ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
KHOA LUẬT
PHẠM TRUNG HÒA
GIẢI QUYẾT LY HÔN CÓ YẾU TỐ NƢỚC NGOÀI THEO QUY ĐỊNH
CỦA PHÁP LUẬT VIỆT NAM VÀ HƢỚNG HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT
Chuyên ngành: Luật Quốc tế
Mã số: 60 38 0108
LUẬN VĂN THẠC SỸ LUẬT HỌC
Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS Đoàn Năng
HÀ NỘI – 2017
LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan Luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết
quả nêu trong Luận văn chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác.
Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong Luận văn đảm bảo tính chính xác, tin cậy và
trung thực. Tôi đã hoàn thành tất cả các môn học và đã thanh toán tất cả các
nghĩa vụ tài chính theo quy định của Khoa Luật Đại học Quốc gia Hà Nội.
Vậy tôi viết Lời cam đoan này đề nghị Khoa Luật xem xét để tôi có thể bảo
vệ Luận văn.
Tôi xin chân thành cảm ơn!
NGƢỜI CAM ĐOAN
Phạm Trung Hòa
DANH MỤC CÁC CHỮ CÁI VIẾT TẮT
- BLTTDS Bộ luật tố tụng Dân sự
- CP Chính phủ
- HĐTTTP Hiệp định tương trợ tư pháp
- HNGĐ Hôn nhân gia đình
- NCPL Nghiên cứu pháp luật
- NĐ Nghị định
- SL Sắc lệnh
- TTLB Thông tư liên Bộ
MỤC LỤC
LỜI CAM ĐOAN
DANH MỤC CÁC CHỮ CÁI VIẾT TẮT
MỤC LỤC
LỜI MỞ ĐẦU
CHƢƠNG 1MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CƠ BẢN VỀ LY HÔN CÓ YẾU
TỐNƢỚC NGOÀI ............................................................................................... 7
1.1. Khái niệm về ly hôn, ly hôn có yếu tố nước ngoài ........................................ 7
1.1.1. Khái niệm ly hôn ......................................................................................... 7
1.1.2. Khái niệm ly hôn có yếu tố nước ngoài........................................................ 9
1.2. Hậu quả pháp lý của ly hôn, ly hôn có yếu tố nước ngoài ............................ 13
1.2.1. Quan hệ nhân thân ..................................................................................... 13
1.2.2. Quan hệ tài sản .......................................................................................... 16
1.3. Nguồn pháp luật điều chỉnh quan hệ ly hôn có yếu tố nước ngoài ............... 17
1.3.1. Các loại nguồn pháp luật điều chỉnh quan hệ ly hôn có yếu tố nước ngoài ...... 17
1.3.2. Mối quan hệ giữa các loại nguồn pháp luật điều chỉnh quan hệ ly hôn có
yếu tố nước ngoài ................................................................................................. 19
1.4. Nguyên tắc và phương pháp điều chỉnh quan hệ ly hôn có yếu tố nước ngoài .... 20
1.4.1. Nguyên tắc điều chỉnh ................................................................................ 20
1.4.2. Phương pháp điều chỉnh ............................................................................ 21
Kết luận chƣơng 1 .............................................................................................. 25
CHƢƠNG 2THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT VIỆT NAM VÀ ĐIỀU ƢỚC
QUỐC TẾ MÀ VIỆT NAM KÝ KẾT VÀ THAM GIA VỀ VIỆC GIẢI
QUYẾT LY HÔN CÓ YẾU TỐ NƢỚC NGOÀI ............................................ 27
2.1. Quá trình hình thành và phát triển của pháp luật Việt Nam về ly hôn có yếu
tố nước ngoài ........................................................................................................ 27
2.1.1. Giai đoạn trước năm 1945 ......................................................................... 27
2.1.2. Giai đoạn từ năm 1945 đến trước khi có Luật Hôn nhân và Gia đình năm 1986 .... 28
2.1.3. Giai đoạn từ 1986 đến trước khi có Luật Hôn nhân và Gia đình năm 2000 ... 30
2.1.4. Giai đoạn từ 2000 đến trước khi có Luật Hôn nhân và Gia đình năm 2014 ..... 33
2.1.5. Từ năm 2014 đến nay ................................................................................. 34
2.2. Quy định hiện hành của Việt Nam về giải quyết ly hôn có yếu tố nước ngoài ..... 35
2.2.1. Vấn đề chọn pháp luật áp dụng ................................................................. 35
2.2.2. Thẩm quyền giải quyết ly hôn có yếu tố nước ngoài ................................. 38
2.2.3. Thủ tục giải quyết các vụ việc ly hôn có yếu tố nước ngoài ...................... 40
2.3. Quy định của các Điều ước quốc tế và tập quán quốc tế về giải quyết ly hôn
có yếu tố nước ngoài ............................................................................................ 42
2.3.1. Các Điều ước quốc tế về giải quyết ly hôn có yếu tố nước ngoài ............. 42
2.3.2. Ly hôn có yếu tố nước ngoài theo các hiệp định tương trợ tư pháp của
Việt Nam .............................................................................................................. 43
2.3.3. Ly hôn và giải quyết ly hôn có yếu tố nước ngoài theo tập quán quốc tế . 45
2.3.4. Sự tương thích giữa pháp luật Việt Nam với pháp luật quốc tế về giải
quyết ly hôn có yếu tố nước ngoài ....................................................................... 46
Kết luận chƣơng 2 .............................................................................................. 50
CHƢƠNG 3HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VÀ NÂNG CAO HIỆU QUẢ
GIẢI QUYẾT LY HÔN CÓ YẾU TỐ NƢỚC NGOÀI TẠI VIỆT NAM .... 52
3.1. Thực tiễn giải quyết các vụ việc ly hôn có yếu tố nước ngoài tại Việt Nam
hiện nay ................................................................................................................ 52
3.1.1. Những thành tựu đạt được ......................................................................... 53
3.1.2. Những hạn chế ........................................................................................... 56
3.1.3 Nguyên nhân dẫn đến các thực trạng trên .................................................. 60
3.2. Các giải pháp hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả giải quyết ly hôn có
yếu tố nước ngoài ................................................................................................. 61
Kết luận chƣơng 3 .............................................................................................. 66
KẾT LUẬN ......................................................................................................... 68
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................... 71
LỜI MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Trong những năm gần đây, cùng với những thay đổi về kinh tế - xã hội,
quan hệ giữa con người với con người trong đó có quan hệ hôn nhân và gia đình
cũng bị tác động mạnh mẽ. Ngày nay, ly hôn đã được nhìn nhận đúng với bản
chất tích cực và tiến bộ của nó. Dưới góc độ pháp lý, ly hôn được ghi nhận là
một chế định độc lập của Luật Hôn nhân và gia đình, nó là cơ sở cho Tòa án và
các bên đương sự giải quyết vấn đề ly hôn một cách thấu tình đạt lý, góp phần
giải phóng con người ra khỏi sự ràng buộc không cần thiết khi tình cảm vợ
chồng không còn. Nhà nước đặt ra chế độ hôn nhân tự nguyện, bình đẳng, tiến
bộ, nhằm xây dựng gia đình dân chủ, hòa thuận, bền vững ngay cả khi gia đình
đó tan vỡ thì sự bình đẳng về quyền và lợi ích giữa vợ và chồng vẫn được đảm
bảo. Đó là sự tiến bộ thể hiện quyền tự do ly hôn của hai vợ chồng.
Thông qua Luật Hôn nhân và gia đình năm 2014, Nhà nước đã tuyên
truyền và phổ biến rộng rãi để mọi người dân hiểu biết trong việc bảo vệ quyền
lợi của mọi thành viên và xây dựng hạnh phúc gia đình xã hội chủ nghĩa. Tuy
nhiên, trong thực tế xét xử các vụ án ly hôn cho thấy, còn tồn tại một số vướng
mắc như vấn đề xác định căn cứ ly hôn, hậu quả pháp lý của ly hôn. Ở nước ta,
những năm gần đây, do việc mở rộng quan hệ hợp tác, giao lưu mọi mặt về kinh
tế, văn hóa, chính trị, xã hội với các nước trong khu vực và trên thế giới đã làm
cho quan hệ hôn nhân có yếu tố nước ngoài ngày càng nhiều. Cùng với việc gia
tăng số lượng các quan hệ hôn nhân là việc ly hôn giữa công dân Việt Nam với
người nước ngoài đã và đang ngày càng trởlên phổ biến trong xã hội.
1
Việc giải quyết ly hôn có yếu tố nước ngoài không chỉ đơn thuần bằng
việc áp dụng các văn bản luật trong nước mà còn bằng cả hệ thống luật pháp
quốc tế có liên quan bao gồm các Điều ước quốc tế, (trong đó có các Hiệp định
tương trợ tư pháp) và Tập quán quốc tế.
