 
 

Hoaø Bình laø moät tænh mieàn nuùi, naèm ôû cöûa
ngoõ vuøng Taây Baéc cuûa Toå quoác, coù vò trí
ñòa lyù quan troïng cuûa vuøng chuyeån tieáp töø
ñoàng baèng leân mieàn nuùi, ñieåm trung
chuyeån söùc huùt aûnh h öôûng chính trò, kinh
teá, vaên hoaù, xaõ hoäi cuûa moät trung taâm lôùn -
Thuû ñoâ Haø Noäi. Tænh Hoaø Bình coù dieän
tích töï nhieân 4.662,53 km2, naèm trong giôùi
haïn 20019’ - 21008’ vó baéc vaø 104048’ -
105050’ kinh ñoâng, phía baéc giaùp tænh Phuù
Thoï, phía ñoâng giaùp tænh Haø Taây, phía taây
giaùp tænh Sôn La, phía nam giaùp tænh Ninh
Bình, Haø Nam vaø Thanh Hoaù. Tænh Hoaø
Bình ñöôïc thaønh laäp töø ngaøy 22-6-1886,
khi chính quyeàn thöïc daân Phaùp kyù Nghò
ñònh caét caùc vuøng ñaát coù nhieàu ñoàng baøo
Möôøng cö truù thuoäc caùc tænh Höng Hoaù,
Sôn Taây, Haø Noäi vaø Ninh Bình ñeå thaønh
laäp moät tænh môùi goïi laø tænh Möôøng. Vaøo
thôøi kyø naøy, tænh Möôøng coù boán phuû:
Vaøng An, Löông Sôn, Laïc Sôn vaø Chôï Bôø.
Töø naêm 1896, ñòa giôùi cuûa tænh Hoaø
Bình veà cô baûn ñaõ ñöôïc oån ñònh. Sau naêm
1954, caùc chaâu ñöôïc chuyeån thaønh ñôn vò
haønh chính caáp huyeän. Sau naêm 1976, hai
tænh Hoaø Bình vaø Haø Taây saùp nhaäp thaønh
tænh Haø Sôn Bình. Naêm 1991, Kyø hoïp thöù
8 Quoác hoäi khoaù VIII ñaõ quyeát ñònh ñieàu
chænh laïi ñòa giôùi vaø chia tænh Haø Sôn Bình
thaønh hai tænh Haø Taây vaø Hoaø Bình.
Tænh Hoaø Bình coù 10 huyeän vaø moät thò
xaõ, bao goàm 195 xaõ, 8 phöôøng vaø 11 thò
traán. Tænh lî cuûa Hoaø Bình hieän nay laø thò
xaõ Hoaø Bình, caùch Haø Noäi 76 km. Ñöôøng
quoác loä soá 6 ñi qua Hoaø Bình daøi 125 km,
noái lieàn Haø Noäi, ñoàng baèng Baéc Boä vôùi
Taây Baéc vaø Thöôïng Laøo. Caùc tuyeán ñöôøng
12, 15, 21 ñaõ noái lieàn Hoaø Bình vôùi caùc
tænh Ninh Bình, Thanh Hoaù, Haø Nam.
Ñòa hình Hoaø Bình bò chia caét phöùc taïp
vaø coù ñoä doác lôùn. Vuøng nuùi cao hieåm trôû
naèm ôû phía taây baéc tænh chieám 46% dieän
tích töï nhieân toaøn tænh, vôùi ñoä cao trung
bình 600 - 700 m so vôùi maët nö ôùc bieån vaø
ñoä doác 300- 350, coù nôi coù ñoä doác treân 400.
Phía ñoâng nam tænh laø vuøng nuùi thaáp
chieám 54% dieän tích töï nhieân, vôùi ñoä cao
trung bình 100 - 200 m vaø ñoä doác 200- 250.
Treân daûi cao nguyeân ñaù voâi chaïy suoát
töø Phong Thoå - Lai Chaâu ñeán bôø bieån tænh
Ninh Bình, hoaït ñoäng cacxtô hoaù ñaõ taïo ra
caùc boàn ñòa giöõa nuùi coù ñieàu kieän cö truù
thuaän lôïi (ñòa hình thaáp, khaù baèng phaúng,
ñaát ñai maøu môõ, coù nguoàn nöôùc..), hình
thaønh neân caùc xöù Möôøng truø phuù, thöôøng
ñöôïc ngöôøi Möôøng ca tuïng: “Nhaát Bi, nhì
Vang, tam Thaøng, töù Ñoäng“ (nay thuoäc
ñòa phaän caùc huyeän Taân Laïc, Laïc Sôn, Cao
Phong vaø Kim Boâi).
