NGHIÊN CỨ U - TRAO ĐỖ I 41
Bư ớ c ĐẦ U GIẢ I MÃ MỘ T
SỖ BIỂ U TƯ Ợ NG TRONG
LỄ HỘ I GẦ U TÀO (LHGT)
VÀ DÂN CA GIAO DUYÊN
(DCGD) DÂN TỘ C HMÔNG
BÙI XUÂN TIỆ P*1
Biể u tư ợ n g đư ợ c h ìn h t h à n h tr o n g m ộ t
q u á tr ì n h l â u d à i, có tín h ư ớ c lệ v à b ê n
v ữ n g . B iê u tư ợ n g là c á i n h ì n th ấ y dư ợ c
m a n g m ộ t k í h iệ u d ẫ n t a đ ế n c ái k h ô n g
n h ì n th ấ y đ ư ợ c. B iể u tư ợ n g là v ậ t m ô i gió i
g iú p ta t ri g iá c cái b ấ t k h ả tr i g iác ... B iể u
tư ợ n g đư ợ c h iể u n h ư là n h ữ n g h ìn h ả n h
tư ợ n g tr ư n g , dư ợ c cả c ộ n g đ ồ n g d â n tộ c
c h ấ p n h ậ n v à sử d ụ n g rộ n g r ã i tr o n g m ộ t
th ò i g ia n lâ u d à i. N g h ĩa c ủ a b iể u tư ợ n g
p h o n g p h ú , n h i ề u tầ n g bậ c, ẩ n k ín bê n
tro n g , n h iề u k h i k h ó n ắ m b ắ t (V ăn họ c d ân
gian - N h ữ n g công trìn h nghiên cứ u , B ù i
M ạ n h N h ị c h ủ b iê n , N x b. G iá o dụ c, 2 0 01 ).
D C G D H M ô n g có sứ c tr u y ề n c ả m m ạ n h m ẽ
v à đ ư ợ c đ ồ n g b à o y ê u t h íc h , vì ở đó, n h ữ n g
tư tư ở n g , tìn h c ả m v à n g u y ệ n v ọ n g c ủ a con
n gư ờ i dư ợ c th ê h i ệ n q u a lờ i c a vớ i n h ữ n g
h ìn h ả n h , s ự v ậ t, h iệ n tư ợ n g q u e n th u ộ c vố i
đờ i s ố ng h à n g n g à y . N h ữ n g s ự v ậ t, h iệ n
tư ợ n g b ìn h dị đó d i v à o D C G D d ã đư ợ c k h á i
q u á t h o á v à trở th à n h b iể u tư ợ n g vớ i c á ch
d iễ n d ạ t m a n g tí n h đ ặ c t h ù , độ c đá o, r iê n g
b iệ t. T h ê giớ i b iể u tư ợ n g tro n g D C G D
H M ôn g r ấ t p h o n g p h ú . T ừ n h ữ n g s ự v ậ t.
h iệ n tư ợ n g tr o n g tự n h iê n n h ư lá n gó n ,
c h im dì li, n ú i d ồ i, m ặ t tr ă n g , m ặ t trờ i...
đ ế n n h ữ n g v ậ t n h â n tạ o n h ư c â y n ê u , v ả i
(*) Sở G iáo d ụ c v à đà o tạ o L à o C ai.
la n h , cá i cày , c h iế c n h ẫ n , v ò n g b ạ c...
N g h iê n c ứ u n g u ồ n gôc b iê u tư ợ n g ở D C G D
H M ô ng , c h ú n g tô i th ấ y n h ữ n g b iể u tư ợ n g
có n g u ồ n gố c x u ấ t p h á t t ừ p h o n g tụ c , tậ p
q u á n v à t ín n g ư ổ n g c ủ a đ ồ n g b à o H M ô n g
k h á đ ặ c sắ c. T ro n g k h u ô n k h ổ b à i v iế t n h ỏ
n à y . c h ú n g tô i x in t r ì n h b à y b a b iể u tư ợ n g
có n g u ồ n gố c n ê u tr ê n : b iê u tư ợ n g câ y n ê u .
b iê u tư ợ n g v ả i la n h , b iể u tư ợ n g m ặ t t r ă n g -
m ặ t tr ò i. T ư liệ u k h ả o s á t là c u ô h D ân ca
Mèo, N x b . V ă n họ c, 19 67 .