Cùng với sự phát triển giao lưu quốc tế nói chung và giao lưu dân sự nói
riêng, quan hệ hôn nhân gia đình có yếu tố nước ngoài và ly hôn có yếu tố nước
ngoài trên thực tế ngày càng đa dạng và phức tạp. Pháp luật Việt Nam cũng đã
tích cực hoàn thiện nhằm giúp cho công tác giải quyết vụ việc ly hôn có yếu tố
nước ngoài vừa việc đạt được hiệu quả cao vừa vẫn đảm bảo được về mặt pháp
lý, phù hợp với quy định của pháp luật quốc tế.
Tuy nhiên, đứng trước bối cảnh hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng, với
thực trạng nền kinh tế thị trường và xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ
nghĩa thì vấn đề ly hôn có yếu tố nước ngoài ngày càng phong phú và cũng nảy
sinh nhiều dạng tranh chấp phức tạp đòi hỏi phải được nghiên cứu sâu hơn, toàn
diện hơn nữa và xử lý kịp thời, đáp ứng yêu cầu ngày càng cao trong việc bảo vệ
các quyền và lợi ích chính đáng của các chủ thể. Nhìn chung, những vấn đề pháp
lý về ly hôn có yếu tố nước ngoài đóng một vai trò quan trọng trong việc xây
dựng và phát triển xã hội. Nếu những vấn đề pháp lý không phù hợp sẽ làm xã
hội hỗn loạn và hậu quả là làm cho xã hội suy yếu. Ngược lại, nếu phù hợp thì
không những làm cho xã hội ổn định mà còn làm cho xã hội vững mạnh, mối
quan hệ giữa Việt Nam với các quốc gia trên thế giới cũng được phát triển,
khăng khít. Bởi vì như đã nêu trên, ly hôn cũng có những điểm tích cực trong
việc thúc đẩy sự phát triển một xã hội dân chủ, công bằng, văn minh. Tuy nhiên,
pháp luật Việt Nam hiện nay thực sự vẫn còn nhiều hạn chế, bất cập, chưa thể
giúp giải quyết được kịp thời và hiệu quả các vụ việc ly hôn có yếu tố nước
ngoài phát sinh trên thực tế.
2
Nhận thức nói trên chính là xuất phát điểm để tác giả xác định chủ đề và
thực hiện việc nghiên cứu đề tài: “Giải quyết ly hôn có yếu tố nước ngoài theo
quy định của pháp luật Việt Nam và hướng hoàn thiện pháp luật” trong phạm
vi quy mô của một Luận văn thạc sĩ luật học. Đề tài mang không chỉ mang ý
nghĩa lý luận mà còn mang ý nghĩa thực tiễn, hi vọng sẽ đóng góp phần xây
dựng luận cứ khoa học cho việc hoàn thiện hệ thống pháp luật nói chung, pháp
luật trong giải quyết ly hôn có yếu tố nước ngoài nói riêng.
2. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài
Ở Việt Nam trước đây hôn nhân có yếu tố nước ngoài nói chung và ly hôn
có yếu tố nước ngoài nói riêng là một loại quan hệ không phổ biến. Tuy nhiên,
trong gần hai thập kỷ qua, đặc biệt trong quá trình hội nhập kinh tế quốc tế, hôn
nhân có yếu tố nước ngoài không còn là hiện tượng hiếm hoi trong đời sống xã
hội. Có lúc hôn nhân có yếu tố nước ngoài đã trở thành một hiện tượng khá phổ
biến. Cũng như mọi quan hệ khác, quan hệ hôn nhân có yếu tố nước ngoài cần
có sự điều chỉnh của pháp luật. Vì vậy, nghiên cứu các vấn đề pháp lý liên quan
tới quan hệ này trong giai đoạn hiện nay là rất cần thiết.
Do vậy, vấn đề ly hôn có yếu tố nước ngoài tại Việt Nam đã có nhiều đề
tài, nhiều công trình nghiên cứu cùng rất nhiều các bài viết khoa học đăng trên
các báo, tạp chí chuyên ngành. Trong các công trình nghiên cứu này có những
công trình nghiên cứu đã đi sâu vào vấn đề lý luận về ly hôn có yếu tố nước
ngoài, có những công trình lại đi tìm hiểu thực trạng áp dụng các quy định về ly
hôn có yếu tố nước ngoài để tìm ra giải pháp hoàn thiện pháp luật. Tiêu biểu như
Nguyễn Thanh Hoa (Luận văn thạc sĩ), Thẩm quyền giải quyết ly hôn có yếu tố
nước ngoài ở Việt Nam – Thực trạng và giải pháp; Đỗ Thị Vân Anh (Luận văn
thạc sĩ),Giải quyết ly hôn có yếu tố nước ngoài qua thực tiễn xét xử tại Toà án
3
nhân dân thành phố Hà Nội; Nguyễn Hồng Nam, Vài ý kiến về thẩm quyền giải
quyết của Tòa án Việt Nam đối với các vụ án ly hôn có yếu tố nước ngoài, Tạp
chí Tòa án, số 13/2009, Nông Quốc Bình (Luận án tiến sĩ luật học), Pháp luật
điều chỉnh quan hệ hôn nhân có yếu tố nước ngoài tại Việt Nam; Nông Quốc
Bình – Nguyễn Hồng Bắc (2006), Quan hệ hôn nhân và gia đình có yếu tố nước
ngoài ở Việt Nam trong thời kỳ hội nhập quốc tế. Nxb. Tư pháp, Hà Nội; Bùi Thị
Minh Nhã (Luận văn thạc sĩ), Vấn đề ly hôn giữa công dân Việt Nam với người
nước ngoài theo pháp luật Việt Nam…
Nhìn chung, các khía cạnh của vấn đề ly hôn có yếu tố nước ngoài đều đã
được phân tích ở những góc độ khác nhau. Tuy vậy, do cuộc sống luôn luôn thay
đổi, các vấn đề thực tế về ly hôn có yếu tố nước ngoài cũng không nằm ngoài
quy luật này và đã có nhiều thay đổi, luôn luôn phát sinh ra những vấn đề mới,
những trường hợp đặc biệt mà các quy định của pháp luật chưa dự liệu tới.Các
công trình nghiên cứu trước đây cũng chưa nghiên cứu đầy đủ hoặc sâu sắc. Mặt
khác, trong bối cảnh Việt Nam đang trong thời kỳ đẩy mạnh hội nhập kinh tế
quốc tế, đề tài “Giải quyết ly hôn có yếu tố nước ngoài theo quy định của pháp
luật Việt Nam và hướng hoàn thiện” vẫn là vấn đề có tính thời sự.
3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
3.1. Mục đích nghiên cứu
Mục đích tổng quát của việc nghiên cứu đề tài là làm rõ thêm một số vấn
đề lý luận cơ bản vềly hôn có yếu tố nước ngoài, thực trạng nội dung các quy
định của pháp luật Việt Nam và Điều ước quốc tế mà Việt Nam là thành viên về
ly hôn có yếu tố nước ngoài, thực trạng ly hôn có yếu tố nước ngoài ở Việt Nam
hiện nay và hướng hoàn thiện, đề xuất phương hướng và giải pháp hoàn thiện
pháp luật và nâng cao hiệu quả thực tiễn giải quyết vấn đề ly hôn có yếu tố nước
ngoài ở nước ta trong thời gian tới.
4
3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
- Tìm hiểu khái lược các quy định của pháp luật Việt Nam, các Điều ước
Quốc tế về vấn đề ly hôn có yếu tố nước ngoài mà Viêt Nam ký kết và tham gia.
- Phân tích sâu thêm một số vấn đề lý luận về về ly hôn có yếu tố nước
ngoài, các quy định hiện hành các quy định của pháp luật Việt Nam về ly hôn có
yếu tố nước ngoài, từ đó đánh giá tính phù hợp với thực tế, tính tương thích đối
với pháp luật quốc tế về vấn đề này.
- Trên cơ sở thực trạng áp dụng các quy định của pháp luật Việt Nam về ly
hôn có yếu tố nước ngoài, xác định những điểm hạn chế và đề xuất phương
hướng, giải pháp hoàn thiện trong các quy định của pháp luật về vấn đề này.
4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
4.1. Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của luận văn là các quy định pháp luật Việt Nam và
các Điều ước quốc tế mà Việt Nam là thành viên về ly hôn có yếu tố nước
ngoài.Thực tiễn giải quyết ly hôn có yếu tố nước ngoài ở Việt Nam hiện nay để
từ đó đưa ra phương hướng và giải pháp hoàn thiện pháp luật nhằm nâng cao
hiệu quả giải quyết vấn đề ly hôn có yếu tố nước ngoài ở nước ta trong thời gian
tới.
4.2. Phạm vi nghiên cứu
Phạm vi nghiên cứu chủ yếu là các quy định hiện hành của pháp luật Việt
Nam và các Điều ước quốc tế mà Việt Nam là thành viên về ly hôn có yếu tố nước
ngoài, thực tiễn giải quyết ly hôn có yếu tố nước ngoài ở Việt Nam hiện nay.
