luõng cacxtô - xaâm thöïc. Caùc khoái cacxtô seùt ñöôïc loä ra, taïo thaønh nhöõng daûi khoâng lieân tuïc, taïo cho beà maët ñòa hình nhaáp nhoâ, khoù qua laïi.

nhaäp daïng chænh hôïp - theå facolit: - Nuùi uoán neáp voøng - khoái taûng, phaù huyû

ñaàu voàng phöùc Fanxipan: Nuùi kieåu naøy thöôøng thaáy ôû phía ñoâng

Thöôøng thaáy ôû phía nam Ñaø Baéc, laø nuùi

Ñaø Baéc (1.176 m). Theå macma loä ra bôûi quaù trình boùc moøn coù daïng lieàm, loài veà phía ñoâng nam. Chia caét trung bình bôûi maïng löôùi xaâm thöïc, daïng toaû tia, doác trung bình.

-Nuùikhoáitaûng,boùcmoønboäphaännhaän

phöùc neáp loài soâng Maõ:

Nuùi ñöôïc thaáy ôû vuøng Hang Kia, cöïc

Bieâu, cao 1.196 m ñöôïc caáu taïo bôûi cuoäi keát, caùt keát, ñaù voâi, phieán voâi. Daïng ñòa hình naøy coù ñoä chia caét maïnh, doác lôùn, o. ÔÛ ñaây söôøn ñoâng nam doác 30 - 40 thöôøng coù quaù trình söôøn phöùc taïp, treân maët laø söôøn nuùi coù nhieàu cacxtô seùt, gaàn thung luõng xuaát hieän nhieàu khoái ñaù tröôït, ñaát chaûy, khaû naêng qua laïi keùm.

- Nuùi kieán truùc boùc moøn caùc ñai coå, theå coå: taây huyeän Mai Chaâu, coù ñoä cao 1.044m, chia caét maïnh bôûi maïng löôùi thuyû vaên

Kieåu naøy thöôøng thaáy ôû phía nam Taân song song - maét löôùi.

Phuù thuoäc huyeän Ñaø Baéc, coù ñoä cao - Daûi nuùi uoán neáp - khoái taûng phaù huyû

caùnh voàng phöùc:

1.200m; caùc ñai coå, theå coå ñöôïc theå hieän treân ñòa hình döôùi daïng caùc daûi nhoû

khoâng lieân tuïc, ñöôïc caáu taïo bôûi granit giaøu fenspat, ñöôøng soáng nuùi meàm maïi,

Thuoäc nhöõng daûi nuùi ñaù voâi cao ôû Paø Coø, cöïc taây baéc Mai Chaâu, coù ñoä cao 1.343 m, coù nhieàu thung luõng, chaûo cacxtô roäng. - Sôn nguyeân kieán taïo - xaâm thöïc voøng -

khoái taûng: chia caét trung bình, doác trung bình; quaù trình röûa troâi chieám öu theá.

     

- Nuùi kieán taïo - xaâm thöïc voøm - khoái taûng,

cao 800 m:

Quan saùt thaáy ôû nam Phöông Tieán Kieåu ñòa hình naøy thöôøng thaáy ôû phía nam nuùi Ñoài Thôùi, sôn nguyeân cao 1.000 m, treân maët coøn nhieàu maët baèng cuïc boä, quaù trình söôøn chuû yeáu laø röûa troâi - xaâm thöïc.

- Sôn nguyeân khoái taûng, phaù huyû caùnh thuoäc huyeän Löông Sôn (nuùi Boài Bu). Nuùi naøy ñöôïc caáu taïo bôûi xpilit, poocfia, voàng phöùc Fanxipan, cao 1.430 m:

Chia caét maïnh, doác lôùn, quaù trình röûa bazan, ñiaba. Ñoä chia caét cuûa nuùi thuoäc loaïi trung bình bôûi maïnglöôùi thuyû vaên troâi - xaâm thöïc, suït lôû chieám öu theá.

- Nuùi uoán neáp - khoái taûng, phaù huyû caùnh

voàng phöùc Fanxipan, cao 1.043 m:

Ñöôïc caáu taïo bôûi cuoäi keát, caùt keát, ñaù daïng toaû tia raát ñaëc tröng, doác trung bình. Quaù trình xaâm thöïc - röûa troâi, suït lôû ôû ñaây phaùt trieån khaù maïnh. Maët caét ngang caùc suoái coù daïng chöõ V, chia caét saâu chieám öu voâi, seùt voâi, chia caét maïnh, doác lôùn.

PHAÀN THÖÙ NHAÁT: ÑÒA LYÙ

23

theá, vaùch suoái doác 30 - 40 o, loøng suoái coù nhieàu khoái taûng.

- Nuùi khoái taûng, phaù huyû caùnh loài phöùc,

927 m:

713 m. Nuùi ñöôïc caáu taïo bôûi gnai vôùi ñoä chia caét trung bình, doác trung bình. Nuùi coù voû phong hoaù giaøu caùc phaàn töû seùt. Quaù trình röûa troâi, ñaát chaûy ôû ñaây xaûy ra khaù thöôøng xuyeân.

- Daûi uoán neáp, voøng - khoái taûng, phaù huyû

ñaàu voàng phöùc:

Daïng nuùi naøy thöôøng thaáy ôû Taân Minh thuoäc huyeän Ñaø Baéc. Nuùi ñöôïc caáu taïo bôûi ñaù phieán, seùt voâi, ñaù voâi, phieán seùt; chia caét saâu trung bình, doác trung bình. Quaù trình röûa troâi, ñaát chaûy, ñaát tröôït phaùt trieån, ñoâi choã coù bieåu hieän cacxtô yeáu. Hai beân söôøn thung luõng suoái Sao phaùt trieån xaâm thöïc; söôøn phía baéc cuûa nuùi baèng phaúng.

- Daõy nuùi uoán neáp khoái taûng, phaù huyû caùnh Naèm ôû phía taây thò xaõ Hoaø Bình vôùi ñoä cao 500 m. Nuùi ñöôïc caáu taïo bôûi phieán seùt, caùt keát, ñaù voâi. Söôøn phía baéc cuûa nuùi ñöôïc caûi taïo bôûi coâng trình ñaäp thuyû ñieän soâng Ñaø. Söôøn phía nam thoaûi, ñoä chia caét yeáu. Quaù trình röûa troâi, chaát chaûy ôû ñaây phaùt trieån maïnh.

loài phöùc: - Daûi nuùi uoán neáp - khoái taûng, cao 841 m:

Ñöôïc quan saùt thaáy ôû vuøng Taân Laäp Daïng nuùi naøy quan saùt thaáy ôû Phuùc

San, Taân Mai. Nuùi ñöôïc caáu taïo bôûi xpilit,

poocfia, seùt voâi, boät keát. Söôøn phía nam

cuûa nuùi bò chia caét maïnh bôûi suoái Hoa.

Quaù trình xaâm thöïc, suït lôû ôû ñaây tröôùc kia

phaùt trieån maïnh. Töø khi ñaäp thuyû ñieän

Hoaø Bình ñöôïc xaây döïng, moät phaàn lôùn

phía chaân nuùi bò chìm ngaäp bôûi nöôùc hoà

soâng Ñaø. thuoäc huyeän Mai Chaâu vôùi ñænh nuùi Tieáng cao 871 m. Nuùi ñöôïc caáu taïo bôûi ñaù phieán, caùt keát, ñaù voâi. Ñoä chia caét cuûa nuùi khaù maïnh, ñoä doác lôùn beân söôøn thung luõng soâng Ñaø, ñoâi nôi vaùch ñöùng bôûi quaù trình xaâm thöïc, suït lôû taïo neân söï khoù khaên cho vieäc qua laïi ôû vuøng naøy. Phía ñoâng nam coù nhöõng daûi nhoû cacxtô soùt.       - Daûi nuùi uoán neáp voàng - khoái taûng, phaù - Daûi nuùi ñòa luyõ, phaùt trieån treân caùnh huyû ñaàu voàng phöùc: voõng phöùc: Ñöôïc thaáy ôû phía baéc Bình Thanh vôùi Quan saùt thaáy ôû Taân Thaønh thuoäc

huyeän Kim Boâi; daûi nuùi Ba Ba cao 633 m.

Nuùi ñöôïc caáu taïo bôûi caùt keát, tuf maøu ñoû,

seùt than, seùt voâi. Nuùi coù ñoä chia caét trung

bình bôûi maïng löôùi thuyû vaên daïng loâng

chim. Beà maët nuùi roäng, thoaûi, hai söôøn doác

trung bình. ÔÛ ñaây phaùt trieån quaù trình röûa

troâi xaâm thöïc, suït lôû.

- Daûi nuùi uoán neáp - khoái taûng phaù huyû boä

phaän nhaân voõng phöùc, cao 600 - 700 m:

ñænh cao 579 m. Nuùi ñöôïc caáu taïo bôûi phieán seùt, seùt voâi, ñaù voâi. Söôøn taây baéc vaø baéc cuûa nuùi coù ñoä chia caét maïnh bôûi soâng Ñaø, doác lôùn 35 - 40 o. Quaù trình xaâm thöïc, suït vaø tröôït lôû ôû khu vöïc phaùt trieån maïnh. Doïc bôø soâng Ñaø xuaát hieän nhöõng khoái cacxtô soùt. Söôøn ñoâng nam cuûa daõy nuùi ñòa hình thoaûi hôn. Quaù trình xaâm thöïc, cacxtô hoaù phaùt trieån. Töø khi coù ñaäp thuyû ñieän Hoaø Bình, nhöõng phaàn söôøn thoaûi ñaõ bò chìm ngaäp bôûi nöôùc hoà soâng Ñaø.

Keùo daøi theo höôùng taây baéc - ñoâng nam, töø phía Yeân Thöôïng, Yeân Laäp ñeán mieàn ñoài. Daûi nuùi ñöôïc caáu taïo bôûi xpilit, poocfia, ñiaba. Treân beà maët cuûa daõy nuùi - Daûi nuùi boùc moøn boä phaän nhaân voàng phöùc: Daïng nuùi naøy ñöôïc thaáy ôû phía baéc suoái Pheo thuoäc huyeän Ñaø Baéc vôùi ñoä cao

ÑÒA CHÍ HOAØ BÌNH

24

- Nuùi khoái taûng - cao nguyeân, phaù huyû

caùnh voõng phöùc, cao 650 - 700 m:

Quan saùt thaáy ôû Ñoàng Chum, Yeân Hoaø

thuoäc huyeän Ñaø Baéc.

Cao nguyeân ñöôïc caáu taïo bôûi cuoäi keát, coøn toàn taïi nhöõng beà maët thoaûi 10 - 15 o, chia caét yeáu. Söôøn taây nam bò chia caét trung bình, doác trung bình. Treân beà maët cuûa nhöõng daûi nuùi naøy, quaù trình xaâm thöïc röûa troâi raát phaùt trieån.

caùt keát, ñolomit. Beà maët cuûa cao nguyeân coù ñoä chia caét yeáu, doác nhoû. Tuy nhieân, ôû ñaây quaù trình röûa troâi khaù phaùt trieån. - Nuùi khoái taûng, phaù huyû boä phaän nhaân voõng phöùc, phieán seùt, phieán xerixit, seùt voâi, ñaù voâi, cao 720 m:

- Daûi nuùi uoán neáp - khoái taûng, phaù huyû caùnh voõng phöùc daûi Thöôïng Tam, cao 500 - 600 m:

Quan saùt ôû phía taây soâng Du thuoäc huyeän Mai Chaâu. Nuùi coù ñoä chia caét trung bình. Söôøn phía nam cuûa nuùi bò soâng Maõ xaâm thöïc maïnh, hieän töôïng suït lôû xaûy ra khaù thöôøng xuyeân.

- Daûi nuùi uoán neáp, phaù huyû caùnh voõng Ñöôïc caáu taïo bôûi ñaù voâi daïng khoái xen phieán seùt, boät keát voâi. Nuùi coù ñoä chia caét yeáu, doác nhoû. ÔÛ nhöõng daûi nuùi naøy khaù phaùt trieån cacxtô xaâm thöïc. phöùc, cao 500 - 600 m:

- Nuùi khoái taûng, phaù huyû nhaân voõng choàng: Ñöôïc caáu taïo bôûi caùt boät keát, phieán seùt.

Nuùi coù ñoä chia caét yeáu, doác nhoû. Quaù trình röûa troâi, ñaát chaûy, xaâm thöïc ôû khu vöïc töông ñoái phaùt trieån.

    Daûi nuùi chaïy daøi theo höôùng taây baéc - ñoâng nam, töø Nam Sôn, Ngoå Luoâng ñeán Ngoïc Sôn, Töï Do. Nuùi ñöôïc caáu taïo bôûi seùt voâi, caùt keát, boät keát, ñaù voâi. Quaù trình cacxtô raát phaùt trieån, taïo neân daûi cacxtô ñieån hình.

- Ñoài khoái taûng, cao 333 m: Daïng ñoài ñöôïc hình thaønh do keát quaû

- Daûi uoán neáp - khoái taûng, cao 600 - 700 m: Daïng nuùi naøy quan saùt thaáy ôû Mai Hòch thuoäc huyeän Mai Chaâu. Nuùi ñöôïc caáu taïo bôûi ñaù voâi, phieán seùt voâi, chia caét trung bình, ñoä doác trung bình, quaù trình cacxtô hoaù vaø xaâm thöïc töông ñoái phaùt trieån. cuûa söï phaù huyû nhaân voõng phöùc, ñöôïc caáu taïo bôûi caùt boät keát, phieán seùt. Daïng ñoài naøy coù ñoä chia caét yeáu, doác nhoû. Quaù trình röûa troâi, ñaát chaûy thöôøng xaûy ra, nhaát laø khi coù möa lôùn. - Nuùi khoái taûng, phaù huyû caùnh voàng phöùc,

cao 500 - 600 m:

- Daûi ñoài uoán neáp khoái taûng: Ñöôïc caáu taïo bôûi boät keát, phieán seùt, caùt keát xen lôùp voâi. Ñoä chia caét yeáu, doác nhoû. ÔÛ ñaây phaùt trieån quaù trình röûa troâi, coù hieän töôïng ñaát bò baïc maøu, thoaùi hoaù khaù maïnh. Nuùi daïng naøy quan saùt thaáy ôû Mai Haï. Nuùi ñöôïc caáu taïo bôûi caùt keát, cuoäi keát, ñaù voâi daïng daêm vôùi ñoä chia caét trung bình, quaù trình röûa troâi - xaâm thöïc, ñoå lôû phaùt trieån maïnh.

- Daûi nuùi uoán neáp, boä phaän ñaàu voõng phöùc,

cao 750m:

Ñöôïc thaáy ôû nuùi Ñoài

- Daûi ñoài uoán neáp khoái taûng, cao 459 m: Ñoài ñöôïc caáu taïo bôûi seùt voâi, boät keát, ñaù voâi, phieán seùt. Ñoä chia caét cuûa daïng ñoài naøy ôû möùc trung bình, söôøn taây doác trung bình, söôøn ñoâng thoaûi, phaùt trieån quaù trình röûa troâi, xaâm thöïc, tröôït lôû.

- Daûi ñoài kieán taïo - xaâm thöïc, phaù huyû boä

phaän nhaân voõng choàng:

Ñoài ñöôïc caáu taïo bôûi xpilit, poocfia, Giang thuoäc huyeän Ñaø Baéc. Nuùi ñöôïc caáu taïo bôûi cuoäi keát, caùt keát, ñaù voâi ñolomit vôùi ñoä chia caét trung bình, doác trung bình, xaâm thöïc cacxtô phaùt trieån yeáu, ñoâi khi xuaát hieän caùc khoái cacxtô môùi.

PHAÀN THÖÙ NHAÁT: ÑÒA LYÙ

25

baèng ñöôïc caáu taïo bôûi soûi, saïn, cuoäi, caùt, seùt pha. ñiaba. Ñoài coù ñoä chia caét yeáu, ñoä doác nhoû. Treân daûi ñoài naøy phaùt trieån quaù trình röûa troâi, ñaát chaûy, ñaát tröôït.

- Daûi ñoài uoán neáp - khoái taûng, cao 450 m,

phaù huyû caùnh voõng phöùc: - Ñoàng baèng thaáp, ñoä cao tuyeät ñoái 15 - 20 m: Laø nhöõng saûn phaåm baøo moøn - tích tuï hoãn hôïp, voû phong hoaù phaùt trieån laterit.

- Ñoàng baèng cacxtô xaâm thöïc: Caùc ñoàng baèng naøy phaùt trieån trong caùc

Ñoài ñöôïc caáu taïo bôûi caùt keát, boät keát, vôùi ñoä chia caét yeáu, ñoä doác trung bình. Treân daûi ñoài naøy phaùt trieån quaù trình röûa troâi xaâm thöïc - ñoài lôû.

- Daûi ñoài (theàm tröôùc nuùi), cao 300 m, phaù

huyû caùnh voõng phöùc:

thung luõng cacxtô thaáp, coù söï tham gia hoaït ñoäng cuûa caùc quaù trình doøng chaûy thöôøng xuyeân hoaëc taïm thôøi. Trong thaønh phaàn cuûa traàm tích coù laãn nhieàu saûn phaåm cacbonat.

- Loøng chaûo cacxtô phaùt trieån: Chuû yeáu treân caùc daûi cacxtô cao Paø Coø - Ñöôïc caáu taïo bôûi caùt keát, boät keát, phieán seùt. Ñoài coù ñoä chia caét yeáu. Quaù trình röûa troâi - xaâm thöïc xaûy ra ôû ñaây khaù maïnh meõ.

- Daûi ñoài uoán neáp khoái taûng, cao 340 m,

phaù huyû caùnh voõng phöùc:

Ñoài ñöôïc caáu taïo bôûi caùt keát, boät keát,

Mai Chaâu. Loøng chaûo cacxtô thöôøng coù kích thöôùc chieàu daøi 2 - 3 km, roäng 1 - 1,5 km,ñaùy cuûa loøng chaûo ôû ñoä cao phoå bieán laø 900 - 1.000 m. Loøng chaûo ñöôïc caáu taïo chuû yeáu bôûi traàm tích cacxtô.

- Ñoàng baèng thung luõng cacxtô phaùt trieån phieán seùt, tuf maøu ñoû, tufit. Treân daûi ñoài naøy phaùt trieån quaù trình röûa troâi - xaâm thöïc. xen keõ giöõa caùc daûi cacxtô: - Nhöõng daûi cacxtô - xaâm thöïc khoâng lieân

tuïc, cao 200 - 300 m:

Ñöôïc caáu taïo bôûi ñaù voâi coù tuoåi khaùc nhau, quaù trình cacxtô phaùt trieån ñeán giai ñoaïn giaø nua.

      Caùc ñoàng baèng thung luõng cacxtô coù chieàu daøi haøng chuïc kiloâmeùt, roäng 1 - 2 km. Ñaùy cuûa ñoàng baèng ñöôïc caáu taïo bôûi traàm tích cacxtô laãn taûng, saïn, soûi. Loaïi ñoàng baèng naøy phaùt trieån chuû yeáu treân caùc daûi cacxtô phía taây nam cuûa tænh.



