612
GIÁO DỤC QUYỀN CON NGƯỜI TRONG CHƯƠNG TRÌNH GIÁO
DỤC PHỔ THÔNG CHO HỌC SINH TRUNG HỌC CƠ SỞ HIỆN NAY
Ngô Việt Hoàn
Vụ Giáo dục Trung học, Bộ Giáo dục và Đào tạo
TÓM TẮT
Đổi mới, nâng cao hiệu quả giáo dục phổ thông trong giai đoạn hiện nay
là rất cần thiết, vì Việt Nam đang trong quá trình đổi mới căn bản, toàn diện giáo
dục và đào tạo. Yêu cầu chuyển biến về chất giữa mục tiêu giáo dục kiến thức
sang mục tiêu giáo dục nhân cách là hướng đi đúng đắn, phù hợp với xu hướng
chung của các nước trên thế giới. Để làm được điều này, các hoạt động giáo dục
nhân cách, giúp học sinh nhận diện, hiểu và vận dụng các quyền con người vào
thực tiễn đời sống có ý nghĩa quyết định đến việc hình thành nhân cách học sinh
một cách toàn diện và bền vững. Từ đánh giá thực trạng để đưa ra các giải pháp
phù hợp với tiến trình đổi mới nền giáo dục quốc gia cũng như việc triển khai
đổi mới chương trình giáo dục phổ thông ở nước ta hiện nay.
Từ khoá: Giáo dục phổ thông; trung học cơ sở; quyền con người; Việt Nam
1. Đặt vấn đề
Giáo dục quyền con người cho học sinh THCS là một trong những bước
khởi đầu cho bảo đảm sự phát triển toàn diện của học sinh phổ thông. Giáo dục
quyền con người cho học sinh phổ thông ở nước ta được thiết kế trong chương
trình giáo dục phổ thông.
Giáo dục quyền con người cho học sinh nói riêng cũng được quan tâm
đặc biệt, qua đó xây dựng văn hóa quyền con người ngay từ lứa tuổi thanh, thiếu
niên, các chủ nhân, công dân của từng quốc gia. Giáo dục quyền con người vừa
mang tính phổ biến, vừa mang tính đặc thù, phù hợp với điều kiện cụ thể của mỗi
quốc gia. Trong đó, các nguyên tắc cơ bản của luật pháp quốc tế về quyền con
người. Quyền con người luôn được dựa trên cơ sở đạo đức và hiến pháp, pháp
luật. Giáo dục quyền con người phải bắt đầu từ nhận thức đúng đắn về quyền
con người, mục đích, yêu cầu của giáo dục quyền con người. Đây là điều kiện
căn bản để hình thành ý thức quyền con người.
Giáo dục quyền con người nhằm hướng tới năng lực, kỹ năng thực hành,
bảo vệ quyền con người cho bản thân mỗi cá nhân và cho những người khác. Đó
chính là mục đích, yêu cầu của giáo dục quyền con người, từ nhận thức tới hành
động tự bảo vệ quyền con người cho bản thân và cho người khác là cả một quá
613
trình lâu dài. Xây dựng văn hóa nhân quyền phải bắt đầu từ việc giáo dục quyền
con người cùng với nhiều biện pháp khác. Không chỉ trang bị kiến thức, kỹ năng
bảo vệ quyền con người mà giáo dục quyền con người còn nhằm xây dựng tính
tích cực chính trị pháp lý cho các cá nhân trong việc đấu tranh với những hành
vi xâm phạm, coi thường quyền con người.
Tôn trọng, bảo đảm sự đa dạng trong giáo dục quyền con người sao cho phù
hợp với điều kiện của các quốc gia, các lĩnh vực hoạt động, các nhóm đối tượng xã
hội. Từ đó cần xác định đa dạng về nội dung, hình thức, phương pháp, hình thức
giáo dục quyền con người để hướng tới giáo dục quyền con người cho mọi đối tượng
là xu hướng phát triển tất yếu của hoạt động giáo dục quyền con người.
Học sinh THCS là một đối tượng cần phải được giáo dục quyền con người,
vì đây là chủ thể đang trong quá trình phát triển, hoàn thiện tâm sinh lý và nhân
cách để sẵn sàng thực hiện trách nhiệm công dân và là chủ thể pháp luật độc lập.
Việc thực hiện giáo dục quyền con người cho học sinh THCS được thực hiện dựa
trên nguyên lý của giáo dục quyền con người và có xem xét đến đặc thù về tâm
sinh lý lứa tuổi để thiết kế nội dung, sử dụng phương pháp, xác định mục tiêu
giáo dục quyền con người. Nội dung giáo dục quyền con người cho học sinh
THCS chịu sự chi phối mạnh mẽ của mục tiêu, nội dung chương trình giáo dục
phổ thông. Đây là những vấn đề cần được quan tâm luận giải để có được cơ sở
khoa học vững chắc cho hoạt động giáo dục quyền con người cho học sinh
THCS. Trong điều kiện đổi mới căn bản, toàn diện nền giáo dục quốc dân, giáo
dục phổ thông nói chung, giáo dục quyền con người cho học sinh THCS nói
riêng cần phải được thay đổi dựa trên các quan điểm và giải pháp nào?
