Giáo trình Quản lý tổng hợp vùng ven bờ - Nguyễn Mộng

1<br /> <br /> Chương 1.<br /> <br /> KHÁI NIỆM VÙNG VEN BỜ VÀ QUẢN LÝ TỔNG<br /> HỢP VÙNG VEN BỜ<br /> Vùng ven bờ luôn là nơi được con người quan tâm do nguồn tài nguyên của nó. Đây là<br /> nơi có vùng đồng bằng màu mỡ và tài nguyên biển phong phú, vùng ven bờ cũng là nơi dễ<br /> dàng cho sự tiếp cận của thị trường quốc tế. Nó tạo ra không gian sống, các tài nguyên sinh<br /> vật và phi sinh vật cho các hoạt động của con người và có chức năng điều hoà đối với môi<br /> trường tự nhiên cũng như môi trường nhân tạo.<br /> Vùng ven bờ là trọng tâm của nhiều ngành kinh tế quốc gia, là nơi mà phần lớn các hoạt<br /> động về kinh tế, xã hội diễn ra và cũng là nơi mà tác động của các hoạt động này nhiều nhất.<br /> Đối với những nước có vùng bờ, hơn một nữa dân số sống tại đây và tầm quan trọng của vùng<br /> ven bờ còn gia tăng trong tương lai do sự gia tăng không ngừng của việc di dân từ các vùng<br /> sâu trong lãnh thổ tới đây. Do vậy, không ngạc nhiên khi có sự xung đột sâu sắc giữa nhu cầu<br /> tiêu dùng hiện nay đối với tài nguyên và việc đảm bảo cho việc tiêu thụ tài nguyên đó trong<br /> tương lai. Trong một số quốc gia, sự xung đột đó đã đạt đến mức nguy cấp do phần lớn vùng<br /> ven bờ đã bị ô nhiễm do các nguồn khác nhau. Rất nhiều hoạt động phát triển đô thị, công<br /> nghiệp và nông nghiệp trên vùng ven biển là nằm trong vùng đất ngập nước ven biển có năng<br /> suất cao và các dự án phát triển đang làm biến đổi hệ sinh thái ven biển trên một qui mô rất<br /> lớn. Nước thải từ hầu hết các đô thị và khu công nghiệp trên thế giới đổ trực tiếp vào biển<br /> hoặc gián tiếp qua các hệ thống sông mà không được xử lý hoặc xử lý rất ít. Nghề cá bị sa sút,<br /> đất ngập nước bị khô, các rạn san hô bị phá hủy, các bãi biển bị xuống cấp,...<br /> Để các vùng ven bờ được duy trì và bảo vệ, cần phải có hành động hiệu quả và kịp thời.<br /> Để giải quyết cho yêu cầu này, một hệ thống quản lý đã được hình thành: Quản lý tổng hợp<br /> vùng ven bờ: (ICZM, Integrated Coastal Zone Management).<br /> Quản lý tổng hợp vùng ven bờ (QLTHVB) có thể cho phép giải quyết các vấn đề nảy<br /> sinh trong phát triển như:<br /> •<br /> Tăng dân số ở vùng ven biển, đô thị hoá, cạnh tranh đất đai, nguồn nước và các vấn<br /> đề liên quan đến ô nhiễm.<br /> •<br /> Sự dâng cao của mức nước biển làm cho nhiều quốc gia ven biển dễ bị ảnh hưởng<br /> của lụt lội và đe dọa cuộc sống và các hoạt động kinh tế.<br /> •<br /> Quản lý tài nguyên kém làm tăng phạm vi ảnh hưởng và tính khốc liệt của các tai<br /> biến thiên nhiên như bão lụt, xói lở bờ biển,... đối với cuộc sống và dân cư.<br /> •<br /> Tài nguyên bị khai thác quá mức và sử dụng không hợp lý, ví dụ như vấn đề khai<br /> thác cạn kiệt các loài thuỷ hải sản, khai thác san hô làm vật liệu xây dựng, phá rừng<br /> ngập mặn để nuôi tôm.