Hoaø Bình laø tænh mieàn nuùi tieáp giaùp vôùi

- Ñoàng baèng ñoài giöõa nuùi, cao 80 - 150 m: Ñoàng baèng loaïi naøy coù beà maët löôïn soùng vaø ñöôïc caáu taïo bôûi caùt keát, boät keát, traàm tích maøu ñoû. Treân ñoàng baèng naøy phaùt trieån quaù trình röûa troâi, xaâm thöïc. - Ñoàng baèng thung luõng cao 40 - 80 m: Ñoàng baèng ñöôïc ñaëc tröng bôûi hai ñoài thaáp, phaân boá khoâng lieân tuïc. Chuùng ñöôïc caáu taïo bôûi soûi, daêm, saïn, cuoäi hoaëc saûn phaåm phong hoaù cuûa ñaù goác coù tuoåi raát khaùc nhau.

- Ñoàng baèng thung luõng thaáp, ñoä cao döôùi ñoàng baèng Baéc Boä neân ñòa hình raát phöùc taïp. ÔÛ mieàn taây vaø taây baéc coù caùc daõy nuùi truøng heä taàng noái tieáp nhau, ôû vuøng giöõa laø nhöõng daõy nuùi thaáp hay ñoài cao vôùi nhöõng thung luõng nhoû heïp, ôû vuøng phía ñoâng vaø ñoâng baéc cuûa tænh coù nhieàu ñoài thoaûi xen keõ ñoàng ruoäng, mang tính trung du. Nhìn chung ñòa hình thaáp daàn töø taây baéc ñeán ñoâng nam. Veà kieåu ñòa hình ñöôïc chia thaønh ba vuøng roõ reät. 400 m:

- Ñòa hình vuøng nuùi trung bình: phaân boá ôû phía taây baéc cuûa tænh, goàm toaøn boä ñaát ñai huyeän Ñaø Baéc, Mai Chaâu vaø moät soá xaõ Laø nhöõng baäc theàm soâng thaáp, baõi boài cao vaø caùc thaønh taïo baøo moøn tích tuï cuûa thung luõng soâng hieän ñaïi. Ñoàng

ÑÒA CHÍ HOAØ BÌNH

26

Phía nam cuûa vuøng ñoài nuùi haï thaáp ñoä

cuûa huyeän Taân Laïc, Laïc Sôn, Cao Phong vaø Kyø Sôn. Ñoä cao trung bình cuûa ñòa hình so vôùi maët nöôùc bieån khoaûng 600 - 700 m. Trong vuøng coù nhieàu ñænh nuùi cao treân 1.000 m. Ñænh cao nhaát laø nuùi Phu Canh (Ñaø Baéc) cao tôùi 1.373 m.

cao, höôùng nuùi vaãn laø höôùng taây baéc - ñoâng nam. Ñaây laø moät vuøng thaáp do neáp gaõy soâng Ñaø, laø thung luõng naèm giöõa vuøng cao. Ñoä cao thaáp nhaát chæ ñaït khoaûng 25 m. Trong vuøng coù ít baõi phuø sa soâng Ñaø, coøn laïi ñeàu laø ñaát ñoài nuùi coù ñoä doác lôùn treân 30 o. Beân höõu ngaïn soâng Ñaø coù nhieàu vaùch ñaù voâi döïng ñöùng.

          

Laø moät phaàn cuûa cao nguyeân Moäc - Ñòa hình vuøng nuùi thaáp: phaân boá taäp trung ôû vuøng giöõa tænh goàm caùc vuøng ñaát thaáp cuûa huyeän Taân Laïc, Laïc Sôn, Kyø Sôn vaø toaøn boä huyeän Kim Boâi, Löông Sôn. Ñoä cao trung bình cuûa ñòa hình khoaûng 200 - 300 m. Chaâu, goàm caùc xaõ Hang Kia, Paø Coø, Bao

La, moät phaàn cuûa caùc xaõ phía ñoâng Mai

Chaâu vaø vuøng cao cuûa Taân Laïc, Laïc Sôn. Phaàn lôùn laø nuùi ñaù voâi tai meøo doác

ñöùng, chaïy thaønh daûi theo höôùng taây baéc - ñoâng nam. Ñoä cao trung bình cuûa caùc daõy

nuùi laø 900 m vaø thaáp daàn theo höôùng taây baéc - ñoâng nam. Coù nhieàu ñænh cao treân - Ñòa hình ñoài goø xen keõ caùc caùnh ñoàng: phaân boá ôû khu vöïc ñoâng nam cuûa tænh goàm ñaát cuûa caùc huyeän Yeân Thuyû, Laïc Thuyû vaø moät soá xaõ vuøng thaáp cuûa Laïc Sôn vaø Kim Boâi ( Yeân Nghieäp, Mî Hoaø, Saøo Baùy, Thanh Noâng, Thanh Löông, Hôïp Thaønh). Ñoä cao trung bình cuûa loaïi ñòa hình naøy dao ñoäng töø 40 - 100 m.

Trong ba vuøng lôùn ñòa hình laïi ñöôïc 1.000 m nhö ñænh Phu Spai Linh (Paø Coø) cao 1.287 m, ñænh nuùi Haõy Treân (Baéc chia thaønh caùc tieåu vuøng nhoû:

     Sôn) cao 1.215 m. Vuøng naøy coù raát nhieàu khe suoái cuït vaø hoá tieâu nöôùc. Dieän tích Goàm khu ñaát thuoäc huyeän Ñaø Baéc, naèm

beân taû ngaïn soâng Ñaø. Vuøng naøy thuoäc canh taùc raát ít. Rieâng vuøng phía ñoâng huyeän Mai Chaâu nôi tieáp giaùp vôùi huyeän phaàn cuoái cuûa daõy Hoaøng Lieân Sôn. Ñaây

laø tieåu khu roäng lôùn vaø cao nhaát tænh. Ñoä Taân Laïc coù ñoàng coû roäng lôùn, trieån voïng coù theå söû duïng laøm ñoàng coû chaên nuoâi cao trung bình cuûa tieåu vuøng laø 500 - 900 m, ñaøn traâu, boø. song coù nhieàu ñænh cao treân 1.000 m nhö Trong vuøng coù thung luõng Suoái Xia bao Phu Canh 1.373 m, Phu Ruoäng 1.100 m,

Phu Yuùc 1.373 m. Ñaëc ñieåm noåi baät cuûa

o.

ñòa hình tieåu vuøng laø nuùi cao, ñoä doác lôùn,

ôû haàu heát moïi nôi ñoä doác cuûa caùc söôøn nuùi ñeàu treân 30 o; coù nôi doác treân 40 Trong vuøng coù nhieàu khe, suoái, haàu heát

caùc suoái ñeàu chaûy veà phía soâng Ñaø. Ñeøo

cao, suoái saâu laø ñaëc ñieåm caûnh quan cuûa

vuøng. Ñaây laø vuøng ñaù coå, goàm caùc loaïi ñaù

goàm caùc xaõ vuøng thaáp cuûa Mai Chaâu (Toøng Ñaäu, Chieàng Saïi, Chieàng Chaâu, Naø Phoøn, Mai Haï, Vaïn Mai vaø Mai Hòch). Thung luõng coù ñoä nghieâng töø baéc ñeán nam, thaáp daàn veà phía soâng Maõ. Trong vuøng coù nhieàu nuùi ñaù voâi bao boïc laáy ñoàng ruoäng. Töø xaõ Toøng Ñaäu ñeán xaõ Vaïn Mai, ñaát ruoäng töông ñoái baèng vaø taäp trung. Töø Mai Hòch, Vaïn Mai vaøo tôùi Cun Pheo thì ñaát ruoäng ít hôn vaø ngoaøi nuùi ñaù voâi ra coøn coù nhieàu nuùi ñaát phaùt trieån treân ñaù sa thaïch, poocphiarít. bieán chaát phieán thaïch mica, poocphia thaïch anh, ñoàng thôøi ñaù traàm tích bò phaân caét bôûi nhieàu khoái macma.

PHAÀN THÖÙ NHAÁT: ÑÒA LYÙ

27

          

vuøng khoâng coù moät soâng, suoái lôùn naøo. Do ñoù, haïn haùn vaãn thöôøng xuyeân xaûy ra.

       

Do phuø sa soâng Ñaø boài ñaép, neân doïc ven hai bôø soâng Ñaø töø thò xaõ Hoaø Bình leân phía baéc, ñaát ñai baèng phaúng, ñoä cao trung bình laø 25 m. Ñaát coù maøu naâu töôi trung tính, ít chua, thòt nheï.

    

Goàm caû vuøng ñaát thaáp khu Cao Phong

Laø moät vuøng ñoài nuùi roäng lôùn ôû giöõa tænh, bao goàm nhieàu daõy nuùi khaù cao chaïy daøi theo höôùng taây baéc - ñoâng nam. Ñoä cao trung bình cuûa ñòa hình tieåu khu naøy khoaûng 500 - 600 m, coù nhieàu ñænh nuùi cao treân 1.000 m nhö Vieân Nam 1.031 m, Hale 1.085 m, Coùtcô 1.071 m, Ñoài Buø 810 m... Noùi chung ñòa hình thaáp daàn töø taây baéc ñeán ñoâng nam.

Vuøng naøy coù ít ruoäng. ÔÛ mieàn ñoài Quyù

Hoaø coù ruoäng baäc thang nhoû heïp phaân boá treân bình ñoä 700 m. Vuøng ñoài Yeân Thuyû, vaø vuøng thaáp cuûa Taân Laïc, Laïc Sôn. Ñaát ruoäng töông ñoái nhieàu, taäp trung xen giöõa ñoài nuùi thaáp. Ñòa hình noùi chung baèng vaø thoaûi, ñoä cao töông ñoái trung bình chæ vaøo khoaûng 20 - 30 m. Ñoä doác trung bình 15 - 20 o, caù bieät coù nhöõng nôi ñoä doác leân tôùi 30 - 35 o.

        Laïc Thuyû ruoäng caøng ít vaø raûi raùc hôn, haàu heát laø ñaát röøng. Vuøng Vieân Nam - Boø

Raø thì nhieàu ruoäng hôn, song ñaát ruoäng chæ phaân boá döôùi bình ñoä 200 m.

     

Laø vuøng coù nhieàu ruoäng ít nuùi doïc ñöôøng 12A töø Ña Phuùc, Yeân Nghieäp (Laïc Sôn) ñeán xaõ Ngoïc Löông, nôi tieáp giaùp vôùi huyeän Nho Quan cuûa tænh Ninh Bình. Ñaát ôû trong tieåu khu khaù baèng phaúng, coù nuùi ñaù voâi xen keõ. Ñaây laø vuøng ñaát thaáp cuûa tænh, ñoä cao ñeàu döôùi 25 m. Tuy vaäy, ñaát bò xoùi moøn nghieâm troïng. Ñaát vuøng naøy ñeàu phaùt trieån treân saûn phaåm ñaù voâi, toaøn Tieåu khu naøy goàm huyeän Kim Boâi, huyeän Laïc Thuyû vaø phaàn phía nam cuûa huyeän Löông Sôn. Ñaây laø moät thung luõng töông ñoái daøi, coù nhieàu nuùi ñaù voâi, laø vuøng ñaát treû. Ven soâng Boâi, ñoàng

            





  

 



  





  

  

  

  



















  





    













ÑÒA CHÍ HOAØ BÌNH

28

          





 



     

  

       

 



                            

 

           







    

















Tænh Hoøa Bình thuoäc ñôùi khí haäu gioù muøa

chí tuyeán, aù ñôùi coù muøa ñoâng laïnh khoâ.

Cô sôû ñeå taïo cho tænh moät neàn nhieät cao (ña soá coù toång nhieät treân 7.500 oC) laø laõnh thoå ñöôïc höôûng moät cheá ñoä böùc xaï maët

ruoäng khaù taäp trung, nhaát laø khu Vónh Ñoàng. Phía nam cuûa vuøng coù ñoài phuø sa coå löôïn soùng naèm giöõa nhöõng daõy nuùi ñaù voâi doác ñöùng. Hieän nay, haàu heát ñaát ñoài ñeàu ñöôïc noâng tröôøng (Thanh Haø, Soâng Boâi) troàng laïc, caây aên quaû, cheø... Ñaát ruoäng coù ít vaø raûi raùc, tuy nhieân, ôû vuøng Khoan Duï, Yeân Boàng thì ñoàng ruoäng taäp trung vaø nhieàu hôn, bao goàm caû ñaát phuø sa cuûa soâng Boâi vaø ruoäng baäc thang treân söôøn ñoài.

       trôøi phong phuù vôùi toång xaï haøng naêm ñaït chöøng 100 - 110 kcal/cm 2 vaø caùn caân böùc xaï ñoä cao 55 - 86 kcal/cm 2/naêm. Tuy aûnh höôûng cuûa froâng cöïc ñôùi vaø gioù muøa ñoâng

Naèm doïc theo ñöôøng Chôï Ñoàn (Löông baéc ñaõ giaûm suùt, nhöng vì khoâng coù nuùi

cao che khuaát neân vaãn coøn maïnh hôn so

vôùi khu Taây Baéc vaø dó nhieân laø hôn khu

Ngheä Tónh. Taàn suaát froâng qua phaàn laõnh

Sôn) ñeán Chôï Beán. Ñòa hình nhaáp nhoâ löôïn soùng, goàm nhieàu ñoài thaáp vôùi ñoä cao khoâng quaù 25 m vaø ñænh caùc quaû ñoài thöôøng coù hình troøn. Ñoâi choã coù xen laãn ñoài phieán thaïch seùt vôùi ñoä cao lôùn hôn vaø doác hôn. thoå chæ ñoä 10-17 ñôït/naêm. Soá thaùng laïnh döôùi 18oC nhieàu nôi ngaén laïi coøn 2 thaùng, rieâng vuøng ñoài nuùi vaãn keùo daøi 3 thaùng.

Tænh bò aûnh höôûng cuûa gioù Laøo, neân caùc

nuùi thaáp ñaõ coù khí haäu aù ñôùi treân nuùi.

Röøng treân ñoài ôû khu vöïc naøy ñaõ bò taøn phaù heát, chæ coøn laïi caùc loaøi caây buïi nhö sim, mua, coû laøi, caây gai. Coù nhieàu ñoài ñaõ bò xoùi moøn maïnh trô soûi ñaù treân maët. Ngoaøi ñoài ra toaøn laø ñaát ruoäng. Haàu heát ñaát ruoäng ñeàu phaùt trieån treân phuø sa coå. Maëc duø veà maët khí haäu noùi chung, tænh Hoaø Bình cuõng coù boán muøa xuaân, haï, thu, ñoâng nhö caùc tænh mieàn Baéc Vieät Nam, tuy nhieân, roõ reät hôn caû laø söï theå hieän hai muøa

PHAÀN THÖÙ NHAÁT: ÑÒA LYÙ

29



theo cheá ñoä möa aåm trong naêm laø muøa möa vaø muøa khoâ.

- Muøa möa (noùng, aåm, möa nhieàu): thöôøng

Hoaø Bình laø tænh coù thôøi gian chieáu naéng trong naêm töông ñoái nhieàu vaø oån ñònh. Toång soá giôø naéng trong naêm trung bình töø 1.300 - 1.600 giôø. Thôøi gian naéng nhieàu taäp trung vaøo muøa heø, ñaëc bieät naéng gay gaét vaøo khoaûng thôøi gian töø thaùng 6 - 7 haøng naêm. Theo soá lieäu quan traéc, khu vöïc coù toång soá giôø naéng qua töøng thaùng, cuõng nhö caû naêm lôùn nhaát laø thò xaõ Hoaø Bình. Khu vöïc coù toång soá giôø naéng ít nhaát laø caùc huyeän Laïc Sôn, Yeân Thuyû vaø Ñaø Baéc.

baét ñaàu töø thaùng 5 tôùi cuoái thaùng 10. Löôïng möa trung bình nhieàu naêm trong muøa möa ñaït 1.700 - 2.500 mm, chieám treân 90% toång löôïng möa caû naêm. Rieâng vuøng nuùi cao Mai Chaâu vaø Ñaø Baéc muøa möa thöôøng ñeán muoän hôn vaø keát thuùc cuõng muoän hôn töø 15 - 20 ngaøy. Ñaëc bieät, ba khu vöïc laø Kim Boâi, Chi Neâ vaø Yeân Thuûy coù toång löôïng möa muøa, cuõng nhö toång löôïng möa naêm lôùn hôn. Ngöôïc laïi, khu vöïc Mai Chaâu laïi laø nôi coù toång löôïng möa naêm vaø möa muøa nhoû hôn caû.

- Muøa khoâ (laïnh, khoâ): thöôøng baét ñaàu töø

Xeùt rieâng khoaûng thôøi gian 1995 - 1999, thaùng coù toång soá giôø naéng ít nhaát laø thaùng 3-1997, chæ ñaït 17,4 giôø ôû khu vöïc huyeän Kim Boâi. Cuõng trong khoaûng thôøi gian naøy, vaøo ngaøy 17-7-1998, taïi thò xaõ Hoaø Bình ñaõ coù thôøi gian naéng leân tôùi 12,4 giôø trong moät ngaøy.



Hoaø Bình laø tænh chuyeån tieáp giöõa ñoàng

thaùng 11 naêm tröôùc tôùi thaùng 4 naêm sau, vôùi toång löôïng möa trung bình nhieàu naêm ñaït 150 - 250 mm, chæ chieám khoaûng 10% toång löôïng möa naêm. Ñaëc bieät vaøo caùc thaùng chính ñoâng (thaùng 12, 1, 2), toång löôïng möa thaùng phoå bieán ôû caùc nôi chæ ñaït xaáp xæ 30 mm. Thaäm chí coù naêm vaøo thôøi kyø naøy coù vuøng caû thaùng khoâng coù möa hoaëc coù möa nhöng löôïng möa khoâng ñaùng keå.

Do söï chi phoái cuûa ñòa hình phöùc taïp

neân ñaõ taïo ra nhieàu tieåu vuøng khí haäu khaùc nhau:

+ ÔÛ caùc khu vöïc nuùi cao nhö ôû Ñaø Baéc,

Mai Chaâu, Taân Laïc coù ñaëc ñieåm khí haäu ñaëc tröng cuûa vuøng aù nhieät ñôùi, nhieät ñoä bình quaân 18 - 19oC.

+ ÔÛ khu vöïc quanh hoà thuyû ñieän Hoaø

Bình, khí haäu töông ñoái maùt meû, möa nhieàu, ñoä aåm cao do coù söï ñieàu hoaø cuûa hoà nöôùc Hoaø Bình.

baèng vaø vuøng nuùi, do vaäy ñòa hình cuûa tænh khaù phöùc taïp. Ñieàu naøy ñaõ daãn tôùi söï phöùc taïp ñaëc tröng cuûa cheá ñoä gioù. Khu vöïc nuùi cao, cheá ñoä gioù phuï thuoäc hoaøn toaøn vaøo ñòa hình, coøn ôû vuøng thaáp, cheá ñoä gioù laïi gaàn vôùi cheá ñoä gioù ôû khu vöïc ñoàng baèng vaø trung du Baéc Boä. Tuy nhieân, gioù thònh haønh ôû tænh Hoaø Bình coù theå thaáy söï thay ñoåi khaù roõ reät theo muøa. Muøa khoâ gioù thònh haønh chuû yeáu theo höôùng giöõa baéc ñeán ñoâng baéc, coøn muøa möa höôùng gioù thònh haønh laïi chuû yeáu theo höôùng giöõa nam ñeán taây nam. Ngoaøi ra, Hoaø Bình coøn chòu aûnh höôûng töông ñoái roõ neùt cuûa cheá ñoä gioù taây khoâ noùng (gioù Laøo).

