NGHIÊN CỨ U TRAO Đ ổ l 35
N€T ĐỘ C SẮ C TRONG
DỒ N cn NGHI lễ CÚNG
Mlì DÂN TỘ C H MÔNG
HOÀNG THỊ THỦ Yn
1. D ân tộ c H’M ông là m ộ t d â n tộ c trong
cộ ng đồ ng các d ân tộ c V iệ t N am có nề n văn
hoá, văn họ c dân gian dặ c sắ c và phong
phú. Đặ c biệ t dân ca ng hi lễ cúng ma
H’M ông là tà i sàn văn hoá ph i v ậ t th ể quý
báu, m ang đậ m b ả n sắ c dân tộ c. Nó phả n
ánh nhiề u m ặ t đờ i sấ ng tín ngư ỡ ng, phong
tụ c tậ p quán, tư tư ở ng, tìn h cả m, tâm hồ n
dân tộ c H’Mông. N ghiên cứ u d ân ca nghi lễ
cúng ma H’Mong sẽ góp phầ n k hẳ ng đị nh
nhữ ng giá trị tru yề n thông mà nh ân dân
H’Mông đã sán g tạ o, gìn giữ qua nhiề u th ế
hệ .
2. D ân ca nghi lễ cúng m a bộ c lộ nhữ ng
né t đẹ p trong tính cách và tâm hồ n ngư ờ i
H’Mông.
Văn hoá lễ tụ c củ a dân tộ c H’Mông ít
vay mư ợ n củ a các nguồ n văn hoá khác.
H àng trăm năm nay, tu y không lậ p thà n h
văn b ả n như ng ngư òi H’M ông đề u hiể u
rằ ng: tan g lễ không chỉ đ ể phô diễ n tình
cả m tiễ n dư a ngư ờ i chế t, mà ẩ n chứ a trong
nó nhữ ng giá trị m ang tín h c h ấ t giáo huấ n
về luân lí, mỗ i th àn h viên th am dự lễ tan g
đề u tự chiêm nghiệ m nh ữ ng vấ n đề thuộ c
vể cuộ c số ng cùa cộ ng đồ ng và củ a riêng
mình. Điề u đặ c b iệ t trong ta n g lễ dân tộ c
H’Mông m à ch úng tôi n h ậ n thấ y, hiế m
thấ y tron g ta n g lễ các d â n tộ c khác (kể cả
dân tộ c Việ t) là nhữ n g lờ i ca tro n g tan g lễ
**’ Thạ c sĩ, Trư òng PTTH Mư ờ ng La, Sơ n La.
lạ i phong p hú và giàu sứ c cả m hoá dế n như
vậ y. Xuyên suố t nh ữ ng bài ca nghi lễ tan g
ma là m ộ t hệ th ố ng nhữ ng lờ i d ặ n dò, nhắ n
gử i. N gay mở đầ u bài “Chỉ đư ờ ng” (Khúa
kê) ta b ắ t gặ p lờ i dặ n củ a th ầ y Dờ m ổ -
(zư ơ v môv) vói ngư òi đã k h u ấ t.
M ình chế t thậ t hay m ìn h chế t giả
M ình chế t th ậ t th i quay m ặ t lạ i.
Lắ ng tai nghe Dở m ổ ta há t ba mư ơ i
sáu bài.
C hỉ đư ờ ng ch ỉ lố i cho biế t đư ờ ng
về cùng tổ tiẽ n w
Kể cho ngư òi ch ế t nghe về nguồ n gố c
củ a tổ tiên như ng nó lạ i có m ộ t ý nghĩa sâu
sắ c: Nói vớ i ngư òi ch ế t th ậ t ra là nói vổ i
ngư òi đang số ng, là sự ră n dạ y nhữ ng
ngư ờ i còn sông phả i luôn nhở về cộ i nguồ n,
tổ tiên, nơ i m ình dã sin h ra, nơ i m ình đã
sông, nơ i có n hữ n g ngư ờ i th â n yêu, ngày
đêm gắ n bó, chở che đùm bọ c. Và cũng
n h ắ n n h ủ là ph ả i b iế t gìn giữ và p h á t huy
nhữ ng tru y ề n thố ng tố t đẹ p m à bao đờ i nay
cha ông đ ã để lạ i.