<br /> <br /> I. Khái niệm vùng ven bờ<br /> Hầu hết các hướng dẫn QLTHVB được xuất bản đều đồng ý rằng vùng ven bờ là khu<br /> vực có giao diện khá hẹp giữa biển và đất liền. Đó là nơi các quá trình sinh thái phụ thuộc vào<br /> sự tác động lẫn nhau giữa đất liền và biển, các tác động này diễn ra khá phức tạp và nhạy<br /> cảm.<br /> Vùng ven bờ thường được hiểu như là nơi tương tác giữa đất và biển, bao gồm các môi<br /> trường ven bờ cũng như vùng nước kế cận. Các thành phần của nó bao gồm các vùng châu<br /> thổ, vùng đồng bằng ven biển, các vùng đất ngập nước, các bãi biển và cồn cát, các rạn san<br /> hô, các vùng rừng ngập mặn, đầm phá, và các đặc trưng ven bờ khác. Khái niệm vùng ven bờ<br /> thường được xác định một cách tùy tiện, hơi khác nhau giữa các quốc gia và thường dựa vào<br /> giới hạn pháp lý và ranh giới hành chánh. Ngoài ra, còn có những sai khác về địa văn<br /> <br /> 2<br /> <br /> (physiography), sinh thái và kinh tế giữa các vùng khác nhau, do đó không có một định nghĩa<br /> được chấp nhận rộng rãi về vùng ven bờ. Thay vào đó, có nhiều định nghĩa bổ sung phục vụ<br /> cho những mục đích quản lý khác nhau, trong đó vấn đề ranh giới cần được xem xét. Ví dụ ở<br /> một số nước Châu Âu, vùng ven bờ mở rộng ra tới vùng lãnh hải, một số nước khác thì lấy<br /> đường đẳng sâu làm giới hạn. Còn về ranh giới đất liền thì cũng rất mơ hồ do tác động của<br /> biển vào khí hậu có thể vào đến vùng nội địa bên trong cũng như vùng đồng bằng ngập lụt<br /> rộng lớn.<br /> Vấn đề ranh giới vùng ven bờ có thể được xác định một cách thực tế bao gồm các khu<br /> vực và các hoạt động liên quan đến vấn đề quản lý mà chương trình sẽ nhắm vào. Trong nhiều<br /> trường hợp, ranh giới vùng đất và biển được chọn thường có một khoảng cách nhất định với<br /> một mốc tự nhiên chẳng hạn như là mức nước thấp trung bình (MLWM, Mean Low Water<br /> Mark) hay mức nước cao trung bình (MHWM, Mean High Water Mark).<br /> Bảng 1. Một số ví dụ về ranh giới vùng ven bờ<br /> Nước, bang<br /> <br /> Ranh giới đất liền<br /> <br /> Ranh giới biển<br /> <br /> Rhode Island<br /> <br /> 200 bộ kể từ bờ biển<br /> <br /> Vùng lãnh hải (3 dặm)<br /> <br /> Hawaii<br /> <br /> Tất cả đất liền trừ vùng các khu rừng Vùng nước của Bang<br /> bảo vệ<br /> <br /> Brunei<br /> <br /> Tất cả vùng đất liền và nước cách Từ MHWM đến 200 m nước sâu<br /> MHWM 1 km<br /> <br /> Singapore<br /> <br /> Toàn bộ đất liền<br /> <br /> Vùng lãnh hải và các đảo xa bờ<br /> <br /> Sri Lanka<br /> <br /> 300 m từ MHWM<br /> <br /> 2 km từ MLWM<br /> <br /> Malaysia<br /> <br /> Ranh giới huyện<br /> <br /> 20 km từ bờ<br /> <br /> Theo IUCN (1986), vùng ven bờ được định nghĩa như sau: "là vùng ở đó đất và biển<br /> tương tác với nhau, trong đó ranh giới về đất liền được xác định bởi giới hạn các ảnh hưởng<br /> của biển đến đất và ranh giới về biển được xác định bởi giới hạn các ảnh hưởng của đất và<br /> nước ngọt đến biển."