B iê u tư ợ n g c â y n ê u
V òn là c ư d â n n ô n g n g h iệ p tr ồ n g tr ọ t,
t r á i q u a q u á tr ì n h th iê n d i v à trở th à n h cu'
d â n m iề n n ú i, n g ư ờ i H M ô n g đ ã sớ m g ắ n
bó VỐ I c â y t re , m a i, n ứ a , tr ú c ... G iô n g n h ư
cá c d â n tộ c là m n ô n g n g h iệ p k h á c , n g ư ờ i
H M ô n g m o n g ư ớ c có c u ộ c s ố n g th ị n h
v ư ợ n g , m ù a m à n g b ộ i th u , co n n g ư ờ i s in h
sô i n ả y n ở ... n ê n sớ m có tí n n g ư ỡ n g thò'
n h iê n t h ầ n .
N ê u n h ư n g ư ờ i V iệ t th ò c â y đ a , n gư ờ i
M ư ờ n g th ờ c â y si, n g ư ờ i Ê Đ ê th ờ c â y gạ o...
th ì n g ư ờ i H M ô n g lạ i c h ọ n c â y m ai, câ y tr e -
gọ i là c â y n ê u (n d ê x n x ê n d ê x n x ô n g l) đ ể
th ờ . T h ự c c h ấ t th ờ c â y n ê u là đ ể th ự c h à n h
tí n n g ư ỡ n g n ô n g n g h iệ p - th ờ c â y v ũ t rụ ,
g ắ n v ố i tụ c th ờ m ặ t trờ i: “c â y n ê u là m ộ t
lo ạ i c â y v ũ tr ụ , t r ê n câ y n ê u đ ậ u các m ặ t
trờ i h a y c ác c h im . M ặ t trò i đư ợ c b iể u tư ợ n g
b ằ n g m ộ t v ò n g tr ò n đỏ , d ả i lụ a đỏ h a y n ắ m
lô n g g à... N ê u là b iể u tư ợ n g c ủ a â m . M ù a
x u â n , k h í d ư ơ n g b ắ t d ầ u th ị n h , m ặ t trờ i
b ắ t d ầ u lê n ca o, n ắ n g x u â n b ắ t d ầ u ấ m
á p ... c ắ m n ê u là đ ê m ặ t tr ò i m ù a x u â n có
nơ i đ ậ u , đ ó n á n h n ắ n g x u â n v ề , x u a ta n k h í
lạ n h , k h í â m c ủ a m ù a đ ô n g " ( T rầ n Q uôc
V ư ợ n g, L ể hộ i, m ộ t cái n h ìn tổ ng thể , T ạ p
c h í V ăn họ c sô 1 /19 8 6). T ro n g L H G T , n g ư ờ i
H M ô n g trồ n g c â y n ê u b ằ n g c ây t re , m ai,
b ư ơ n g cò n n g u y ê n lá . Đ iể u n à y , tá c g iả Lê
T r u n g V ũ g iả i th íc h : “Đ ó là n ơ i hộ i t ụ c ủ a
g á i - tr a i , â m - d ư ơ n g ; n ơ i h ộ i t ụ c ủ a dò n g
4 2 BÙI XUÂN TIÊP
m áu , tổ tiê n ... C â y n ê u , b ó n g d á n g c ủ a c â y
v ũ t r ụ trở t h à n h c â y th iê n g vì m ỏ h ộ i p h ả i
c ú n g c ộ t n ê u , h ế t h ộ i từ n g n ă m h ạ cộ t n ê u ,
n g ư ờ i h iế m h o i x in v ề là m g iá t g iư ờ n g
th ư ờ n g có c on ... C ó t h ê h ộ i c h ơ i n ú i m ù a
x u â n là h ộ i c h ú c n g h ề n ô n g t h ị n h v ư ợ n g ”
(“H ộ i là n g , hộ i lễ tổ n g t h u ậ t ”, T ạ p ch í V ă n
h o á n g h ệ th u ậ t , sô T /1 9 84 )
N g ư ờ i H M ô n g c h o r ằ n g cá c c ụ tô t iê n
sô n g t r ề n trờ i, t rồ n g n ê u là n ô i trờ i v à đ ấ t,
â m v à d ư ơ n g , tổ tiê n s ẽ vê' đ ậ u t r ê n câ y n ê u
v à d ự h ộ i. H á t g iao d u y ê n tro n g hộ i G ầ u
tà o là h á t tr o n g k h ô n g k h í l in h th iê n g . Bở i
v ậ y , nó có sứ c c u ô n h ú t m ạ n h m ẽ . C â y n ê u
trở th à n h b iể u tư ợ n g , t ạ o c ả m h ứ n g c h o lờ i
ca , tiế n g h á t:
C ây bư ơ ng biế t sin h , sin h ở bãi b ằ ng
Đôi ta kh ô n g biế t h á t th ì th ôi
B iế t há t, ta h á t n h ư cây tre, cây bư ơ ng
n h a u mọ c.