Tìm hiể u dâ n ca nghi lễ cúng ma
H’Mông chúng tôi thấ y, ngư ờ i H’Mồ ng
quan niệ m rằ ng: ngư ờ i chế t như ng không
phả i là hế t, m à chín h ngư òi c hế t từ cõi chế t
dể cho mộ t q u an niệ m số ng rõ ràng. Cho
nên, khóc th a n chỉ là vô ích, làm ăn, công
việ c đấ y mói là điề u chính yế u. Lờ i khuyên
bả o không ngoài công việ c lao độ ng làm tố t
dẹ p cho cuộ c số ng. Đây là lờ i dặ n dò củ a
ngư ờ i đã k hu ấ t, nhờ th ầ y khèn, th ầ y trông
tru y ề n lạ i, dạ y bả o cho con cháu. H ãy nghe
lòi dặ n cùa ngư ờ i cha:
Thầ y hãy về giú p ta bả o con cháu,
í t khóc tha n m à nghĩ nhiề u đế n công
việ c làm ăn,
B ố rằ ng: Con ở lạ i chớ lo không biế t
làm ăn, làm mặ c,
Việ c bả o ban đã có bả n làng
36 HOÀNG THj THUỶ
Bô'rằ ng: Còn đà n em nhỏ dạ i không
biế t ăn, con p h ả i xớ i cho nó ăn
Còn đàn em nhỏ dạ i không biế t mặ c,
con p h ả i dạ y cho nó m ặ cữ \
Lòi dặ n dò củ a ngư ờ i mẹ :
E m cậ u, em r ể hãy quay về bả o con
cháu giúp ta,
ít khóc tha n m à nghĩ nhiề u đế n công
việ c làm ăn...
Mẹ các ngư ờ i nhắ n rằ ng: ngư ờ i ta đá nh
bài, m ình đ ừ ng theo ngư ờ i ta đ á nh bài
Ngư ờ i ta đ án h bạ c, m in h chớ theo
ngư ờ i ta đ ánh bạ c
Ngư ờ i làm ăn, m ìn h p h ả i hế t lòng theo
ngư ờ i làm ăn.
Ngư ờ i làm mặ c, m ìn h p h ả i hế t bụ ng
theo ngư ờ i kiế m m ặ c)3>.
Chúng tôi th ấ y lờ i dặ n dò củ a ngư ờ i
cha, ngư òi mẹ đã k h u ấ t xu ấ t hiệ n chủ yế u
ở các bài cúng đám m a to, đám ma nhỏ .
Theo số liệ u thông kê đư ợ c, lờ i dặ n như
trên xu ấ t hiệ n tồ i 36 lầ n , nộ i d ung lờ i dặ n
xoay qu anh vấ n đề lo lắ n g cho cuộ c sông
cùa con cháu, khi nhữ n g ngư ờ i đóng vai trò
trụ cộ t chính tron g gia d inh ra di, dồ ng thờ i
lạ i mở ra hư ớ ng đi mớ i, nhằ m giả i quyế t
khó kh ăn cho nh ữ n g ngư ờ i ở lạ i, tron g dó có
sự giúp dỡ , dạ y dỗ củ a b ả n làng. Vớ i dồ ng
bào H’Mông, làm ăn, công việ c, lao độ ng,
hà n h độ ng, h o ạ t độ ng... mói đem lạ i cho họ
niề m tin, hi vọ ng th o á t khỏ i cái đói, cái
nghèo. Đó chính là con dư ờ ng m ang đế n ấ m
no, h ạ nh phúc. Đ iề u đó, cũng có th ể thấ y
ngư ờ i H’Mông rấ t yêu lao dộ ng, r ấ t ghét
nhác lư ờ i, chính vì th ế mà ngay cả vũ trụ
rộ ng lớ n từ trong qu an niệ m củ a họ cũng do
bàn tay và sứ c lao độ ng cùa con ngư ờ i tạ o
thành .
Cái hay, cái vẻ đẹ p mà ta b ắ t gặ p trong
dân ca cúng ma H’M ông chính là ở chỗ nó
ca tụ n g tấ t cà nh ữ n g gì dem lạ i sự sông,
thuộ c về sự số ng. Việ c nuôi gà thì có gì là
lạ , gà đẻ và gà con nở là việ c bình thư òng,
vậ y mà đem vào tron g thơ ca cúng ma
H’Mông vớ i dầ y ý nghĩa.
