56 LÊ XUÂN MẬ U
GIỌ NG ĐIỆ U TRONG
CA DAO - M Ấ Y
DIỀ U CẨ M LÀM RÕ
LÊ XUÂN MẬ U1*’
iọ ng d iệ u trong th ơ trữ tìn h a> là mộ t
tác phẩ m chuyên sâu dáng chú ý. Tuy
nhiên, trong khi khẳ n g đị nh giọ ng điệ u
như mộ t hiệ n tư ợ ng trong thơ hiệ n đạ i (chủ
yế u trên cứ liệ u thơ mố i) tác giả lạ i phủ
nhậ n sự tồ n tạ i giọ ng điệ u trong ca dao.
Lậ p lu ậ n cùa tác giả có thể tóm lư ợ c
như sau:
- Vì là sáng tác tậ p thể , ca dao biể u thị
tâm tư tìn h cả m củ a mộ t loạ i ngư òi, mộ t
cộ ng đồ ng nào đó tron g xã hộ i. Ca dao
không x u ấ t hiệ n giọ ng điệ u chủ th ể cá
nhân mà chỉ có giọ ng điệ u tậ p thể , quan
điể m tậ p thể .
- Sự hoà lân giữ a ngư ờ i nói - ngư ờ i
nghe trong ca dao không cho phép lờ i ca
dao hiệ n ra n h ư lờ i nói thự c sự . T hi p háp ca
dao biể u hiệ n ỏ các tứ thơ m ẫ u, có tín h công
thúc, theo m ẫ u đề . Lòi ca dao không p h ả i là
lòi cùa mộ t n h â n v ậ t cụ thể . N hữ ng giọ ng
thư ơ ng cả m, ai oán... củ a nó chỉ là nhữ ng
trạ n g thái cả m xúc, n h ữ n g sắ c diệ u tình
cả m chư a phả i là giọ ng điệ u vở i tư cách
hiệ n tư ợ ng th i pháp, h iệ n tư ợ ng thẩ m mĩ
đư ợ c nhà văn có ý thứ c thự c hiệ n.
- Hình tư ợ ng nh â n vậ t trữ tìn h trong
ca dao (thư ờ ng thố ng n h ấ t vớ i tác giả ) bao
giờ cũng m ang tín h phiế m chỉ , không phả i
mộ t cá nh ân nào m à là b ấ t cú ai trong hoàn
cả nh đó. Ngay các tác giả hữ u da n h tham
Nhà giáo hư u tr í ỏ Hà Nộ i.
gia sáng tác ca dao n h ư N guyễ n Du, Phan
Bộ i C hâu cũng p hả i vô d an h hoá.
- Xét về đố i tư ợ ng ca h á t dố ì đáp vớ i
chủ thể , đó cũng là phiế m chỉ : mộ t chàng
trai, mộ t cô gái nào đó. Cũng có thể là
nhiề u ngư òi. Và cũng có th ể chủ th ể nói
không p h ả i là chính nó, m à chỉ là “giả tá ”
(Ai làm cho m ẹ tôi g ià - Lư ng eo vú dế ch
cho cha tôi buồ n).
- Có th ể tro ng ngôn từ , môi trư òng diễ n
xư ở ng đố i đ áp và hệ thố ng ngôn ngữ bình
dân đã đem lạ i cho ca dao m ộ t số yế u tố
điệ u nói nhiề u hơ n thơ tru n g dạ i như ng dó
cũng chỉ là m ầ m m ố ng “tư duy điệ u nói”
chử không ph ả i là tín h điệ u nói như trong
thơ hiệ n đạ i sau này. (Điề u này cũng ả nh
hư ỏ ng tớ i m ộ t số n h à thơ hiệ n đạ i dẫ n dế n
sự ca dao hoá thơ củ a họ nh ư Bàng Bá Lân,
Hoàng T run g Thông... )<2>.