2. Nội dung nghiên cứu
2.1. Tổng quan về giáo dục quyền con người cho học sinh
2.1.1. Khái niệm giáo dục quyền con người cho học sinh
Giáo dục quyền con người cho học sinh phổ thông là hoạt động có mục
đích, có tổ chức, có kế hoạch của các trường phổ thông nhằm trang bị những
kiến thức về quyền con người cho học sinh phổ thông, hình thành ý thức, thái độ
và hành vi tôn trọng, bảo vệ quyền con người của bản thân và của những người
khác, trang bị kỹ năng sử dụng, bảo vệ quyền con người, ý thức trách nhiệm đối
với cộng đồng, xã hội.
2.1.2. Vai trò của giáo dục quyền con người cho học sinh
Giáo dục quyền con người cho học sinh góp phần:
- Bảo đảm yêu cầu giáo dục toàn diện của bậc giáo dục phổ thông, từ đó
bảo đảm sự phát triển toàn diện cho con người;
614
- Hình thành ý thức tôn trọng, bảo vệ, thúc đẩy và đấu tranh cho quyền
con người, từ đó góp phần xây dựng văn hóa quyền con người;
- Bảo đảm cho việc hiện thực hóa quyền con người;
- Xây dựng nhà trường thân thiện, học sinh tích cực và phòng ngừa bạo
lực học đường.
2.1.3. Mục tiêu của giáo dục quyền con người cho học sinh:
- Về mục tiêu nhận thức, hoạt động giáo dục quyền con người cho học
sinh bảo đảm rằng, tất cả học sinh được cung cấp kiến thức cơ bản về quyền con
người, nhất là các quyền cơ bản của con người thông qua các khái niệm, phạm
trù cơ bản mang tính chìa khoá (như tự do, bình đẳng, nhân phẩm con người hoặc
bảo vệ trước sự phân biệt đối xử), qua đó giúp học sinh có được những kiến thức
cơ bản về quyền con người, trong đó nhấn mạnh đến các quyền có liên quan trực
tiếp đến lứa tuổi học sinh.
- Về mục tiêu hiệu quả, hoạt động giáo dục quyền con người cho học sinh
phải tạo ra được sự thay đổi về nhận thức, hành động, cách cư xử các quan hệ xã
hội do học sinh thiết lập từ quan hệ gia đình, quan hệ với thầy cô, quan hệ bạn
bè... dựa trên quyền con người. Cụ thể hoạt động giáo dục quyền con người cho
học sinh phải đạt được các hiệu quả:
+ Hình thành cho học sinh ý thức tôn trọng quyền con người bằng những
thái độ tích cực thông qua việc khích lệ cá nhân thực hiện có ý thức các quyền
riêng và chú ý tôn trọng quyền của người khác; hình thành ở học sinh sự độ
lượng, trách nhiệm và lòng can đảm; tăng cường sự đoàn kết cùng với con người
ở tất cả các nơi trên thế giới và cung cấp cho họ động lực đấu tranh vì quyền con
người.
+ Tạo dựng niềm tin, động cơ thúc đẩy các hành động thực tế, thói quen
xử sự hợp pháp, phù hợp với các chuẩn mực đạo đức xã hội từ đó thiết lập văn
hóa quyền con người ngay từ khi còn là học sinh. Bởi lẽ, giáo dục pháp luật nói
chung, giáo dục quyền con người nói riêng không chỉ nhằm mục đích phòng
ngừa vi phạm pháp luật mà còn thúc đẩy sự hình thành ở học sinh ý thức, hành
vi đạo đức, các định hướng, nguyên tắc sống trên cơ sở tôn trọng các giá trị sống,
các quyền, tự do của bản thân và của tất cả những người khác.
Như vậy, giáo dục quyền con người cho học sinh phải được xem như một
sự chuẩn bị cho học sinh tham gia có trách nhiệm vào xã hội và cùng với đó như
là sự đóng góp đối với sự duy trì và an toàn của văn hoá dân chủ và tự do. Yêu
cầu tham gia có trách nhiệm vào các quan hệ xã hội chỉ có thể đạt được nếu học
615
sinh có được nền tảng kiến thức, kỹ năng được thúc đẩy bằng niềm tin, ý thức
tôn trọng quyền con người.
2.2. Thực trạng nội dung giáo dục quyền con người cho học sinh
2.2.1. Nội dung quyền con người cho học sinh THCS trong môn học giáo dục
công dân
Ở cấp THCS, môn Giáo dục công dân là môn học bắt buộc, thuộc giai
đoạn giáo dục cơ bản, gồm 4 mạch nội dung: giáo dục đạo đức, giáo dục kĩ năng
sống, giáo dục pháp luật và giáo dục kinh tế. Những nội dung này giúp học sinh:
- Có hiểu biết về những chuẩn mực đạo đức, pháp luật cơ bản và giá trị, ý
nghĩa của các chuẩn mực đó; tự hào về truyền thống gia đình, quê hương, dân
tộc; tôn trọng, khoan dung, quan tâm, giúp đỡ người khác; tự giác, tích cực học
tập và lao động; có thái độ đúng đắn, rõ ràng trước các hiện tượng, sự kiện trong
đời sống; có trách nhiệm với bản thân, gia đình, nhà trường, xã hội, công việc và
môi trường sống.