Hoaø Bình coù nhieàu soâng, suoái vaø hoà,
ñaàm lôùn, trong ñoù coù soâng Ñaø chaûy qua
ñòa phaän Hoaø Bình daøi 151 km baét ñaàu ôû

   
xaõ Ñoàng Ngheâ (huyeän Ñaø Baéc) cho ñeán xaõ
Hôïp Thònh (huyeän Kyø Sôn) vaø soâng Boâi
daøi 66 km baét nguoàn töø caùc xaõ Ñuù Saùng,
Tuù Sôn (huyeän Kim Boâi) chaûy qua huyeän
Laïc Thuyû roài nhaäp vaøo heä thoáng soâng
Ñaùy ôû tænh Ninh Bình. Soâng Boâi chaûy treân
ñòa vöïc ñaù voâi neân loøng soâng heïp vaø
nöôùc trong. Ngoaøi ra, ôû Hoaø Bìnhcoøn coù
soâng Böôûi, soâng Buøi, soâng Laïng...
Hoà lôùn nhaát cuûa Hoaø Bình laø hoà soâng
Ñaø vôùi dieän tích maët n öôùc hôn 9.000 ha vaø
dung tích 9,5 tyû m3. Hoà soâng Ñaø khoâng chæ
laø coâng trình thuûy lôïi maø coøn caáp nö ôùc cho
Nhaø maùy thuyû ñieän Hoaø Bình, ñöôïc khôûi
coâng xaây döïng ngaøy 12-11-1983 vaø hoaøn
thaønh caû 8 toå maùy ngaøy 14-4-1994 vôùi toång
coâng suaát 1.920 Mw. Vôùi löôïng nöôùc
phong phuù, doøng soâng Ñaø coù löôïng thuyû
naêng tieàm taøng 50 tyû kw/h, baèng 19% tieàm
naêng thuyû ñieän cuûa caû nöôùc. Hoaø Bình coøn
coù 312 hoà trung, tieåu thuyû noâng coù dieän
tích maët nöôùc haøng ngaøn ha phuïc vuï nöôùc
saûn xuaát, sinh hoaït, nuoâi troàng thuyû saûn
(chöa keå haøng traêm bai, keø nhoû).
Thieân nhieân ñaõ taïo ra cho tænh Hoaø
Bình moät soá caûnh quan ñeïp vaø kyø thuù: nuùi
Coät Côø (huyeän Taân Laïc), hang Can (huyeän
Kyø Sôn), hang Traïi (huyeän Laïc Sôn), hang
Ñoàng Noäi (huyeän Laïc Thuyû), caùc khu du
lòch Vua Baø, Chôï Bôø, v.v.. Beân caïnh ñoù,
nhôø baøn tay lao ñoäng caàn cuø vaø saùng taïo
cuûa mình, nhaân daân caùc daân toäc ôû ñaây ñaõ
taïo neân neàn vaên hoaù Hoaø Bình noåi tieáng,
nhöõng baûn laøng ñeïp cuûa ñoàng baøo Thaùi
(baûn Laùc, Mai Chaâu), cuûa daân toäc Möôøng
(baûn Ñaàm, thò xaõ Hoaø Bình)... laø nhöõng
ñieåm du lòch, laø nôi ñieàu döôõng coù giaù trò
vaên hoaù cao.
 

Töï nhieân cuûa tænh Hoaø Bình ñöôïc hình
thaønh do quan heä töông hoã giöõa caùc hôïp
phaàn töï nhieân cuûa laõnh thoå. Do lòch söû
phaùt trieån, laõnh thoå phaàn phía taây chuû
yeáu goàm caùc heä taàng Coå sinh vaø Trung
sinh vôùi thaønh phaàn cô baûn laø ñaù voâi, ñaù
phieán, caùt keát, boät keát. Caùc traàm tích Ñeä
Töù gaëp ôû phaàn laõnh thoå rìa ñoàng baèng
Baéc Boä. Do naèm trong caùc ñòa khu vôùi
lòch söû phaùt trieån hoaøn toaøn khaùc nhau
neân ñòa hình laõnh thoå cuûa Hoaø Bình cuõng
raát ña daïng: phaàn nhoû ôû phía ñoâng cuûa
tænh laø ñoàng baèng xen ñoài, coøn phaàn lôùn
ôû phía taây laø vuøng ñoài vaø nuùi thaáp.