Đọ c nhữ ng lậ p lu ậ n ây ta không th ây
sứ c th u yế t phụ c, c ả về m ặ t ngôn ngữ họ c,
cả về đặ c diể m sáng tác ca dao cũng như
phư ơ ng pháp so sán h lậ p lu ậ n dề u có điể u
chư a ổ n.
Ngôn ngữ họ c - n h ấ t là ngành ngữ
dụ ng họ c - đ ã cho ta th ấ y ho ạ t độ ng nói
năng bao giò cũng diễ n ra trong mộ t hoàn
cả nh cụ thể . Trong ngữ cả n h ấ y nhũng
ngư ờ i th am gia giao tiế p có tâ m trang, có
quan hệ nh ấ t đị nh và họ nói năn g vớ i mộ t
nộ i dung rõ ràn g không chỉ h iể n hiệ n mà có
khi h àm ẩ n. Giọ ng điệ u trong nố i năng, cà
từ cả m xúc, th á i độ tớ i cách nói - bao giờ
cũng có th ể tiế p n h ậ n đư ợ c vớ i m ộ t tri thứ c
nề n cầ n có và nhữ ng hiể u b iế t vể ngư ờ i nói,
về câu chuyệ n đang diễ n ra. Văn thơ - dù
là bình dân h ay bác họ c - cũng là mộ t hình
thứ c giao tiế p. T h ế th ì sao ca dao lạ i không
có giọ ng diệ u? Trư ớ c h ế t là giọ ng điệ u củ a
chủ th ể p h á t ngôn ở ca dao bao giờ cũng
phả i có. Nó là yế u tố có giá trị thẩ m mĩ ít
nhiề u, cao th ấ p là tuỳ ở từ ng bài (văn thơ
bác họ c cũng th ế thôi, đâu p h ả i bài nào
NGHIÊN CỨ U TRAO Đ ổ l 57
cũng có giọ ng điệ u hay, đ áng thư ỏ ng thứ c,
khen ngợ i).
Không thể lây 'tiêu chí giọ ng điệ u cá
thể độ c đáo củ a tác giả trong tác phẩ m để
khẳ ng đị nh là có hay không có giọ ng điệ u.
Thơ trữ tìn h có nhiề u bài tác giả đóng vai
trò dẫ n dắ t, tư ờ ng th u ậ t thì có th ể bộ c lộ
công khai hay ẩ n giấ u giọ ng diệ u cùa mình.
Mộ t N guyễ n Như ợ c P háp bộ c lộ công khai ờ
“Chùa Hư ơ ng”, mộ t N guyễ n Du bộ c lộ kín
đáo qua cách th u ậ t ỏ Kiể u là nhữ ng dẫ n
chứ ng về giọ ng điệ u tác giả có th ể thây
dư ợ c. Như ng r ấ t nhiề u tác giả không dể lạ i
dấ u vế t giọ ng diệ u củ a m ình mà chỉ để
nh ân vậ t bộ c lộ qu an điể m, giọ ng điệ u
trong tác phẩ m . Nói giọ ng điệ u Nguyễ n
Bính tư ơ ng hợ p vớ i giọ ng diệ u củ a nhân
vậ t trong “Mư a xuân” chỉ là suy diễ n từ
cách... liên văn bả n!<3> T ừ đặ c điể m sán g tác
và sừ dụ ng ca dao, làm sao có thể đòi giọ ng
điệ u ỏ ca dao phả i là giọ ng điệ u độ c dáo cùa
tác giả ! Khi mộ t ngư ồ i nào đó sáng tác ca
dao, theo th i pháp ca dao, ngư ờ i đó không
xuấ t hiệ n ở tác phẩ m vớ i tư cách tác giả ,
mà chỉ để n hân vậ t tự bộ c lộ tâm trạ ng,
cả m xúc, giọ ng diệ u kiể u Nguyễ n Bính ở
“Mư a xuân” hay các vị N guyễ n Du, P han
Bộ i Châu đi “bày” cho các 0 hát. Sáng tác
nào đư ợ c lư u truyề n (truyề n miệ ng) nhậ p
vào kho tàng ca dao thì đư ợ c coi là tác giả
vô danh, m ang tín h tậ p thể . N hư ng về cơ
bả n, giọ ng điệ u củ a tác giả đồ ng nh ấ t vớ i
nh ân vậ t (đúng ra, không có vấ n đề tác giả
- tác giả đã hoá th ân vào nhâ n vậ t). N hư
th ế vẫ n là có giọ ng điệ u ở tác phẩ m , sao lạ i
phủ nhậ n?