T h ự c r a c â y n ê u đ ã đ i v à o t iề m th ứ c
c ủ a n g ư ờ i H M ô n g từ x a x ư a . T h ầ n th o ạ i
H M ô n g (b ài K h ú a k ê ) đ ã tả v ề v iệ c sin h r a
g iô n g tr e , nứ a:
C ái g ì m a n g đư ợ c g iông trúc, m ai,
tre tớ i ĩ
C h im đ ạ i b àng m a n g đư ợ c g iố n g trúc,
m a i tre, nứ a về ...
Đ ậ u ng ay cạ n h m ô đá
G iông trúc, m a i mọ c k h ắ p trầ n g ia n
đ ồ n g th ờ i, c ũ n g g iả i th íc h n g u ồ n gố c c ây
n ê u v à tụ c h á t g iao d u y ê n t ro n g lễ hộ i:
X ê ră n g th u ở ấ y, câ y m ọ c về trên đá
B iế t chắ p nố i th à n h cây tre, cây bư ơ ng
m ọ c ở g iữ a rừ ng
A y là chô g á i tra i cùng n h a u về chơ i,
về nghỉ .
C â y n ê u trở t h à n h c ả m h ứ n g , đ ề t à i
ch o s á n g tạ o D C G D . V ớ i n g u ồ n t ư liệ u c h ư a
t h ậ t p h o n g p h ú , c h ú n g tô i đ ã t ìm t h ấ y
h à n g c h ụ c b à i h á t vê' c â y n ê u liê n q u a n đ ế n
tì n h y ê u n a m n ữ . V í d ụ :
Nghệ nhân Giàng A D ê xã Sa Pa, Sa Pa,
Lào Cai biể u diề n khèn. Ả nh: PHẠ M MINH TÁN
Trên cây n êu treo ba vu ô n g n h iễ u đò
Đ oàn tra i g á i x ú m q u a n h ca h á t
vu i vầ y.
C â y n ê u g ắ n b ó t h â n th i ế t vớ i đ ồ n g b à o
bở i lẽ n ê u th u ộ c h ọ tr e , t rú c , n u a ... Đ ây là
th ứ câ y đ e b à c o n t h ự c h à n h t ín n g ư ỡ n g :
t h â n c â y t r ú c đe x u a đ u ô i t à m a , ch ẻ r a là m
q u ẻ bói, c ò n là v ậ t ti ễ n lin h h ồ n n g ư ờ i c h ế t
v ề vố i tô tiê n tro n g đ á m m a ... B à co n m ộ t
số d â n tộ c m iê n n ú i n ó i c h u n g , đ ồ n g b à o
H M ô n g n ó i r iê n g có tụ c lệ : k h i n h à có việ c
q u a n t rọ n g ( s in h nở , c ú n g b á i...) th ư ờ n g
h a y lấ y c à n h c â y c òn l á đ ể ở c ử a - d ấ u h iệ u
c ấ m ng ư ờ i lạ v à o n h à đ ể k h ỏ i bị ả n h h ư ở n g
c ủ a t à m a , v ía độ c. S a u L H G T , n g ư ờ i ta lấ y
n g ọ n n ê u cò n n g u y ê n l á vê' tr e o ở n h à ; đó là
d ấ u h iệ u c h ô n g t à m a x â m n h ậ p , q u ấ y
n h iễ u g ia đ ìn h , c ầ u m o n g m a y m ắ n .