5. Phƣơng pháp nghiên cứu
5
Đề tài luận văn được nghiên cứu dựa trên cơ sở phương pháp luận của
Chủ nghĩa Mác - Lênin; Tư tưởng Hồ Chí Minh; Đường lối của Đảng về Nhà
nước và pháp luật.
Bên cạnh đó, việc nghiên cứu đề tài cũng sử dụng các phương pháp
nghiên cứu khoa học chuyên ngành như lịch sử, thống kê, phân tích, tổng hợp, so
sánh, diễn giải, suy diễn logic v.v…để làm sáng tỏ vấn đề cần nghiên cứu.
6. Điểm mới của luận văn
So với những công trình nghiên cứu có liên quan trước đây, bên cạnh việc
làm rõ thêm những vấn đề lý luận, lịch sử mang tính cốt lõi đã được đề cập, luận
văn này tập trung đi sâu phân tích toàn diện hơn các quy định hiện hành của
pháp luật Việt Nam về ly hôn có yếu tố nước ngoài; làm rõ hơn được tính tương
thích của pháp luật Việt Nam với pháp luật quốc tế về vấn đề ly hôn có yếu tố
nước ngoài, từ đó xác định những mặt tích cực cũng như những hạn chế trong
việc xây dựng các quy định của pháp luật Việt Nam và đề xuất phương hướng,
giải pháp hoàn thiện.
7. Kết cấu của luận văn
Ngoài Lời nói đầu, Kết luận, Danh mục tài liệu tham khảo, nội dung
của luận văn gồm 3 chương sau đây:
Chương 1: Một số vấn đề lý luận cơ bản về ly hôn có yếu tố nước ngoài;
Chương 2: Thực trạng pháp luật Việt Nam và Điều ước quốc tế mà Việt
Nam ký kết và tham gia về việc giải quyết ly hôn có yếu tố nước ngoài;
Chương 3: Hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả giải quyết ly hôn
có yếu tố nước ngoài tại Việt Nam và phương hướng hoàn thiện pháp luật.
6
CHƢƠNG 1
MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CƠ BẢN VỀ LY HÔN CÓ YẾU TỐ
NƢỚC NGOÀI
1.1. Khái niệm về ly hôn, ly hôn có yếu tố nƣớc ngoài
1.1.1. Khái niệm ly hôn
Theo quy định hiện hành của pháp luật Việt Nam, chế định ly hôn được
quy định tại nhiều văn bản pháp luật khác nhau. Điều 42 Bộ luật Dân sự Việt
Nam năm 2005 (BLDS 2005) quy định “Vợ, chồng hoặc cả hai người có quyền
yêu cầu Toà án giải quyết việc ly hôn” [5]. Khoản 1 Điều 39 của Bộ Luật Dân sự
năm 2015 quy định “Cá nhân có quyền kết hôn, ly hôn, quyền bình đẳng của vợ
chồng, quyền xác định cha, mẹ, con, quyền được nhận làm con nuôi, quyền nuôi
con nuôi và các quyền nhân thân khác trong quan hệ hôn nhân, quan hệ cha mẹ
và con và quan hệ giữa các thành viên gia đình” [6].
Tuy nhiên, khái niệm ly hôn chỉ được quy định rõ tại Luật Hôn nhân và
gia đình. Cụ thể, theo quy định tại Khoản 14 Điều 3 Luật Hôn nhân và gia đình
hiện hành năm 2014 thì “Ly hôn là việc chấm dứt quan hệ vợ chồng theo bản án,
quyết định có hiệu lực pháp luật của Tòa án” [32].
Xét về mặt xã hội, ly hôn chính là giải pháp giải quyết sự khủng khoảng
trong mối quan hệ vợ chồng. Ly hôn là mặt trái của hôn nhân nhưng đồng thời
nó cũng là mặt không thể thiếu khi quan hệ hôn nhân tồn tại chỉ còn là hình thức
vì tình cảm vợ chồng còn, hôn nhân không có tiếng nói chung. Trong quan hệ
7
hôn nhân, việc kết hôn giữa nam và nữ được xây dựng trên cơ sở tự nguyện, hợp
pháp mà tình cảm và sự đồng cảm giữa hai bên là nguồn cội của sự tự nguyên.
Khi tình cảm không vợ chồng không còn, kết hợp với nhiều yếu tố khác khiến
cho quan hệ hôn nhân rạn nứt thì giải pháp hữu hiệu nhất và cũng là thông dụng
nhất mà các cặp vợ chồng hướng tới là ly hôn. Như vậy, pháp luật không có
quyền yêu cầu nam nữ phải kết hôn khi họ không tự nguyện và cũng không có
quyền từ chối khi họ có nhu cầu ly hôn. Việc ly hôn nhằm giải phóng cho vợ,
chồng khỏi cuộc sống chung đầy đau khổ hiện tại, giúp chồng thoát khỏi những
mâu thuẫn sâu sắc mà không thể giải quyết được.
Về mặt pháp lý, quan hệ vợ chồng được phát sinhkể từ khi vợ, chồng được
cơ quan nhà nước có thẩm quyền cấp Giấy chứng nhận đăng ký kết hônvà chỉ
chấm dứt khi có bản án, quyết định có hiệu lực pháp luật của Tòa án công nhận
về việc ly hôn. Trên thực tế, có nhiều cặp vợ chồng không còn tỉnh cảm với
nhau, không sống cùng nhau, độc lập về kinh tế cũng như các hoạt động cá nhân
khác nhưng không có Quyết định hoặc bản án của Tòa án công nhận về việc ly
hôn giữa hai vợ chồng thì về mặt pháp lý quan hệ giữa hai người vẫn là quan hệ
vợ chồng, vẫn bị ràng buộc với nhau bởi các quy định của pháp luật liên quan
đến quan hệ giữa vợ và chồng.
Trên cơ sở đó có thể hiểu một cách tổng quát nhất ly hôn là chấm dứt
quan hệ hôn nhân do Tòa án quyết định theo yêu cầu của vợ hoặc chồng hoặc cả
hai vợ chồng, hủy bỏ trách nhiệm pháp lý và trách nhiệm của hôn nhân và các
ràng buộc dân sự khác. Tòa án là cơ quan duy nhất có trách nhiệm ra phán
quyết chấm dứt quan hệ hôn nhân của vợ chồng. Phán quyết ly hôn của Tòa án
được thể hiện dưới hai hình thức: bản án hoặc quyết định. Nếu hai bên vợ chồng
thuận tình ly hôn thỏa thuận với nhau giải quyết được tất cả các nội dung quan
8
hệ vợ chồng khi ly hôn thì Tòa án công nhận ra phán quyết dưới hình thức Quyết
định. Nếu vợ chồng có mâu thuẫn, tranh chấp thì Tòa án ra phán quyết dưới
dạng bản án ly hôn.
1.1.2. Khái niệm ly hôn có yếu tố nước ngoài
Luật Hôn nhân và Gia đình đã dành nhiều điều luật để quy định về vấn đề ly
hôn có yếu tố nước ngoài. Tuy nhiên, cho đến nay, trải qua nhiều lần sửa đổi, bổ
sung Luật hôn nhân và Gia đình cũng như các văn bản pháp luật khác vẫn chưa có
quy định rõ ràng, định nghĩa cụ thể thế nào là “Ly hôn có yếu tố nước ngoài”.
Tại Khoản 2 Điều 663 của Bộ Luật Dân sự năm 2015 quy định về khái
niệm quan hệ dân sự có yếu tố nước ngoài là quan hệ dân sự thuộc một trong các
trường hợp sau đây:
- Có ít nhất một trong các bên tham gia là cá nhân, pháp nhân nước ngoài;
- Các bên tham gia đều là công dân Viê ̣t Nam, pháp nhân Việt Nam nhưng
viê ̣c xác lập, thay đổi, thực hiện hoặc chấm dứt quan hệ đó xảy ra tại nước ngoài;
- Các bên tham gia đều là công dân Viê ̣t Nam, pháp nhân Việt Nam nhưng
đối tượng của quan hê ̣ dân sự đó ở nước ngoài [6].
Quan hệ hôn nhân và gia đình nói chung và quan hệ ly hôn có yếu tố nước
ngoài nói riêng thuộc phạm trù quan hệ dân sự có yếu tố nước ngoàinên có thể
áp dung toàn bộ quy định của Bộ Luật Dân sự về vấn đề quan hệ dân sự có yếu
tố nước ngoài để kết hợp với luật chuyên ngành để giải quyết quan hệ ly hôn có
yếu tố nước ngoài. Tuy nhiên, việc xây dựng được khái niệm ly hôn có yếu tố
nước ngoài một cách đầy đủ, toàn diện và chuẩn mực trong đạo luật chuyên
ngành là cần thiết.