Trung bình moãi naêm coù töø 3 - 5 ñôït gioù

+ ÔÛ thung luõng Mai Chaâu, do ñieàu kieän ñòa hình ñaõ taïo neân tieåu vuøng khí haäu ñaëc thuø, trong naêm coù nhöõng ñôït gioù taây khoâ noùng, thöôøng xuaát hieän vaøo thaùng 4, 5 trong naêm.

Dieãn bieán cuï theå veà ñaëc ñieåm khí haäu taây khoâ noùng aûnh höôûng tôùi Hoaø Bình, moãi ñôït thöôøng keùo daøi töø 1 - 3 ngaøy vaø thöôøng xaûy ra vaøo caùc thaùng 5 - 7 haøng ôû tænh Hoaø Bình nhö sau:

ÑÒA CHÍ HOAØ BÌNH

30

thaùng trong naêm. Naêm 2003, thaùng 5 möa nhieàu nhaát (394,7 mm), thaùng 11 möa ít nhaát (4,2 mm). Nhìn chung, löôïng möa phong phuù nhöng phaân boá khoâng ñeàu theo khoâng gian vaø thôøi gian. Muøa möa chieám töø 70 - 85% toång löôïng möa trong naêm, coøn laïi 15 - 30% löôïng möa vaøo muøa khoâ. Vuøng möa nhieàu nhaát thuoäc löu vöïc cuûa heä thoáng soâng Maõ (töø 2.001 - 2.031 mm). Vuøng möa ít nhaát thuoäc löu vöïc cuûa heä thoáng soâng Ñaø (1.828 mm).

Löôïng möa trung bình haøng naêm taïi

naêm. Ñaëc bieät vaøo naêm 1998, taïi thò xaõ Hoaø Bình suoát töø thaùng 3 - 9 haàu heát thaùng naøo cuõng coù töø 1 - 2 ñôït naéng noùng xaûy ra. Nôi ít chòu aûnh höôûng cuûa cheá ñoä gioù taây khoâ noùng vaø neáu coù thì möùc ñoä cuõng khoâng maïnh meõ laém laø khu vöïc huyeän Kim Boâi vaø Chi Neâ. Hoaø Bình coøn laø tænh ít chòu aûnh höôûng cuûa cheá ñoä gioù baõo. Vì laø tænh naèm caùch xa bôø bieån neân chöa bò aûnh höôûng tröïc tieáp cuûa baõo, ngay caû chòu aûnh höôûng giaùn tieáp cuõng raát haõn höõu, do ñoù thieät haïi do gioù baõo gaây ra ít.



Cheá ñoä nhieät ôû tænh Hoaø Bình noùi

chung töông ñoái khaùc bieät so vôùi caùc tænh vuøng laân caän. Theo chuoãi soá lieäu nhieàu naêm (1961-1995), nhieät ñoä thaáp nhaát tuyeät ñoái ñaõ xaûy ra ôû Laïc Sôn vaøo ngaøy 31-12- 1973 laø: 0,1oC, nhieät ñoä cao nhaát tuyeät ñoái cuõng ñaõ xaûy ra taïi Laïc Sôn vaøo ngaøy 12-5- 1996, leân tôùi: 41,8oC.

moät soá ñieåm ño ñöôïc laø: Hoaø Bình: 1.859,3 mm Kim Boâi: 2.195,3 mm Mai Chaâu: 1.770,8 mm Chi Neâ: 1.919,6 mm Laïc Sôn: 2.012,8 mm Löôïng möa cuõng nhö thôøi gian möa thöôøng taäp trung chuû yeáu vaøo muøa möa. Qua chuoãi soá lieäu nhieàu naêm (1961 - 1995), löôïng möa lôùn nhaát trong 24 giôø ñaõ xaûy ra ôû Chi Neâ vaøo ngaøy 16-9-1980 laø 393,7 mm. Ñaây laø khu vöïc möa lôùn thöù hai trong tænh sau khu vöïc Kim Boâi.

Xeùt rieâng khoaûng thôøi gian 1995 - 1999,

Chæ tính rieâng khoaûng thôøi gian 1995 - 1998, trung bình moãi naêm nhieät ñoä khoâng oC. khí ôû tænh Hoaø Bình taêng töø 0,2 - 0,5 Nhieät ñoä thaáp nhaát tuyeät ñoái vaøo thôøi kyø naøy chæ ñaït 4,1 oC, xaûy ra ôû Laïc Sôn vaøo ngaøy 1-1-1996 (Ñaây cuõng laø nôi thöôøng xaûy ra soá ngaøy reùt ñaäm, reùt haïi nhieàu nhaát cuûa tænh). Nhieät ñoä cao nhaát tuyeät ñoái vaøo thôøi kyø naøy cuõng chæ leân tôùi 40,3oC, xaûy ra ôû Chi Neâ vaøo ngaøy 24-4-1998.



Toång löôïng möa trung bình nhieàu naêm

tình hình möa ôû khu vöïc Baéc Boä noùi chung vaø ôû khu vöïc tænh Hoaø Bình noùi rieâng, thì toång löôïng möa haøng thaùng, cuõng nhö toång löôïng möa caû naêm ñeàu thaáp hôn trung bình nhieàu naêm, phoå bieán laø töø 20 - 30%. Ñaëc bieät, vaøo cuoái naêm 1997 vaø ñaàu naêm 1998, löôïngmöa thaùng ôû haàu heát caùc nôi thuoäc khu vöïc Baéc Boä noùi chung ñeàu thaáp hôn trung bình nhieàu naêm, phoå bieán treân 50%, gaây ra tình hình khoâ haïn, thieáu nöôùc khaù nghieâm troïng. Vaøo thôøi kyø naøy, löôïng möa lôùn nhaát trong 24 giôø: 350,0 mm xaûy ra vaøo ngaøy 24-7-1996 taïi huyeän Kim Boâi. Nôi thöôøng coù löôïng möa keùm hôn caû laø thò xaõ Hoaø Bình vaø huyeän Mai Chaâu. ôû tænh Hoaø Bình laø 1.700-2.500 mm, (naêm 2000: 1.909,0 mm, naêm 2001: 2.496,7 mm, naêm 2002: 1.703,0 mm, naêm 2003: 1.843,5 mm). Tuy nhieân, do ñaëc ñieåm cuûa ñòa hình, neân löôïng möa phaân boá khoâng ñeàu ôû caùc nôi trong tænh, cuõng nhö qua töøng

PHAÀN THÖÙ NHAÁT: ÑÒA LYÙ

31







 

  

Toång löôïng boác hôi chuû yeáu phuï thuoäc vaøo ñieàu kieän maët ñeäm, cheá ñoä naéng, gioù, löôïng möa... Vì vaäy, toång löôïng boác hôi ôû tænh Hoaø Bình khoâng mang tính ñoàng nhaát caû veà maët khoâng gian cuõng nhö thôøi gian trong naêm. Ñaëc bieät, töø khi hoà soâng Ñaø chính thöùc ñi vaøo tích nöôùc, thì möùc ñoä boác hôi treân khu vöïc loøng hoà taêng leân roõ reät. Theo chuoãi soá lieäu nhieàu naêm (1961 - 1995) thì toång löôïng boác hôi trung bình haøngnaêm ôû tænh Hoaø Bình laø 700 - 900 mm (thò xaõ Hoaø Bình laø 762,6 mm), trong ñoù khu vöïc huyeän Kim Boâi laø nôi coù toång löôïng boác hôi nhoû nhaát (Traïm Kim Boâi laø 710,2 mm), khu vöïc huyeän Laïc Thuûy laø nôi coù toång löôïng boác hôi lôùn nhaát (Traïm Chi Neâ laø 950,5 mm). Hoaø Bình laø moät tænh chòu aûnh höôûng cuûa cheá ñoä thuyû vaên vuøng Taây Baéc, vôùi ñaëc ñieåm chung laø coù maïng löôùi soâng, suoái khaù daøy. Nhöõng con soâng lôùn chaûy qua ñòa phaän tænh laø soâng Ñaø coù chieàu daøi 151 km, soâng Boâi daøi 66 km, soâng Böôûi daøi 48 km, soâng Buøi daøi 9 km vaø moät soá soâng nhoû nhö soâng Coø (Löông Sôn), soâng Caàu Ñöôøng, soâng Thanh Haø (Kim Boâi), soâng Laõng (Yeân Thuyû). Tröõ löôïng nöôùc maët cuûa caùc doøng soâng noùi treân raát lôùn, löu löôïng doøng chaûy cao, do ñaëc ñieåm ñòa hình töông ñoái doác. Trong ñoù, ñaùng löu yù nhaát laø soâng Ñaø.

Tuy nhieân, neáu chæ tính rieâng caùc naêm 1995 - 1998 thì toång löôïng boác hôi taïi thò xaõ Hoaø Bình ñaõ taêng: naêm 1995 laø 776 mm, naêm 1996 laø 837 mm, naêm 1997 laø 909 mm vaø naêm 1998 laø 1.015 mm.



Ñoä aåm khoâng khí trung bình naêm ôû tænh Hoaø Bình töông ñoái cao so vôùi caùc tænh laân caän (82 - 85%). Cheá ñoä aåm phuï thuoäc vaøo muøa trong naêm. Muøa möa truøng vôùi muøa noùng, aåm. Muøa khoâ truøng vôùi muøa laïnh, khoâ. Theo soá lieäu nhieàu naêm (1961-1995), ñoä aåm thaáp nhaát ñaõ xuoáng tôùi 9%, xaûy ra vaøo ngaøy 26-1-1963 ôû khu vöïc huyeän Kim Boâi.

Chæ xeùt rieâng caùc naêm 1995 - 1999 thì ñoä

- Ñaëc ñieåm thuyû vaên heä thoáng soâng Ñaø: Soâng Ñaø laø nhaùnh lôùn cuûa soâng Hoàng, baét nguoàn töø nuùi Nguî Sôn cuûa tænh Vaân Nam - Trung Quoác, coù cao ñoä ñaàu nguoàn laø 1.500 m. Dieän tích löu vöïc soâng ñeán ñaàu moái thuyû ñieän Hoaø Bình laø 51.700 km2, chieám 31% löu vöïc soâng Hoàng, nhöng veà toång löôïng nöôùc thì laïi chieám 49% toång löôïng nöôùc cuûa soâng Hoàng. Ñoä roäng trung bình löu vöïc laø 76 km, nôi löu vöïc coù ñoä roäng lôùn nhaát laø 165 km thuoäc tænh Lai Chaâu. Ñoä cao trung bình cuûa toaøn löu vöïc laø 1.130 m. Tính rieâng phaàn laõnh thoå Vieät Nam, ñoä cao trung bình cuûa löu vöïc laø 965 m. Ñoä doác cuûa loøng soâng: ñòa phaän Trung Quoác laø 2,5 ‰, töø bieân giôùi Vieät - Trung veà thò xaõ Lai Chaâu laø 1,05 ‰, töø Taï Buù veà Vaïn Yeân laø 1,5-2 ‰, töø Vaïn Yeân veà Chôï Bôø laø 3-5‰, töø Chôï Bôø ra cöûa soâng laø 0,8‰. Soâng coù beà roäng trung bình laø 427 m.

Toång löôïng nöôùc bình quaân nhieàu naêm aåm thaáp nhaát laø 24%, xaûy ra vaøo ngaøy 16- 3-1996 ôû huyeän Mai Chaâu vaø ngaøy 16-2- 1998 ôû thò xaõ Hoaø Bình. Do maáy naêm gaàn ñaây nhieät ñoä taêng, löôïng möa laïi giaûm, keùo theo ñoä aåm cuõng giaûm töø 2 - 3% toång trung bình naêm. laø 57,2 tyû meùt khoái, trong ñoù toång löôïng

ÑÒA CHÍ HOAØ BÌNH

32

daâng raát nhanh ôû caùc con suoái vaø soâng chính taïo ra luõ lôùn, gaây thieät haïi veà ngöôøi vaø cuûa cho nhaân daân.

- Ñaëc ñieåm thuyû vaên heä thoáng soâng

Boâi:

nöôùc luõ töø thaùng 6 ñeán thaùng 10 chieám 73 - 78%.Toång löôïng nöôùc trong muøa kieät töø thaùng 11 ñeán thaùng 5 naêm sau chæ chieám 22-27%. Moâñun doøng chaûy laø 33,51 l/s/km2. Theo soá lieäu quan traéc töø naêm 1975 trôû veà tröôùc, buøn caùt ñöôïc vaän chuyeån qua maët caét soâng Ñaø taïi Hoaø Bình, bình quaân nhieàu naêm laø 85,6 trieäu taán (xaáp xæ 73,2 trieäu meùt khoái).

Soâng Boâi laø nhaùnh chính cuûa soâng Ñaùy, khôûi nguoàn töø xaõ Huøng Tieán, huyeän Kim Boâi, nhaäp vaøo soâng Ñaùy ôû xaõ Gia Traán, huyeän Gia Vieãn, Ninh Bình, vôùi chieàu daøi treân 100 km (thuoäc tænh Hoøa Bình laø 66 km), dieän tích toaøn boä löu vöïc laø 664 km 2. Löu vöïc soâng Boâi phaàn lôùn thuoäc vaøo ñòa phaän tænh Hoaø Bình, trong ñoù phaàn dieän tích naèm trong khu vöïc nuùi ñaù chieám 77,9 km2. Ñoä cao bình quaân cuûa löu vöïc laø 265 m, ñoä doác bình quaân cuûa löu vöïc laø 20,5%, chieàu roäng bình quaân cuûa löu vöïc laø 11,1 km, maät ñoä löôùi soâng trong löu vöïc laø 1,07 km/km2, heä soá khoâng ñoái xöùng laø 0,26, heä soá uoán khuùc 1,41.

Ñaëc tính cuûa soâng Boâi laø möïc nöôùc leân

Taïi traïm Hoaø Bình, möïc nöôùc soâng Ñaø leân xuoáng phuï thuoäc vaøo söï ñieàu tieát cuûa ñaäp thuyû ñieän Hoaø Bình. Nguoàn nöôùc cung caáp cho soâng Ñaø laø moät heä thoáng caùc suoái naèm trong löu vöïc, nhaát laø khu vöïc phía taây daõy Hoaøng Lieân Sôn. Ñaëc ñieåm thuyû vaên cuûa vuøng löu vöïc soâng Ñaø coù lieân quan chaët cheõ ñeán söï phaân hoaù phöùc taïp cuûa ñòa hình, khí haäu. Löôïng möa haøng naêm ôû khu vöïc naøy khaù lôùn vaø thay ñoåi theo muøa roõ reät. Muøa luõ ôû löu vöïc soâng Ñaø töø thaùng 5 ñeán thaùng 10, möïc nöôùc treân soâng ñaït möùc cao nhaát, löu löôïng doøng chaûy lôùn. Muøa kieät töø thaùng 11 ñeán thaùng 4 naêm sau vôùi möïc nöôùc thaáp, löu löôïng doøng chaûy nhoû vaø oån ñònh. Tuy nhieân, do söï taùc ñoäng cuûa con ngöôøi (xaây döïng hoà thuyû ñieän Hoaø Bình, vaøo muøa luõ laïi laø thôøi kyø tích nöôùc cao nhaát trong naêm duøng cho phaùt ñieän) ñaõ laøm cho cheá ñoä doøng chaûy cuûa soâng caû khu vöïc phía treân hoà vaø döôùi hoà ñeàu coù nhöõng thay ñoåi ñaùng keå.

Löôïng doøng chaûy, möïc nöôùc cuûa soâng

xuoáng raát nhanh, bieân ñoä möùc nöôùc raát lôùn, bieân ñoä dao ñoäng trong naêm ( H) coù khi leân ñeán 10,42 m. Soâng Boâi thöôøng xuaát hieän caùc ñænh luõ cao, nhöng ñeán khi ñoå vaøo soâng Ñaùy thì ngöôïc laïi: ñænh luõ giaûm, thôøi gian luõ keùo daøi. Löu löôïng bình quaân nhieàu naêm cuûa soâng Boâi laø 44,7 m3/s, toång löôïng bình quaân nhieàu naêm laø 1,43 tyû meùt khoái. Moâñun doøng chaûy laø 27,6 l/s/km 2. Nhöõng traän luõ lôùn cuûa soâng Boâi vaø soâng Tích thöôøng leäch pha vôùi luõ soâng Hoàng. Ñaây laø moät trong nhöõng lyù do ñeå ngöôøi ta choïn soâng Ñaùy ñeå phaân luõ soâng Hoàng khi caàn thieát.

- Ñaëc ñieåm thuyû vaên heä thoáng soâng

Böôûi:

Ñaø hay vuøng hoà chöùa Hoaø Bình bò aûnh höôûng töø löu vöïc soâng Ñaø. Nhöõng bieán ñoåi veà thôøi tieát, khí haäu vaø heä sinh thaùi ôû khu vöïc naøy ñaõ aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán cheá ñoä thuyû vaên cuûa soâng. Do vaäy, toác ñoä doøng chaûy trong phaïm vi hoà chöùa bò giaûm.

Do dieän tích röøng thöôïng nguoàn bò giaûm nghieâm troïng, maët ñeäm bò thay ñoåi ngheøo ñi, neân khi coù möa lôùn, löôïng nöôùc Soâng Böôûi laø thöôïng nguoàn cuûa soâng Con, laø moät chi löu cuûa soâng Maõ. Soâng Böôûi ñöôïc hình thaønh töø 3 nhaùnh chính: nhaùnh suoái Caùi baét nguoàn töø xaõ Phuù Cöôøng huyeän Taân Laïc; nhaùnh suoái Bìn khôûi nguoàn töø ñòa giôùi giöõa hai xaõ Trung

PHAÀN THÖÙ NHAÁT: ÑÒA LYÙ

33

1,65 tyû meùt khoái, öùng vôùi löu löôïng bình quaân laø 52,5 m3/s vaø moâñun doøng chaûy laø 27,71 l/s/km2.

Hoøa vaø Myõ Hoøa, huyeän Taân Laïc; nhaùnh suoái Yeân Ñieàm do 2 nhaùnh nhoû taïo neân laø Coäng Hoaø vaø Yeân Ñieàm). Soâng chaûy theo höôùng taây baéc - ñoâng nam vôùi chieàu daøi 130 km vaø nhaäp vaøo soâng Maõ ôû phía bôø traùi taïi Vónh Loäc - Thanh Hoaù (caùch cöûa soâng Maõ 48 km). Phaàn lôùn löu vöïc soâng Böôûi chaûy trong vuøng ñoàng baèng hoaëc thung luõng thaáp, do ñoù ñoä cao bình quaân löu vöïc chæ ñaït 247 m. Ñoä doác bình quaân löu vöïc töông ñoái nhoû, chæ ñaït 12,2%.