M a i, tr e , trú c , n ứ a g ắ n b ó vớ i đ ồ n g b à o
tr o n g c uộ c s ô n g s in h h o ạ t đờ i th ư ờ n g , là m
cá c d ụ n g c ụ g ia đ ìn h (rổ , r á , ô n g n ư ó c...)
NGHIÊN CỨ U - TRAO Đ ổ l 43
h a y là m các n h ạ c c ụ (k h è n . s áo ...). T a h iể u
vì s ao câ y n ê u tro t h à n h b iê u tư ợ n g đ ê cố
k ê t c ộ ng d ồ n g , là n ơ i t r a i g á i g ặ p gỡ , giao
d u y ê n . T h e o tr u y ề n th ô n g , tế t đ ế n , hễ th ấ y
trồ n g c ây n ê u là m ọ i n g ư ờ i, k h ô n g ai b ả o a i.
tự k éo n h a u v ề d ự hộ i. N g ư ờ i x a, n g ư ờ i g ầ n
đ ề u đ ế n cả vói n iề m m o n g ư ớ c c ộ ng d ồ n g
sin h sôi, k h o ẻ m ạ n h . Đ iề u n à y đư ợ c p h a n
á n h tro n g D C G D :
C ây nêu m ọ c ở qu ê m ìn h
Đôi ta m ớ i h iế u n h a u ...
K h i dôi ta trơ về k h ô n g chơ i hộ i nữ a
Thờ i g ian qua đ i cây nêu chế t den
N gư ờ i già, ngư ờ i trê d ự ng cây nêu sin h
đư ợ c ch ín con tra i
Con tra i lớ n lên, ra cử a trờ i g iữ đư ợ c
ruộ n g nư ơ ng củ a cha mẹ .
C â y n ê u c òn là b iể u t ư ợ n g c ủ a sự m ay
m ắ n . p h ú c lộ c. T ra i g á i H M ô n g ti n r ằ n g , lờ i
th ề b ê n gô’c n ê u là lờ i t h ê t h i ê n g liê n g , th u ỷ
c h u n g , t ìm h iể u n h a u o L H G T d ỗ n ê n vợ
n ê n chồ ng :
M ìn h hỡ i! M in h kh ô n g có lòn g th ì thôi
M ìn h có lòng đ ôi ta ngả cày nêu
vào g iữ a
M ù a đ ô n g tớ i đôi ta cù n g n h a u hư ớ c
ch â n ra về
Ta nh ìn khôn g có d ấ u chân đ i ngư ợ c lạ i.
(Ý nói: N ế u b ằ n g lò n g , m ù a đ ô n g tố i sẽ
cư ớ i - c h ú t h íc h c ủ a d ị c h g iả D o ã n T h a n h ,
tr .5 2 )
C â y n ê u có tầ m q u a n tr ọ n g đ ặ c b iệ t
tr o n g cuộ c sô n g c ộ ng đ ồ n g H M ô n g n h ư vậ y
n ê n câ y n ê u trỏ ' t h à n h b iể u tư ợ n g c ủ a n ê n
v ă n ho á d â n tộ c H M ô n g . M iê u tộ c x a x ư a bị
H á n tộ c đ á n h đ u ổ i, m ấ t đ ấ t n h ú n g c h ư a
b ao giờ đổ m ấ t b ả n s ắ c v ă n h o á c ủ a m ìn h .
Đ â y là c â u d â n ca m à h ầ u n h ư ng u ô i d â n
H M ô ng n à o c ũ n g th u ộ c :
N gư ờ i H á n ăn tố t, ngư ờ i H án th ắ p
hư ơ ng, đố t g iấ y cú n g cộ t bia đá
N gư ờ i M èo ă n tế t, ngư ờ i M èo th ắ p
hư ơ ng, đ ố t g iấ y cú n g cộ t nêu tre.
C h ỉ là c â y n ê u tr e th ô i n h ư n g tr ở t h à n h
c ộ t m ố c b iê n giớ i v ă n h o á c ủ a cả m ộ t d â n
tộ c.
T rê n th ự c tế , v iệ c tr ồ n g c â y n ê u có
k h á c n h a u ở m ỗ i n ă m . m ỗ i v ù n g lễ hộ i.