Với tinh thần đó, Khoản 25 Điều 3 Luật Hôn nhân và gia đình năm 2014
đã quy định rõ về quan hệ hôn nhân và gia đình có yếu tố nước ngoài như sau:
9
“Quan hệ hôn nhân và gia đình có yếu tố nước ngoài là quan hệ hôn nhân
và gia đình mà ít nhất một bên tham gia là người nước ngoài, người Việt Nam
định cư ở nước ngoài; quan hệ hôn nhân và gia đình giữa các bên tham gia là
công dân Việt Nam nhưng căn cứ để xác lập, thay đổi, chấm dứt quan hệ đó theo
pháp luật nước ngoài, phát sinh tại nước ngoài hoặc tài sản liên quan đến quan
hệ đó ở nước ngoài.” [32]
Mặt khác, ly hôn theo quy định tại Bộ luật Tố tụng dân sự Việt Nam năm
2015 được xem là một vụ việc dân sự thuộc thẩm quyền giải quyết của Tòa án.
Điều 464 Bộ luật này có quy định rõ thế nào là một vụ việc dân sự. Theo đó, “Vụ
việc dân sự có yếu tố nước ngoài là vụ việc dân sự thuộc một trong các trường
hợp sau đây: a) Có ít nhất một trong các bên tham gia là cá nhân, cơ quan, tổ
chức nước ngoài; b) Các bên tham gia đều là công dân, cơ quan, tổ chức Việt
Nam nhưng việc xác lập, thay đổi, thực hiện hoặc chấm dứt quan hệ đó xảy ra
tại nước ngoài; c) Các bên tham gia đều là công dân, cơ quan, tổ chức Việt Nam
nhưng đối tượng của quan hệ dân sự đó ở nước ngoài”. [8]
Với hai quy định nêu trên ta thấy, tại Điều 464 Bộ luật tố tụng Dân sự 2015
không quy định chủ thể trong vụ việc dân sự có yếu tố nước ngoài là “người Việt Nam
định cư nước ngoài” nhưng tại Điều 3 Luật Hôn nhân và gia đình 2014 lại quy định
chủ thể này. Lý giải cho vấn đề này ta có thể hiểu, Điều 464 Bộ luật tố tụng Dân sự
(BLTTDS) 2015 là văn bản luật hình thức áp dụng chung có các quan hệ có yếu tố
nước ngoài. Khi có sự kiện pháp lý xảy ra trên thực tế thì cần áp dụng luật chuyên
ngành, trên sơ sở luật chung để giải quyết một vấn đề cụ thể. Mặt khác, chủ thể theo
quy định tại Điều 464 BLTTDS 2015 đã bao hàm cả “người Việt Nam định cư ở nước
ngoài”. Như vậy, có thể thấy rằng, liên quan đến vấn đề “có yếu tố nước ngoài”
trong các quy định nêu trên của các văn bản pháp luật Việt Nam đã có sự thống
nhất với nhau.
10
Theo đó, ta có thể hiểu “Ly hôn có yếu tố nước ngoài là việc chấm dứt
quan hệ vợ chồng giữa vợ và chồng mà ít nhất một trong hai bên là người nước
ngoài, người Việt Nam định cư ở nước ngoài; hoặc giữa công dân Việt Nam với
nhau mà căn cứ để xác lập, thay đổi, chấm dứt quan hệ hôn nhân theo pháp luật
nước ngoài, phát sinh tại nước ngoài; hoặc tài sản liên quan đến việc ly hôn ở
nước ngoài”.
Bên cạnh đó, theo quy định tại Điều 127 Luật Hôn nhân và gia đình năm
2014 có quy định về vấn đề ly hôn có yếu tố nước ngoài như sau: “ 1. Việc ly
hôn giữa công dân Việt Nam với người nước ngoài, giữa người nước ngoài với
nhau thường trú ở Việt Nam được giải quyết tại cơ quan có thẩm quyền của Việt
Nam theo quy định của Luật này. 2. Trong trường hợp bên là công dân Việt Nam
không thường trú ở Việt Nam vào thời điểm yêu cầu ly hôn thì việc ly hôn được
giải quyết theo pháp luật của nước nơi thường trú chung của vợ chồng; nếu họ
không có nơi thường trú chung thì giải quyết theo pháp luật Việt Nam. 3. Việc
giải quyết tài sản là bất động sản ở nước ngoài khi ly hôn tuân theo pháp luật
của nước nơi có bất động sản đó.” [32].
Như vậy, khi giải quyết ly hôn có yếu tố nước ngoài thì Tòa án không
những chỉ áp dụng pháp luật của Việt Nam mà còn phải chú ý tới pháp luật nước
ngoài. Vấn đề lựa chọn pháp luật để áp dụng trong ly hôn có yếu tố nước ngoài
cũng là một điều khá trọng. Nếu lựa chọn không đúng thì bản án hoặc Quyết
định có thể bị hủy. Đặc biệt là pháp luật cùa nước nơi thường trú chung của vợ
chồng hay là pháp luật nơi có bất động sản của vợ chồng.
Từ các cơ sở trên ta có thể thấy quan hệ ly hôn có yếu tố nước ngoài có
một trong các yếu tố sau:
- Yếu tố chủ thể:
11
Quan hệ ly hôn được coi là có yếu tố nước ngoài khi có ít nhất một trong các
bên chủ thể tham gia là người nước ngoài, người Việt Nam định cư ở nước ngoài.
Pháp luật Việt Nam quy định người nước ngoài là người không có quốc tịch
Việt Nam, bao gồm người có quốc tịch nước ngoài và người không quốc tịch.
- Yếu tố làm chấm dứt quan hệ hôn nhân:
Bao gồm căn cứ để xác lập, thay đổi, chấm dứt quan hệ hôn nhân. Đó
chính là sự kiện pháp lý làm chấm dứt quan hệ hôn nhân. Điều kiện để xác định
việc ly hôn có yếu tố nước ngoài hay không trong trường hợp này là sự kiện
pháp lý đó phải theo pháp luật nước ngoài hoặc xảy ra ở nước ngoài.
Đối với những quan hệ này, yếu tố chủ thể không được đặt ra. Nghĩa là,
trong trường hợp các bên chủ thể tham gia đều là công dân Việt Nam, nhưng nếu
sự kiện pháp lý là chấm dứt quan hệ hôn nhân xảy ra ở nước ngoài hoặc theo
pháp luật nước ngoài thì quan hệ đó là quan hệ ly hôn có yếu tố nước ngoài.
- Yếu tố vị trí của tài sản liên quan đến quan hệ ly hôn:
Trong trường hợp này, không cần xét đến hai yếu tố trên, nếu tài sản liên
quan đến quan hệ ly hôn không nằm trên lãnh thổ Việt Nam mà ở nước ngoài, thì
quan hệ đó cũng được coi là quan hệ ly hôn có yếu tố nước ngoài.
Bên cạnh đó, một quan hệ ly hôn khi không xét đến cả ba yếu tố trên nhưng
nếu quan hệ ly hôn chấm dứt bằng một bản án, quyết định ly hôn của Toà án hoặc cơ
quan khác có thẩm quyền của nước ngoài thì đó cũng là một trong những dấu hiệu
xác định quan hệ ly hôn đó là quan hệ ly hôn có yếu tố nước ngoài.
Như vậy, để xác định một quan lệ ly hôn có yếu tố nước ngoài cần xét đến
một trong các yếu tố trên, nếu đáp ứng điều kiện đối với ít nhất một yếu tố để
quan hệ ly hôn đó trở thành quan hệ ly hôn có yếu tố nước ngoài thì không cần
xét đến các yếu tố còn lại.
12
1.2. Hậu quả pháp lý của ly hôn, ly hôn có yếu tố nƣớc ngoài
Nếu kết hôn là cơ sở pháp lý để hình thành các quan hệ nhân thân và tài
sản giữa vợ và chồng thì ly hôn chính là cơ sở pháp lý để làm thay đổi hay chấm
dứt các quan hệ đó.
Luật Hôn nhân và Gia đình không có những điều khoản cụ thể, riêng biệt
quy định về quan hệ nhân thân, tài sản đối với trường hợp ly hôn có yếu tố nước
ngoài. Việc giải quyết ly hôn có yếu tố nước ngoài phải áp dụng các quy định
pháp luật chung về điều kiện, căn cứ ly hôn.
1.2.1. Quan hệ nhân thân
Quan hệ nhân thân giữa vợ và chồng là những quyền liên quan đến lợi ích
tinh thần gắn liền với nhân thân của vợ chồng trong quan hệ vợ chồng, không có
nội dung kinh tế, không định giá được bằng tiền và không thể chuyển giao cho
người khác.Quyền nhân thân giữa vợ và chồng có những đặc điểm sau:
Thứ nhất, quyền nhân thân giữa vợ và chồng phát sinh trên cơ sở kết hôn,
gắn liền với quan hệ vợ chồng trong suốt thời kì hôn nhân. Các quyền và nghĩa
vụ này chấm dứt khi quan hệ hôn nhân chấm dứt. Tức là, quan hệ nhân thân giữa
vợ và chồng trong thời kỳ hôn nhân sẽ được bắt đầu bằng việc đăng ký kết hôn.