Ñieåm noåi baät cuûa ñòa hình soâng Böôûi laø

söï tieáp giaùp giöõa ñòa hình ñaù voâi vôùi ñòa hình ñoài nuùi phieán thaïch. Dieän tích löu vöïc laø 1.790 km 2, trong ñoù ñaù voâi chieám khoaûng 20% dieän tích löu vöïc, coøn laïi laø caùc ñoài caùt keát, ñaù phieán. ÔÛ ñoàng baèng, soâng chaûy qua vuøng phaân boá cuûa phuø sa Ñeä Töù. Rieâng ñòa phaän tænh Hoaø Bình, theo soá lieäu cuûa Traïm thuyû vaên Vuï Baûn, dieän tích höùng nöôùc ñeán Traïm thuyû vaên Vuï Baûn laø 886 km2, trong ñoù dieän tích nuùi ñaù voâi laø 98,5 km2, ñoä cao bình quaân cuûa löu vöïc laø 350 m, ñoä doác bình quaân cuûa löu vöïc laø 16,1%, ñoä roäng bình quaân cuûa löu vöïc laø 15,5 km, maät ñoä löôùi soâng laø 0,84 km/km2, heä soá khoâng ñoái xöùng laø 0,01, heä soá uoán khuùc laø 1,53, toång löôïng doøng chaûy bình quaân nhieàu naêm laø 0,920 km 2, löôïng möa bình quaân nhieàu naêm laø 2.000 mm, trong ñoù nöôùc möa tham gia vaøo doøng chaûy laø 1.000 mm. Thaønh phaàn doøng chaûy ñöôïc chia vôùi tyû leä: doøng chaûy maët laø 69,7%, doøng chaûy ngaàm laø 30,3%.

Muøa luõ treân soâng Böôûi keùo daøi 5 thaùng,

töø thaùng 6 ñeán thaùng 10. Löôïng nöôùc trong muøa luõ chieám 80,4%, muøa kieät chieám 19,6%, löôïng doøng chaûy lôùn nhaát trong naêm taäp trung vaøo thaùng 9 hoaëc thaùng 10, chieám khoaûng 27,9% löôïng doøng chaûy caû naêm.

Löu vöïc soâng Böôûi gaàn bieån, ñòa hình cao daàn töø ñoâng nam leân taây baéc, baõo vaø gioù muøa ñoâng baéc aûnh höôûng nhieàu ñeán löu vöïc. Ñaây laø moät vuøng möa nhieàu trong löu vöïc soâng Maõ, löôïng möa bình quaân trong löu vöïc soâng Böôûi ñaït 1.900 mm. Löôïng möa coù xu höôùng giaûm daàn töø thöôïng löu veà haï löu phuø hôïp vôùi söï giaûm daàn cuûa ñoä cao ñòa hình: taïi Gia Moâ laø 2.214 mm, Laïc Sôn laø 1.955 mm vaø Thaïch Thaønh laø 1.324 mm.

Doøng chaûy luõ treân löu vöïc soâng Böôûi khaù maïnh. Löu löôïng lôùn nhaát taïi Vuï Baûn 2.300 m3/s, bieân ñoä möïc nöôùc lôùn nhaát ñaït 11 m. Trong ñieàu kieän nöôùc luõ nhö vaäy, heä soá ñieàu tieát hoaøn toaøn cuûa löu vöïc thuoäc loaïi lôùn so vôùi caùc soâng suoái mieàn Baéc. Doøng chaûy lôùn nhaát gaáp hôn 2.100 laàn doøng chaûy nhoû nhaát. Doøng chaûy nhoû nhaát ño ñöôïc ngaøy 15-5-1969 laø 1,09 m3/s. - Ñaëc ñieåm thuyû vaên heä thoáng soâng

Buøi:

Trong ñieàu kieän löôïng möa töông ñoái nhieàu treân moät neàn nham thaïch ít thaám nöôùc ñaõ taïo ñieàu kieän thuaän lôïi cho doøng chaûy saûn sinh, soâng suoái phaùt trieån, nhöng maät ñoä soâng suoái trong vuøng laïi thöa, chuû yeáu laø do aûnh höôûng cuûa ñaù voâi taïo ra. Maät ñoä soâng suoái trong toaøn löu vöïc laø 0,5 km/km2,rieâng phaàn nuùi ñaát coù maät ñoä löôùi soâng laø 1 km/km2. (Ñòa phaän tænh Hoaø Bình coù maät ñoä löôùi soâng laø 0,84 km/km2). Löôïng doøng chaûy cuûa soâng Böôûi cuõng khaù doài daøo, toång löôïng nöôùc nhieàu naêm laø Soâng Buøi laø chi löu lôùn cuûa soâng Tích, coù chieàu daøi laø 9 km, chieàu daøi löu vöïc laø 8 km, dieän tích löu vöïc laø 33,1 km 2, chieàu roäng bình quaân löu vöïc laø 4,1 km, heä soá uoán khuùc cuûa soâng laø 1,13. Soâng Buøi baét

ÑÒA CHÍ HOAØ BÌNH

34

nhöõng chi nhaùnh ñaàu nguoàn cung caáp nöôùc cho nhöõng doøng soâng keå treân. Tuy löôïng nöôùc treân caùc khe suoái khaù lôùn, song do coù ñoä doác lôùn, do röøng ñaàu nguoàn bò chaët phaù nghieâm troïng, khaû naêng giöõ nöôùc vaø ñieàu tieát nöôùc raát keùm neân nöôùc ôû caùc suoái bò doác kieät quaù nhanh trong muøa möa. Chính vì vaäy maø caùc traän möa lôùn thöôøng taïo neân nhöõng traän luõ queùt gaây thieät haïi cho caây coái, hoa maøu, taøi saûn, hay laøm aûnh höôûng xaáu ñeán ñôøi soáng cuûa nhaân daân trong vuøng.



Hieän nay chöa coù soá lieäu ñieàu tra cuï

theå veà nguoàn nöôùc ngaàm cuûa tænh. Song,

döïa vaøo soá lieäu ñaùnh giaù nöôùc ngaàm cuûa nguoàn töø daõy nuùi cao cuûa Tröôøng Sôn chaûy qua Cao Raêm, Taân Vinh, thò traán Löông Sôn, Nhuaän Traïch vaø chaûy vaøo ñòa phaän Chöông Myõ, Haø Taây. Löu löôïng kieät haøng naêm laø 900 l/s. Caùc trò soá ñaëc tröng cuûa soâng Buøi (Traïm thuyû vaên Laâm Sôn) naêm 1998: löu löôïng trung bình naêm laø 0,675 m3/s, löu löôïng nhoû nhaát trong naêm laø 0,165 m 3/s (ngaøy 23-4), löu löôïng lôùn nhaát trong naêm laø 22,7 m 3/s (ngaøy 14-9). 6 m3. Toång löôïng doøng chaûy laø 21,3 x 10 Moñun doøng chaûy laø 20,4 l/s/km. Möïc nöôùc trung bình naêm laø 1.987 cm, möïc nöôùc lôùn nhaát laø 2.100 cm (ngaøy 14-9), möïc nöôùc nhoû nhaát laø 1.977 cm (ngaøy 23-4), bieân ñoä dao ñoäng möïc nöôùc trong naêm laø 123 cm, coù naêm bieân ñoä möïc nöôùc dao ñoäng ñeán 5 m. vuøng Taây Baéc vaø keát quaû khoan thaêm doø Ñaây laø con soâng nhoû, ngaén vaø doác neân ôû moät soá nôi treân ñòa baøn tænh cho thaáy: ôû thöôøng gaây ra luõ queùt haøng naêm.

Ngoaøi caùc con soâng lôùn treân, Hoaø Bình

coøn coù raát nhieàu caùc soâng nhoû nhö: ñoä saâu 40 - 50 m, löu löôïng nöôùc ngaàm ñaït 150 - 200 m 3/h. Caùc gieáng ñaøo ôû ñoä saâu treân 20 m ñeàu coù nöôùc. Moät soá nôi, + Soâng Coø: baét nguoàn töø xaõ Yeân Quang nguoàn nöôùc ngaàm xuaát hieän ôû ñoä saâu 5 - chaûy qua Yeân Trung, Yeân Bình vaø ñoå vaøo 6 m. Chaát löôïng nöôùc phaàn lôùn laø nöôùc hoà Ñoàng Moâ - Sôn Taây, löu löôïng kieät ngoït, meàm, chöa bò oâ nhieãm. haøng naêm laø 400 l/s.

 

+ Soâng Laïng: baét nguoàn töø xaõ Laïc Löông chaûy qua caùc xaõ Baûo Hieäu, Höõu Hoaø Bình laø moät trong nhöõng tænh coù Lôïi, Ñoøa Keát vaø sang xaõ Thaïch Bình, dieän tích vaø soá löôïng hoà töông ñoái lôùn. huyeän Nho Quan - Ninh Bình. Tröõ löôïng nöôùc ôû caùc hoà, ñaäp thuoäc loaïi + Soâng Caàu Ñöôøng: khôûi nguoàn töø xaõ nhieàu so vôùi caùc ñòa phöông trong caû Taân Thaønh (Kim Boâi) chaûy men theo nöôùc. Theo soá lieäu thoáng keâ "Hieän traïng ñöôøng 21A ñeán Cao Thaéng (Kim Boâi), daøi ñaát ñai 2000" cuûa Sôû Ñòa chính Hoøa Bình, khoaûng 20 km. toång dieän tích maët nöôùc toaøn tænh (bao + Soâng Thanh Haø: chaûy qua vuøng phía goàm maët nöôùc nuoâi troàng thuûy saûn, maët taây nam huyeän Kim Boâi, coù chieàu daøi nöôùc chöa söû duïng vaø soâng suoái) laø khoaûng 6 km. 7.685,32 ha, trong ñoù dieän tích maët nöôùc  hoà laø 1.301,04 ha vôùi 353 hoà lôùn nhoû (soá

hoà coù dieän tích 5 ha laø 137 hoà). Ñaùng chuù

yù nhaát laø hoà soâng Ñaø (hoà Hoaø Bình).

Ngoaøi nhöõng soâng chính neâu treân, trong ñòa baøn tænh Hoaø Bình coøn coù heä thoáng suoái, khe, laïch khaù daøy ñaëc, laø Veà chöùc naêng, hoà chöùa Hoaø Bình ñöôïc

PHAÀN THÖÙ NHAÁT: ÑÒA LYÙ

35

ñieän Hoaø Bình ngöôïc leân caùc tænh Sôn La vaø Lai Chaâu. Ñaây laø ñieàu kieän raát thuaän lôïi cho vieäc löu thoâng phaân phoái cuõng nhö vieäc giao löu ñi laïi cuûa vuøng Taây Baéc. Ngoaøi ra, ñaäp thuyû ñieän Hoaø Bình coøn taïo cô hoäi raát toát cho vieäc khai thaùc caùc tieàm naêng du lòch, nuoâi troàng thuyû saûn cuõng nhö vieäc ñieàu hoaø khí haäu khu vöïc.

Taùc duïng cuûa ñaäp nöôùc Hoaø Bình ñöôïc

theå hieän cuï theå hôn nhö sau:

- Taùc duïng ñieàu tieát: + Veà phoøng luõ:

xaây döïng vôùi muïc ñích haïn cheá luõ cho vuøng haï du laø nhieäm vuï soá moät, laø loaïi hoà ñieàu tieát naêm (ñieàu tieát naêm moät), tieáp theo laø muïc ñích phaùt ñieän, caáp nöôùc cho ñoàng baèng Baéc Boä vaøo muøa kieät, giao thoâng thuyû (ñaûm baûo giao thoâng treân soâng Ñaø, soâng Hoàng trong muøa caïn), du lòch, nuoâi troàng thuyû saûn... Vì vaäy, vieäc quaûn lyù vaø khai thaùc hoà phöùc taïp hôn so vôùi nhieàu hoà khaùc. Maët khaùc, hoà chöùa Hoaø Bình cuõng laø moät nhaân toá raát quan troïng, aûnh höôûng ñeán söï caân baèng sinh thaùi voán coù tröôùc ñaây. Coù theå coi hoà chöùa Hoaø Bình baét ñaàu aûnh höôûng ñeán moâi tröôøng sinh thaùi töø khi chaën doøng tích nöôùc. Söï aûnh höôûng naøy seõ ngaøy caøng saâu saéc vaø keùo daøi cuøng vôùi söï vaän haønh cuûa hoà chöùa Nhaø maùy thuyû ñieän Hoaø Bình. söï ñieàu tieát nöôùc cuûa ñaäp Hoaø Bình ñaõ caét ñöôïc nhöõng con luõ lôùn, ñaëc bieät vôùi con luõ ngaøy 18-8-1996, ñaäp Hoaø Bình ñaõ giöõ laïi treân hoà moät löôïng nöôùc khaù lôùn, giaûm löu löôïng 9.535 m 3/s, haï thaáp möïc nöôùc luõ cho thò xaõ Hoaø Bình 2,62 m vaø giaûm luõ ñaùng keå cho caùc tænh vuøng haï löu. Vieäc xaây döïng ñaäp thuyû ñieän ñaõ laøm + Veà choáng haïn: ñaäp Hoaø Bình ñi vaøo

cho dieän tích maët hoà bò thay ñoåi lôùn, nhöõng vuøng ñaát ngaäp nöôùc taêng leân, laøm cho dieän tích röøng töï nhieân bò thu heïp, ñoàng thôøi laøm suy thoaùi caùc heä sinh thaùi trong khu vöïc, keùo theo söï bieán ñoåi cuûa tieåu khí haäu cuûa vuøng.

Tröõ löôïng nöôùc cuûa hoà Hoaø Bình

hoaït ñoäng ñaõ giaûi quyeát cô baûn veà nhu caàu nöôùc töôùi cho vuøng haï du, ñaëc bieät laø muøa khoâ naêm 1993, thôøi tieát khoâ haïn keùo daøi nhieàu ngaøy laøm cho tình traïng thieáu nöôùc saûn xuaát vaø sinh hoaït xaûy ra nghieâm troïng treân dieän roäng, hoà Hoaø Bình ñaõ phaûi hoã trôï treân 128,5 trieäu meùt khoái nöôùc phuïc vuï choáng haïn cho caùc ñòa phöông vuøng haï du (caû haï löu soâng Ñaø vaø haï löu soâng Hoàng), ñaûm baûo gieo caáy kòp thôøi vuï.

+ Veà giao thoâng thuyû: vieäc ñieàu tieát ñaûm baûo cho haï löu thöôøng xuyeân coù löu löôïng doøng chaûy >680 m3/s, ñaõ caûi thieän raát nhieàu cho heä thoáng giao thoâng thuyû vuøng haï du, chaám döùt tình traïng taøu beø maéc caïn trong muøa kieät vaø khoâng an toaøn trong muøa möa baõo tröôùc ñaây. ( Yeâu caàu cuûa giao thoâng thuyû vuøng haï du laø 550 m3/s). Ñoái vôùi thöôïng du, hoà Hoaø Bình ñaõ hình thaønh heä thoáng giao thoâng thuyû treân 200 km raát thuaän lôïi, coù theå ñaùp öùng ñöôïc haàu heát caùc phöông tieän giao thoâng thuyû. khoaûng 9,45 tyû meùt khoái. Ñaây laø nguoàn taøi nguyeân coù giaù trò raát lôùn cho vieäc saûn xuaát ñieän naêng, haøng naêm Nhaø maùy thuyû ñieän Hoaø Bình saûn xuaát ñöôïc khoaûng hôn 7 tyû Kwh ñieän. Ñaäp nöôùc Hoaø Bình coù taùc duïng raát lôùn trong vieäc ñieàu tieát luõ vuøng haï löu. Töø khi coù ñaäp, caùc ñænh luõ cuûa soâng Hoàng taïi Haø Noäi ñaõ giaûm ñöôïc töø 0,1 - 2 m. Veà muøa kieät, vieäc ñieàu tieát nöôùc töø hoà ñaäp Hoaø Bình ñaõ naâng ñuû möïc nöôùc soâng Hoàng ñaûm baûo cho caùc traïm bôm vaän haønh ñöôïc ñeàu ñaën phuïc vuï vieäc cung caáp nöôùc cho caùc tænh ñoàng baèng soâng Hoàng. Veà giao thoâng thuyû, do coù söï ñieàu tieát nöôùc neân caùc taøu vaän taûi coù troïng taûi lôùn ñi laïi ñöôïc ôû haï du ñaäp vaø taïo ñöôïc ñöôøng giao thoâng thuyû hôn 200 km töø ñaäp thuyû

ÑÒA CHÍ HOAØ BÌNH

36

bình moãi naêm toác ñoä trung bình cuûa doøng chaûy taêng khoaûng 0,15 m/s, ñieàu naøy chöùng toû vaøo nhöõng naêm ñaàu vaän haønh hoà Hoaø Bình, loøng soâng ôû khu vöïc haï löu cuûa ñaäp bò xoùi saâu laø chuû yeáu.

Löu löôïng nöôùc: nghieân cöùu quan heä möïc nöôùc vaø löu löôïng Q = F(H) cho thaáy, cuøng moät möïc nöôùc coù söï taêng cuûa löu löôïng qua töøng naêm. Ñieàu naøy hoaøn toaøn phuø hôïp vôùi quy luaät vì do bò xoùi neân ñoä roäng vaø ñoä saâu cuûa loøng soâng taêng, daãn ñeán söï taêng leân cuûa dieän tích maët caét ngang. Chính vì vaäy, cuøng moät möïc nöôùc, doøng soâng coù theå cho moät löu löôïng nöôùc ñi qua lôùn hôn.

Do coù ñaàu moái thuyû löïc (ñaäp thuyû ñieän Hoaø Bình), cheá ñoä thuyû vaên ôû haï löu ñaäp thay ñoåi moät caùch maïnh meõ, nhaát laø ôû thò xaõ Hoaø Bình. Ñoù cuõng laø nguyeân nhaân daãn ñeán vieäc loøng soâng bò xoùi saâu vaø saït lôû ôû hai beân bôø gaây neân nhöõng khoù khaên trong coâng taùc phaùt trieån kinh teá vaø vieäc baûo veä caùc coâng trình ôû treân soâng vaø ven soâng Ñaø, ñaëc bieät trong phaïm vi 6 km chaân ñaäp thuoäc ñòa phaän cuûa thò xaõ Hoaø Bình.



