1
LỜI NÓI ĐẦU
Trong mọi thời đại, bản đồ luôn giữ một vai trò quan trọng trong tất cả mọi
lĩnh vực của cuộc sống. Vì vậy, việc học tập và nghiên cứu lĩnh vực khoa học kỹ
thuật về bản đồ là hết sức cần thiết. Nhằm phù hợp với chương trình giảng dạy
mới, phục vụ học tập và nghiên cứu, nâng cao chất lượng đào tạo sinh viên trong
các trường đại học, chúng tôi đã biên soạn cuốn giáo trình “Bản đồ học”.
Giáo trình gồm 7 chương với các nội dung chính:
Chương 1: Tổng quan về bản đồ học
Chương 2: Lý thuyết chung về phép chiếu bản đồ
Chương 3: Tổ chức thành lập và tổng quát hoá bản đồ
Chương 4: Phân loại các bản đồ và tập bản đồ
Chương 5: Các phương pháp thành lập, hiệu chỉnh bản đồ
Chương 6: Thiết kế biên tập và thành lập bản đồ
Chương 7: Sử dụng bản đồ
Giáo trình này nhằm phục vụ sinh viên ngành bản đồ và các ngành học
khác có liên quan, quan tâm tới công nghệ sản xuất bản đồ.
Trong quá trình biên soạn, chúng tôi đã cố gắng diễn đạt xúc tích, cập
nhật những thông tin mới, những thay đổi liên quan tới lĩnh vực bản đồ do Bộ
Tài nguyên và Môi trường ban hành. Song do thời gian và khả năng có hạn nên
cuốn sách vẫn không thể tránh khỏi những sai sót. Rất mong được sự góp ý của
các đồng nghiệp và bạn đọc để cuốn sách này được hoàn chỉnh hơn trong đợt
tái bản lần sau.
Xin chân thành cảm ơn!
Tác giả
2
MỤC LỤC
LỜI NÓI ĐẦU .......................................................................................................... 1
CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VỀ BẢN ĐỒ HỌC .................................................. 4
1.1. Đối tượng và nhiệm vụ của bản đồ ...................................................................... 4
1.2. Định nghĩa và tính chất bản đồ ............................................................................ 6
1.3. Phân loại bản đồ .................................................................................................. 7
1.4. Các yếu tố của bản đồ .......................................................................................... 8
1.5. Lược sử phát triển của bản đồ học ....................................................................... 9
1.6. Triển vọng phát triển của bản đồ học ................................................................ 20
1.7. Vai trò của bản đồ trong thực tiễn và khoa học ................................................. 21
CHƯƠNG 2: LÝ THUYẾT CHUNG VỀ PHÉP CHIẾU BẢN ĐỒ ................. 23
2.1. Lý thuyết chung về phép chiếu bản đồ .............................................................. 23
2.2. Phân loại phép chiếu bản đồ .............................................................................. 32
2.3. Phân mảnh và đánh số bản đồ địa hình .............................................................. 65
CHƯƠNG 3: TỔ CHỨC THÀNH LẬP VÀ TỔNG QUÁT HOÁ BẢN
ĐỒ…73
3.1. Công tác tổ chức thành lập bản đồ ..................................................................... 73
3.2. Tổng quát hoá bản đồ ........................................................................................ 78
CHƯƠNG 4: PHÂN LOẠI CÁC BẢN ĐỒ VÀ TẬP BẢN ĐỒ ......................... 93
4.1. Các nguyên tắc phân loại bản đồ ....................................................................... 93
4.2. Phân loại bản đồ theo tỷ lệ và lãnh thổ .............................................................. 95
4.3. Phân loại bản đồ theo nội dung.......................................................................... 96
4.4. Phân loại bản đồ theo mục đích sử dụng ........................................................... 99
4.5. Các kiểu bản đồ địa lý ..................................................................................... 101
4.6. Những khái niệm cơ bản về tập bản đồ ........................................................... 104
CHƯƠNG 5: CÁC PHƯƠNG PHÁP THÀNH LẬP HIỆU CHỈNH BẢN ĐỒ
ĐỊA HÌNH ............................................................................................................ 109
5.1. Bản đồ địa hình................................................................................................ 109
5.2. Bản đồ địa hình khái quát………………………………………………..
109
CHƯƠNG 6: THIẾT KẾ BIÊN TẬP VÀ THÀNH LẬP BẢN ĐỒ ................ 138
6.1. Cơ sở lý thuyết thiết kế, biên tập và thành lập bản đồ ..................................... 138
6.2. Thiết kế bản đồ ................................................................................................ 147
6.3. Các công tác chuẩn bị và biên tập bản đồ ........................................................ 165
6.4. Lý thuyết chung về thành lập bản đồ gốc ........................................................ 176
6.5. Các thiết bị kỹ thuật được sử dụng trong sản xuất bản đồ ............................... 186
6.6. Thiết kế biên tập và thành lập bản đồ địa lý chung .......................................... 189
6.7. Thiết kế biên tập và thành lập bản đồ chuyên đề ............................................. 199
CHƯƠNG 7: SỬ DỤNG BẢN ĐỒ ..................................................................... 210
7.1. Khái niệm chung ............................................................................................. 210
7.2. Các phương pháp xác định một số yếu tố trên bản đồ ..................................... 210
7.3. Xác định một số chỉ tiêu hình thái ................................................................... 212
7.4. Độ chính xác của bản đồ và độ chính xác kỹ thuật .......................................... 214
3
TÀI LIỆU THAM
KHẢO…………………………………………………..211
4
CHƯƠNG 1:
TỔNG QUAN VỀ BẢN ĐỒ HỌC
1.1. Đối tượng và nhiệm vụ của bản đồ
Bản đồ học là lĩnh vực khoa học kỹ thuật về bản đồ, về các tính chất,
phương pháp thành lập và sử dụng bản đồ.