Gà m á i d ẻ m ộ t trứ ng m ộ t ngày, mư ờ i
lăm ngày, mư ờ i lăm trứ ng rồ i ấ p
 p m ộ t đợ t trâu mư ờ i tám ngày
Âp m ộ t đợ t ngự a m ư ờ i chín ngày
N ở nhữ ng con g à kêu chip chíp(4ì.
Ngay cả n hữ n g lờ i dặ n dò con cháu
chăm chỉ làm ăn củ a ngư ờ i dã k h u ấ t cũng
trỏ th à n h thơ ca n hư mộ t lờ i tâm sự dầ y ân
tình, ân ng hĩa làm xua tan đi sự bi ai, chế t
chóc và không k h í đau thư ơ ng, m ang đế n
niề m lạ c q uan h i vọ ng cho ngư òi d ang số ng.
Các ngư ờ i rằ ng: ve kêu chim hót vẩ n vơ
Các ngư ờ i không biế t rõ ràng là mẹ
Thả chim về báo cho các ngư ờ i biế t đế n
m ùa làm ăn
Chim khuyên gọ i m ùa tói k h i m ồ m
chả y m áu
Các ngư ờ i p h ả i làm nư ơ ng làm rẫ y
không nghỉ ...<5>
Xen vào đó lạ i là nhữ ng câu miêu tả
trự c tiế p quan g cành và công việ c làm ãn
củ a đồ ng bào.
Ngư ờ i lớ n cắ m sâu lư ỡ i cày xuôhg đấ t
Vợ con, bè bạ n, ngư ờ i lớ n, trẻ em
Đ ùm trong vạ t áo giố ng là m rẫ y,
làm nư ơ ng
Bố c gieo vung vẫ y, đầ y m ặ t đấ t
Giố ng lúa, giôhg ngô, đôi bên
mọ c đãy .
N húng doạ n m iêu tả nhữ ng hàn h dộ ng
quen thuộ c tro ng lao dộ ng ta b á t gặ p nhiề u
tro ng thơ ca ta n g lễ cùa đồ ng bào H’Mông.
Lờ i ca trê n, d iễ n tả m ộ t cách cụ th ể từ ng
độ ng tác củ a con ngư ờ i tro ng lao độ ng sả n
xu ấ t vớ i thá i độ trâ n trọ ng trìu mế n. Thơ
ca đi từ cuộ c sông để rồ i ca tụ n g sự sông là
NGHIÊN CỨ U TRAO Đ ổ l 37
lẽ đư ơ ng nhiên. T rong thơ ca H’Mông mộ t
số bài có nộ i dung như trê n lạ i đư ợ c cấ t lên
trong đêm ta ng lễ .
Giố ng như mộ t số dân tộ c khác, theo
phong tụ c trong ta n g lễ củ a đồ ng bào
H’Mông, nhữ ng ngư ờ i dế n viế ng, th ăm hỏ i
và dồ phúng để u dư ợ c gia đìn h ngư ờ i quá
cô' thông báo cho ngư ờ i chế t biế t, thông qua
nhân vậ t ông Chi X áy. T ấ t cả , gạ o, rư ợ u,
lợ n, gà, hư ơ ng, giấ y v àng mã... là nhữ ng lễ
vậ t m à đồ ng bào H’M ong thư ờ ng m ang đế n
để phúng viế ng, tiễ n dư a ngư òi chế t. Mỗ i
ngư ờ i m ang đồ đế n viế ng như vậ y, đề u
đư ợ c ông Chí X áy thông báo rõ ràn g và
nhắ c nhồ tan g chủ p hả i nhổ nghĩa, ghi ơ n
nhữ ng ngư ờ i đó.
Nói cho ngư ờ i rõ th ế này hdi tang chủ
Hôm n ay cha các ngư ờ i chế t
Đêm nay cha các ngư ờ i m ấ t
Mọ i ngư ờ i về viế ng đám
Mọ i ngư ờ i về cúng m a
Các ngư ờ i hãy lễ tạ ông thầ y
Các ngư ờ i hãy lễ tạ Dở m ổ
Hãy lễ tạ câc ông cậ u
H ãy lễ tạ ông r ể
H ãy lễ tạ các bô lão
H ãy lễ tạ ông thông gia cùng chú bác
họ hàng
Hãy lễ tạ an h rể
Hãy lễ tạ em rể
Hãy lễ tạ thầ y khèn th ầ y trố ng
Hãy lễ tạ C hí Chà
Hãy lễ tạ S ừ Quán
Hãy lễ tạ bạ n bè a nh em làng bàn xa
gầ n, hỡ i này tang chủ !<7>
Lòi củ a ông C hí X áy dã nhắ c chủ tan g
lễ phả i nhớ dế n tâm lòng từ ngư ờ i an h em ỏ
bả n xa tố i, đế n ngư ờ i trông coi việ c bế p núc
(Sừ Quán); ngư òi dóng áo quan (Chí Chà).