- Taùc duïng caûi taïo moâi tröôøng: Beân caïnh caùc lôïi ích coù ñöôïc hoà coøn coù taùc ñoäng maïnh meõ ñeán moâi tröôøng sinh thaùi noùi chung vaø taøi nguyeân nöôùc noùi rieâng. Theo chuoãi soá lieäu 40 naêm cuûa thuyû vaên Hoaø Bình cho thaáy: caùc thaùng ñaàu naêm töø thaùng 1 ñeán thaùng 6, ñoä ñuïc trung bình thaùng cuûa soâng Ñaø töø 25 - 50 g/m3, töø thaùng 5 ñeán thaùng 8, ñoä ñuïc trung bình thaùng töø 500 - 2.000 g/m3, sau ñoù tieáp tuïc giaûm ñeán thaùng 9 vaø ñeán thaùng 12 thì ñoä ñuïc trung bình thaùng coøn döôùi 100 g/m 3. Ñoä ñuïc lôùn nhaát ño ñöôïc ngaøy 27-7-1967 laø 12 kg/m3 vaø ñoä ñuïc nhoû nhaát ño ñöôïc ngaøy 31-1-1978 laø 0,6 g/m 3. Giaù trò ñoä ñuïc trung bình naêm ño ñöôïc taïi Traïm thuyû vaên Hoaø Bình cho thaáy: thôøi kyø 1958 - 1985 dao ñoäng trong khoaûng 800 - 2.700 g/m 3,giaûm coøn 100 - 160 g/m3 trong caùc naêm 1986 - 1995. Ñoä saâu trung bình cuûa maët caét thôøi kyø 198- 1991 moãi naêm taêng khoaûng 0,55 m, naêm 1992 - 1993 coøn taêng khoaûng 0,18 m.Nhö vaäy, vieäc taêng ñoä saâu cuõng coù xu höôùng giaûm daàn. Ñoä roäng cuûa loøng soâng ñoái vôùi möïc nöôùc cao haàu nhö khoâng thay ñoåi ñaùng keå. Thay ñoåi roõ nhaát ñoái vôùi möïc nöôùc H < 20,5 m. Ñaëc bieät laø ñoái vôùi möïc nöôùc H < 15 m. Trong hai naêm 1989 - 1990, ñoä roäng cuûa loøng soâng ñaõ taêng khoaûng 20 m. Ñeán naêm 1991, loøng soâng coøn taêng khoaûng 15 m. Töø naêm 1992 - 1993, ñoä roäng loøng soâng haàu nhö khoâng taêng.

Cheá ñoä thuyû vaên cuûa caùc soâng suoái naèm treân ñòa baøn tænh Hoaø Bình khoâng chæ phuï thuoäc vaøo cheá ñoä möa maø coøn phuï thuoäc vaøo söï ñieàu tieát cuûa Traïm thuyû ñieän Hoaø Bình. Nhìn chung, cuõng nhö cheá ñoä thuyû vaên cuûa caùc con soâng khaùc trong khu vöïc mieàn nuùi Baéc Boä, cheá ñoä thuyû vaên cuûa caùc soâng suoái treân ñòa baøn tænh Hoaø Bình ñöôïc chia laøm hai muøa roõ reät: muøa luõ vaø muøa caïn.

Toác ñoä trung bình maët caét ngang phuï thuoäc vaøo söï thay ñoåi dieän tích maët caét, cuï theå laø ñoä saâu trung bình cuûa maët caét vaø ñoä roäng cuûa soâng. ÔÛ cuøng moät möïc nöôùc, neáu ñoä saâu trung bình taêng seõ daãn ñeán toác ñoä trung bình taêng. Trong khi ñoù, neáu ñoä roäng cuûa soâng taêng thì toác ñoä trung bình seõ giaûm. Soá lieäu quan traéc ñöôïc taïi Traïm thuyû vaên Hoaø Bình cho thaáy, öùng vôùi möïc nöôùc H = 16 m thôøi kyø 1989 - 1993, trung - Cheá ñoä muøa luõ: muøa luõ treân caùc soâng, suoái ôû Hoaø Bình thöôøng baét ñaàu töông ñoái ñoàng nhaát veà thôøi gian (baét ñaàu töø thaùng 6 vaø keát thuùc ôû thaùng 10). Löôïng nöôùc treân caùc soâng, suoái trong muøa luõ thöôøng chieám 70-80% löôïng nöôùc caû naêm. Trong muøa

PHAÀN THÖÙ NHAÁT: ÑÒA LYÙ

37

naøy löu löôïng nöôùc soâng Ñaø trong caùc thaùng töø 3.300 m3/s ñeán 6.900 m3/s. Thaùng 7 laø thaùng coù löu löôïng nöôùc lôùn nhaát.

soâng suoái keùo daøi khoaûng 4 thaùng (töø thaùng 12 ñeán thaùng 3 naêm sau). Do söï ñieàu tieát cuûa hoà soâng Ñaø neân löu löôïng nöôùc phía haï löu soâng Ñaø trong caùc thaùng naøy coù cao hôn (thöôøng töø 700-900 m 3/s). - Cheá ñoä muøa caïn: nhìn chung,treân ñòa baøn tænh Hoaø Bình ñænh muøa caïn cuûa caùc

             

     



                     

             

 

                 

ÑÒA CHÍ HOAØ BÌNH

38

               

          

      

                   

                      

PHAÀN THÖÙ NHAÁT: ÑÒA LYÙ

39

      

                   

  

           

               

ÑÒA CHÍ HOAØ BÌNH

40

          

                

                  

Ghi chuù: Trò soá trong daáu ngoaëc ( )laø soá laàn xuaát hieän trong thaùng.

               

PHAÀN THÖÙ NHAÁT: ÑÒA LYÙ

41

            

ÑÒA CHÍ HOAØ BÌNH

42

            

PHAÀN THÖÙ NHAÁT: ÑÒA LYÙ

43

            

ÑÒA CHÍ HOAØ BÌNH

44





Hoaø Bình ñaõ ñöôïc hình thaønh vaø ñaây laø yeáu toá ñaàu tieân cho quaù trình hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa taäp hôïp caùc loaïi ñaát ñai cuûa lôùp phuû thoå nhöôõng.

    

Nhöõng thaønh phaàn vaø tính chaát cuûa ñaát

ñai do ñaù meï taïo ra chòu söï chi phoái cuûa ñòa hình beà maët. Taùc ñoäng cuûa ñòa hình tôùi söï thaønh taïo ñaát thoâng qua caùc yeáu toá nhö ñoä doác, ñoä cao, daïng ñòa hình.

Ñaát ñai laø nguoàn taøi nguyeân voâ cuøng quyù giaù, laø coäi nguoàn, laø tieàn ñeà cho moïi söï phaùt sinh vaø phaùt trieån cuûa theá giôùi sinh vaät trong ñoù coù caû con ngöôøi. Vieäc tìm hieåu nhöõng quy luaät hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa ñaát hay coøn goïi laø lôùp phuû thoå nhöôõng, vieäc phaân tích nhöõng thaønh phaàn, ñaëc tính lyù hoïc, hoaù hoïc cuûa ñaát vaø vieäc xem xeùt ñaëc ñieåm phaân boá cuûa caùc loaïi ñaát seõ giuùp con ngöôøi söû duïng moät caùch hôïp lyù, coù hieäu quaû vaø coù ñöôïc nhöõng quyeát ñònh ñuùng ñaén trong vieäc caûi taïo vaø baûo veä nguoàn lôïi quyù giaù naøy trong chöông trình phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi vaø moâi tröôøng cuûa mình.





Lôùp phuû thoå nhöôõng laø lôùp treân maët cuûa voû traùi ñaát ñöôïc hình thaønh do quaù trình phong hoaù laâu daøi cuûa caùc loaïi ñaù goác, quaù trình vaän chuyeån caùc loaïi vaät lieäu do nöôùc vaø gioù, quaù trình boài laéng phuø sa soâng, bieån, bôûi söï taùc ñoäng toång hoaø cuûa caùc yeáu toá ñòa chaát, ñòa hình, khí haäu, sinh vaät vaø con ngöôøi taïo neân moät lôùp tôi xoáp coù hoäi tuï ñaày ñuû caùc thaønh phaàn maø treân ñoù thöïc vaät coù theå sinh tröôûng vaø phaùt trieån ñöôïc. - Ñoä doác: ÔÛ nhöõng khu vöïc baèng phaúng hay ñoä doác khoâng ñaùng keå (ñoä doác 0 - 30), caùc saûn phaåm cuûa quaù trình phong hoaù haàu nhö ñöôïc giöõ laïi taïi choã ñeå hình thaønh neân ñaát. ÔÛ ñaây, quaù trình röûa troâi ñaát theo chieàu ngang khoâng maïnh maø chæ theo chieàu thaúng ñöùng. Nhöõng nôi coù ñoä doác thoaûi (ñoä doác 3 - 8 0), taàng maët ñaõ thöôøng xuyeân bò xoùi moøn vaø röûa troâi theo caû hai chieàu laø chieàu ngang vaø chieàu thaúng ñöùng do taùc ñoäng cuûa möa vaø gioù. Tuy vaäy, quaù trình hình thaønh ñaát coøn dieãn ra khaù thuaän lôïi. Vôùi ñòa hình doác (8 - 150) vaø raát doác (25 - 45 0), quaù trình röûa troâi vaø xoùi moøn caùc vaät lieäu cuûa ñaát dieãn ra maïnh meõ. Quaù trình vaän chuyeån caùc khoaùng chaát hoaø tan xuoáng caùc taàng ñaát saâu cuõng dieãn ra maïnh hôn. Ñaù voâi vôùi nhöõng thaønh vaùch doác ñöùng khoâng theå giöõ laïi ñöôïc nhöõng saûn phaåm phong hoaù ñeå taïo neân taàng ñaát maët.    

Thaønh phaàn caáu truùc cuûa caùc loaïi ñaù meï coù treân ñòa baøn laø yeáu toá cô sôû ñaàu tieân cho vieäc hình thaønh neân lôùp phuû thoå nhöôõng. Chòu söï taùc ñoäng cuûa nhöõng hoaït ñoäng kieán taïo khaùc nhau qua caùc thôøi kyø ñòa chaát vôùi quaù trình naâng leân ôû nôi naøy, haï xuoáng ôû nôi khaùc, vôùi nhöõng ñôït bieån tieán, bieån luøi, vôùi söï hình thaønh nhöõng ñöùt gaõy v.v., moät taäp hôïp ñaù meï ôû tænh - Ñoä cao ñòa hình : Caøng leân cao nhieät ñoä khoâng khí caøng giaûm daàn (cöù leân cao 100 m nhieät ñoä laïi giaûm 0,5 - 0,6 0C) keøm theo söï giaûm daàn cuûa ñoä aåm daãn ñeán quaù trình phong hoaù ñaát ñai cuõng chaäm laïi. ÔÛ ñoä cao treân 1.000 m, cheá ñoä nhieät aåm ñaõ mang tính chaát caän nhieät ñôùi. Chaát muøn, saûn phaåm trung gian cuûa quaù trình phaân hoaù caùc chaát höõu cô thaønh chaát khoaùng seõ ñöôïc

PHAÀN THÖÙ NHAÁT: ÑÒA LYÙ

45

tích luyõ nhieàu leân, taïo thaønh moät lôùp ñaát ñaëc tröng, khaùc haún vôùi ñaát ôû nhöõng vaønh ñai phía döôùi, ñoù laø ñaát muøn treân nuùi. - Daïng ñòa hình vaø höôùng ñòa hình : Hai yeáu toá naøy chi phoái khaù maïnh leân

- Nhöõng taùc ñoäng tröïc tieáp: Cheá ñoä khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa vôùi 0C, nhieät ñoä trung bình naêm cao hôn 20 löôïng aåm khaù doài daøo (löôïng möa 1.800 - 2.000 mm, ñoä aåm khoâng khí treân 80%) laø ñieàu kieän heát söùc thuaän lôïi cho vieäc xuùc tieán quaù trình phong hoaù ñaù, phaân huyû caùc chaát khoaùng, caùc chaát höõu cô ñeå taïo thaønh ñaát. Do vaäy, nhöõng daïng ñòa hình baèng phaúng, thoaûi thöôøng coù taàng ñaát daøy vôùi nguoàn vaät lieäu khaù phong phuù.

Löôïng möa khaù lôùn vaø taäp trung (75 - 80% toång löôïng möa taäp trung vaøo muøa möa - töø thaùng 5 ñeán thaùng 10) trong ñieàu kieän ñoài nuùi thoaùt nöôùc ñaõ laøm cho caùc khoaùng chaát kieàm vaø kieàm thoå deã bò hoaø tan vaø troâi ñi khieán ñaát bò chua. Caùc hôïp chaát saét, nhoâm ñöôïc tích luyõ daàn ôû trong ñaát taïo neân quaù trình feralit hoaù. Quaù trình naøy ñöôïc tieán haønh treân caùc maãu ñaát khaùc nhau vaø taïo neân nhöõng loaïi ñaát khaùc nhau.

Cheá ñoä möa treân ñòa hình ñoài nuùi seõ taêng cöôøng quaù trình xoùi moøn, nhaát laø khi lôùp phuû thöïc vaät khoâng coøn hay ñaõ bò phaù huyû vaøo muøa möa. Trong ñieàu kieän nhö vaäy ñaát seõ bò xoùi moøn, röûa troâi vaø laøm giaûm taàng daøy vaø ñoä maøu môõ.

Vôùi ñieàu kieän muøa ñoâng ôû tænh Hoaø Bình keùo daøi tôùi boán thaùng, do nhieät ñoä thaáp neân söï phaân giaûi trieät ñeå caùc chaát höõu cô cuûa vi sinh vaät bò chaäm laïi, laøm cho chaát muøn trong ñaát ñöôïc hình thaønh deã daøng hôn vaø ñaát trôû neân maøu môõ hôn.

- Nhöõng taùc ñoäng giaùn tieáp: Nhöõng ñieàu kieän khí haäu ñaõ taïo ra caùc

söï hình thaønh ñaát ñai nhö ñoä daøy cuûa taàng ñaát, khaû naêng giöõ nöôùc, thaønh phaàn cô giôùi, chaát khoaùng vaø chaát muøn coù trong ñaát. ÔÛ nhöõng daïng ñòa hình baèng phaúng, caùc loøng maùng, loøng chaûo, khaû naêng giöõ ñaát vaø boå sung caùc vaät lieäu cho ñaát töø caùc nôi khaùc ñeán toát hôn, ñaát ñöôïc hình thaønh thuaän lôïi hôn vaø thöôøng coù taàng daøy hôn. ÔÛ nhöõng daïng ñòa hình döông nhö goø, ñoài, nuùi, ñaát ñai sinh ra thöôøng bò röûa troâi, xoùi moøn vaø nguy haïi hôn laø coù theå bò tröôït lôû. Cheá ñoä nöôùc, thaønh phaàn cô giôùi, caùc chaát khoaùng vaø muøn coù söï phaân hoaù roõ reät ôû caùc vò trí ñænh, söôøn vaø chaân. Thöôøng ñaát ôû chaân ñoài, chaân nuùi giöõ ñöôïc nhieàu nöôùc hôn (theo thôøi gian vaø khoái löôïng), trong thaønh phaàn cô giôùi coù nhieàu phaàn töû mòn hôn (ñaát trung bình vaø naëng), caùc chaát höõu cô vaø chaát khoaùng cuõng coù tyû leä cao hôn. Nhöõng daïng ñòa hình truõng thaáp thöôøng xuyeân bò ñoïng nöôùc, ñaát tích luyõ nhieàu phaàn töû mòn nhö limoâng vaø seùt. ÔÛ ñieàu kieän ñoïng nöôùc thöôøng xuyeân, caùc xaùc höõu cô phaân huyû chaäm do hieám khí taïo neân lôùp than buøn. Cuõng do hieám khí, taàng ñaát beân döôùi thöôøng bò glaây (keát quaû cuûa quaù trình sinh hoaù Fe 2O3 maøu naâu ñoû chuyeån thaønh maøu lam xaùm). Höôùng cuûa ñòa hình chi phoái ñeán cöôøng ñoä cuûa quaù trình phong hoaù thoâng qua cheá ñoä nhieät aåm, ñeán quaù trình röûa troâi vaø tích luyõ saét, nhoâm döôùi daïng keát von hay daïng toå ong.

     

Taùc ñoäng cuûa caùc yeáu toá khí haäu leân

kieåu thaûm thöïc vaät khaùc nhau nhö röøng kín, röøng thöa, röøng thöôøng xanh, röøng ruïng laù hay ñoàng coû. Caùc kieåu thaûm thöïc vaät ñoù ñeán löôït mình laïi laø cô sôû cho vieäc hình thaønh nhöõng ñaëc ñieåm cuûa ñaát ñai nhö löôïng muøn, thaønh phaàn caùc chaát khoaùng, ñoä chua, ñoä aåm,... ñaát ñai coù tính chaát tieàn ñeà vaø thöôøng xuyeân, vöøa tröïc tieáp vöøa giaùn tieáp thoâng qua caùc yeáu toá sinh vaät vaø ñòa hình.

ÑÒA CHÍ HOAØ BÌNH

46

Thoâng qua caùc yeáu toá ñòa hình, cheá ñoä

chieáu saùng, cheá ñoä möa, cheá ñoä nhieät bò phaân phoái laïi vaø ñieàu naøy aûnh höôûng tôùi söï hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa ñaát. Ñaát ôû thung luõng, ôû söôøn, ôû ñænh caùc ñoài nuùi cuõng coù nhöõng khaùc nhau veà caùc ñaëc tính lyù hoaù.

       daïng cuïc, taïo ñieàu kieän toát hôn cho söï thaâm nhaäp cuûa nöôùc, khoâng khí vaø hôi aåm. Sinh vaät taïo neân chaát muøn coù khaû naêng phaù ñöôïc caùc keát von saét, nhoâm, traùnh cho ñaát khoûi nguy cô bò thoaùi hoaù. Ñaát ôû caùc khu vöïc röøng giaøu, röøng trung bình cuûa tænh Hoaø Bình ñeàu tôi xoáp, keát caáu cuïc vaø coù haøm löôïng muøn ôû taàng ñaát maët töø 3 - 4%, coù nôi ñaït ñeán 6%.

Ngoaøi taùc duïng taïo muøn, lôùp thaûm muïc

Sinh vaät bao goàm giôùi thöïc vaät vaø giôùi ñoäng vaät. Trong giôùi thöïc vaät, coû caây coù yù nghóa quyeát ñònh trong vieäc thaønh taïo ñaát. Coû caây toàn taïi laø chæ tieâu ñeå phaân bieät caùc maãu chaát ñaõ chuyeån thaønh ñaát hoaëc vaãn laø nhöõng saûn phaåm phong hoaù, tieàn thaân cuûa ñaát. do laù caây taïo neân khi phaân huyû treân moãi heùcta, theo tính toaùn cuûa caùc nhaø khoa hoïc, cho töø 7 - 20 kg ñaïm, 1 -7 kg laân, 2 - 6 kg kali. Vôùi thaûm coû, khaû naêng cung caáp caùc chaát töông öùng laø 100, 35 vaø 200 kg. Caùc vi khuaån trong ñaát, caùc coân truøng

(kieán, moái, deá, boï,...), caùc ñoäng vaät ñaát (giun, saâu, boï) ñaõ coù nhöõng taùc ñoäng tích cöïc trong vieäc caûi taïo thaønh phaàn lyù hoaù cuõng nhö caáu truùc cuûa ñaát.