Chẳ ng lẽ cứ có tác giả , vớ i tư cách là
mộ t cá thể , thì giọ ng điệ u n hân vộ t mớ i tạ o
ra giọ ng điệ u tác phẩ m ? T h ế thì có th ể “Hdi
cô tá t nư ớ c bèn đ à n g • Sa o cô m úc á n h
trăng vàng đ ổ đ i” là có giọ ng điệ u khi đó là
củ a B àng Bá Lân và sẽ không là có giọ ng
điệ u khi là ca dao? Và cả nhữ ng “Cày đồ ng
đa n g buổ i ban trư a...” nữ a sẽ là có giọ ng
điệ u khi b iế t chắ c đó là bả n dị ch thơ Đư ờ ng
củ a Lý Thân? Cũng không th ể nói vì có ý
thứ c sáng tạ o, giọ ng điệ u mớ i có giá trị
"diệ u tính ”. Sự cố ý chư a làm nên giá trị .
Mà sự không cố tìn h, cứ tự nhiên nhi nhiên
có th ể lạ i đ ạ t kế t quả , tạ o ra mộ t diệ u tín h
dặ c sắ c.
Đã cãn cứ vào cả m xúc, tâm trạ ng, cách
nói củ a n hân vậ t trữ tìn h m à vẫ n phù nhậ n
giọ ng điệ u ở ca dao thì cũng lạ ! Việ c đòi hỏ i
mộ t tính cách n h ân v ậ t vớ i tư cách là mộ t
cá th ể (có lí lị ch trích ngan g vớ i dặ c điể m
tâm hồ n và nhữ ng diễ n biế n tâm trạ n g... )
như mộ t bài thơ hiệ n đạ i hoàn chỉ nh - ở
dạ ng kể chuyệ n nữ a - th ì q uả là khó cho ca
dao! Nói rằ n g tâm trạ n g này, cả m xúc ấ y
thì ai thuộ c loạ i ngư ờ i ấ y đề u có n hư th ế cả
là mộ t cách nói khó chấ p n hậ n . T h ậ t ra
tro ng nhữ ng thứ hỉ , nộ , ai, lạ c... chung củ a
nh ân loạ i, mỗ i cá th ể đề u có nhữ n g cách
biể u lộ riêng phù hợ p vớ i tín h cách, hoàn
cả nh số ng cùa mình. Cũng là lờ i n hắ n n h ủ
như ng ở câu sau có cái ch ấ t liệ u cụ thể củ a
sự số ng thự c mà Chế L an Viên khuyên các
nhà thơ trẻ phả i họ c:
Đôi ta ỏ đ ấ t là m th ừ ng
N ă m chắ p ba nố i x in đ ừ n g quên n h au.
Và ở cái tâ m trạ n g oan khiên sau đây
dễ th ấ y “yế u tố ngoạ i cả nh cũng bị h ú t vào
tâm trạ n g nh ân vậ t”:
Đêm qu a rót đọ i d ầ u đ ầ y
Bấ c non không cháy oan mày, dầ u ơ i (...)
Cũng là tâm trạ n g củ a loạ i ngư ờ i bị
phụ tình, như ng đây là lờ i oán trách:
N à o k h i a n h bủ n g a n h beo
Tay bư n g bát thuố c, ta y đèo m ú i chanh
B ây giờ an h khỏ i a n h lành
A n h vui d u y ê n mớ i a n h tìn h p h ụ tôi.