<br /> Theo World Bank, vùng ven bờ được hiểu là "... dựa vào những mục tiêu thực tiễn, mà<br /> vùng ven bờ là một vùng đặc biệt có những thuộc tính đặc biệt, mà ranh giới được xác định,<br /> thường dựa vào những vấn đề được giải quyết"<br /> Ngoài ra còn có một số thuật ngữ khác được sử dụng trong QLTHVB bao gồm:<br /> •<br /> Vùng ven biển (Coastal area): về mặt địa lý thì rộng hơn vùng ven bờ, đường biên<br /> của nó mở rộng về phía đất liền hơn. Vùng ven bờ chỉ là một phần của khu vực<br /> ven biển. Điều này rất quan trọng, đứng trên phương diện chức năng, bởi trong<br /> nhiều quy trình về môi trường, nhân khẩu, kinh tế và xã hội trên thực tế bắt nguồn<br /> từ vùng ven biển rộng lớn, tuy nhiên những biểu hiện của chúng chỉ thấy rõ được<br /> trong phạm vi vùng ven bờ.<br /> •<br /> Vùng nước ven biển (Coastal water): vành đai hẹp gần bờ có nước biển và nước<br /> cửa sông.<br /> •<br /> Vùng gian triều (Intertidal area): vùng giữa đường ngập triều khi triều thấp nhất và<br /> đường ngập triều khi triều cao nhất (phần đất liền chịu tác động của thủy triều).<br /> •<br /> Vùng bờ biển (Coastline): đường tiếp xúc tại điểm chia cắt đất liền với các vùng<br /> nước ven biển.<br /> •<br /> Vùng đất ven bờ (Shore lands): vùng đất liền xuống tới đường biên cao nhất bị ảnh<br /> hưởng bởi thủy triều<br /> <br /> 3<br /> <br /> Do có nhiều sự khác nhau trong định nghĩa về khái niệm vùng ven bờ, có một số vấn để<br /> thường nảy sinh trong quá trình thực thi quản lý tổng hợp vùng ven bờ. Thứ nhất, pháp luật<br /> quốc gia liên quan tới giải quyết vấn đề này, nếu nó tồn tại, thường không rõ ràng trong việc<br /> đưa ra những định nghĩa và tiêu chí biên giới vùng ven bờ một cách chính xác. Thứ hai,<br /> thường các ranh giới được xác định theo qui định của hành chính không đồng nhất với ranh<br /> giới của hệ sinh thái. Thứ ba, việc quản lý các vùng ven bờ xuyên quốc gia thường rất khó<br /> khăn do nó liên quan tới lợi ích từng quốc gia. Ngoài ra, pháp chế và sự phân định đới bờ có<br /> thể có sự khác nhau rất lớn giữa các quốc gia cận kề nhau.<br /> Như vậy có thể thấy là định nghĩa về vùng ven bờ thường phục vụ và hỗ trợ cho các kế<br /> hoạch chính trị, chính sách để cân bằng nhu cầu đối với tài nguyên và giải quyết các xung đột<br /> nhiều mặt trong vấn đề sử dụng tài nguyên.<br /> Do vậy, định nghĩa vùng ven bờ phải phản ảnh các tiếp cận tổng hợp bao gồm (a) vùng<br /> ven bờ được quản lý là một hệ tổng hợp về tài nguyên và sử dụng tài nguyên và (b) chức năng<br /> quản lý phối hợp giữa các tổ chức khác nhau liên quan đến qui hoạch và thực thi.<br /> Để định nghĩa về vùng ven bờ tiếp tục được chuẩn bị kỹ lưỡng và cập nhật trong các dự<br /> án của các quốc gia, các yếu tố sau đây cần phải được tính đến:<br /> •<br /> Phạm vi phần đất bên trong vùng ven bờ phải được thoả thuận cũng như phần<br /> nước thuộc lãnh thổ quản lý.<br /> •<br /> Định nghĩa vùng ven bờ phải xuất phát từ các đặc điểm tự nhiên (địa mạo) và chức<br /> năng sinh thái.<br /> •<br /> Xác định ranh giới hành chính dựa vào pháp luật quốc gia, các vùng đặc trưng và<br /> các qui hoạch chi tiết.