L H G T ở xã C ă n C àu h u y ệ n Xi m a c ai - L ào
C a i n ă m 2 0 0 3 trồ n g m ộ t câ y n ê u n h ư n g ỏ
P h a L o n g h u y ệ n M ư ờ n g K h ư ơ n g , L à o C ai
th ì tr ồ n g h a i câ y , m ộ t sô’ s á c h b á o v à tro n g
d â n ca th ì m iê u tả tr ồ n g b a cây . C ó ý k iê n
c ho r ằ n g sở d ì tr ồ n g ba c â y là do là m g ộ p 3
n ă m là m m ộ t lầ n (Lễ hộ i cô truyề n L ào Cai,
N xb . V ăn h o á d â n tộ c, 1 9 99 , tr.8 8 ). C ó g iả
th u y ế t c h o r ằ n g sở d ĩ tr ồ n g sô c â y n ê u k h á c
n h a u là do p h o n g tụ c từ n g v ù n g k h á c n h a u .
N g ư ờ i d â n x ã P h a L o n g ch o b iế t tr ồ n g h a i
c â y th ì c ây to tư ợ n g tr ư n g c h o bô’ m ẹ , ô n g
b à . c òn c â y n h ỏ tư ợ n g t rư n g ch o co n c ái,
d â u r ể c ủ a c h ủ hộ i. N h ư n g c ũ n g có ý k iế n
ch o r a n g c â y to là c â y cá i. c â y n h ỏ là cây
đ ự c tư ợ n g t r ú n g ch o â m d ư ơ n g h o à hợ p.
H a i c ây n ê u b u ộ c c h éo v à o n h a u là tư ợ n g
tr ú n g c h o sự cô’ k ế t, t h ắ t c h ặ t tìn h đ o à n k ế t
c ộ n g đ ồ ng . T u y r ằ n g các ý k iế n k h á c n h a u
n h ú n g đ ề u th ô n g n h ấ t ở chỗ : C ây n ê u t ro n g
L H G T c ủ a đ ồ n g b à o H M ô n g trở t h à n h b iể u
tư ợ n g cho tì n h y ê u th ư ơ n g , lò n g b á c á i, sự
đ o à n k ế t, k h á t v ọ n g v ư ơ n lê n ... đ ó là b ả n
sắ c v ă n h o á c ủ a m ộ t d â n tộ c.
T h ờ i g ia n trô i đ i, cuộ c sô n g có b iế t b a o
đ ố i th a y , ý n g h ĩa c ủ a b iê u tư ợ n g c â y n ê u có
th ể d ư ợ c b ồ i đ ắ p th ê m ... n h ư n g đ iề u q u a n
tr ọ n g n h ấ t là c â y n ê u tro n g k h ô n g k h í lin h
th iê n g c ủ a L H G T sô n g m ãi tro n g lò n g củ a
m ỗ i n gư ờ i d â n H M ô n g . M ỗ i n ă m tế t về , câ y
n ê u ấ y lạ i gợ i ch o m ọ i n g ư ờ i n h ớ tớ i tr u y ề n
th ô n g đ ẹ p đẽ c ủ a c h a ô ng :
N gh e biế t các cụ trồ n g cây nêu bên n ú i
Đoàn tra i g á i dư ợ c vui h á t m ở lòn g
B iêu tư ợ ng m ả n h veil lan h .
44 BÙI XUÂN TIÊP
T rê n c ây n ê u t re o m ả n h v ả i l a n h rộ n g
40 cm , d à i k h o ả n g 7m - 1 2 m . Đ â y là b iể u
tư ợ n g q u a n tr ọ n g c ủ a đ ồ n g b à o H M ô n g
đư ợ c t h ể h iệ n tr o n g L H G T .