Còn đây là lờ i cả nh tỉ nh:
Có qu án tìn h p h ụ cây đa
B a n ă m q u á n đ ổ cây đ a v ẫ n còn!
58 LÊ XUÂN MẬ U
T ấ t nhiên t ấ t cả các cách biể u hiệ n, các
giọ ng điệ u ấ y đề u “giố ng” vớ i con ngư ờ i
thuộ c loạ i ấ y, rơ i vào hoàn cả nh ấ y. Có như
th ế mở i đư ợ c chấ p n hậ n , đồ ng cả m. Cũng
nên chú ý rằ ng trong hoàn cả nh diễ n xư ớ ng
ở nơ i công cộ ng vôi quả n g đạ i công chúng
bình dân, ca dao khó sử dụ n g n h ữ ng gì ít
quen thuộ c cả từ ngôn ngữ đế n h àn h dộ ng
củ a nhân vậ t. N hữ ng cách xử lí, cách ứ ng
xử độ c dáo, hoặ c có nhữ ng chiề u sâu khám
phá nào đó chư a chắ c đ ã đư ợ c công chúng
hiể u ngay và tá n thư ở ng. T h ế th ì đòi hỏ i
các ứ ng xử kiể u “con ngư ờ i này” ở ca dao là
“đánh đố vớ i ca dao rồ i”. N hữ ng nh à thơ
giàu kinh nghiêm , thông tin lí lu ậ n khi làm
ca dao cũng không đi theo hư óng cá th ể hoá
bác họ c ấ y! Đó là nói nhữ ng nhà sáng tác
chuyên nghiệ p có th ể ý thứ c hoá hoạ t độ ng
sáng tạ o nghệ th u ậ t cùa m ình. Nói gì đế n
nhữ ng ngư ờ i bình dân chỉ coi sáng tác, biể u
diễ n là mộ t h oạ t độ ng tự nhiên, hồ n nhiên,
mộ t th ứ vui chơ i giả i trí, không phả i dể tạ o
ra th ứ “để đờ i”.
T ấ t nhiên khi khoanh lạ i trong phạ m
vi văn chư ơ ng hiệ n dạ i, tro ng thơ ca hiộ n
dạ i vớ i các chù thể sáng tạ o chuyên nghiệ p,
trên cái nề n lí lu ậ n và thự c tiễ n đã đư ợ c
nâng cao, dã đòi hỏ i nghiêm khắ c, ngư ờ i ta
có thể đề ra nhữ ng yêu cầ u ch ặ t chẽ về tính
dộ c dáo và cá th ể hoá trong giọ ng diệ u trữ
tìn h U). Như ng áp dụ ng vớ i văn họ c dân
gian, ca dao có n hữ ng đặ c điể m thi pháp
khác, có môi trư ờ ng ho ạ t độ ng khác là
không hộ p lí. Việ c phù n h ậ n sự tồ n tạ i củ a
giọ ng điệ u trong ca dao như th ế là không
đúng, gây ngộ nhậ n, ả n h hư ở ng đế n run g
cả m th ẩ m mĩ củ a ngư ờ i đọ c, ngư ờ i thư ở ng
thứ c ca dao. Trong khi dó, chính ngư ờ i
nhậ n đị nh n hư th ế cõng đã ít ra là đồ ng
tình vớ i lờ i ca ngơ i “ca dao là cây đàn muôn
điệ u”.