<br /> •<br /> Sử dụng các kỹ thuật bản đồ để phác họa ranh giới đường bờ và đường vùng ven<br /> bờ trên các bản đồ<br /> <br /> II. Đặc tính của vùng ven bờ<br /> 1. Vùng ven bờ bao gồm sự đa dạng lớn về nơi ở và các hệ sinh thái (như vùng cửa<br /> sông, rạn san hô, thảm cỏ biển, rừng ngập mặn, đầm phá, vũng biển,..)<br /> 2. Các hệ sinh thái trên có các đặc điểm vốn có được mô tả như là các chức năng khi<br /> chú ý đến phạm vi hệ thống tài nguyên ven bờ. Đối với các vùng đất ngập nước, các chức<br /> năng đó bao gồm năng suất sơ cấp và năng suất thứ cấp để duy trì khu hệ động, thực vật; dự<br /> trữ trầm tích và các chất carbon hữu cơ để nâng cao săng suất sinh học; liên kết các hệ sinh<br /> thái cần thiết để duy trì chuỗi thức ăn, tuyến di cư và gia tăng sản lượng. Đối với các rạn san<br /> hô các chức năng đó sẽ bao gồm năng suất sinh học cao và tỷ lệ cố định carbon cao dẫn đến<br /> sự phát triển đáng kể các rạn san hô và sự ăn mòn vật lý và sinh học dẫn đến sự tạo thành<br /> trầm tích đá vôi.<br /> 3. Lần lượt, các chức năng đó sản sinh ra "hàng hoá" (ví dụ như cá, dầu khí, khoáng<br /> sản,...) và các dịch vụ có ích (ví dụ như chống lại sóng, bão, sự giải trí và vận chuyển,..). Các<br /> hàng hoá và dịch vụ như thế có giá trị kinh tế, một số có thể trao đổi theo cơ chế thị trường,<br /> nhưng số khác không thể đánh giá trực tiếp. Ví dụ tốt nhất là giá trị của san hô về nơi ở, giá trị<br /> giải trí như bơi lội, chèo thuyền, câu cá giải trí hay đơn giản chỉ là ngắm nhìn đại dương. Đối<br /> với các rừng ngập mặn, sự quan tâm đối với các nguồn tài nguyên này không được mua bán<br /> và cũng không được đánh giá như hàng hoá hay như dịch vụ và thường bị loại trừ khi phân<br /> tích về giá trị của rừng ngập mặn khi phát triển thành giá trị sử dụng thay thế khác (ví dụ như<br /> chuyển đổi thành vùng nuôi tôm). Các giá trị thường buôn bán là cọc chống, than củi, cua,<br /> tôm rừng ngập mặn; các giá trị có thể buôn bán là cá, thân mềm 2 mảnh bắt trong vùng kế<br /> cận; các giá trị ít khi tính đến là dược liệu, chất đốt trong gia đình, thức ăn trong những lúc<br /> nghèo đói, chổ ở cho cá con, bãi thức ăn đối với các loài cá, tôm vùng cửa sông, quan sát và<br /> <br /> 4<br /> <br /> nghiên cứu động vật hoang dã; các giá trị thường bị bỏ qua là dòng dinh dưỡng cho vùng cửa<br /> sông, vùng đệm đối với tác hại của gió bão.<br /> 4. Có một mối liên hệ trực tiếp giữa các chức năng môi trường và việc sản sinh ra các<br /> hàng hoá để có thể sử dụng được nhiều dạng hơn chỉ là một dạng trong các hoạt động của con<br /> người (ví dụ như đá san hô được sử dụng trong việc xây dựng và sản xuất vôi).<br /> 5. Trong vùng ven bờ, nơi mà có sự cạnh tranh giữa các bên liên quan khác nhau (các<br /> bên liên quan được xác định là các nhóm trong cộng đồng có những mối quan tâm đặc biệt<br /> hay là liên quan đến việc sử dụng các nguồn tài nguyên như là tài sản chung) đối với việc sử<br /> dụng đất và biển thường dẫn đến những xung khắc mãnh liệt và phá huỷ sự thống nhất của hệ<br /> thống tài nguyên.