Theo đó, vợ và chồng sẽ có thêm các quyền về hôn nhân gia đình theo quy định
của pháp luật. Còn sau khi quyết định, bản án của Tòa án giải quyết ly hôn có
hiệu lực hoặc khi một trong hai bên bị tuyên bố là đã chết thì quan hệ nhân thân
giữa vợ và chồng chấm dứt.
Thứ hai, quyền nhân thân là quyền gắn liền với cá nhân và không thể là
đối tượng chuyển dịch cho người khác, quyền này có tính độc lập, cá biệt hoá cá
nhân này với cá nhân khác, không thể trộn lẫn. Vì vậy, quyền nhân thân của vợ
chồng không thể chuyển giao cho người khác, không thể do người khác thực
hiện thay mà chỉ phụ thuộc giữa vợ chồng.
13
Thứ ba, các quyền nhân thân giữa vợ và chồng được pháp luật thừa nhận
và bảo vệ. Quyền nhân thân của cá nhân được quy định cụ thể tại BLDS và được
cụ thể hóa tại Luật HNGĐ với chủ thể cụ thể là vợ chồng. Quyền nhân thân của
vợ chồng được pháp luật quy định trong các quy phạm pháp luật nên có thể thấy
quyền này đã được pháp luật thừa nhận và bảo đảm thực hiện.
Thứ tư, quyền và nghĩa vụ của vợ chồng thể hiện mỗi liên hệ tình cảm
giữa vợ và chồng.Điều 19 Luật hôn nhân và gia đình 2014 quy định về tình
nghĩa vợ chồng:"1. Vợ chồng có nghĩa vụ thương yêu, chung thủy, tôn trọng,
quan tâm, chăm sóc, giúp đỡ nhau; cùng nhau chia sẻ, thực hiện các công việc
trong gia đình.2. Vợ chồng có nghĩa vụ sống chung với nhau, trừ trường hợp vợ
chồng có thỏa thuận khác hoặc do yêu cầu của nghề nghiệp, công tác, học tập,
tham gia các hoạt động chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội và lý do chính đáng
khác."Nghĩa vụ yêu thương, chung thủy, quan tâm, chăm sóc nhau được điều
chỉnh bằng các nguyên tắc đạo đức, truyền thống và theo phong tục, tập quán của
người Việt Nam rồi sau đó được nâng dần lên thành luật. Vi phạm những quy tắc
đạo đức chỉ bị xã hội lên án, vi phạm các quy tắc pháp luật sẽ bị xử phạt theo
quy định.Về nghĩa vụ chung sống, có thể hiểu rằng hôn nhân trước hết là cuộc
sống chung giữa người đàn ông và người phụ nữ: chung nhà, chung bàn ăn và
chung chăn gối. Tất nhiên, vợ và chồng không nhất thiết phải ở chung, ăn chung,
ngủ chung một cách liên tục, thường xuyên trong suốt thời kỳ hôn nhân; song, ít
nhất giữa họ luôn phải có mối liên hệ sâu đậm về phương diện sinh hoạt vật chất
và thân xác. Luật hôn nhân và gia đình năm 2014 ghi nhận một cách rõ ràng
nghĩa vụ chung sống; tuy nhiên, không thể nói rằng mục đích của hôn nhân đã
đạt được một khi hai bên kết hôn không thực sự chung sống với nhau. Việc
không chung sống liên tục trong một thời gian dài có thể dẫn đến những khó
14
khăn trong việc duy trì cơ sở đạo lý và cơ sở thực tế của quy tắc suy đoán con
chung của vợ chồng.
Thứ năm, các quyền và nghĩa vụ nhân thân thể hiện tính dân chủ, bình
đẳng giữa vợ, chồng:Vợ,chồng có quyền bình đẳng trong việc lựa chọn chỗ ở,
nơi cư trú theo Điều 20 Luật hôn nhân và gia đình 2014: "Việc lựa chọn nơi cư
trú của vợ chồng do vợ chồng thỏa thuận, không bị ràng buộc bởi phong tục, tập
quán, địa giới hành chính."Vợ,chồng có quyền bình đẳng trong việc lựa chọn tín
ngưỡng: Vợ, chồng có nghĩa vụ tôn trọng, giữ gìn và bảo vệ danh dự, nhân
phẩm, uy tín cho nhau. Ngoài ra, vợ chồng còn có quyền bình đẳng trong việc
lựa chọn việc làm, tham gia vào công tác xã hội theo quy định tại Điều 23 Luật
hôn nhân và gia đình: "Vợ, chồng có quyền, nghĩa vụ tạo điều kiện, giúp đỡ nhau
chọn nghề nghiệp; học tập, nâng cao trình độ văn hóa, chuyên môn, nghiệp vụ;
tham gia hoạt động chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội."Vậy quan hệ pháp luật
hôn nhân và gia đình chủ yếu là các quan hệ nhân thân mang tính chất lâu dài,
bền vững được nhà nước quy định cụ thể, chặt chẽ và phù hợp trong Luật hôn
nhân và gia đình 2014.
1.2.1.1. Quan hệ giữa vợ và chồng sau ly hôn:
Cũng như các trường hợp ly hôn không có yếu tố nước ngoài, việc ly hôn
sẽ được coi là căn cứ làm chấm dứt quan hệ vợ chồng. Việc chấm dứt này có thể
xuất phát từ yêu cầu ly hôn đơn phương hoặc do cả hai bên yêu cầu công nhận
thuận tình ly hôn và phải được Toà án công nhận bằng bản án ly hôn hoặc quyết
định công nhận sự thuận tình ly hôn của các đương sự. Sau khi bản án hoặc
quyết định của Toà án có hiệu lực thì quan hệ vợ chồng sẽ chính thức chấm dứt.
1.2.1.2. Quan hệ giữa cha, mẹ và con cái sau ly hôn:
15
Ly hôn làm chấm dứt quan hệ vợ chồng nhưng không làm chấm dứt quan
hệ giữa cha, mẹ và con chung. Việc nuôi dưỡng, giáo dục con cái là quyền lợi
đồng thời là nghĩa vụ của cha mẹ trước và sau khi ly hôn. Tuy nhiên, sau khi ly
hôn sẽ làm phát sinh một vài vấn đề trong quan hệ giữa cha mẹ và con chung. Ví
dụ như sau khi ly hôn, đương nhiên con cái không thể chung sống được với cả
cha lẫn mẹ. Do vậy, việc giao con chưa thành niên cho một trong hai người nuôi
dưỡng, chăm sóc, giáo dục là điều cần thiết. Khi quyết định giao con chưa thành
niên cho ai (trong hai vợ chồng) nuôi dưỡng Toà án phải xem xét đến hoàn cảnh
thực tế của mỗi bên, nhằm đảm bảo lợi ích về mọi mặt cho đứa trẻ. Bên cạnh vấn
đề giao con cho ai nuôi thì việc cấp dưỡng nuôi con sau ly hôn, thay đổi nuôi con
sau ly hôn… cũng là những vấn đề mới phát sinh trong quan hệ cha mẹ, con cái
sau khi ly hôn nói chung và ly hôn có yếu tố nước ngoài nói riêng.
1.2.2. Quan hệ tài sản
Cũng giống như quan hệ nhân thân, quan hệ tài sản giữa vợ và chồng cũng
sẽ chấm dứt kể từ sau khi bản án hay quyết định của Toà án về việc ly hôn có
hiệu lực pháp luật. Tuy nhiên, việc chia tài sản sau ly hôn là vấn đề hết sức phức
tạp, từ việc chia tài sản chung của vợ chồng đến việc xác định tài sản riêng của
các bên trong thời kỳ hôn nhân…Đặc biệt, việc giải quyết quan hệ tài sản trong
ly hôn có yếu tố nước ngoài còn gặp khó khăn hơn nữa bởi việc xác định khối tài
sản khi tài sản đó ở nước ngoài, việc lựa chọn áp dụng pháp luật nước ngoài
trong trường hợp tài sản là bất động sản ở nước ngoài. Do đó, khi giải quyết vấn
đề tài sản trong ly hôn có yếu tố nước ngoài theo pháp luật Việt Nam phải kết
hợp việc vận dụng các văn bản pháp luật trong nước, điều ước quốc tế, tập quán
quốc tế, đôi khi cả pháp luật nước ngoài.
16
Đối với trường hợp ly hôn có liên quan đến tài sản là bất động sản ở nước
ngoài thì việc giải quyết vấn đề tài sản tuân theo pháp luật nơi có tài sản. Luật
Hôn nhân và Gia đình năm 2014 không có những điều khoản cụ thể và riêng biệt
về quan hệ nhân thân, quan hệ tài sản đối với trường hợp ly hôn có yếu tố nước
ngoài. Vì vậy, thông thường khi giải quyết vấn đề này, Thẩm phán sẽ áp dụng
pháp luật chung về điều kiện, căn cứ ly hôn. Ví dụ thẩm quyền giải quyết vụ việc
ly hôn có yếu tố nước ngoài thuộc Tòa án Việt Nam sẽ áp dụng Luật HNGĐ Việt
Nam, BLDS Việt Nam và các văn bản pháp luật liên quan để giải quyết các vấn
đề hậu quả pháp lý của việc ly hôn nói chung, bao gồm quan nhân thân và quan
hệ tài sản giữa vợ và chồng.