Ngư ờ i ta đồ ng tình vớ i lờ i ca ngợ i ca
dao là mộ t cây đà n m uôn điệ u là đúng. Chỉ
vói kho tàng ca dao củ a ngư ờ i K inh thôi đã
thấ y bao nhiêu là giọ ng, là điệ u nói đầ y giá
trị mĩ cả m. N hữ ng lờ i tỏ tìn h ngỏ ý rấ t
bóng bẩ y, ý nhị , nhữ ng lờ i nh ắ n gử i âu yế m
th iế t tha... n h ữ n g lờ i th an th â n trách phậ n
ai oán... nhữ ng giọ ng diệ u lử ng lơ mà trĩu
nặ n g tâm tư . C ùng vở i nhữ ng giọ ng tâm
tình, bộ c trự c là nh ữ ng giọ ng m át mẻ , xa
xôi. Có n h ữ n g lờ i đố p ch á t như ng lạ i có cái
giọ ng mỉ a mai, giễ u cợ t, sâu kín...
Không phả i chỉ nhữ ng nh à thơ hiệ n dạ i
mớ i có giọ ng điệ u kín dáo khó giả i mã.
Cũng như mọ i hoạ t độ ng nói năng, giao
tiế p khác, nhữ ng lòi h á t dôĩ dấ p hay độ c
thoạ i trong ca dao nhiề u khi cũng hàm ẩ n
tin h tế không dễ nh àn ra vớ i nhiề u dôi tai
ít hàm lư ợ ng tinh tế . N hữ ng tiế n bộ trong lí
luậ n văn họ c tiế p n h ậ n có th ể giúp ta đỡ
khó khăn. Ngôn ngữ họ c là m ộ t công cụ cầ n
sử dụ ng để tiế n h àn h giả i mã. Đặ c biệ t, vài
th ậ p kỉ gầ n đây, ngữ dụ n g họ c có nhiề u
p h á t hiệ n lí thú về “h à n h độ ng nói bằ ng
lòi” râ't có ích cho việ c tìm hiể u giọ ng điệ u
trong nói năng đòi thư ờ ng cũng như nói
năng trong tác phẩ m . R ấ t nhiề u cơ chế giả i
mã giúp ta hiể u dư ợ c nh ữ n g cách nói mát,
nói ngư ợ c. Mộ t th ứ “nói Sơ n Tây chế t cây
Hà Nộ i" cùa bà mẹ mư ợ n lờ i ru co r\để trách
chồ ng có th ể giả i thích r ấ t rõ vì sao lạ i hiể u
ra dư ợ c như th ế nế u dù n g nhữ ng th ủ pháp
ph ân tích diễ n ngôn tro n g ngữ dụ ng họ c.
Như ng dó cũng chỉ là nhữ ng cách làm
ch u n g vói ngôn ngữ dờ i thư ờ ng và thơ văn.
M uố n hiể u đúng giọ ng diệ u trong ca dao
còn cầ n phả i biế t dế n các đặ c diể m riêng
tro ng việ c tiế p n h ậ n ca dao nữ a. Nế u
không, râ't dễ có n hầ m lẫ n đáng cư ờ i.
Ca dao vố n là n h ữ n g lòi h á t, lòi nói ứ ng
dáp trong m ộ t hoàn cả n h nói năng cụ thể .
Như ng do sự tư ơ ng đồ ng nào dó về hoàn
cả nh, về tâm trạ n g, các câu ca ấ y đư ợ c h á t
lên, nói lên ở m ộ t không gian khác, thờ i
gian khác vớ i các con ngư ờ i khác15’. T h ế là
nộ i d ung đã có sự th ay dổ i. Có th ể là thay
đổ i về sắ c thổ i tình cả m vớ i nh ữ ng nhấ n
NGHIÊN CỨ U TRAO Đ ổ l 59
giọ ng th ay đổ i. Có thể là th ay dổ i trong
hành độ ng nói năn g do hoàn cả nh đố ì đáp
yêu cầ u - mộ t lờ i thông báo có th ể là mộ t
mòi gọ i ngầ m ẩ n, m ộ t lờ i trá c h mà lạ i đầ y
tình cả m âu yế m:
+ Đứ c Thọ gạ o trắ n g nư ớ c trong
A i về Đứ c Thọ th on g dong con ngư ờ i.
+ B á n h n ày b á nh lọ c b án h trong
Ngoài tu y xá m ủ ng trong lòng có nhân.