<br /> 6. Các hoạt động ở vùng ven bờ trong nhiều nước đã góp phần đáng kể vào GDP của<br /> kinh tế quốc gia. Ví dụ như ở Sry Lanka, vùng ven bờ chiếm 24% diện tích đất cả nước,<br /> nhưng đã đóng góp 40% GDP của quốc gia với 50% dân số sống ở đây. Nhiều cộng đồng<br /> trong vùng Đông Nam Á phụ thuộc vào công nghiệp dầu lửa và tàu thuyền, du lịch ven bờ,...<br /> 7. Vùng ven bờ là nơi tập trung cao sự định cư của con người và là nơi thích hợp cho sự<br /> đô thị hoá. Hầu hết các thành phố lớn của các nước vùng Đông Nam Á, cũng như các nước<br /> khác trên thế giới nằm ở vùng ven bờ.<br /> 8. Vùng ven bờ là sẽ tâm điểm cho sự phát triển trong tương lai trong vòng 50 năm tới<br /> với sự gia tăng dân số và mở rộng các ngành công nghiệp. Những sự phát triển như thế sẽ dẫn<br /> đến sự gia tăng những xung đột về môi trường và xã hội, đòi hỏi cần phải có việc thực hiện kế<br /> hoạch quản lý tổng hợp.<br /> <br /> III. Các yếu tố sinh thái môi trường vùng ven bờ<br /> 1. Vị trí địa lý<br /> Nằm tiếp giáp với đường bờ biển, có thể có các dạng địa hình:<br /> Đồng bằng thấp trũng thuộc khu vực các sông lớn, chịu ảnh hưởng của thủy triều<br /> Núi cao ăn ra tận biển, địa hình không bằng phẳng, cao hoặc là những gò đá sát biển và<br /> ít chịu ảnh hưởng của thủy triều<br /> Vùng đầm lầy hoặc đầm phá.<br /> 2. Khí hậu<br /> Tần suất xuất hiện gió và bão cao, nhất là vùng ven biển nhiệt đới.<br /> Có chế độ gió mùa và ảnh hưởng rõ của chế độ này.<br /> Biên độ nhiệt độ dao động ngày và đêm không lớn như ở lục địa.<br /> Lượng mưa và độ ẩm không khí thường cao hơn các vùng khác. Đây cũng là vùng dễ có<br /> các sự cố môi trường như bão lốc, sóng thần.<br /> 3. Môi trường đất<br /> Có thể có các dạng đất như đất mặn, đất phèn, phèn mặn hoặc đất cát, cồn cát ven biển.<br /> Dễ mẫn cảm với các điều kiện biến đổi của môi trường như dễ bị xói lở do tác động của<br /> sóng gió.<br /> Môi trường đất bị ảnh hưởng mạnh của cả độ mặn trong nước biển và thủy triều.<br /> Môi trường sinh thái ở đây không có tính ổn định, dễ phát triển nhưng cũng dễ bị phá<br /> hủy, thay đổi.<br /> 4. Môi trường nước<br /> Nước từ mặn cho đến lợ, độ mặn giảm từ biển vào đất liền, điều kiện nước cũng thay<br /> đổi theo chế độ thủy văn ở các cửa sông đổ ra biển. Trong nước biển, nước sông và nhất là<br /> <br /> 5<br /> <br /> nước lợ, hàm lượng chất dinh dưỡng cao, có nhiều chất phù sa lơ lững và nhiều hạt sét mịn<br /> tạo nên trầm tích nhiều sét.<br /> Chế độ thủy triều ảnh hưởng mạnh đến hệ sinh thái thể hiện qua mức triều cực đại hay<br /> cực tiểu của chế độ nhật triều hay bán nhật triều.<br /> Chế độ nước ngọt rất khan hiếm, chỉ thấy từ các nguồn nước mưa hoặc giếng sâu từ<br /> tầng nước ngầm.<br /> 5. Môi trường không khí<br /> Thường chất lượng không khí ở các vùng ven biển rất tốt nếu không có các hoạt động<br /> công nghiệp. Trong những vùng hoạt động công nghiệp ven biển thì môi trường không khí sẽ<br /> bị ảnh hưởng. Tuy nhiên khả năng đảo nhiệt thường ít xảy ra hơn. Hàm lượng muối trong<br /> không khí cao dễ gây ăn mòn kim loại, các công trình xây dựng, vật liệu.