1.3. Nguồn pháp luật điều chỉnh quan hệ ly hôn có yếu tố nƣớc ngoài
1.3.1. Các loại nguồn pháp luật điều chỉnh quan hệ ly hôn có yếu tố nước ngoài
Nguồn pháp luật điều chỉnh quan hệ ly hôn có yếu tố nước ngoài gồm hai
loại là nguồn pháp luật quốc gia và nguồn pháp luật quốc tế. Trong đó, nguồn
pháp luật quốc gia giữ vai trò chủ yếu.
1.3.1.1. Nguồn pháp luật quốc gia
Nguồn pháp luật quốc gia bao gồm tất cả các quy định của pháp luật quốc
gia liên quan đến vấn đề điều chỉnh pháp lý quan hệ hôn nhân và gia đình có yếu
tố nước ngoài nói chung và quan hệ ly hôn có yếu tố nước ngoài nói riêng.
Nguồn pháp luật quốc gia ở mỗi nước có thể là nguồn thành văn nếu thuộc hệ
thống Civil Law cũng có thể là nguồn không thành văn nếu thuộc hệ thống
Common Law hoặc có thể gồm cả nguồn thành văn và không thành văn.
Các quy định nói trên ở Việt Nam được quy định chủ yếu trong các văn
bản pháp luật sau đây:
17
- Hiến pháp. Quyền của công dân trong lĩnh vực hôn nhân và gia đình nói
chung và hôn nhân gia đình có yếu tố nước ngoài nói riêng bao gồm cả lĩnh vực
ly hôn có yếu tố nước ngoài là một trong những quyền cơ bản được Hiến pháp
khẳng định. Đó là nhân quyền – quyền tối cao của công dân được Nhà nước và
pháp luật tôn trọng, bảo vệ. Do vậy,trong các bảnHiến pháp của Việt Nam: Hiến
pháp năm 1946; Hiến pháp năm 1960; Hiến pháp năm 1980; Hiến pháp năm
1992, đặc biệt là bản Hiến pháp năm 2013 đều quy định rất rõ quyền này.
Đây là những quy định có tính nguyên tắc và trên tinh thần của các quy
định này, các cơ quan có thẩm quyền của Nhà nước đã ban hành các bộ Luật,
đạo luật và một hệ thống văn bản hướng dẫn thi hành dưới luật nhằm điều chỉnh
lĩnh vực hôn nhân và gia đình nói chung và hôn nhân gia đình có yếu tố nước
ngoài nói riêng, bao gồm cả lĩnh vực ly hôn có yếu tố nước ngoài,
- Bộ Luật Dân sự Việt Nam năm 1995, Bộ Luật Dân sự Việt Nam năm
2005, Bộ Luật Dân sự Việt Nam năm 2015 và các văn bản hướng dẫn thi
hành đều có những quy định liên quan đến vấn đề hôn nhân gia đình nói chung
và vấn đề ly hôn và ly hôn có yếu tố nước ngoài nói riêng.
- Luật Hôn nhân và Gia đình. Đây là đạo luật chuyên ngành điều chỉnh
quan hệ hôn nhân và gia đình, trong đó có quan hệ ly hôn và ly hôn có yếu tố
nước ngoài. Trước khi Luật Hôn nhân và Gia đình năm 2014 chúng đã từng có
các đạo luật hôn nhân và gia đình sau đây: Luật Hôn nhân và Gia đình năm
1959, Pháp lệnh về hôn nhân và gia đình giữa công dân Việt Nam với người
nước ngoài năm 1993, Luật Hôn nhân và Gia đình năm 1986, Luật Hôn nhân và
Gia đình năm 2000. Đi kèm theo từng đạo luật là hệ thống các văn bản hướng
dẫn thi hành cụ thể.
1.3.1.2. Nguồn pháp luật quốc tế điều chỉnh quan hệ ly hôn có yếu tố nước ngoài
18
a. Điều ước quốc tế
Về mặt lý luận, nguồn quốc tế điều chỉnh quan hệ hôn nhân và gia đình,
trong đó có quan hệ ly hôn và ly hôn có yếu tố nước ngoài nói riêng là các Điều
ước quốc tế toàn cầu, Điều ước quốc tế khu vực và Điều ước quốc tế song
phương. Tuy nhiên, trong thực tiễn hiện nay mới chỉ có các Điều ước quốc tế
khu vực và song phương giữa các quốc gia có quy định về vấn đề ly hôn có yếu
tố nước ngoài. Song các Điều ước quốc tế loại này không điều chỉnh cụ thể mà
chỉ quy định nguyên tắc chọn pháp luật để áp dụng khi giải quyết vấn đề ly hôn
có yếu tố nước ngoài. Ví dụ như Công ước La Haye về tư pháp quốc tế năm
1902, công ước Bustamante năm 1928 và nhiều Điều ước quốc tế song phương
về tương trợ tư pháp.
b. Tập quán quốc tế
Về mặt lý luận, tập quán quốc tế cũng là nguồn pháp luật điều chỉnh quan
hệ hôn nhân và gia đình, trong đó có quan hệ ly hôn và ly hôn có yếu tố nước
ngoài. Tuy nhiên cho đến nay chưa có công trình nào hệ thống hóa hay tổng hợp
được các tập quán quốc tế cụ thể đã và đang được áp dụng khi giải quyết vấn đề
này trên thực tế. Nó chủ yếu được vận dụng với tính chất tập quán quốc gia trong
khuôn khổ loại nguồn quốc gia và do từng quốc gia tự xác định.
1.3.2. Mối quan hệ giữa các loại nguồn pháp luật điều chỉnh quan hệ ly hôn
có yếu tố nước ngoài
Như đã trình bày ở Mục 1.3.1, nguồn pháp luật điều chỉnh quan hệ ly hôn
có yếu tố nước ngoài gồm hai loại là nguồn pháp luật quốc gia và nguồn pháp
luật quốc tế. Trong đó, nguồn pháp luật quốc gia giữ vai trò chủ yếu. Hai loại
nguồn này tác động qua lại và bổ sung cho nhau trong việc điều chỉnh quan hệ ly
hôn có yếu tố nước ngoài.
19
Theo thông lệ và nguyên tắc xử lý mối quan hệ giữa pháp luật quốc gia
với các Điều ước quốc tế mà quốc gia là thành viêntrong lĩnh vực dân sự nói
chung và trong lĩnh vực ly hôn có yếu tố nước ngoài nói riêng, nếu cùng một vấn
đề mà quy định của Điều ước quốc tế mà quốc gia là thành viên khác với quy
định của pháp luật quốc gia thì áp dụng các quy định của Điều ước quốc tế đó.
Trên thực tế hiện nay, trong lĩnh vực hôn nhân và gia đình có yếu tố nước
ngoài nói chung và ly hôn có yếu tố nước ngoài nói riêng, không có các quy
phạm thực chất thống nhất mà mới chỉ có các quy phạm xung đột thống nhất. Vì
vậy, khi giải quyết vấn đề ly hôn có yếu tố nước ngoài nếu quy định của Điều
ước quốc tế mà quốc gia là thành viên khác với quy định của pháp luật quốc gia
thì ưu tiên áp dụng các quy định của Điều ước quốc tế đó.
1.4. Nguyên tắc và phƣơng pháp điều chỉnh quan hệ ly hôn có yếu tố nƣớc ngoài
1.4.1. Nguyên tắc điều chỉnh
Trong việc điều chỉnh quan hệ hôn nhân và gia đình có yếu tố nước ngoài nói
chung và ly hôn có yếu tố nước ngoài nói riêng, ngoài việc phải tôn trọng các
nguyên tắc cơ bản của pháp luật quốc gia, pháp luật hôn nhân và gia đình quốc
gia được áp dụng theo chỉ dẫn của quy phạm xung đột chúng ta còn phải tuân
theo một số nguyên tắc đặc thù. Cụ thể bao gồm các nguyên tắc sau đây:
- Tôn trọng và bảo vệ quan hệ hôn nhân và gia đình có yếu tố nước ngoài
nói chung và quan hệ ly hôn có yếu tố nước ngoài nói riêng phù hợp với pháp
luật quốc gia theo chỉ dẫn của quy phạm xung đột và điều ước quốc tế mà quốc
gia là thành viên.
- Dành cho người nước ngoài chế độ đãi ngộ quốc dân trong lĩnh vực hôn
nhân và gia đình nói chung và quan hệ ly hôn có yếu tố nước ngoài nói riêng.