- Có tri thức phổ thông, cơ bản về đạo đức, kĩ năng sống, kinh tế, pháp
luật; đánh giá được thái độ, hành vi của bản thân và người khác; tự điều chỉnh
và nhắc nhở, giúp đỡ bạn bè, người thân điều chỉnh thái độ, hành vi theo chuẩn
mực đạo đức, pháp luật; thực hiện được các công việc để đạt mục tiêu, kế hoạch
hoàn thiện, phát triển bản thân; biết cách thiết lập, duy trì mối quan hệ hoà hợp
với những người xung quanh, thích ứng với xã hội biến đổi và giải quyết các vấn
đề đơn giản trong đời sống của cá nhân, cộng đồng phù hợp với giá trị văn hoá,
chuẩn mực đạo đức, quy tắc của cộng đồng, quy định của pháp luật và lứa tuổi.
2.2.2. Khảo sát quan điểm của giáo viên về việc nội dung quyền con người trong
chương trình giáo dục phổ thông
Bảng 1. Kết quả khảo sát quan điểm của giáo viên về việc nội dung
quyền con người vào chương trình giáo dục phổ thông (n=125)
TT
Mức độ đánh giá
Số phiếu
Tỷ lệ (%)
1
Rất phù hợp
75
60.0
2
Phù hợp
48
38.4
3
Không phù hợp
02
1.6
4
Ý kiến khác
0
0
Qua kết quả khảo sát 125 thầy cô giảng dạy trên địa bàn Thành phố Hà
Nội năm học 2023 - 2024 cho thấy, đại đa số các thầy cô đều cho rằng việc trang
bị kiến thức về quyền con người, kỹ năng sử dụng, thực hành đối với học sinh
và thực tiễn cuộc sống là rất cần thiết. Vấn đề quan trọng hơn cả là nội dung,
616
hình thức, phương pháp giáo dục quyền con người phải phù hợp với đối tượng
học sinh và thực tiễn cuộc sống.
2.2.3. Thực trạng hình thức và phương pháp giáo dục quyền con người cho
học sinh
Từ thực trạng chương trình giáo dục phổ thông vẫn còn nhiều điểm nặng
giáo dục chính trị, nhẹ giáo dục kỹ năng sống, coi trọng lý thuyết, chưa chú ý
vận dụng, thực hành, chưa yêu cầu thể hiện qua việc làm và hành vi cụ thể trong
đời sống. Khi lên lớp, nhiều bài học còn khô khan, gượng ép, chưa phù hợp với
đặc điểm tâm lí, tình cảm của học sinh; một số kiến thức triết học, kinh tế, chính
trị, chủ nghĩa xã hội khoa học... khá trừu tượng, khó hiểu đối với học sinh THCS,
chưa chú ý đúng mức tính liên thông, tích hợp nội dung dạy học môn giáo dục
công dân với các môn học khác nên việc đổi mới phương pháp dạy học và kiểm
tra đánh giá chưa rõ, chủ yếu vẫn dạy chay, đọc chép, lệ thuộc nhiều vào sách
giáo khoa và tài liệu hướng dẫn giảng dạy, thiếu sáng tạo trong tổ chức các hoạt
động dạy học (Bảng 2). Công tác kiểm tra, đánh giá kết quả học tập còn nặng về
hình thức, phổ biến vẫn là kiểm tra kiến thức, chưa chú trọng kiểm tra đánh giá
năng lực, phẩm chất của học sinh.
Bảng 2. Kết quả khảo sát giáo viên sử dụng phương pháp giáo dục
quyền con người trong chương trình giáo dục phổ thông (n=125)
TT
Phương pháp s dụng
Số
phiếu
1
Phương pháp truyền thống Thầy đọc – Trò chép
49
2
Phương pháp dạy học tích cực (thông qua tổ chức
hoạt động)
38
3
Kết hợp đọc chép và nêu ý kiến của học sinh
21
4
Học sinh chủ động tìm hiểu nội dung bài học và rút
ra ý nghĩa nội dung bài học, liên hệ với vấn đề bảo
đảm quyền con người
17
2.2.4. Thực trạng phương tiện giáo dục quyền con người cho học sinh THCS
Phương tiện giáo dục quyền con người cho học sinh THCS được hiểu là
những giáo cụ cần thiết để giáo viên phổ thông sử dụng trong quá trình lên lớp
để truyền đạt kiến thức quyền con người cho học sinh. Các phương tiện giáo dục
quyền con người cho học sinh bao gồm: sách giáo khoa, các mô hình hoặc tình
huống được sử dụng trong môn học, tài liệu bồi dưỡng giáo viên giáo dục công
dân, cẩm nang giáo dục quyền con người cho giáo viên các trường phổ thông…
Tuy nhiên, các kiến thức lý luận về quyền con người, tập huấn về phương pháp