Chính ñaëc ñieåm ñòa hình nhö vaäy ñaõ taïo
cho khí haäu coù söï phaân hoaù khaù roõ neùt
theo töøng vuøng laõnh thoå: vuøng nuùi thaáp
coù khí haäu aù nhieät ñôùi treân nuùi vôùi muøa
ñoâng reùt, muøa heø maùt; phaàn phía ñoâng
coù khí haäu nhieät ñôùi vôùi muøa ñoâng laïnh
vaø muøa heø noùng. Cheá ñoä möa aåm treân
toaøn laõnh thoå tænh Hoaø Bình ñöôïc phaân
ra hai muøa roõ reät. Muøa möa taäp trung
vaøo muøa heø, taïo neân thuyû cheá cuûa soâng
ngoøi vôùi ñænh luõ xuaát hieän trong giai
ñoaïn töø thaùng 6 ñeán thaùng 9. Tuy löôïng
möa trong khu vöïc khoâng nhieàu laém
nhöng nhôø coù nhieàu soâng lôùn chaûy qua
neân tænh coù nguoàn nöôùc maët khaù phong
phuù. Ñaëc bieät, töø khi ñaäp thuyû ñieän Hoaø
Bình ñöôïc xaây döïng, doøng chaûy cuûa
soâng Ñaø cô baûn ñöôïc ñieàu tieát, ñoàng
thôøi, ñieàu kieän sinh thaùi trong vuøng ñaõ
ñöôïc caûi thieän. Trong ñieàu kieän ñòa chaát -
ñòa maïo vaø khí haäu thuyû vaên nhö vaäy,
taïi ñaây ñaõ hình thaønh caùc nhoùm ñaát: ñaát
feralit vaøng coù muøn treân nuùi, ñaát feralit
phaùt trieån treân caùc ñaù traàm tích ôû vuøng
ñoài nuùi, ñaát phuø sa ôû ñoàng baèng vaø doïc
soâng, suoái; coøn thöïc vaät thì coù röøng kín
laù roäng, thöôøng xanh nhieät ñôùi hay röøng
laù roäng hoãn giao, thöôøng xanh vôùi ruïng
laù nhieät ñôùi (chæ toàn taïi vôùi dieän tích nhoû
treân nuùi).
ÑÒA CHÍ HOAØ BÌNH
4

   
Veà maët ñòa chaát - kieán taïo, laõnh thoå tænh
Hoaø Bình hình thaønh treân phaàn ñoâng
nam cuûa caùc ñôùi kieán taïo töø khu Taây Baéc
vaø khu Hoaøng Lieân Sôn xuoáng, do vaäy,
lòch söû phaùt trieån vaø nhöõng ñaëc ñieåm töï
nhieân cuûa noù raát gaàn guõi vôùi lòch söû phaùt
trieån vaø ñaëc ñieåm töï nhieân cuûa caùc khu
noùi treân.
Trong ñaïi Nguyeân sinh, cheá ñoä ñòa
maùng ñaõ hoaït ñoäng ôû ñaây vaø cuøng vôùi
hoaït ñoäng ñòa maùng, nhöõng bieåu hieän cuûa
hoaït ñoäng macma cuõng xuaát hieän. Trong
thôøi kyø naøy, ôû phía taây baéc cuûa tænh Hoaø
Bình, caùc khoái ñaù granit ñaõ ñöôïc hình
thaønh, tôùi cuoái nguyeân ñaïi naøy, do coù moät
vaän ñoäng uoán neáp, cheá ñoä ñòa maùng ñaõ
keát thuùc.