20
- Không áp dụng pháp luật nước ngoài theo chỉ dẫn của quy phạm xung
đột, nếu xét thấy hậu quả áp dụng pháp luật nước ngoài trái với trật tự công cộng
hay các nguyên tắc cơ bản của pháp luật quốc gia của mình.
Các nguyên tắc điều chỉnh quan hệ hôn nhân và gia đình có yếu tố nước
ngoài nói chung và ly hôn có yếu tố nước ngoài nói riêng nêu trên hoàn toàn phù
hợp với những nguyên tắc cơ bản của tư pháp quốc tế và công pháp quốc tế hiện
đại và sẽ là cơ sở để bảo vệ các quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng của các cá
nhân trong giao lưu dân sự quốc tế góp phần thúc đẩy phát triển quan hệ kinh tế,
thương mại giữa các quốc gia.
1.4.2. Phương pháp điều chỉnh
Về mặt lý luận cũng như trên thực tế, hiện nay có hai phương pháp điều
chỉnh quan hệ dân sự theo nghĩa rộng có yếu tố nước ngoài. Đó là phương pháp
thực chất (áp dụng quy phạm thực chất thống nhất) và phương pháp xung đột
(phương pháp áp dụng quy phạm xung đột).
Như đã trình bày ở Mục 1.3.2, hiện nay, trên thế giới chưa có quy phạm
thực chất thống nhất điều chỉnh quan hệ hôn nhân và gia đình có yếu tố nước
ngoài nói chung và ly hôn có yếu tố nước ngoài nói riêngnên trong lĩnh vực này
hiện chỉ có phương pháp áp dụng quy phạm xung đột. Và như vậy, các vấn đề cụ
thể về ly hôn có yếu tố nước ngoài sẽ được giải quyết theo pháp luật quốc gia
được quy phạm xung đột chỉ dẫn áp dụng.
Các quy phạm xung đột hướng dẫn chọn pháp luật điều chỉnh quan hệ ly
hôn có yếu tố nước ngoài bao gồm quy phạm xung đột do quốc gia tự xây dựng
và quy phạm xung đột thống nhất do các quốc gia thỏa thuận xây dựng bằng
cách ký kết các Điều ước quốc tế để cùng áp dụng. Tuy nhiên, quy phạm xung
đột do quốc gia tự xây dựng là chủ yếu. Hiện nay, các nước trên thế giới áp dụng
21
các quy phạm xung đột chủ yếu sau đây để hướng dẫn chọn pháp luật điều chỉnh
quan hệ ly hôn có yếu tố nước ngoài:
- Quy phạm xung đột quy định áp dụng luật theo quốc tịch của đương
sự. Đây là quy phạm chủ yếu và được áp dụng rộng rãi trên thế giới để giải quyết
xung đột pháp luật trong lĩnh vực hôn nhân và gia đình có yếu tố nước ngoài nói
chung và trong lĩnh vực ly hôn có yếu tố nước ngoài nói riêng được quy định
trong pháp luật dân sự của nhiều nước trên thế giới và cả trong Công ước La
Haye về tư pháp quốc tế năm 1902, công ước Bustamante năm 1928 và nhiều
điều ước quốc tế song phương về tương trợ tư pháp.
- Quy phạm xung đột quy định áp dụng luật theo nơi cư trú của đương
sự. Quy phạm này được áp dụng trong những trường hợp không áp dụng luật
theo quốc tịch của đương sự mà pháp luật quốc gia hoặc điều ước quốc tế quy
định. Ở Hoa Kỳ, Vương quốc Anh và một số nước Nam Mỹ quy phạm này còn
là quy phạm chủ yếu được áp dụng để giải quyết xung đột pháp luật về hôn nhân
và gia đình có yếu tố nước ngoài nói chung và trong lĩnh vực ly hôn có yếu tố
nước ngoài nói riêng.
- Quy phạm xung đột quy định áp dụng luật theo nơi có tài sản của vợ
chồng. Quy phạm này được áp dụng chủ yếu trong lĩnh vực sở hữu, thừa kế bất
động sản v.v…có yếu tố nước ngoài nhưng trong một số trường hợp cũng được
áp dụng để giải quyết xung đột pháp luật về hôn nhân và gia đình có yếu tố nước
ngoài nói chung và trong lĩnh vực ly hôn có yếu tố nước ngoài nói riêng.
- Quy phạm xung đột quy định áp dụng luật theo nơi tòa án có thẩm
quyền giải quyết vụ việc. Quy phạm này được quy định trong pháp luật quốc gia
của các nước và trong cả các Điều ước quốc tế, đặc biệt Điều ước quốc tế về
tương trợ tư pháp và được áp dụng chủ yếu trong lĩnh vực tố tụng dân sự có yếu
tố nước ngoài nhưng trong một số trường hợp cũng được áp dụng để giải quyết
22
xung đột pháp luật về hôn nhân và gia đình có yếu tố nước ngoài nói chung và
trong lĩnh vực ly hôn có yếu tố nước ngoài nói riêng.
Việc áp dụng quy phạm xung đột nào cụ thể do từng quốc gia tự quy định
trong pháp luật quốc gia hoặc thỏa thuận với nhau để quy định trong Điều ước
quốc tế. Ví dụ, theo Điều 17 Bộ Luật Dân sự Đức, việc ly hôn được giải quyết
theo luật của nước người chồng mang quốc tịch khi xin ly hôn, và cho phép dẫn
chiếu ngược trở lại hoặc dẫn ciếu đến luật của nước thứ ba. Đồng thời còn quy
định chỉ cho phép áp dụng pháp luật nước ngoài để giải quyết việc ly hôn khi nội
dung của nó phù hợp với điều kiện ly hôn mà pháp luật của Đức quy định.
Theo quy định của các nước Đông Âu, vấn đề ly hôn được giải quyết theo
pháp luật của nước mà vợ chồng mang quốc tịch lúc xin ly hôn (Điều 21 Luật Tư
pháp quốc tế của cộng hòa Séc, Điều 17 Luật Tư pháp quốc tế của cộng hòa
Balan, Điều 95 Luật Hôn nhân và Gia định của Bungary…). Trường hợp vợ
chồng có quốc tịch khác nhau lúc xin ly hôn thì áp dụng luật nơi chung sống của
vợ chồng (theo pháp luật Balan) hoặc luật của nước có tòa án giải quyết việc ly
hôn (theo pháp luật của cộng hòa Séc)v.v…
Việc áp dụng luật nơi cư trú của vợ chồng cũng được nhiều nước quy
định. Ví dụ, theo pháp luật của Pháp, việc ly hôn được giải quyết theo pháp luật
nơi cư trú chung của hai vợ chòng; trường hợp vợ chồng không có nới thường
trú chung thì áp dụng pháp luật của nước mà vợ chồng mang quốc tịch. Tòa án
Pháp cũng vẫn công nhận một số trường hợp việc ly hôn được giải quyết trên cơ
sở pháp luật nước ngoài mặc dù điều kiện ly hôn không được pháp luật của pháp
quy định.
Việc áp dụng luật của nước mà tòa án giải quyết việc ly hôn là thực tiễn
phổ biến ở các nước như Anh, Hoa Kỳ, Singapore, Thụy Sỹ và Trung Quốc….
23
Như vậy, việc xác định thẩm quyền của tòa án trong việc giải quyết vấn đề ly
hôn cũng đồng thời là xác định luật áp dụng cho bản thân việc ly hôn. Ở các
nước này, thẩm quyền của tòa án thường được xác định theo nơi cư trú của
đương sự (theo quy định của nước Anh, là nơi cư trú của người chồng), mặc dù,
về nội dung, khái niệm nới cư trú ở các nước không hoàn toàn giống nhau.
24
Kết luận chƣơng 1
Từ những nội dung đã trình bày ở trên, có thể nói chương 1 đã góp phần lý
giải rõ thêm một số vấn đề lý luận cơ bản làm nền tảng cho việc phân tích và
đánh giá nội dung các vấn đề sẽ được trình bày ở các chương 2 và 3. Cụ thể,
chương 1 đã làm rõ khái niệm “ly hôn có yếu tố nước ngoài”, sự thống nhất của
các văn bản pháp luật Việt Nam trong việc xác định khái niệm này. Tác giả đã
rút ra kết luận của mình như sau: “Ly hôn có yếu tố nước ngoài là việc chấm dứt
quan hệ vợ chồng giữa vợ và chồng mà ít nhất một trong hai bên là người nước
ngoài, người Việt Nam định cư ở nước ngoài; hoặc giữa công dân Việt Nam với
nhau mà căn cứ để xác lập, thay đổi, chấm dứt quan hệ hôn nhân theo pháp luật
nước ngoài, phát sinh tại nước ngoài; hoặc tài sản liên quan đến việc ly hôn ở
nước ngoài”.