<br /> 6. Đa dạng sinh học<br /> Được chia làm hai phần: phần dưới nước và trên cạn. Phần trên cạn lại được chia ra sinh<br /> vật ở vùng cao và sinh vật ở vùng ngập và bán ngập. Phần dưới nước chia ra sinh vật tầng<br /> mặt, sinh vật tầng nước nông và sinh vật tầng nước sâu.<br /> Nhìn chung đa dạng sinh học ở vùng ven biển rất phong phú và đa dạng. Tính đa dạng<br /> này phụ thuộc nhiều vào điều kiện môi trường tự nhiên như nhiệt độ, chế độ nước, môi trường<br /> đất. Đối với vùng đất cao, ít ngập triều và không có nước ngọt, đất dễ nhiễm mặn và khô hạn<br /> thì đa dạng sinh học nghèo nàn. Đối với vùng ngập nước và bán ngập triều hay còn gọi là đất<br /> ngập nước, thì đa dạng sinh học phong phú hơn nhiều.<br /> 7. Ô nhiễm môi trường vùng ven biển<br /> Ngày nay với tốc độ phát triển kinh tế mạnh mẽ, hoạt động sản xuất và sinh hoạt của<br /> con người đã tác động mạnh mẽ đến môi trường sinh thái ven biển theo hướng ngày một xấu<br /> đi. Nguyên nhân của ô nhiễm xuất phát từ:<br /> Nguồn nước thải sinh hoạt được thải trực tiếp từ các khu dân cư ven biển;<br /> Nước thải công nghiệp;<br /> Nguồn nước thải từ các cống rãnh đô thị;<br /> Chất thải rắn từ công nghiệp, nông nghiệp.<br /> 8. Các dạng năng lượng trong môi trường ven biển<br /> Năng lượng sóng biển: vô cùng lớn nhưng đến nay con người chỉ mới khai thác, sử<br /> dụng được khoảng 1-2%. Một số nước trên thế giới đã sử dụng một phần năng lượng sóng<br /> biển để phát điện, tuy nhiên vấn đề này còn có nhiều khó khăn trong thiết kế, xử lý công trình.<br /> Năng lượng gió: là loại năng lượng có tiềm năng rất lớn dùng để phát điện, bơm nước,<br /> quay các động cơ,... Tuy nhiên nguồn năng lượng này cũng chưa được khai thác nhiều.<br /> Năng lượng ánh sáng mặt trời: sinh vật sử dụng năng lượng này cho quang hợp, sinh<br /> trưởng và phát triển, con người sử dụng để sấy khô nguyên liệu, làm muối<br /> <br /> IV. Khái niệm về Quản lý tổng hợp vùng ven bờ<br /> Tại Hội nghị Quốc tế về Vùng bờ, QLTHVB được định nghĩa như sau: QLTHVB bao<br /> gồm việc đánh giá toàn diện, đặt ra các mục tiêu, quy hoạch và quản lý các hệ thống tài<br /> nguyên ven biển, có xét đến các yếu tố lịch sử, văn hóa và truyền thống, và các lợi ích trong<br /> mâu thuẩn sử dụng; là quá trình liên tục tiến triển nhằm đạt được sự phát triển bền vững.<br /> Quản lý tổng hợp vùng ven bờ là một cơ cấu để tập hợp những người sử dụng, các chủ<br /> thể và những người ra quyết định tại vùng ven bờ nhằm đảm bảo quản lý hệ sinh thái có hiệu<br /> quả hơn đồng thời phát triển được kinh tế và phân chia quyền lợi hợp lý giữa các thế hệ và<br /> trong cùng thế hệ, thông qua việc áp dụng những nguyên tắc có tính bền vững. Pháp chế và<br /> quy hoạch ở lãnh hải và nội địa thường là công cụ thuận lợi để thực thi QLTHVB.<br /> <br />