Sang ñaïi Coå sinh, neàn moùng Nguyeân
sinh ñaõ ñöôïc hình thaønh laïi bò phaù huyû do
cheá ñoä ñòa maùng ñöôïc hoài sinh. Ngay töø
Cambri haï, laõnh thoå ñaõ bò aûnh höôûng bôûi
thôøi kyø bieån tieán töø AÁn Ñoä Döông vaø Thaùi
Bình Döông tôùi, sau ñoù bieån laïi ruùt vaøo
Cambri trung. Tuy nhieân, thôøi kyø naøy raát
ngaén bôûi vì lieàn sau ñoù laïi laø thôøi kyø bieån
tieán. Nöôùc bieån traøn ngaäp leân laõnh thoå
tænh Hoaø Bình vaø ñôït bieån tieán naøy keùo
daøi cho tôùi kyû Silur. Baèng chöùng cuûa caùc
ñôït bieån tieán noùi treân laø nhöõng traàm tích
ñaù voâi, ñaù phieán tuoåi Cambri thöôïng -
Ocñovic, Ocñovic thöôïng - Silur haï thaáy
coøn xuaát hieän nhieàu ôû haï löu soâng Ñaø.
Cho ñeán Ñevon muoän thì bieån ñaõ ruùt ñi
raát nhieàu vaø chæ coøn toàn taïi ôû nhöõng vuøng
thung luõng heïp doïc löu vöïc soâng Ñaø.
Vaøo ñaàu Paleozoi muoän, trong vuøng coù
moät cheá ñoä bình oån veà kieán taïo raát cao,
bieåu hieän qua caùc thaønh heä cacbonat khaù
ñôn ñieäu. Ñeán cuoái kyû Cacbon - ñaàu kyû
Pecmi thì coù nhöõng daáu hieäu phaân dò laøm
naûy sinh nhöõng ñöùt gaõy taùch daõn, taïo tieàn
ñeà cho nhöõng hoaït ñoäng môùi, hình thaønh
neân voõng soâng Ñaø. Cuõng vaøo thôøi kyø naøy,
ôû treân laõnh thoå tænh Hoaø Bình cuõng nhö ôû
nhieàu nôi khaùc baét ñaàu coù caùc hoaït ñoäng
phun traøo pofirit, xpilit. Ñoàng thôøi, ñaây
cuõng laø thôøi kyø coù quaù trình thaønh taïo caùc
traàm tích ñaù phieán vaø ñaù voâi.
Vaøo ñaàu kyû Nori xaûy ra moät ñôït bieån
tieán ngaén roài chuyeån ngay sang quaù trình
bieån luøi vaøo Noârireât, ñeå laïi töôùng bieån
noùng, aù luïc ñòa doïc löu vöïc soâng Ñaø, töø
soâng Ñaø hoaït ñoäng nhö moät vuøng truõng
luïc ñòa, cho neân caùc thaønh taïo tuoåi K2ôû
ñaây chuû yeáu laø thaønh heä luïc nguyeân.
Töø thôøi kyø naøy cho tôùi giaùp Neogen,
caùc hoaït ñoäng ñòa chaát - kieán taïo treân laõnh
thoå tænh Hoaø Bình ñaõ taïm thôøi laéng xuoáng
vaø caùc quaù trình ngoaïi sinh chieám öu theá
moät caùch roõ reät. Ñeán Neogen, do aûnh
höôûng cuûa caùc vaän ñoäng taïo sôn, vuøng
laõnh thoå thuoäc ñoàng baèng Baéc Boä bò suït
luùn, coøn nhöõng nôi khaùc thì ñöôïc naâng
leân. Nhöõng cheá ñoä phaân dò ñoù ñaõ laøm
thay ñoåi boä maët cuûa laõnh thoå tröôùc ñoù vaø
ñònh hình neân caùc daïng ñòa hình chuû yeáu
nhö ngaøy nay.
Caáu truùc ñòa chaát laõnh thoå tænh Hoaø
Bình raát phöùc taïp, bao goàm caùc thaønh taïo
ñòa chaát thuoäc boán ñoái töôïng caáu taïo:
Fanxipan, Sôn La, soâng Maõ vaø Ninh Bình
thuoäc mieàn uoán neáp taây baéc Vieät Nam.
Ñaëc ñieåm ñoù ñaõ taïo neân tính ña daïng veà
caùc loaïi khoaùng saûn vaø kieåu nguoàn goác
sinh thaønh cuûa chuùng.
- Ñòa taàng:
Trong phaïm vi cuûa tænh Hoaø Bình, caùc
keát quaû nghieân cöùu ñòa chaát ñaõ xaùc laäp
ñöôïc caùc phaân vò ñòa taàng töø giaø ñeán treû
nhö sau:
PHAÀN THÖÙ NHAÁT: ÑÒA LYÙ 5