Chi tiế t dồ ph úng viế ng dư ợ c lặ p đi lặ p lạ i
(18 lầ n, dặ c b iệ t lòi nhắ c nhở tan g ch ù phả i
ghi ơ n nhữ ng ngư ờ i đã đế n dự dám tang,
đư ợ c lặ p lạ i vổ i tầ n sô' râ't cao tớ i 34 lầ n.
Ngoài ý nghĩa n h ấ n m ạ nh, còn cho ta th ấ y
nhữ ng ngư ờ i đế n viế ng không chỉ là anh
em trong gia đìn h, dòng họ mà còn là
nhữ ng ngư òi ở khắ p mọ i nơ i. Điề u đó ph ả n
ánh tin h th ầ n gắ n bó, trách nhiệ m , tính
cộ ng đồ ng củ a dâ n tộ c H’M ông rấ t sâu đậ m.
Nó th ể hiệ n tìn h cả m gắ n bó giữ a con ngư òi
vói con ngư ờ i, theo tru y ề n thố ng dã có từ
xư a đế n nay.
Sau tan g lễ là nhữ ng lòi mà tan g chủ
đáp lạ i tìn h cả m tố t đẹ p củ a cộ ng đồ ng
dành cho gia đ ình m ình - Mộ t n ét đẹ p
trong văn hoá ứ ng xử củ a đồ ng bào H’Mông
đư ợ c th ể hiệ n rấ t rõ:
A n h em tớ i là có ơ n
Họ hàng đế n là có nghĩa...
ơ n củ a anh em ta xin báo đề n y nguyên
N ghĩa củ a họ hà n g ta xin báo đề n
trọ n vẹ n
ơ n củ a a nh em, ta nguyệ n báo đề n
không khiế m khuyế t.
N ghĩa củ a họ h à n g ta nguyệ n báo đề n
không đ ể sót sai,8>.
Và tro ng n ét đẹ p vãn hoá ứ ng xử đó,
việ c “đề n ơ n đáp nghĩa” đư ợ c đồ ng bào
H’Mông rấ t coi trọ ng:
Tang chủ biế t làm ngư ờ i
Phả i gh ì ơ n nhớ nghĩa
Tang chủ không biế t làm ngư ờ i
T h ì mớ i đem ơ n nghĩa ấ y vứ t vào rừ ng,
bỏ vào núi, ông xổ n g L ì ơ iỉ <9>
Trong dân ca nghi lễ cúng ma dân tộ c
H’Mông, chúng ta cũng b ắ t gặ p nhữ ng câu
khấ c hoạ công ơ n sinh th à n h dư dng dụ c
củ a cha mẹ đôì vớ i con cái:
Thuở xư a m ẹ sin h ra các ngư ờ i các
ngư ờ i còn nhỏ xíu
Ngón tay bằ ng quà đậ u
38 HOÀNG THỊ THUỶ
Mẹ sin h ra các ngư ờ i còn bé tẹ o
Ngón chăn bằ ng quả lanh
Các ngư ờ i còn ăn ở trên cánh tay cha
Mẹ lấ y đ ầ u gố i làm g h ế cho ngồ i
Các ngư ờ i còn ăn ỏ hai bên ngự c m ẹ
Mẹ lấ y đ ầ u gố i làm g h ế cho đ ứ ng
Mẹ lấ y lư ng đị u m ìn h n ằ m hỡ i
này tang chủ ...
Trờ i nắ ng gắ t, nắ ng th ậ t n ắ ng
Cha bẻ cành lá to, cành lá nhỏ về
che nắ ng
Trờ i nóng ngộ t, nóng th ậ t nóng
Cha ngắ t cành lá to, cành lá nhỏ về
che nóng
Hôm nay, mẹ m ình chế t đ ặ t nằ m
giữ a nhà
Ta ông cậ u, ông r ể bả o các ngư ờ i dậ y
khóc mẹ đ i hỡ i này tang chả (10>.