Đ i s â u v ào tìm h i ế u b iể u tư ợ n g c ủ a
m ả n h v ả i la n h c h ú n g tô i t h ấ y r ằ n g c ôn g
việ c tr ồ n g la n h , là m sợ i v à d ệ t v ả i la n h c ủ a
đ ồ n g b à o H M ôn g là n g h ề tr u y ề n th ô n g t ừ
x a x ư a , g ắ n bó m ậ t t h iê t v ớ i đ ờ i số n g đ ồ n g
b ào t ro n g đ iề u k iệ n n ê n k i n h t ế tự c u n g , tự
cấ p . C ô n g v iệ c là m l a n h c h ủ y ê u do n g ư ờ i
p h ụ n ữ đ ả m n h ậ n . C h o n ê n v iệ c là m la n h
đ ê có q u ầ n áo m ặ c v à cá c đồ d ù n g s in h h o ạ t
k h á c đ ã tr ở t h à n h b iể u tư ợ n g c h o n g ư ờ i
p h ụ n ữ đ ả m đ a n g , t h á o v á t, k h é o léo; là
tiê u c h u ẩ n c ủ a n g ư ờ i p h ụ n ữ đ ẹ p . T ụ c n g u
H M ô n g th ư ờ n g nó i: C on g á i k h ô n g b iế t là m
la n h l ấ y đ ư ợ c c h ồ n g v ẫ n r á c h . C o n t r a i
k h ô n g b i ế t là m n ư ơ n g lấ y đ ư ợ c vợ v ẫ n đói.
N g ư ợ c lạ i n g ư ờ i p h ụ n ữ s ẽ trở t h à n h
x ấ u x a n ế u v ụ n g đ ư ờ n g là m la n h . Đ ây là lờ i
c h ê vợ c ủ a m ộ t ô n g c h ồ n g tr o n g d â n c a d a o
d u y ê n H M ô ng :
Vợ ta kh ô n g m ặ c m à c ủ n g k h ô n g làm
N ó lấ y cuộ n la n h q u a n g bừ a lên h òm
C uộ n la n h củ a nó n h o m n hem , lă n lóc.
R uộ n g củ a dân tộ c H M ôn g den, Sa Pá, Sa Pa, Lào Cai.
Ả nh: PHẠ M MINH TÂN
K h i h á t g ia o d u y ê n , t r a i g á i nó i n h iê u
v ề v iệ c là m la n h v à cô n g việ c đó tr ỏ t h à n h
tiê u c h u ẩ n k é n vợ c ủ a cá c c h à n g t ra i, tiê u
c h u ẩ n đ ẹ p n g ư ờ i, đ ẹ p n ế t c ủ a c ấ c cô gái:
- Trư ớ c cử a n h à em có cây lan h mọ c
O ng m ớ i tìm về đ ậ u .
(Y n ói em là n g ư ờ i c h ị u k h ó , b iế t làm
la n h a n h m ớ i đ ế n tìm h iể u ) .
- E m khéo q u a y xa, ngón ta y q u a y tít
n h ư vòng tròn m iệ n g chén.
L a n h , sợ i củ n g do em xe
Đôi ta kế t đư ờ n g tìn h d uy ên .
D o t h iê t th ự c vớ i cu ộ c sô n g dờ i th ư ờ n g
n h ư v ậ y m à l a n h sớ m đ i v à o tín n g ư ỡ n g
c ủ a đ ồ n g b à o H M ô n g . T h ầ n th o ạ i H M ô n g
k ê r ằ n g , ô n g T h ầ n N ô n g k h ô n g c h ỉ cho
n g ư ờ i H M ô n g g iố n g l ú a , k ê đ ể có c á i ă n m à
cò n c ho h ọ g iô n g la n h , d ạ y h ọ c ác h là m
la n h đ ể có c á i m ặ c (D o ã n T h a n h , T ru yệ n cố
d â n tộ c M èo, N xb. V ă n họ c, 19 63 , tr.2 1 ).
C ò n b à i h á t ch ỉ đ ư ờ n g (K h ứ a k ê ) k ể rằ n g :
B à T rày là m cho g iô n g la n h số ng lạ i
B à H M ô n g là m cho g iố n g la nh
tố t tư ơ i...
C ây to đem về , d ệ t th à n h vuông, chố ng
tà u lau, lá cỏ
M à là m lụ n g n u ô i con, nuôi
cháu
C ây nhò đ e m về d ệ t th à n h
thư ớ c đón rư ợ u, đ ón cư ớ i
C ày th ẳ n g đ em về dệ t th à n h
tấ m ch ố n g đ ấ t đen , đ ấ t và ng
củ a n h à trờ i.