      

Söï taùc ñoäng cuûa sinh vaät ñeán ñaát ñai laø lieân tuïc, saâu saéc vaø toaøn dieän. Coû caây che chaén cho ñaát giaûm söï röûa troâi, boùc moøn, xoùi moøn cuûa möa muøa vaø doøng chaûy maët. Trong ñieàu kieän ñòa hình caøng doác thì yù nghóa cuûa vieäc che chaén naøy caøng noåi baät. Taùn caây nhö moät taám aùo cuûa ñaát, nhôø taám aùo naøy, cheá ñoä nhieät, cheá ñoä aåm, cheá ñoä aùnh saùng, döôõng khí döôùi taùn caây cuûa taàng ñaát maët ñöôïc ñieàu hoaø hôn, caùc sinh vaät khaùc sinh tröôûng vaø phaùt trieån thuaän lôïi hôn giuùp cho taàng ñaát theâm daøy vaø theâm maøu môõ. Taùn caây che chaén cho ñaát, reã coû, ñaëc bieät laø reã caây coù taùc duïng chuyeån nöôùc vaø khoâng khí xuoáng caùc taàng ñaát saâu, vaøo taàng phong hoaù thuùc ñaåy quaù trình phong hoaù ñaù meï, goùp phaàn laøm cho taàng daøy cuûa ñaát taêng leân.

Con ngöôøi laø moät trong nhöõng taùc nhaân heát söùc quan troïng trong vieäc hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa ñaát ñai. Töø khi coù hoaït ñoäng noâng nghieäp, con ngöôøi ñaõ söû duïng ñaát ñai ñeå troàng troït vaø chaên nuoâi nhaèm ñaùp öùng nhöõng nhu caàu cho cuoäc soáng cuûa mình. Do söï gia taêng khoâng ngöøng veà daân soá, do söï phaùt trieån cuûa caùc phöông tieän kyõ thuaät vaø do söï gia taêng nhu caàu cuûa con ngöôøi caû veà soá löôïng cuõng nhö chaát löôïng, con ngöôøi ñaõ taùc ñoäng leân ñaát ñai ngaøy moät maïnh meõ. Nhöõng taùc ñoäng cuûa con ngöôøi leân ñaát ñai ôû tænh Hoaø Bình coù theå phaân ra caùc daïng sau:

- Söû duïng ñaát ñai vaøo saûn xuaát noâng

nghieäp;

- Söû duïng ñaát ñai vaøo saûn xuaát laâm

nghieäp;

- Söû duïng ñaát ñai vaøo caùc muïc ñích xaây

döïng, giao thoâng, coâng nghieäp... Sinh vaät noùi chung vaø thöïc vaät noùi rieâng ñoùng goùp vai troø to lôùn trong vieäc taïo muøn cho ñaát. Muøn laø thaønh phaàn höõu cô trong ñaát ñöôïc hình thaønh do söï phaân huyû xaùc thöïc vaät, ñoäng vaät, vi sinh vaät. Nhôø coù muøn, ñaát theâm maøu môõ, khaû naêng giöõ nöôùc, giöõ chaát khoaùng vaø cung caáp chaát khoaùng toát hôn. Ñaát coù muøn thì caùc phaân töû ñaát ñöôïc lieân keát vôùi nhau döôùi

PHAÀN THÖÙ NHAÁT: ÑÒA LYÙ

47

laøm gia taêng luõ luït gaây thieät haïi cho ñaát ñai, nhaø cöûa, caây coái, hoa maøu, taøi saûn vaø thaäm chí caû tính maïng cuûa con ngöôøi.

Khi söû duïng ñaát ñai vaøo xaây döïng, giao thoâng, khai thaùc moû, khai thaùc ñaát ñaù, con ngöôøi ñaõ gaây neân nhöõng bieán ñoåi ñòa hình, ñaát ñai, sinh vaät, beà maët thaåm thaáu cuûa ñaát. Ñoâ thò hoaù, coâng nghieäp hoaù caøng maïnh, daãn ñeán ñaát ñai cho noâng nghieäp, laâm nghieäp caøng bò thu heïp. Vieäc xaây döïng caùc coâng trình thuyû lôïi cuõng coù taùc ñoäng to lôùn ñeán vieäc laøm thay ñoåi caùc ñieàu kieän moâi tröôøng trong khu vöïc vaø töø ñoù laøm thay ñoåi quaù trình hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa ñaát ñai hay lôùp phuû thoå nhöôõng ôû nhöõng möùc ñoä khaùc nhau.



     

Ñaát naøy thöôøng phaùt trieån ôû caùc ñai cao

Ñaát ñöôïc söû duïng vaøo muïc ñích saûn xuaát noâng nghieäp: troàng caây haøng naêm, caây laâu naêm; chaên thaû gia suùc, gia caàm; laøm ao thaû caù; xaây döïng caùc hoà ñaäp. Khi söû duïng ñaát vaøo muïc ñích noâng nghieäp, nhöõng phöông thöùc canh taùc hôïp lyù nhö boùn phaân, laøm thuyû lôïi, thaâm canh, noâng laâm keát hôïp seõ laøm cho taàng ñaát höõu hieäu ngaøy caøng daøy hôn. Chaát muøn, chaát khoaùng, nöôùc ñöôïc boå sung vaø ñaùp öùng toát cho caây troàng, goùp phaàn laøm cho naêng suaát, chaát löôïng saûn phaåm taêng leân. Ngöôïc laïi, khi söû duïng ñaát ñai khoâng hôïp lyù nhö phöông thöùc canh taùc quaûng canh, ñoäc canh, khai thaùc ñoä phì nhieâu cuûa ñaát moätcaùchquaùmöùcmaøkhoângcoùsöïñeàn buø caùc thaønh phaàn dinh döôõng cho ñaát thì seõ laøm cho ñaát trôû neân ngheøo kieät, thoaùi hoaù vaø keát quaû mang laïi laø naêng suaát caây troàng bò suy giaûm hoaëc thaäm chí daãn tôùi söï maát khaû naêng canh taùc.

thuoäc vuøng nuùi thaáp Coátca, nuùi cacxtô xaâm thöïc thaáp, ôû ñoä cao treân 700 m so vôùi maët nöôùc bieån. Dieän tích cuûa loaïi ñaát naøy vaøo khoaûng 45.670 ha, chieám 9,66% dieän tích töï nhieân cuûa tænh. Ñaát naøy coù haøm löôïng muøn khaù, taàng muøn töông ñoái daøy. Ñaát chuû yeáu ñöôïc söû duïng vaøo muïc ñích laâm nghieäp vaø troàng caùc caây ñaëc saûn.

            



Ñaát naøy phaân boá ôû caùc vuøng ñoài nuùi. Trong söû duïng ñaát laâm nghieäp, nhöõng coâng vieäc nhö baûo veä röøng, troàng röøng, tu boå caûi taïo röøng laø nhöõng hoaït ñoäng coù ích taïo ñieàu kieän cho vieäc baûo veä ñaát ñai, vì giöõa caây röøng vaø ñaát röøng coù moái quan heä maät thieát. Neáu sinh khoái caøng lôùn, trao ñoåi vaät chaát vaø naêng löôïng giöõa phaàn höõu sinh vaø voâ sinh caøng maïnh, ñaát caøng trôû neân thuaàn thuïc hôn cho söï phaùt trieån cuûa coû caây.

Ñaát coù taàng daøy ñoä 1 m, tyû leä caùc chaát dinh döôõng khaù, ñoä pH töø 4 - 4,5. Ñaây laø loaïi ñaát chuû yeáu cuûa tænh Hoaø Bình vôùi dieän tích 359.872 ha, chieám 77,2% dieän tích töï nhieân cuûa tænh. Ñaát thích hôïp vôùi vieäc troàng caùc loaïi caây coâng nghieäp ngaén ngaøy, daøi ngaøy vaø caùc loaïi caây aên quaû.

    

Taäp trung ôû vuøng ñoàng baèng vaø doïc theo caùc thung luõng soâng, suoái, chuû yeáu ôû Nhöõng hình thöùc khai thaùc röøng quaù möùc, vöôït quaù khaû naêng taùi sinh töï nhieân ñaõ phaù vôõ söï caân baèng cuûa caûnh quan röøng vaø ñoàng thôøi laøm suy giaûm, caïn kieät daàn ñoä phì cuûa ñaát. Ñoù laø nhöõng taùc ñoäng tieâu cöïc tôùi ñaát ñai. Moät khi nhöõng khu röøng phoøng hoä ñaàu nguoàn, ôû nôi ñaát doác bò chaët phaù seõ laøm gia taêng hieän töôïng xoùi moøn, tröôït lôû ñaát, laøm cho ñaát nhanh bò ngheøo kieät vaø thoaùi hoaù. Haäu quaû khaùc laø

ÑÒA CHÍ HOAØ BÌNH

48







caùc huyeän Taân Laïc, Laïc Thuyû, Kim Boâi, Löông Sôn, dieän tích 13.658 ha, chieám 2,9% dieän tích töï nhieân cuûa tænh. Nhoùm ñaát naøy coù thaønh phaàn cô giôùi töø trung bình ñeán nheï, khaû naêng giöõ nöôùc vaø giöõ phaân ñeàu toát, caùc chaát dinh döôõng trong ñaát xeáp vaøo loaïi trung bình. Ñaát naøy phuø hôïp ñeå troàng luùa, maøu vaø caây coâng nghieäp ngaén ngaøy.

         

Nhoùm ñaát naøy coù dieän tích 396 ha,

- Toå hôïp caùc caây troàng 1 naêm: Ngoâ, khoai lang, mía, luùa, ñoã, laïc, saén, ñay, caùc caây thöïc phaåm khaùc vaø caây dö ôïc lieäu, naèm taäp trung ôû caùc huyeän phía ñoâng tænh: Kyø Sôn, Löông Sôn, Cao Phong, Kim Boâi, Taân Laïc, Laïc Sôn, Yeân Thuûy vaø Laïc Thuûy. Huyeän Ñaø Baéc vaø Mai Chaâu chæ coù moät soá khoanh vi nhoû naèm raûi raùc. chieám 0,08% toång dieän tích töï nhieân, phaân boá taäp trung chuû yeáu ôû huyeän Löông Sôn. Luùa laø caây troàng chuû yeáu trong saûn xuaát      

Dieän tích cuûa loaïi ñaát naøy laø 3.775,6 ha,

chieám 0,8% toång dieän tích töï nhieân cuûa tænh, phaân boá chuû yeáu ôû caùc huyeän Yeân Thuyû, Laïc Sôn, Taân Laïc.

     

Ñaây cuõng chính laø loaïi ñaát feralit phaùt

trieån treân caùc ñaù traàm tích, laø saûn phaåm cuûa quaù trình vaän chuyeån caùc vaät lieäu töø caùc söôøn ñoài nuùi xuoáng vaø ñaõ bieán ñoåi do ñöôïc khai thaùc ñeå troàng luùa vaø hoa maøu. Loaïi ñaát naøy coù dieän tích 4.831,9 ha, chieám 1,02% toång dieän tích töï nhieân cuûa tænh.

     

Ñaây laø loaïi ñaát coù taàng ñaát moûng, chaët,

löông thöïc. Saûn xuaát luùa ñöôïc tieán haønh treân dieän tích ruoäng 1 vuï, ruoäng 2 vuï. Thôøi gian gieo caáy caùc gioáng luùa: caên cöù vaøo thôøi tieát cuûa tænh Hoaø Bình, vuï luùa chieâm xuaân thöôøng ñöôïc gieo caáy töø thaùng 1, keát thuùc vaøo ngaøy 10-3. Luùa chieâm coøn caáy hieän nay laø luùa neáp ñòa phöông, coøn laïi chuû yeáu laø caáy caùc gioáng luùa môùi nhö: CR203, caùc gioáng luùa lai vaøo vuï xuaân caáy töø ñaàu thaùng 2 keát thuùc vaøo ngaøy 10-3. Vuï luùa muøa thöôøng ñöôïc caáy töø ngaøy 25-6 ñeán ngaøy 10-8 döông lòch. Ngoaøi gioáng Bao thai luøn laø gioáng cuõ daøi ngaøy cho thu hoaïch muoän chuû yeáu caáy ôû caùc huyeän vuøng cao, coøn laïi ñeàu caáy gioáng môùi nhö: CR203, caùc gioáng luùa lai nhaäp töø Trung Quoác vaø caùc gioáng luùa lai ñöôïc saûn xuaát taïi Vieät Nam. Dieän tích caáy luùa caû naêm (naêm 2003) cuûa tænh Hoaø Bình laø 43.425 ha (vuï muøa 25.831 ha, vuï ñoâng xuaân 17.594 ha), naêng suaát bình quaân caû naêm ñaït 46,68 taï/ha (vuï muøa 44,78 taï/ha, vuï ñoâng xuaân 49,99 taï/ha) vaø saûn löôïng caû naêm ñaït 202.698 taán (vuï muøa 115.674 taán, vuï ñoâng xuaân 87.024 taán). Naêm 2003, huyeän Laïc Sôn coù dieän tích luùa lôùn nhaát (9.120 ha), sau ñoù laø huyeän Kim Boâi (8.625 ha), huyeän Taân Laïc (5.571 ha), huyeän Löông Sôn (5.184 ha), thaáp nhaát laø thò xaõ ngheøo chaát dinh döôõng, ñöôïc hình thaønh sau quaù trình xoùi moøn röûa troâi taàng ñaát maët do taùc duïng cuûa möa vaø gioù. Ñaát phaân boá ôû caùc söôøn ñoài nuùi, nôi röøng caây bò trieät phaù vaø laø keát quaû cuûa quaù trình khai thaùc quaù möùc vaø baát hôïp lyù. Dieän tích cuûa loaïi ñaát naøy vaøo khoaûng 14.727 ha, chieám 3,13% dieän tích töï nhieân. Treân loaïi ñaát naøy, khaû naêng canh taùc hay troàng caùc loaïi caây raát haïn cheá; vieäc troàng troït, canh taùc ñoøi hoûi phaûi coù söï ñaàu tö, caûi taïo raát toán keùm.

PHAÀN THÖÙ NHAÁT: ÑÒA LYÙ

49

luùa. Ngaøy nay, vieäc saûn xuaát ngoâ ñaõ coù söï thay ñoåi quan troïng: ñeå chuyeån dòch cô caáu saûn xuaát treân ñaát ruoäng, ñaát baõi, caây ngoâ ñaõ ñöôïc phaùt trieån maïnh treân chaân ruoäng 1 vuï thieáu nöôùc, ngoâ vuï ñoâng treân ñaát 2 vuï luùa, nhaát laø ôû caùc huyeän Laïc Sôn, Kim Boâi, Mai Chaâu. Caùc gioáng ngoâ cuõ, gioáng ngoâ ñòa phöông naêng suaát thaáp ñaõ ñöôïc thay theá daàn baèng caùc gioáng ngoâ lai, ngoâ giaøu proâteâin... vôùi naêng suaát cao hôn. Caùc kyõ thuaät canh taùc, kyõ thuaät thaâm canh ñaõ coù söï thay ñoåi. Ñaït ñöôïc keát quaû treân laø do aùp duïng nhöõng gioáng ngoâ môùi, ñöôïc ñaàu tö thaâm canh cao hôn cuøng vôùi vieäc môû roäng dieän tích troàng ngoâ treân ñaát ruoäng. Khaû naêng môû roäng saûn xuaát ngoâ coøn raát lôùn vaø ngaønh naøy coù vò trí noåi baät trong saûn xuaát maøu cuûa tænh.

Hoaø Bình vôùi (979 ha). Huyeän coù naêng suaát luùa caû naêm cao nhaát laø thò xaõ Hoøa Bình (50,98 taï/ha), sau ñoù laø huyeän Mai Chaâu (49,28 taï/ha), thaáp nhaát laø huyeän Laïc Thuyû (37,12 taï/ha). Veà saûn löôïng luùa caû naêm, Laïc Sôn laø huyeän coù saûn löôïng luùa cao nhaát, ñaït 44.214 taán; sau ñoù laø huyeän Kim Boâi, ñaït 41.866 taán; huyeän Löông Sôn 25.323 taán; thaáp nhaát laø thò xaõ Hoaø Bình, chæ ñaït 4.991 taán. Theo quy hoaïch toång theå phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi tænh Hoaø Bình ñeán naêm 2010, dieän tích troàng luùa seõ laø: 20.000 ha, trong khi ñoù, ñaát troàng moät vuï luùa muøa do khoù khaên veà vaán ñeà nöôùc seõ ñöôïc chuyeån moät soá lôùn sang troàng loaïi caây khaùc. Nhö vaäy, khaû naêng phaùt trieån saûn xuaát luùa khoâng chæ döïa vaøo vieäc môû roäng dieän tích maø chuû yeáu döïa vaøo con ñöôøng thaâm canh taêng naêng suaát luùa nhôø aùp duïng nhöõng gioáng môùi coù naêng suaát cao, caûi tieán kyõ thuaät canh taùc vaø nhöõng tieán boä trong coâng taùc thuyû lôïi v.v..

Caây saén: trong caùc loaïi caây löông thöïc cuûa tænh Hoaø Bình, caây saén coù vò trí thöù hai sau caây ngoâ. Naêm 2003, dieän tích troàng saén toaøn tænh laø 9.735 ha, saûn löôïng saén naêm 2003 ñaït 85.259 taán, naêng suaát bình quaân ñaït 87,6 taï/ha. Saén ñöôïc troàng vaøo thaùng 2 aâm lòch, thu hoaïch vaøo thaùng 10 aâm lòch. Tröôùc kia, saén ñöôïc troàng nhieàu (khoaûng 15.000 ha). Töø nhöõng naêm 80 cuûa theá kyû XX, dieän tích troàng saén giaûm moät caùch ñaùng keå, do saén troàng laâu ngaøy môùi cho thu hoaïch, giaù laïi reû, trong khi ñoù nhöõng caây troàng khaùc nhö caây coâng nghieäp ngaén ngaøy, vaûi, nhaõn... cho hieäu quaû kinh teá cao hôn. Hieän nay, dieän tích troàng saén haøng naêm bieán ñoåi khoâng lôùn, naêm 1996 dieän tích troàng saén laø 8.359 ha, nay taêng 12%. Naêm 2003, huyeän coù dieän tích troàng saén lôùn nhaát laø Laïc Sôn vôùi 1.941 ha, thaáp nhaát laø thò xaõ Hoaø Bình vôùi 75 ha.