Tác giả cũng đã phân tích làm rõ thêm hậu quả của việc ly hôn; nguồn
pháp luật điều chỉnh vấn đề ly hôn có yếu tố nước ngoài, mối quan hệ giữa các
loại nguồn pháp luật điều chỉnh quan hệ ly hôn có yếu tố nước ngoài; các nguyên
tắc và các phương pháp điều chỉnh vấn đề ly hôn có yếu tố nước ngoài.
Đặc biệt, tác giả đã nhấn mạnh rằng hiện nay trên thế giới chưa có quy
phạm thực chất thống nhất điều chỉnh quan hệ hôn nhân và gia đình có yếu tố
nước ngoài nói chung và ly hôn có yếu tố nước ngoài nói riêngnên trong lĩnh vực
này hiện chỉ có phương pháp áp dụng quy phạm xung đột. Và như vậy, các vấn
đề cụ thể về ly hôn có yếu tố nước ngoài hiện nay được giải quyết theo pháp luật
quốc gia được quy phạm xung đột chỉ dẫn áp dụng.
Các quy phạm xung đột hướng dẫn chọn pháp luật điều chỉnh quan hệ ly
hôn có yếu tố nước ngoài bao gồm quy phạm xung đột do quốc gia tự xây dựng
25
và quy phạm xung đột thống nhất do các quốc gia thỏa thuận xây dựng bằng
cách ký kết các Điều ước quốc tế để cùng áp dụng. Tuy nhiên, quy phạm xung
đột do quốc gia tự xây dựng là chủ yếu.
Tác giả cũng đã phân tích một số quy phạm xung đột chủ yếu hiện nay
đang được các quốc gia trên thế giới áp dụng. Đây cũng chính là các bài học
kinh nghiệm cho Việt Nam trong việc xây dựng và thực thi pháp luật quốc gia
cũng như ký kết các Điều ước quốc tế để điều chỉnh quan hệ hôn nhân và gia
đình có yếu tố nước ngoài nói chung và ly hôn có yếu tố nước ngoài nói riêng.
26
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Nguyễn Hoàng Thùy Dương Ngọc Anh (Luận văn Thạc sĩ) (2007), Một
số vấn đề pháp lý về ly hôn có yếu tố nước ngoài.
2. Nông Quốc Bình (2002), “Các nguyên tắc pháp lý cơ bản điều chỉnh
quan hệ hôn nhân có yếu tố nước ngoài tại Việt Nam”, Tạp chí luật học, số
5/2002, Tr. 12 – 15.
3. Nông Quốc Bình (Luận án tiến sĩ luật học) (2003), Pháp luật điều chỉnh
quan hệ hôn nhân có yếu tố nước ngoài ở Việt Nam.
4. Bộ luật Dân sự 1995.
5. Bộ luật Dân sự 2005.
6. Bộ luật Dân sự 2015.
7. Bộ luật Tố tụng Dân sự 2004.
8. Bộ luật Tố tụng Dân sự 2015.
9. Công ước Lahaye 1993 về bảo vệ trẻ em và hợp tác trong lĩnh vực nuôi
con quốc tế.
10. Các Hiệp định hợp tác nuôi con nuôi giữa Việt Nam với Pháp
(01/02/2000); Đan Mạch (26/5/2003); Italia (13/06/2003); Ailen (23/09/2003);
Thụy Điển (04/02/2004); 3 cộng đồng ngôn ngữ thuộc vương quốc Bỉ
(17/3/2005); Canada (27/06/2005); bang Quessbec – Canada (15/9/2005); Thụy
Sĩ (20/12/2005) và Tây Ban Nhà (05/12/2007).
11. Các Mác – Ph.Ăngghen (1995), Toàn tập, tập 1, Nxb. Chính trị quốc gia.
12. Giáo trình Luật Hôn nhân và Gia đình Việt Nam (2008), Nxb. Công an
nhân dân, Hà Nội.
13. Hiến pháp nước Việt Nam dân chủ cộng hòa (1946).
71
14. Hiến pháp nước Việt Nam dân chủ cộng hòa (1959).
14. Hiến pháp nước cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt nam (1980).
16. Hiến pháp nước cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt nam (1992).
17. Hiến pháp nước cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt nam (2013).
18. Hiệp định tương trợ tư pháp và pháp lý về các vấn đề dân sự, gia đình,
lao động và hình sự giữa nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam với nýớc
Cộng hòa dân chủ Đức (1980), Hà Nội.
19. Hiệp định tương trợ tư pháp và pháp lý về các vấn đề dân sự, gia đình,
lao động và hình sự giữa nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam và nước
Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Xô Viết(1981), Hà Nội.
20. Hiệp định tương trợ tư pháp và pháp lý về các vấn đề dân sự, gia đình,
lao động và hình sự giữa nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam và Cộng
hòa xã hội chủ nghĩa Tiệp Khắc(1982), Hà Nội.
21. Hiệp định tương trợ tư pháp Việt Nam – Bugari.
22. Hiệp định tương trợ tư pháp Việt Nam – Liên bang Nga.
23. Hiệp định tương trợ tư pháp Việt Nam – Hungari.
24. Hiệp định tương trợ tư pháp Việt Nam – Cộng hòa dân chủ nhân dân Lào.
25. Hiệp định tương trợ tư pháp Việt Nam – Ba Lan.
26. Hiệp định tương trợ tư pháp Việt Nam – Ucraina.
27. Hiệp định tương trợ tư pháp Việt Nam – Mông Cổ.
28. Lưu Thị Hương (Khóa luận tốt nghiệp) (2011), Quan hệ hôn nhân có
yếu tố nước ngoài trong các Hiệp định tương trợ tư pháp giữa Việt Nam với
nước ngoài.
29. Luật Hôn nhân và Gia đình 1959.
30. Luật Hôn nhân và gia đình 1980.
72
31. Luật Hôn nhân và gia đình 2000.
32. Luật Hôn nhân và gia đình 2014.
33. Nguyễn Hồng Nam (2009), “Vài ý kiến về thẩm quyền giải quyết của Tòa
án Việt Nam đối với vụ án ly hôn có yếu tố nước ngoài”, Tạp chí Tòa án, số 13/2009.
34. Nghị quyết số 02/2000/NQ - HĐTP ngày 23/12/2000 về việc hướng
dẫn áp dụng một số quy định của Luật hôn nhân và gia đình năm 2000.
35. Nghị quyết số 01/2003/ NQ - HĐTP ngày 16/4/2003 về việc hướng
dẫn áp dụng pháp luật trong việc giải quyết một số loại tranh chấp dân sự, hôn
nhân gia đình.
36. Nghị quyết số 01/2005/NQ - HĐTP ngày 31/3/2005.
37. Nghị quyết số 02/2006/NQ - HĐTP ngày 12/5/2006 về việc hướng thi
hành các quy định trong Phần thứ hai "Thủ tục giải quyết vụ án tại Tòa án cấp sơ
thẩm" của Bộ luật tố tụng Dân sự.
38. Nghị quyết số 03/2012/NQ - HĐTP ngày 03/12/2012 về việc hướng
thi hành một số quy định trong Phần thứ nhất "những quy định chung" của Bộ
luật tố tụng Dân sự đã được sửa đổi, bổ sung theo Luật sửa đổi, bổ sung một số
điều của Bộ luật tố tụng dân sự.
39. Nghị quyết số 04/2012/NQ - HĐTP ngày 03/12/2012 về việc hướng
thi hành một số quy định về "Chứng minh và chứng cứ" của Bộ luật tố tụng Dân
sự đã được sửa đổi, bổ sung theo Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Bộ luật
tố tụng dân sự.
40. Nghị quyết số 05/2012/NQ - HĐTP ngày 03/12/2012 về việc hướng
thi hành một số quy định trong Phần thứ hai "Thủ tục giải quyết tại Tòa án cấp
sơ thẩm" của Bộ luật tố tụng dân sự đã được sửa đổi, bổ sung theo Luật sửa đổi,
bổ sung một số điều của Bộ luật tố tụng Dân sự.
73
41. Lê Thị Thanh, Trương Hồng Quang (2011), “Pháp luật Việt Nam về quan
hệ hôn nhân có yếu tố nước ngoài”, Tạp chí luật học, số 9/2011, Tr. 50 – 59.13.
42. Bành Quốc Tuấn, Nguyễn Văn Tiến, (2012), “Quan hệ hôn nhân có
yếu tố nước ngoài tại Việt Nam – nhìn từ góc độ thực tiễn”, Tạp chí khoa học
pháp lý, số 5/2012, Tr. 34 – 41.14.
43. Bành Quốc Tuấn (2015), “Hoàn thiện pháp luật điều chỉnh quan hệ
hôn nhân có yếu tố nước ngoài tại Việt Nam”, Tạp chí nghên cứu lập pháp, số
21/2013, Tr. 28 – 34.
44. Bành Quốc Tuấn (2015), “Những điểm tiến bộ của luật Hôn nhân và
gia đình 2014 về luật áp dụng điều chỉnh quan hệ hôn nhân có yếu tố nước
ngoài”, số 2/2015, Tr. 57 – 63.