Đọ c nhữ ng câu trên , ta th ậ t sự xúc
độ ng trư ố c nhữ ng cử chỉ âu yế m củ a ngư ờ i
mẹ , th á i độ chăm sóc ầ n cầ n củ a ngư ờ i cha,
nó như m ộ t lờ i n h ắ n nhủ , khuyên bả o chí
nghĩa, chí tìn h đế n nhữ n g ngư ờ i có bổ n
phậ n làm con, ph ả i luôn ghi nhở công ơ n
củ a cha mẹ , và điề u côi yế u là phả i số ng như
th ế nào cho xứ ng vố i công ơ n đó.
Qua nh ữ ng câu thơ trên , chúng ta thấ y
rấ t rõ quan niệ m làm ngư ờ i củ a đồ ng bào
H’Mong, đã là con ngư ờ i, ngoài nhữ ng đứ c
tính tố t đẹ p nh ư lạ c qu an, yêu lao độ ng...
còn phả i biế t sông có tìn h, có nghĩa, gắ n bó
vớ i bả n làng vớ i cộ ng đồ ng. C hấ t n h ân văn
cao cả đó không củ a dân tộ c H’Mông, mà
còn là n é t đẹ p chung tro ng văn hoá ứ ng xử
củ a cộ ng đồ ng 54 dâ n tộ c anh em trê n đ ấ t
nư ổ c Việ t N a m .o
H.T.T
(1) Doãn T h a n h , D ân ca Mèo, Nxb. Vãn
hoá, Hà Nộ i 1967.
(2) Doãn T han h, Sdd, tr. 381.
(3) Doãn T h anh, H oàng Thao, Chế Lan
Viên, Dân ca H'M ông, Nxb. Vãn họ c, Hà Nộ i,
1984.
(4) Doãn T han h, Sđd, tr. 324.
(5) Doãn T h anh, Hoàng Thao, C hế Lan
Viên, Sđd. tr. 349
(6) Doãn T hanh, Hoàng Thao, C hế Lan
Viên, Sdd. tr. 342
(7) Doãn T hanh, Sdd, tr. 359
(8) Doãn T han h, Sdd, tr. 361
(9) Doãn T hanh, H oàng Thao, C hế Lan
Viên, Sdd. tr. 360
(10) Doãn T h anh, Hoàng Thao, C hế Lan
Viên, Sđd. tr. 348
TÀI LIỆ U THAM KHẢ O
1. T rầ n Bình, ‘T a n g lễ cùa ngư ờ i H’Mông ỏ
Mộ c C hâu”, Tụ p chí Văn hóa dân gian, Hà Nộ i.
1995, SỐ 4.
2. Nguyễ n Văn C hỉ nh, Cư Hòa v ầ n , Trọ ng
Phúc, T ừ điể n Việ t Mông, Nxb. Văn hóa dân tộ c,
Hà Nộ i, 1993.
3. Nguyễ n Vãn Chỉ nh, Từ điể n Mèo Việ t, Nxb
Khoa họ c xã hộ i, Hà Nộ i, 1971.
4. T rầ n Hữ u Sơ n, Văn hóa H'M ông, Nxb
Vùn hóa dán tộ c, Hồ Nộ i, 1996.
5. Ư BND tỉ nh Lào Cai, "Quy đị nh thự c hiệ n
nế p sông văn m inh trong việ c cư ớ i, việ c tang, lễ
hộ i và các ho ạ t độ ng tín ngư ỡ ng tạ i tỉ n h Lào
Cai”, Tọ p chí Công tác tư tư ở ng - Ban tuyên
giáo Tỉ nh ủ y Lào Cai, 2002, sô' 2.
6. Phạ m Q uang Hoan, “Mộ t số nghi lễ liên
quan dế n dòng họ cùa ngư ờ i H’Mông ồ huyệ n
Kỳ Sơ n - Nghệ An”, T ạ p chí D ân tộ c họ c, Hà
Nọ i, 1995, số 3.
7. N hiể u tác già, P hong tụ c tậ p quán các
dân tộ c Việ t Nam , Nxb. V ãn hóa dân tộ c, Hà
Nộ i, 1999.