Caây khoai lang : naêm 2003, dieän tích troàng khoai lang cuûa toaøn tænh laø 5.099 ha, saûn löôïng 23.052 taán, naêng suaát ñaït 45,2 taï/ha. Khoai lang coù theå troàng 2 vuï: vuï khoai muøa ñöôïc troàng vaøo thaùng 6 - 7 ñeán thaùng 10 - 11 aâm lòch thì thu hoaïch; vuï Caây ngoâ: trong caùc loaïi caây löông thöïc, caây ngoâ ñaõ ñöôïc xaùc ñònh laø caây troàng chuû löïc coù tieàm naêng lôùn. Naêm 1996, dieän tích ngoâ caû naêm laø 15.604 ha thì naêm 2003 ñaõ leân tôùi 27.878 ha, taêng 179%. Saûn löôïng ngoâ naêm 1996 laø 25.581 taán thì naêm 2003 ñaït 74.315 taán, taêng gaàn gaáp ba. Naêng suaát ngoâ naêm 1996 laø 16,40 taï/ha thì naêm 2003 laø 26,70 taï/ha. Ñòa phöông coù naêng suaát ngoâ cao nhaát naêm 2003 laø huyeän Laïc Thuyû (35,30 taï/ha), thaáp nhaát laø thò xaõ Hoøa Bình (20,30 taï/ha). Saûn löôïng ngoâ cao nhaát laø Kim Boâi (19.179 taán), huyeän coù saûn löôïng ngoâ thaáp nhaát laø thò xaõ Hoaø Bình (1.194 taán). Coù hai loaïi ngoâ laø ngoâ teû vaø ngoâ neáp. Ngoâ ñöôïc troàng laøm 3 vuï trong naêm: vuï xuaân troàng treân ñaát baõi, ñaát ñoài thaáp töø thaùng 2 ñeán thaùng 6; vuï heø thu chuû yeáu troàng treân ñaát ñoài töø thaùng 6 ñeán thaùng 10; vuï ñoâng troàng töø thaùng 10 ñeán thaùng 1 naêm sau, chuû yeáu troàng treân ruoäng 2 vuï

ÑÒA CHÍ HOAØ BÌNH

50

Caây laïc: ôû Hoaø Bình, dieän tích laïc ñöùng

khoai chieâm ñöôïc troàng vaøo thaùng 10 - 11 ñeán thaùng 3 - 4 aâm lòch naêm sau môùi thu hoaïch. Dieän tích, naêng suaát, saûn löôïng cuûa caây khoai lang qua caùc naêm dao ñoäng khoâng nhieàu. Cuõng gioáng nhö caây saén, caây khoai lang döôøng nhö khoâng ñöôïc aùp duïng nhöõng tieán boä khoa hoïc - kyõ thuaät môùi. Huyeän troàng nhieàu khoai lang hôn caû laø huyeän Kim Boâi troàng 1.261 ha, saûn löôïng ñaït 4.564 taán, huyeän Laïc Sôn troàng 1.120 ha, saûn löôïng ñaït 5.322 taán; ít nhaát laø thò xaõ Hoaø Bình troàng 31 ha, saûn löôïng ñaït 136 taán.

thöù hai sau dieän tích mía. Trong nhöõng naêm gaàn ñaây, caây laïc ñaõ ñöôïc chuù yù phaùt trieån khaù toát treân ñòa baøn tænh Hoaø Bình caû veà dieän tích, naêng suaát vaø saûn löôïng. Naêm 1997, dieän tích laø 4.127 ha, naêng suaát ñaït 11,4 taï/ha, saûn löôïng ñaït 4.715 taán. Naêm 2003, dieän tích troàng laïc laø 3.882 ha, naêng suaát ñaït 11,9 taï/ha, saûn löôïng ñaït 4.623 taán. Huyeän coù quy moâ troàng laïc nhieàu nhaát laø Yeân Thuyû vôùi dieän tích ñaït 1.707 ha chieám 44% dieän tích troàng laïc cuûa caû tænh, saûn löôïng ñaït 1.870 taán, chieám 40% veà saûn löôïng cuûa caû tænh. Ñòa phöông coù dieän tích thaáp nhaát laø thò xaõ Hoaø Bình, chæ coù 11 ha, saûn löôïng 12 taán. Veà gioáng: coù gioáng laïc 3 thaùng, gioáng 4 thaùng, gioáng môùi ñöa vaøo saûn xuaát coøn ít.

Caây ñaäu töông: laø caây coâng nghieäp

Caùc loaïi khoai khaùc : coù nhieàu loaïi, ñaùng keå nhaát laø khoai soï, dong rieàng. Khoai soï ñöôïc troàng vaøo thaùng 2 - 3, ñeán thaùng 7 - 8 aâm lòch thì thu hoaïch. Gioáng khoai soï ñöôïc troàng chuû yeáu laø gioáng cuõ naêng suaát thaáp nhöng chaát löôïng ngon, laø loaïi ñaëc saûn cuûa ñòa phöông.

Caây thöïc phaåm, rau ñaäu caùc loaïi: caây thöïc phaåm laø nhu caàu thieát yeáu cuûa con ngöôøi, trong nhöõng naêm qua, Hoaø Bình ñaõ quan taâm phaùt trieån, môû roäng dieän tích rau caùc loaïi, ñaäu caùc loaïi, döa haáu, khoai taây vaø döa chuoät...

Caây mía: tröôùc kia cuõng nhö hieän nay

Hoaø Bình laø moät tænh troàng nhieàu mía. Gioáng mía tím cuûa Hoaø Bình ngon noåi tieáng trong caû nöôùc: caây to, gioøn, ngoït. Tröôùc ñaây, caây mía ñöôïc troàng ôû Hoaø Bình chuû yeáu laø mía tím, töø naêm 1995 trôû laïi ñaây, khi Coâng ty mía ñöôøng Hoaø Bình ra ñôøi vaø ñi vaøo hoaït ñoäng thì dieän tích troàng mía nguyeân lieäu cho Coâng ty taêng. Dieän tích troàng mía töø 1.644 ha leân tôùi 7.631 ha naêm 2003, ñaëc bieät laø dieän tích caây mía nguyeân lieäu ñöôïc ñaàu tö taêng töø 500 ha (naêm 1995) leân gaàn 3.000 ha. Mía ñöôïc troàng ôû haàu khaép caùc ñòa phöông cuûa tænh Hoaø Bình, tuy nhieân taäp trung chuû yeáu ôû caùc huyeän: ÑaøBaéc, Kyø Sôn, Cao Phong, Taân Laïc, Kim Boâi vaø thò xaõ Hoaø Bình. haøng naêm coù quy moâ nhoû nhaát trong caùc caây coâng nghieäp ñöôïc troàng ôû Hoaø Bình. Veà dieän tích, naêng suaát, saûn löôïng cuûa ñaäu töông nhöõng naêm gaàn ñaây bieán ñoäng khoâng nhieàu, coù chieàu höôùng giaûm veà dieän tích nhöng naêng suaát vaø saûn löôïng thì taêng. Naêm 1996, dieän tích troàng ñaäu töông laø 2.805 ha, naêng suaát laø 7,2 taï/ha, saûn löôïng ñaït 2.011 taán. Naêm 2003, dieän tích troàng ñaäu töông laø 2.181 ha, saûn löôïng laø 2.517 taán. Ñaäu töông ñöôïc troàng 3 vuï trong naêm nhöng chuû yeáu vaãn laø vuï xuaân vaø vuï heø, coøn vuï ñoâng môùi ñöa vaøo troàng ôû moät soá vuøng trong thôøi gian gaàn ñaây vôùi gioáng ngaén ngaøy coù naêng suaát cao nhö gioáng DT99-2 (cho naêng suaát 16 taï/ha) vôùi thôøi gian sinh tröôûng vuï xuaân laø 85 - 90 ngaøy. Caùc gioáng ñaäu töông ñang ñöôïc troàng nhieàu nhaát hieän nay laø: ÑT74, ÑT94 AK03, ñaäu laïng... Vieäc aùp duïng caùc tieán boä khoa hoïc - kyõ thuaät môùi nhö troàng ñaäu töông xuoáng ruoäng, troàng xen canh, thaâm canh, v.v.ñaõ laøm thay ñoåi ít nhieàu taäp quaùn canh taùc cuõ.

PHAÀN THÖÙ NHAÁT: ÑÒA LYÙ

51

Ngoaøi ra, trong tænh coøn troàng vöøng, daâu taèm (caây troàng môùi ñöôïc ñöa vaøo troàng ôû Hoaø Bình).

- Toå hôïp caùc quaàn xaõ caây troàng laâu naêm : naèm ôû phía ñoâng tænh gaàn ñòa giôùi huyeän Löông Sôn, Kim Boâi vaø Laïc Thuûy vôùi tænh Haø Taây vaø khu vöïc thöù ba naèm giöõa huyeän Laïc Sôn.

bao goàm caùc quaàn xaõ caây troàng laâu naêm trong caùc ñieåm daân c ö (tre, cau, caùc loaïi caây aên quaû, caây laáy goã...) vaø caùc quaàn xaõ caây troàng laâu naêm cuûa tænh (caø pheâ, cheø, daâu, caùc caây aên quaû, baïch ñaøn, môõ, thoâng nhöïa, luoàng...). Loaïi quaàn xaõ naøy phaân boá treân toaøn tænh, taäp trung thaønh hai daûi: moät daûi chaïy töø Löông Sôn xuoáng Laïc Thuûy vaø moät daûi chaïy töø thò xaõ Hoøa Bình qua Cao Phong, Taân Laïc, Laïc Sôn vaøo Yeân Thuûy.

Caây cheø: vuøng troàng cheø taäp trung chuû

yeáu ôû caùc noâng tröôøng Cöûu Long, Soâng Boâi, 2 - 9, Xí nghieäp cheø Laïc Sôn vaø caùc vuøng phuï caän. Vuøng cheø tuyeát taäp trung ôû moät soá xaõ vuøng cao cuûa caùc huyeän Mai Chaâu, Ñaø Baéc, Taân Laïc, Laïc Sôn vôùi dieän tích ñaõ troàng ñöôïc cho ñeán nay khoaûng treân 200 ha.

Ngoaøi caây cheø coøn coù caây caø pheâ nhöng

dieän tích ít, chæ coù 42 ha, saûn löôïng thu hoaïch chæ ñaït 20 taán.

Caây aên quaû: laø loaïi caây ñöôïc phaùt trieån khaù maïnh ôû Hoaø Bình trong 10 naêm gaàn ñaây, töø khi tænh Hoaø Bình ñöôïc taùi laäp. Coù ñöôïc söï phaùt trieån nhö vaäy laø vì caùc loaøi caây aên quaû noùi treân vöøa cho giaù trò kinh teá cao laïi vöøa phuø hôïp vôùi ñieàu kieän ñaát ñai, khí haäu cuûa tænh, trong ñoù chuû yeáu laø nhaõn, vaûi vaø caùc loaïi caây coù muùi nhö mít, na, cam, chanh, quyùt, kheá,...

    

- Caùc quaàn xaõ coû: bao goàm quaàn xaõ coû thaáp treân baõi chaên thaû th öôøng xuyeân vôùi öu theá coû may, taäp trung chuû yeáu ôû phía ñoâng nam huyeän Yeân Thuûy; quaàn xaõ coû thaáp thöù sinh vôùi öu theá coû may xen vôùi caùc caây buïi thaáp (gai taàm xoong, thaûo keùn ñöïc treân caùc sö ôøn ñoài nuùi xoùi moøn maïnh vaø chaên thaû thö ôøng xuyeân), taäp trung nhieàu ôû thò traán Haøng Traïm vaø xaõ Yeân Trò, huyeän Yeân Thuûy, xaõ Yeân Boàng, huyeän Laïc Thuûy; quaàn xaõ coû thaáp vôùi öu theá coû may taäp trung hay coù xen caùc caây buïi, boï neït, ba ñaäu, bum buïp, boà cu veõ treân caùc baõi chaên thaû thö ôøng xuyeân, coù moät khu vöïc thuoäc xaõ Laïc Thònh huyeän Yeân Thuûy; toå hôïp khaûm coû cao hay trung bình vôùi öu theá lau, cheø veõ, coû tranh, coû mía, coû laøo, bôøi lôøi, thöù sinh sau n öông raãy vôùi caây troàng moät naêm, treân ñaát coøn daøy chö a bò xoùi moøn, coù maët ôû haàu heát caùc huyeän trong tænh, tröø vuøng phía taây nam tænh thuoäc caùc huyeän Mai Chaâu, Taân Laïc, Laïc Sôn vaø Yeân Thuûy; raãy vôùi ö u theá coû tranh, cheø veõ, chít, thaønh ngaïnh, boà cu veõ, ba chaïc, thaàu taáu, choøi moøi, coù maët ôû khaép caùc huyeän trong tænh, nhöng taäp trung ôû phaàn giöõa cuûa tænh; toå hôïp khaûm caùc quaàn xaõ coû cao hay trung bình, taùi sinh, taäp trung chuû yeáu ôû phía taây baéc tænh thuoäc caùc huyeän Ñaø Baéc vaø Mai Chaâu; toå hôïp khaûm caùc quaàn xaõ coû thöù sinh cao hay trung bình vôùi ö u theá cheø veõ, laïch, coû lau, chít, taùi sinh sau nö ông raãy vaø quaàn xaõ caây troàng moät naêm ôû chaân nuùi, thung luõng hoaëc söôøn ít doác - phaân boá raûi raùc trong tænh, nhöng taäp trung nhieàu ôû phía ñoâng huyeän Mai Chaâu, phía baéc huyeän Cao Phong vaø phía nam huyeän Laïc Sôn; caùc quaàn xaõ coû thöù - Caùc quaàn xaõ caây thuûy sinh ôû ñaàm, ao, hoà (caùc loaïi rong maùi, toùc tieân soáng chìm vaø caùc caây hoï sen, suùng, caùc loaïi caây soáng troâi noåi): taäp trung ôû ba khu vöïc chính: khu vöïc thöù nhaát naèm giöõa caùc huyeän Ñaø Baéc, Mai Chaâu, Cao Phong vaø Taân Laïc - vuøng quanh hoà soâng Ñaø; khu vöïc thöù hai

ÑÒA CHÍ HOAØ BÌNH

52

khi röøng bò khai thaùc. Loaïi röøng thöù sinh naøy taäp trung thaønh boán khu vöïc trong tænh: khu vöïc thöù nhaát laø Mai Chaâu vaø Cao Phong, khu vöïc thöù hai chaïy doïc töø Taân Laïc xuoáng tôùi ñòa giôùi phía nam cuûa Laïc Sôn, khu vöïc thöù ba laø moät daûi chaïy theo höôùng taây baéc - ñoâng nam, töø Kyø Sôn qua Kim Boâi xuoáng Löông Sôn, khu vöïc thöù tö naèm ôû nöûa phía ñoâng huyeän Laïc Thuûy.

sinh xen caây buïi cao hay trung bình ( öu theá coû tranh) taùi sinh sau nö ông raãy - coù ôû nhieàu khu vöïc trong tænh, taäp trung nhieàu nhaát ôû khu vöïc giöõa caùc huyeän Cao Phong, Kim Boâi, Laïc Sôn, phía taây nam Taân Laïc, khu vöïc chaïy doïc ñòa giôùi Mai Chaâu vôùi tænh Thanh Hoùa vaø moät soá vuøng nhoû naèm raûi raùc trong huyeän Ñaø Baéc vaø huyeän Löông Sôn; caùc quaàn xaõ coû thöù sinh xen caây buïi cao hay trung bình ö u theá lau, chít, taùi sinh sau khi khai thaùc kieät, coù maët taïi huyeän Mai Chaâu, moät soá nôi ñöôïc khai phaù troàng cheø (Noâng tröôøng Cöûu Long, Noâng tröôøng 2-9), troàng cam (Noâng tröôøng Cao Phong, Noâng tröôøng Soâng Boâi)...

- Traûng caây buïi thöù sinh raäm, cao trung

- Röøng thöù sinh tre nöùa (tre, luoàng) hoaëc tre nöùa hoãn giao caây laù roäng. Röøng tre nöùa naøy taäp trung nhieàu ôû huyeän Mai Chaâu, Cao Phong vaø Laïc Sôn. Röøng thöa, non, tre nöùa thöôøng ôû ñoä cao 300 - 500 m. Caây cao trung bình 5 - 15 m, thöôøng coù sau sau, raøng raøng, goäi v.v. tre nöùa vaø nhieàu daây leo... Loaïi röøng naøy ñaõ bò khai phaù maïnh meõ.

- Röøng nguyeân sinh vôùi öu theá ñaïi dieän

bình, caây thö ôøng xanh, laù roäng coù thaønh phaàn loaøi phöùc taïp, treân ñaát daøy ñuû aåm hoaëc traûng caây buïi thöù sinh. Traûng caây buïi taäp trung ôû phía taây tænh thaønh hai vuøng: vuøng thöù nhaát ôû giöõa caùc huyeän Ñaø Baéc, thò xaõ Hoøa Bình, Kyø Sôn vaø Löông Sôn; vuøng thöù hai ôû phía taây nam tænh thuoäc huyeän Mai Chaâu, Taân Laïc, Cao Phong vaø Laïc Sôn.

caùc caây hoï deû, ngoïc lan, long naõo, cheø... Loaïi röøng naøy chuû yeáu ôû huyeän Ñaø Baéc, ngoaøi ra coøn coù moät khu vöïc ôû giöõa ba huyeän Cao Phong, Laïc Sôn vaø Kim Boâi; huyeän Mai Chaâu cuõng coøn moät vuøng ôû cöïc phía taây, huyeän Taân Laïc cuõng coù moät khoanh vi ôû phía taây.

Röøng nguyeân sinh (hay röøng ít bò taùc ñoäng) vôùi caùc loaøi öu theá thuoäc hoï fagaceae naèm thaønh moät vuøng ôû phía taây tænh thuoäc huyeän Mai Chaâu, Taân Laïc vaø Laïc Sôn.

Coâng taùc troàng röøng trong 10 naêm qua

- Röøng raäm th öôøng xanh, caây laù roäng, ôû vuøng ñaát thaáp thöù sinh ö u theá, lim, traùm traéng, tr öôøng maät. Loaïi röøng naøy dieän tích khoâng nhieàu, naèm raûi raùc trong tænh, 10 trong 11 huyeän ñeàu coù maët loaïi röøng raäm naøy. Röøng thöôøng ôû ñoä cao treân 500 m, taäp trung nhaát vaø lôùn nhaát ôû Ñaø Baéc (röøng Phuø Canh, Tu Lyù), Kim Boâi (röøng Thöôïng Tieán), Mai Chaâu (röøng Pu Hooïc) keùo daøi xuoáng taây baéc Taân Laïc vaø Laïc Sôn vôùi khu röøng Haïn Le (nôi tieáp giaùp boán huyeän Kyø Sôn, Kim Boâi, Cao Phong, Taân Laïc, Laïc Sôn). Caây to thöôøng cao 10 - 20 m, chuû yeáu: lim, seán, taùu, nghieán... ñoä aåm cao, taàng laâm haï thoaùng.

,

- Phöùc hôïp caùc loaïi röøngthöù sinh raäm thöôøng xanh, caây laù roäng nöûa cöùng sau thu ñöôïc keát quaû khaù. Baèng nguoàn voán caùc chöông trình, döï aùn PAM, 327, ñònh canh ñònh cö, 747, 661, tænh ñaõ troàng môùi ñöôïc 60.169 ha röøng, khoanh nuoâi baûo veä ñöôïc 68.798 ha, khoanh nuoâi taùi sinh ñöôïc haøng chuïc ngaøn heùcta röøng töï nhieân, baûo veä röøng ñaëc duïng vaø khu baûo toàn thieân nhieân ñöôïc treân 17.000 ha, ñoùng cöûa röøng 197 ñieåm, goùp phaàn naâng cao chaát löôïng vaø ñoä che phuû röøng.