Đối tượng nhận thức của bản đồ học là không gian cụ thể của các đối
tượng, hiện tượng thực tế khách quan và những biến đổi của chúng theo thời gian.
Bản đồ học bao gồm các vấn đề rộng lớn về bản chất và phương pháp
truyền đạt thể hiện các thông tin về tự nhiên và xã hội của bề mặt khu vực bản
đồ thể hiện. Rất nhiều ngành khoa học kỹ thuật có liên quan và cần sử dụng
bản đồ. Bản đồ rất cần cho sự phát triển kinh tế quốc dân, cho tìm kiếm và
quản lý tài nguyên, khoáng sản, cho thiết kế các công trình công, nông nghiệp,
cho quy hoạch, quản lý đất đai,...
Hiện nay bản đồ là tài liệu quan trọng để giải quyết các nhiệm vụ khoa
học kỹ thuật, là phương pháp thể hiện thông tin trong hệ thống thông tin địa lý
của mỗi khu vực và quốc gia.
Bản đồ học bao gồm nhiều bộ môn khoa học kỹ thuật có quan hệ chặt
chẽ với nhau, nhưng mỗi bộ môn lại có chức năng riêng:
- Cơ sở lý thuyết của bản đồ (bản đồ học đại cương): Nghiên cứu bản đồ
các loại, tính chất và các yếu tố của bản đồ, khả năng sử dụng các bản đồ trong
thực tế, lịch sử phát triển của bản đồ học.
- Toán bản đồ: Nghiên cứu các phương pháp chiếu bề mặt toán học (elipxôit
hoặc mặt cầu) của trái đất lên mặt phẳng, các tính chất, các phương pháp đánh giá và
lựa chọn các phép chiếu bản đồ và các yếu tố khác thuộc cơ sở toán học của bản đồ.
- Thiết kế và thành lập bản đồ: Đó là một trong những bộ môn quan
trọng nhất của bản đồ học. Nó nghiên cứu và xây dựng lý thuyết tổng quát hoá
bản đồ, công nghệ thiết kế bản đồ, các nguyên tắc biên tập và thành lập bản đồ
bằng phương pháp trong phòng.
5
- Trình bày bản đồ: Nghiên cứu các phương pháp và phương tiện trình
bày màu sắc và hình vẽ của các bản đồ, đồng thời nghiên cứu những vấn đề
thiết kế các ký hiệu quy ước.
- In bản đồ: Nghiên cứu các phương pháp chế in và in hàng loạt các bản đồ.
- Sử dụng bản đồ: Đó là bộ phận của bản đồ học, trong đó nghiên cứu
những phương hướng và phương pháp sử dụng các bản đồ và đánh giá độ tin
cậy, độ chính xác của các kết quả thu nhận từ bản đồ.
- Kinh tế và tổ chức sản xuất b¶n ®å: Môn học này nghiên cứu về các
mặt kinh tế và các biện pháp tổ chức hợp lý hoá sản xuất bản đồ.
- Tự động hoá sản xuất bản đồ: Nghiên cứu, ứng dụng các thành tựu
khoa học kỹ thuật (điện tử - tin học, cơ khí hoá, điều khiển học,...) vào các công
đoạn sản xuất bản đồ.
Bản đồ học có liên quan chặt chẽ với nhiều bộ môn khoa học khác, đặc
biệt là với trắc địa cao cấp, trắc địa địa hình, thiên văn học, địa lý học. Những
mối quan hệ đó hầu hết là có tính chất hai chiều. Bản đồ học dùng các kết quả
nghiên cứu của các môn khoa học đó để biên soạn nội dung bản đồ hoặc làm cơ
sở toán học để thiết kế nội dung. Các khoa học khác dùng bản đồ và các
phương pháp bản đồ để giải quyết những vấn đề thực tế của mình.
Trắc địa cao cấp, thiên văn học và trọng lực học cung cấp cho bản đồ những
số liệu về hình dạng, kích thước trái đất, toạ độ các điểm của lưới khống chế đo đạc.
Trắc địa địa hình và trắc địa ảnh bằng các phương pháp đo vẽ khác nhau,
cung cấp cho bản đồ học những tài liệu bản đồ đầu tiên trên để nghiên cứu bề
mặt trái đất và là tài liệu gốc để xây dựng các bản đồ khác.
Địa lý học nghiên cứu bản chất của hiện tượng tự nhiên, kinh tế - xã hội,
nguồn gốc của chúng, những mối quan hệ tương quan và sự phân bố của chúng
trên mặt đất. Đó chính là cơ sở phản ánh đúng đắn các đối tượng và các hiện
tượng trên bản đồ.
Ngoài ra, bản đồ học còn có mối liên hệ với nhiều môn khoa học khác
như địa chất, địa mạo, thổ nhưỡng, lịch sử,…