N h ư v ậ y , la n h đ ã đ i vào
đờ i s ô n g t â m lin h c ủ a đ ồ n g
bào H M ô ng . N gư ờ i H M ô n g ch o
r ằ n g , k h i m ổ sú c v ậ t h iế n tê
n g ư ờ i c h ế t, p h ả i n ố i sợ i d â y
la n h t ừ n g ó n ta y n g ư ờ i c h ế t
v ào c o n v ậ t đ ó th ì lin h h ồ n
n g ư ờ i c h é t m ớ i n h ậ n đư ợ c
Đ ồ k h â m liệ m , k h ă n la u m ặ t
NGHIÊN CỨ U - TRAO Đổ l 45
cho ng ư ờ i c h ế t p h ả i l à m b ằ n g v ả i l a n h th ì
m ói đ ư a đư ợ c h ồ n n g ư ờ i c h ế t vê vớ i tổ t iê n
(Văn hoá M ông H à G iang, s ở V ă n h o á
th ô n g t in H à G ia n g , 19 9 6). v ả i l a n h cò n trở
th à n h b iể u tư ợ n g th ờ c ú n g tổ tiê n , d ò n g họ
c ủ a m ỗ i g ia đ ìn h n g ư ờ i H M ô n g . M ọ i g ia
đ ìn h đ ề u th ò v u ô n g v ả i la n h ở trư ó c c ử a , ỏ
b à n th ờ tô tiê n ; m ả n h v ả i n à y th ư ờ n g là
m ả n h v ả i đỏ , c ũ n g có k h i m à u k h á c ; đ iề u
đó tu ỳ th u ộ c v à o q u a n n iệ m c ủ a từ n g d ò n g
họ . N gư ờ i ta t in r ằ n g , là m n h ư v ậ y t h ì tổ
tiê n m ớ i th ư ờ n g đ i v ề th ă m n o m , g iú p dỡ
g ia đ ìn h , m ọ i n g ư ờ i đ ư ợ c m ạ n h k h o ẻ , là m
ă n p h á t đ ạ t. M ặ t k h á c , là m n h ư v ậ y còn
c h ô n g đư ợ c m a d ữ vê q u ấ y n h iễ u g ia đ ìn h .
G ạ t bỏ di n h ữ n g y ế u tô m ê t ín d ị d o a n ,
ta th ấ y : g iữ a q u a n n iệ m v à h u y ê n th o ạ i vê
b iê u tư ợ n g v ả i la n h có s ự g ặ p gỡ , h à i h o à,
tạ o n ê n sứ c s ố n g l â u b ế n tr o n g đờ i sô n g
tin h th ầ n c ủ a đ ồ n g b à o H M ô n g .
M ả n h v ả i l a n h t re o ở c à y n ê u tr o n g lễ
hộ i, trở th à n h b iể u tư ợ n g vớ i n h iề u t ầ n g ý
n g h ĩa . T rư ớ c h ế t, đó là d ấ u h iệ u “m ờ i m a
n h à ” (tổ 'tiê n ) v ề d ự h ộ i c ù n g v u i vớ i c on
c h á u . T rư ờ n g h ợ p n à y m ả n h v ả i th ư ờ n g
n h u ộ m m à u đỏ . Có th ê đ â y là b iể u tư ợ n g
c ủ a m ặ t trờ i, p h ả n á n h tụ c th ờ m ặ t trờ i c ủ a
cư d â n n ô n g n g h iệ p x ư a k ia . T h e o tá c g iả
T r ầ n Q uố c V ư ợ n g th ì “m ặ t trờ i đư ợ c b iể u
tư ợ n g b ằ n g v ò n g t r ò n đỏ , m ả n h v ả i đ ỏ ...”
T u y n h iê n , c ũ n g có n g ư ờ i c h o r ằ n g , tu ỳ
th e o ng ư ờ i đ ă n g c a i th u ộ c d ò n g h ọ th ờ m à u
v ả i n à o m à tre o m ả n h v ả i l a n h m à u đó.