PHAÀN THÖÙ NHAÁT: ÑÒA LYÙ

53

Hoaø Bình laø moät tænh mieàn nuùi, röøng töï

phöông thöùc chaên nuoâi gia ñình, chaên nuoâi theo kieåu truyeàn thoáng... Tuy ñaõ coù taùc ñoäng cuûa khoa hoïc - kyõ thuaät nhö gioáng môùi, kyõ thuaät chaên nuoâi taêng saûn... nhöng chöa hình thaønh nhöõng vuøng saûn xuaát haøng hoaù lôùn vì giaù thaønh saûn xuaát coøn cao.

- Chaên nuoâi traâu, boø: ñaøn traâu, boø ñaõ

taêng trong nhöõng naêm gaàn ñaây. Naêm 2003, toaøn tænh coù 122.166 con traâu, 56.490 con boø. Chaên nuoâi traâu, boø hieän nay chuû yeáu duøng laøm söùc keùo vaø phuïc vuï cho ngaønh troàng troït. Nguoàn thöùc aên laø caùc baõi coû töï nhieân, cho neân vaøo muøa ñoâng gia suùc thöôøng thieáu aên. Gaàn ñaây, gioáng traâu, boø böôùc ñaàu ñöôïc caûi taïo.

- Chaên nuoâi lôïn vaø gia caàm: hieän nay vieäc

nhieân chuû yeáu laø röøng nuùi ñaù, röøng goã phuïc hoài cuõng lôùn, roài ñeán röøng ngheøo. Röøng goã giaøu vaø trung bình coøn ít dieän tích, coù caùc loaïi caây ñaëc saûn nhö traàm, laùt, queá, v.v.. Thöïc vaät röøng raát phong phuù, coù nhieàu caây goã coù giaù trò nhö lim, taùu, seán, choø chæ, nghieán, laùt hoa, ñinh, traùm traéng, traùm ñen, deû v.v. vaø nhieàu loaøi tre, nöùa, vaàu... Theo keát quaû ñieàu tra böôùc ñaàu, ñaõ phaùt hieän tôùi 400 loaøi caây thuoác nhö: queá, sa nhaân, hoaøi sôn, thoå phuïc linh, saâm ñaïi haønh, haø thuû oâ, nguõ gia bì, maõ tieàn... Ngoaøi ra, röøng ôû Hoaø Bình coøn coù nhieàu maêng, moäc nhó, naám höông, caùnh kieán, maây, song v.v., nhöng do ñòa hình, khí haäu, ñaát ñai cuõng nhö hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi ôû töøng vuøng khaùc nhau neân röøng ôû töøng vuøng cuõng raát khaùc nhau; coù nôi chæ goàm moät kieåu röøng, coù nôi nhieàu kieåu röøng xen keõ nhau.





Chaên nuoâi gia suùc, gia caàm ôû Hoaø Bình

nuoâi lôïn vaø gia caàm trôû thaønh phoå bieán trong caùc hoä gia ñình, caû ôû vuøng thaáp cuõng nhö vuøng cao, ôû caùc hoä ngöôøi Kinh cuõng nhö caùc hoä ñoàng baøo daân toäc thieåu soá. Theo soá lieäu thoáng keâ naêm 2003 toaøn tænh coù 370.612 con lôïn, 2.867.654 con gaø, 676.321 con vòt vaø 25.423 con deâ. Tuy nhieân, chaên nuoâi lôïn vaø gia caàm trong daân cö vaãn theo taäp quaùn cuõ, nhieàu nôi coøn chaên nuoâi theo kieåu thaû roâng. Coâng taùc phoøng ngöøa dòch beänh cho gia suùc, gia caàm vaø veä sinh moâi tröôøng coøn gaëp nhieàu haïn cheá, khoù khaên. Ñaây cuõng laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân laøm cho tình hình chaên nuoâi chöa thöïc söï phaùt trieån vaø coù hieäu quaû.

ñaõ coù töø laâu ñôøi. Caùc con vaät ñöôïc nuoâi chuû yeáu laø traâu, boø, lôïn, gia caàm, ngoaøi ra coøn coù moät soá ít ngöïa, deâ, ong vaø caù, v.v.. Ngaøy nay, ngaønh chaên nuoâi vaãn tieáp tuïc phaùt trieån trong caùc hoä daân cö vaø ngaøy caøng môû roäng hôn, ña daïng hôn, goùp phaàn tích cöïc vaøo söï phaùt trieån neàn kinh teá noùi chung cuûa tænh. Naêm 2003, trong cô caáu giaù trò saûn xuaát noâng nghieäp, chaên nuoâi chieám 23,1%, vôùi giaù trò tuyeät ñoái töông öùng laø 269.480 trieäu ñoàng. Chaên nuoâi gia suùc, gia caàm chuû yeáu döïa vaøo ñoàng coû töï nhieân vaø vieäc taän duïng caùc phuï phaåm cuûa noâng nghieäp do ngaønh troàng troït ñöa laïi. Söï gia taêng cuûa ñaøn gia suùc, gia caàm phaàn lôùn laø taêng töï nhieân. Ñoù laø nhöõng neùt ñaëc tröng chuû yeáu cuûa - Nuoâi caù: ao, hoà, ñaàm töï nhieân vaø nhöõng ao, hoà do con ngöôøi taïo ra ñeå giöõ nöôùc, caáp nöôùc töôùi tieâu vaø duøng trong sinh hoaït haèng ngaøy, ñaëc bieät laø hoà Hoaø Bình, thích hôïp cho vieäc nuoâi thaû caù. Dieän tích ao, hoà, ñaàm lôùn vaø coù ôû haàu heát caùc huyeän, thò, nhöng nhieàu hôn caû laø ôû thò xaõ Hoaø Bình (hoà soâng Ñaø, khu vöïc ñaàm Quyønh Laâm), huyeän Ñaø Baéc (hoà soâng Ñaø), huyeän Kim Boâi, huyeän Laïc Sôn (hoà Ñoàng Chanh, hoà Re). Caùc loaïi caù nuoâi

ÑÒA CHÍ HOAØ BÌNH

54



      

chuû yeáu laø caù meø, troâi, traém, roâ phi... Khu vöïc hoà Hoaø Bình coù caùc loaïi caù ñaëc saûn nhö caù quaát, caù taêng, caù chieân... nhöng soá löôïng ñaùnh baét ñöôïc khoâng nhieàu so vôùi tieàm naêng.

    

Theo cuoán Ñoäng vaät kinh teá tænh Hoaø Bình do taùc giaû Ñaëng Huy Huyønh chuû bieân, Ban Khoa hoïc - kyõ thuaät tænh Hoaø Bình xuaát baûn naêm 1975 thì ôû Hoaø Bình ñaõ thoáng keâ ñöôïc:

- 74 loaøi thuù thuoäc 26 hoï trong 7 boä: boä

Vuøng ñoàng baèng ñöôïc hình thaønh do quaù trình vaän chuyeån caùc vaät lieäu töø vuøng cao xuoáng phía döôùi, do söï boài ñaép cuûa phuø sa soâng, suoái. Do ñaát toát, ñòa hình baèng phaúng, neân nôi ñaây ñaõ ñöôïc con ngöôøi khai phaù vaø sinh soáng töø laâu ñôøi. Thaûm thöïc vaät nguyeân sinh haàu nhö vaéng maët, phoå bieán laø thaûm thöïc vaät thöù sinh nhaân taïo, gaén lieàn vôùi caùc hoaït ñoäng canh taùc cuûa daân. Söï phaân chia caùc kieåu thaûm trong khu vöïc naøy nhö sau:

- Caùc quaàn xaõ thöù sinh thay theá thaûm thöïc

vaät ôû baõi boài ven soâng:

aên saâu boï (chuoät hoác, chuoät ñoài), boäteâ teâ (teâ teâ), boä dôi (dôi), boä gaëm nhaám (soùc, nhím, duùi, chuoät), boä aên thòt (gaáu, caày, choù röøng, choàn, hoå, baùo), boä moùng cha ün (sôn döông, lôïn röøng, hoaüng), boä khæ (khæ, veïc, vöôïn).

Trong ñòa phaän tænh Hoaø Bình coù caùc con soâng chính laø soâng Ñaø, soâng Boâi, soâng Buøi, soâng Böôûi... haøng naêm ñaõ boài ñaép moät löôïng phuø sa ñaùng keå cho caùc baõi boài ven soâng. Ñaát ôû caùc baõi boài coù thaønh phaàn cô giôùi nheï, caùt hoaëc caùt pha, giaøu dinh döôõng, xoáp, deã canh taùc.

Thaûm thöïc vaät bao goàm caùc quaàn xaõ caây troàng nhö: ngoâ, khoai lang, vöøng, laïc, caùc loaïi ñaäu, cuû vaø rau quaû khaùc, chæ coù dieän tích raát nhoû duøng laøm baõi chaên thaû. - Caùc quaàn xaõ thöù sinh thay theá ôû ñoàng

baèng phuø sa vaø ñaát phuø sa soâng, suoái:

+ Caùc quaàn xaõ coû thaáp treân baõi chaên - 191 loaøi chim thuoäc 47 hoï trong 17 boä: boä chim laën (le hoâi), boä boà noâng (chim coác ñeá), boä coø (coø, vaïc), boä ngoãng (vòt trôøi, moøng keùt), boä caét (chim caét), boä gaø (ña ña, gaø röøng), boä seáu (cuoác, gaø ñoàng), boä reõ (chim reõ, te vaøng), boä boà caâu (cu ngoùi, cu gaùy), boä veït (veït), boä cu cu (tu huù, bìm bòp), boä cuù (cuù meøo, chim lôïn), boä cuù muoãi (cuù muoãi), boä cuù ru cu (chim nguû ngaøy), boä saû (chim boùi caù, chim ñaàu rìu), boä goõ kieán (chim goõ kieán, cu roác), boä seû (chim seû, chim nhaïn, chìa voâi, quaï, chích choeø, khöôùu, hoaï mi, chim saâu, cheøo beûo). thaû thöôøng xuyeân. - 39 loaøi boø saùt thuoäc 13 hoï trong 2 boä: + Caùc quaàn xaõ caây coâng nghieäp laâu

naêm.

boä phuï thaèn laèn (thaèn laèn, roàng ñaát, taéc keø, kyø ñaø), boä phuï raén (raén giun, raén nöôùc, traên, raén hoå mang, caïp nia). + Toå hôïp caùc caây troàng moät naêm. - Thaûm thöïc vaät treân caùc ñaàm laày vaø caùc - 30 loaøi eách, nhaùi thuoäc 13 hoï trong 1 quaàn xaõ thöù sinh thay theá: boä: boä khoâng ñuoâi (coùc, eách, nhaùi).

+ Caùc quaàn xaõ caây buïi thöù sinh. + Caùc quaàn xaõ thuyû sinh. + Quaàn xaõ luùa nöôùc. - Thaûm thöïc vaät thöù sinh thay theá röøng

raäm thöôøng xanh treân phuø sa coå:

Thaûm thöïc vaät daïng naøy phaân boá ôû khu

vöïc giaùp ranh giöõa ñoàng baèng vaø vuøng Qua ñieàu tra, hieän nay nhieàu loaøi ñoäng vaät töï nhieân ôû Hoaø Bình ñaõ bò dieät chuûng, khoâng thaáy xuaát hieän ôû caùc khu röøng töï nhieân cuõng nhö ôû khu baûo toàn thieân nhieân. Caùc loaøi coøn toàn taïi thì soá löôïng khoâng nhieàu do röøng bò thu heïp vaø con ngöôøi saên baét nhieàu.

PHAÀN THÖÙ NHAÁT: ÑÒA LYÙ

55

Yeân

nuùi, phoå bieán nhaát ôû caùc khu vöïc Thuyû, Laïc Thuyû, Kim Boâi vaø moät ít ôû Löông Sôn. Cuï theå:

- Caùc quaàn xaõ coû thaáp. - Caùc quaàn xaõ caây troàng laâu naêm. - Caùc quaàn xaõ caây troàng laâu naêm ôû caùc

ñieåm daân cö. + Traûng coû cao trung bình (hoaëc xen caây buïi) taùi sinh sau nöông raãy: phaân boá phoå bieán theo khu vöïc. Do söû duïng ñaát quaù nhieàu laàn trong caùc chu kyø ngaén, ñaát trôû neân ngheøo kieät vaø coù tính chaát vaät lyù baát lôïi ñoái vôùi söï sinh tröôûng cuûa thöïc vaät. Ñaát thöôøng moûng, ñoâi choã coøn loä ra caû taàng keát von ñaù ong. - Toå hôïp caùc quaàn xaõ caây troàng moät naêm. + Toå hôïp khaûm coû cao hay trung bình       

thöù sinh sau nöông raãy vôùi caùc loaïi caây troàng ngaén ngaøy,thöôøng gaëp raûi raùc ôû trong khu vöïc. Traûng coû naøy ñöôïc hình thaønh treân caùc nöông raãy boû hoang, ñaát coøn khaù toát.

Ñòa hình vuøng ñoài nuùi chieám moät phaàn lôùn dieän tích cuûa tænh, taïo thaønh moät vaønh ñai phía nam, taây, baéc. Röøng töï nhieân treân loaïi ñòa heä naøy chæ coøn chieám moät dieän tích khoâng ñaùng keå, haàu heát trong khu vöïc phoå bieán caùc quaàn xaõ thöïc vaät thöù sinh sau khi khai phaù röøng.

Thaûm thöïc vaät vuøng ñoài nuùi chòu söï chi phoái maïnh meõ cuûa khí haäu, ñieàu kieän ñaát ñai, cuøng vôùi söï taùc ñoäng maïnh meõ cuûa con ngöôøi trong caùc hoaït ñoäng khai thaùc, caáy troàng. Ñieàu ñoù ñaõ taïo ra haøng loaït caùc kieåu thaûm thöïc vaät thöù sinh:

+ Caùc quaàn xaõ coû thaáp thöù sinh (hoaëc xen caây buïi), treân ñaát bò xoùi moøn maïnh vaø chaên thaû thöôøng xuyeân, thöôøng gaëp nhaát ôû nôi gaàn daân cö, hình thaønh chuû yeáu treân caùc ñaát canh taùc sau khi ñaõ khai thaùc heát ñoä phì cuûa ñaát. Nguyeân nhaân chính cuûa söï hình thaønh traûng coû thaáp laø söï giaãm ñaïp thöôøng xuyeân cuûa gia suùc chaên thaû, ñaát bò neùn chaët ôû taàng maët neân khaû naêng thaám nöôùc vaø giöõ nöôùc keùm.

+ Caùc quaàn xaõ caây troàng laâu naêm, treân caùc loaïi ñaát coù möùc ñoä thoaùi hoaù khaùc nhau. - Röøng raäm thöôøng xanh, caây laù roäng ôû vuøng ñaát thaáp (döôùi 400 m) treân caùc loaïi ñaù meï khaùc nhau (tröø ñaù voâi) vaø caùc quaàn xaõ thöù sinh thay theá: + Toå hôïp caùc quaàn xaõ caây troàng laâu Thuoäc loaïi ñòa heä naøy coù caùc kieåu thaûm naêm treân caùc ñieåm daân cö. thöïc vaät nhö sau: + Caùc quaàn xaõ caây troàng moät naêm treân

caùc söôøn ñoài nuùi bò xoùi moøn maïnh.

- Thaûm thöïc vaät treân ñaát phong hoaù töø ñaù

voâi: + Röøng raäm thöôøng xanh, caây laù raäm thöù sinh: dieän tích khoâng coøn nhieàu, chæ coøn ôû moät soá nôi xa daân cö nhö Laïc Thuyû, Yeân Thuyû, Mai Chaâu. Ñaù voâi chieám moät dieän tích khaù lôùn

+ Röøng thöù sinh tre nöùa hay tre nöùa hoãn giao vôùi caây laù roäng: phaân boá raûi raùc trong khu vöïc, ñaëc bieät moïc daøy ôû caùc khe suoái ôû khu vöïc Laïc Thuyû, Yeân Thuyû, Löông Sôn...

trong tænh, nhö ôû caùc khu vöïc Mai Chaâu, Kyø Sôn, Ñaø Baéc, Kim Boâi... Do söï thoaùt nöôùc nhanh theo caùc khe ñaù neân caùc saûn phaåm phong hoaù treân loaïi ñaù meï naøy ít ñöôïc tích tuï, taàng ñaát thöôøng moûng, chæ coù ít loaøi thöïc vaät thích nghi vaø taïo ra neùt rieâng bieät cuûa thaûm thöïc vaät treân nuùi ñaù voâi. Thuoäc ñòa heä naøy bao goàm:

+ Phöùc hôïp caùc loaïi röøng thöù sinh raäm,

+ Traûng caây buïi thöù sinh, raäm, cao trung bình, caây thöôøng xanh, laù roäng: phaân boá raûi raùc ôû khaép nôi, ñaëc bieät deã nhaän thaáy ôû caùc khu vöïc röøng ñang ñöôïc khai phaù. Dieän tích cuûa chuùng ngaøy caøng ñöôïc môû roäng. thöôøng xanh, caây laù roäng, nöûa cöùng.

ÑÒA CHÍ HOAØ BÌNH

56

+ Traûng caây buïi thöù sinh: ñöôïc hình + Caùc quaàn xaõ thöù sinh thay theá, caây

thaønh sau phaù röøng laøm nöông raãy. buïi raäm hoaëc thöa, caây laù roäng cöùng sau

khi röøng bò khai thaùc. + Röøng tre nöùa thöù sinh. + Caùc quaàn xaõ coû cao thöù sinh xen caây + Toå hôïp caùc quaàn xaõ coû thöù sinh cao buïi. hay trung bình ôû chaân nuùi, thung luõng, taùi + Toå hôïp khaûm caùc quaàn xaõ coû cao hay sinh sau nöông raãy vaø caây troàng moät naêm.

+ Toå hôïp caùc quaàn xaõ caây troàng laâu trung bình taùi sinh sau nöông raãy vaø caùc quaàn xaõ caây troàng moät naêm. naêm ôû caùc ñieåm daân cö. + Toå hôïp caùc caây troàng nhieàu naêm - Caùc thaûm thöïc vaät röøng töï nhieân raäm, trong caùc ñieåm daân cö. thöôøng xanh, caây laù roäng ôû nuùi thaáp (150 m -

400 m) phaùt trieån treân ñaát ñöôïc phong hoaù töø

caùc loaïi ñaù meï khaùc nhau (tröø ñaù voâi) vaø caùc - Caùc thaûm thöïc vaät röøng töï nhieân laù roäng thöôøng xanh vaø caây laù roäng - laù kim hoãn giao ôû nuùi cao (500 - 1.600 m): quaàn xaõ thöù sinh thay theá: - Röøng nguyeân sinh: phaân boá ôû Laïc + Röøng nguyeân sinh: phaân boá ôû Mai Sôn, Mai Chaâu, Kim Boâi, Ñaø Baéc... Chaâu, Ñaø Baéc, goàm caùc loaøi thöïc vaät

thuoäc khu heä thöïc vaät aù nhieät ñôùi ñeä tam - Traûng caây buïi thöù sinh. - Caùc quaàn xaõ coû cao thöù sinh xen caây Baéc Vieät Nam - Nam Trung Hoa. buïi sau khai thaùc.