+ Hỡ i cô tá t nư ớ c bên đ à n g
Sa o cô m úc á n h trăn g v à ng đ ổ đi?
Vậ y thì tiế p n h ậ n ca dao không thể
không g iả đ ị n h m ộ t ng ừ cả nh p h ù hợ p dể
mà hiể u đứ ng mộ t h à n h độ ng nói năng.
Bố n câu sau đây nế u không lách ra th à n h
hai lờ i đôì đáp thì sao hiể u đư ợ c cái giọ ng
trêu đùa, ăn miế ng tr ả miế ng củ a đôi trai
gái.
Hỡ i cô yế m th ắ m loà loà
Sao cô khô n g bả o m ẹ già nh u ộ m thăm ?
Ư ớ c g ì a n h đư ợ c ở g ầ n
Đ ể anh nhuộ m hộ , th ấ m nhuầ n công anh!
Đ ặ t vào ngữ cả nh không đún g - và
cũng không chú ý đế n tru y ề n thố ng đố i dáp
chanh chua - r ấ t dễ nhầ m hai câu sau là lờ i
mờ i chào lãng mạ n:
Ư ớ c g ì sông rộ ng m ộ t ga n g
Bắ c cầ u d à i yế m cho ch à ng san g chơ i.
Cũng n hư vậ y nhiề u ngư ờ i đã lầ m khi
gán cho nhữ ng câu giễ u nh ạ i sau đây là có
ý nghĩa phả n phong:
L ă n g lơ th ì cũn g ch ăn g m òn
Chinh chuyên cũng chẳ ng sơ n son đ ể thờ .
Mộ t đặ c diể m khác râ’t đ áng chú ý ở ca
dao là ca dao sử dụ ng mộ t hệ thố ng đạ i từ
“đa ngôi” kiể u mộ t từ “em” có thể là từ
xư ng hô cho ba ngôi<6). Vì vậ y vớ i mộ t bài:
Trờ i m ư a ư ớ t bụ i ư ớ t bờ
Ư ớ t cây ư ớ t cỏ a i ngờ ư ớ t em.
Có th ể là lờ i cùa chính cô gái, cùa anh
ngư ờ i yêu hay củ a anh b ạ n (chị bạ n) anh
ta. T uỳ vào ngôi nào đư ợ c già đ ị n h , cái
giọ ng củ a nó mớ i xác đị nh đư ợ c<7). Cho nên
mở i có th ể thâ y sự trao dổ i về n hân v ậ t h át
ở bài ca dư ớ i đây là cầ n thiế t:
Công ơ n th ầ y m ẹ em kh ô n g đề n đư ợ c
Giao cho a n h đề n t h ế
R a T h a n h b ổ quế , vào N g hệ bổ ’săm
Lên non n g ậ m ngả i tìm trầ m
Đề n công ơ n p h ụ m ẫ u đã lao tâ m sin h
th à n h ,8>.
Không tu ỳ vào ngữ cả nh, bao gồ m cả
các n hân vậ t nói n ăng giao tiế p vớ i quan hệ
củ a họ , tâm trạ n g cùa họ , mố i quan tâm
củ a họ , khó hiể u đún g đư ợ c giọ ng điệ u củ a
bài ca. Đư ơ ng nhiên cũng khó mà thư ở ng
thứ c dư ợ c ý vị , giá trị th ẩ m mĩ cùa giọ ng
diệ u dó. M ặ t khác, r ấ t có th ể làm nghèo di,
làm m ấ t đi nhữ n g góc n hìn có th ể là lí thú
khi ngắ m m ộ t viên kim cư ơ ng nhiề u mặ t.
Mộ t câu:
Trúc xin h trúc m ọ c đ ầ u đ ìn h
E m xin h em đ ứ n g m ộ t m ìn h cũ n g xin h
dâu chỉ là lòi nị nh dầ m củ a m ộ t chàng trai.