C h o n ê n tr o n g L H G T có th ể tr e o m ả n h v ả i
tr ắ n g , c h à m h o ặ c đ e n ... N h ư n g , hỏ i n g ư ờ i
d â n h u y ệ n M ư ờ n g K h ư ơ n g th ì h ầ u h ế t c ho
rằ n g : N ă m đ a u ti ê n đ ă n g c a i m ở h ộ i s ẽ tre o
v ả i la n h đ e n v à n g ư ờ i ta k ể c â u c h u y ệ n x ư a
k ia n gư ờ i H M ô n g bị t h u a tr ậ n , m ấ t đ ấ t, b ị
c h é m g iế t r ấ t n h iề u . T h ủ l ĩn h n g ư ờ i
H M ô n g đ ã tre o cờ v ả i la n h đ e n đ ể tậ p hợ p
m ọ i ng ư ờ i. V ì v ậ y , c ho đ ế n n a y , n g ư ờ i t a
v ẫ n h á t m ờ đ ầ u k h ú c ca: Đ ru x ta n g l, tứ c là
h ế t đ ấ t trờ i rồ i! T r o n g trư ờ n g h ợ p n à y , b iể u
tư ợ n g v ả i la n h lạ i có ý n g h ĩa là sự tậ p hợ p
lự c lư ợ n g , cô k ê t c ộ n g đ ồ n g v à đ o à n k ế t d â n
tộ c. Có lẽ đ â y là lớ p v ă n h o á m u ộ n g ắ n vớ i
lị c h sử di cư c ủ a đ ồ n g bà o . N h ư v ậ y , x u ấ t
p h á t t ừ tín n g ư ỡ n g , b iể u tư ợ n g v ả i la n h d ã
đ i v à o lị c h s ử đ ấ u t r a n h c ủ a d â n tộ c
H M ô n g vớ i cá c th ê lự c c h è n é p , x â m lư ợ c.
C o n g á i H M ô n g n g a y t ừ n h ỏ đ ã p h ả i
họ c là m la n h , th ê u la n h . C ôn g v iệ c đó g ắ n
bó vớ i h ọ từ n g n g à y . K h i h á t g ia o d u y ê n , áo
la n h , k h ă n l a n h , d â y lư n g la n h ... trở t h à n h
c á i cớ đ ể g iã i b à y tìn h c ả m v à là b iể u tư ợ n g
c ủ a t ìn h y ê u đ ắ m s ay :
E m có g ì tặ n g ta đẻ g h i n h ớ tìn h em
E m hãy tặ n g ta chiế c d â y lư n g la n h
là m v ậ t g h i nhớ
Chiế c dãy lư n g la n h th êu hoa h ìn h
con ố c
Sợ i to, sợ i n hỏ đ ề u do b à n ta y em xe.
Có k h i v ả i l a n h trở th à n h b iể u tư ợ n g
c ủ a tìn h y ê u c h u n g th u ỷ , đợ i ch ờ q u a h ìn h
tư ợ n g c h iế c áo:
C h à n g có lò ng e m xin tặ n g chiế c áo, áo
n à y áo em m ay...
K h ô n g th ấ y em c h à n g th ấ y chiế c áo
N h ư th ấ y d á n g em đ ứ n g trư ớ c ngư ờ i
yêu.
D iễ n tả nỗ i đ a u k h i b ị ép d u y ê n , ng ư ờ i
con g á i H M ô n g c ũ n g mu'Ợ n h ì n h ả n h la n h
đ ể so s á n h :
E m p h ả i lấ y ngư ờ i chồ ng kh ô n g x ứ n g
lứ a
H ạ t la n h n ư ơ ng tra vào đ á m ru ộ n g hạ t
la n h m ớ i m ụ c.
B iể u tư ợ n g m ả n h v ả i la n h n ó i rộ n g ra
là c â y la n h , sợ i la n h .. . g ắ n liê n vở i L H G ,
có m ô i q u a n h ệ m ậ t t h i ế t v ớ i đờ i s ố n g v ậ t
c h ấ t v à t in h th ầ n c ủ a đ ồ n g b à o H M ô n g . Đ i
v à o D C G D H M ô n g , nó m a n g n h i ề u ý
n g h ĩa k h á c n h a u v à có g iá t r ị n g h ệ t h u ậ t
độ c đ á o , m a n g đ ậ m b ả n sắ c v ă n h o á d â n
tộ c H M ôn g .