Rấ t có th ể là lờ i h á t củ a chính cô khi cấ t
lên tiế ng h á t đầ y tự tin. Mà cũng có th ể là
lờ i cô nh ắ n gử i bạ n tìn h bỏ cô, chạ y theo
“giá trị phụ ” nào đó ở cô gái khác...’9’
Cũng thuộ c về đặ c điể m ngôn ngữ Việ t
Nam cho phép tỉ n h lư ợ c, ca đao có nhiề u
câu rấ t lử ng lơ có th ể p hù hợ p vói rấ t nhiề u
ngữ cành già đị nh:
K h i đ i bóng h ãy còn d à i
B â y giờ bóng đ ã nghe ai bóng tròn.
Hiể u đặ c điể m ca dao và vai trò củ a sự
p h á t hiệ n ngữ cả nh (giả đị nh) nhiề u khi
giúp ta hiể u dư ợ c nh ữ ng câu h á t bâng quơ
tư ở ng như n h ạ t nhẽ o, vô duyên:
Trờ i m ư a trờ i gió
Vác dó d i dơ m
Về nh à ă n cơ m
60 LÊ XUÂN MẬ U
Trờ ra m ấ t đó
K ể từ ngày m ấ t đó, đó ơ i
Đó khô n g p h â n qu a nói lạ i m ộ t lờ i cho
đâ y hay.
Nế u giả đị nh đây là lờ i nhắ n gử i “ngư ờ i
cũ” củ a m ộ t an h chàng th a t tình, kiể u
“công anh đắ p đậ p be bờ - Để cho kẻ khác
đem lờ đế n đơ m” thì chắ c rằ ng sẽ râ't th ú vị
vớ i cái giọ ng điệ u bâng quơ đó chư a kể còn
thày đư ợ c ở đó cái thông m inh trong sử
dụ ng đồ ng âm (đ ó /đâ y và cái đó b ắ t cá).
Cũng như vậ y rấ t nhiề u dị bả n ca dao
chỉ thay mộ t vài chữ như ng không phả i để
sử a từ kiể u “nh u ậ n sắ c” vớ i yêu cầ u tu từ
họ c, chọ n lự a theo trụ c liên tư ỏ ng mà là sự
chỉ nh sử a để p hù hợ p vói m ộ t ngữ cả nh
khác, biể u hiệ n mộ t cả m xúc khác, tâm
trạ n g khác. Vở i bàn:
Thu y ề n ơ i có n h ớ bế n chăng?
Bế n thì m ộ t dạ kh ă n g khă n g đợ i thuyề n
thì đó lạ i là nộ i dung đố i thoạ i củ a đôi trai
gái tâm tìn h bên -nhau lúc sắ p chia xa và đó
là lờ i “tóc tơ căn vặ n tấ c lòng trư ớ c khi
thuyề n rờ i bế n”(ll)). Vớ i nhữ ng dị bả n kiể u
này không có chuyệ n từ nào hay hơ n từ nào
vì mỗ i từ có chỗ đứ ng củ a nó phù hợ p vói
ngữ cả nh và nộ i dung bài ca diễ n đạ t.
Từ nhữ ng điề u trình bày trên đây, có
thể thấ y giá trị th ẩ m mĩ củ a giọ ng điệ u
trong nhiề u bài ca dao là mộ t vố n quý trong
văn chư ơ ng củ a ta. Dự a vào đặ c điể m sáng
tác, lư u truyề n và sử dụ ng ca dao, vậ n dụ ng
nhũng thủ pháp khai thác p hù hợ p là mộ t
yêu cầ u vố i việ c p h á t h iệ n giọ ng điệ u trong
bài ca. Làm đư ợ c việ c đó mở i có th ể thư ở ng
thứ c, tiế p thu vố n quý ẩ y và tiế p tụ c sáng
tạ o trong nhữ ng yêu cầ u mớ i. Không cầ n
thiế t phả i đư a ra nhữ n g tiêu chuẩ n khoa
họ c nào đó không ph ù hợ p để soi xét nó và
vô tình hạ th ấ p giá trị củ a n ó.o
L2X.M
(1) Giọ ng đ iệ u trong th ơ trữ tìn h , Nguyễ n
Đăng Điệ p, Nxb. Văn họ c, H à Nộ i, 2002
(2) Giọ ng điệ u trong th ơ trữ tình, Sđd,
tr.122-138
(3) Nế u phả i tìm giọ ng diệ u (tác giả ) qua cái
nhìn “liên văn bả n ” thì quả là khó vói ca dao!
(4) N hư ng nế u n hư thế , có lẽ nên dùng
th u ộ t ngữ giọ ng diệ u cá nhân. M à mộ t đòi hỏ i
cao, chặ t chẽ vớ i “giọ ng điệ u cá nhân" thì có lõ
chỉ có ở mộ t sô' tác giã, kiể u giọ ng “khinh bạ c” ỏ
Nguyễ n Tuân trư ớ c Cách m ạ ng th á n g Tám
(1945), giọ ng “đằ m th ắ m nồ ng nàn ” ở Xuân
Quỳnh... Vì giọ ng điệ u cá nhân có th ể nhộ n ra
dư ợ c như th ế là th ứ có tín h hộ thông gắ n vớ i
phong cách tác giả (ít ra là ó m ộ t sô' tác phàm
tiêu biể u).
(5) Đư ơ ng nhiên, chỉ nh ữ ng bài có nhân vậ t
“phiế m chỉ ” không có tên, không có lí lị ch inổ i dễ
tru yề n miệ ng, dễ vậ n dụ ng vào nơ i khác vớ i
ngư ờ i khác. Mà th ậ t ra “em”, “anh” lúc dâu và
trong nhữ ng ngữ cả nh cụ thể dâu có phiế m chỉ !
Không ai trong nói n ă ng ca h á t lạ i thể hiệ n
“màu sác cả m xúc” củ a m ộ t loạ i ngư ờ i! Ngư òi ta
đề u muô'n th ể hiệ n cả m xúc có th ậ t hoặ c “bị a
như th ậ t” (ở loạ i h ìn h diễ n xư ớ ng kiể u quan họ ,
h á t phư ờ ng vả i...), củ a m ộ t cá nhân. Như ng khi
đạ t, nó phù hợ p vớ i “m àu sắ c cả m xúc củ a loạ i
ngư ờ i” nào đó thôi.
(6) Theo ông Cao X uân Hạ o, "em" ở ngôi
thử ba thự c ra là danh từ , không phả i là dạ i từ .
(7) Việ c xế p ca dao vào các mụ c “Lòi củ a
nam ...", “Lờ i củ a nữ ...” n hiề u khi r ấ t khó chính
xác, gây khó k h ăn cho tra cứ u. Đơ n cử hai bài
xế p vào “Lòi củ a nữ ” sau:
Tay lao, chân d ậ n, m ắ t đ ư a
Còn đ â u nghĩ đế n đư ờ ng tơ hỡ i m ình.
Vách th à n h cao lắ m khó dòm
N h ớ anh, em khóc đò lòm con ngư ơ i.
(Tổ ng tậ p văn họ c d â n g ia n ngư ờ i Việ t, tậ p
16, quyể n thư ợ ng, tr.793, 856)
(8) Xem “Chàng rể hiế u th u ậ n ”, Tọ p chí
Ngôn ngữ 3/2003
(9) Xem “Lử ng lơ câu h á t”, Tạ p chí Ngôn
ngữ và đờ i số ng 5/2002
(10) Xem “Cả i duyên củ a mộ t chữ ”, Tọ p chí
Văn th àn h phô' Hồ Chí M inh th án g 5 - 6/2003 và
Tọ p chí Ngôn ngữ 9/2004 (Bài cùa Há Xuân
Tuyên).