Hỏi và Đáp - hai thao tác cơ bản trong
học tập và nghiên cứu
1. Hỏi và Đáp có ý nghĩa gì trong suy nghĩ của con người?
Hỏi và Đáp là hai mặt căn bản của quá trình con người tư duy. Đứng trước những
điều chưa biết, chưa hiểu, hay hiểu chưa chắc chắn, rất tự nhiên chúng ta đều tự
đặt ra cho mình một hay nhiều câu hỏi. Ví dụ như lúc đang xem bài viết này bạn
chắc cũng đã tự đặt cho mình những câu hỏi như: Bài báo này nói về gì? Ai là tác
giả? Tác giả định dẫn ta đến đâu? Có nên đọc không nhỉ?...
Một vài câu hỏi bạn đã nhanh chóng tự trả lời, một vài câu hỏi thì bạn chỉ trả lời
được khi đã đọc xong bài báo này và tựu chung lại thông qua việc trả lời các câu
hỏi bạn sẽ lĩnh hội được thêm kiến thức mới.
Việc tự đặt câu hỏi giúp cho trí tuệ con người vận động, chuyển từ trạng thái thụ
động sang trạng thái hoạt động. Mỗi câu hỏi đều đóng vai trò kích thích tư duy
làm tăng khả năng sẵn sàng đón nhận những kiến thức được "đóng gói" trong các
câu trả lời. Nhiều nhà nghiên cứu còn cho rằng ngay từ lúc mới lọt lòng mẹ, khi hệ
thống thính giác của trẻ hãy còn chưa hoàn thiện, chúng ta đã biết tự đặt câu hỏi
như "Ta đang ở đâu? Chuyện gì thế này? Và điều gì rồi sẽ xảy ra?"...
Thường thì nếu còn tồn đọng những câu hỏi chưa được trả lời, trí não sẽ "ưu tiên"
dành "tài nguyên" của mình để lục lọi những kiến thức đã ghi nhớ trước đây và cố
gắng thực hiện suy lý để tìm nhanh lời giải đáp. Trong rất nhiều trường hợp do
không tự trả lời vì còn hạn chế bởi kiến thức, khả năng tư duy hay là căn bệnh
"lười suy nghĩ" mà người ta bó tay, bỏ cuộc với câu hỏi đã nêu ra, hoặc "đeo
đẳng" nó theo năm tháng. Đối với những con người năng động, dám mạnh dạn tìm
hiểu hoàn thiện kiến thức của mình thì thực tiễn, những người khác, sách báo hay
các phương tiện truyền thông hiện đại như radio, máy tính, mạng truyền thông... là
những công cụ hữu ích giúp rút ngắn được thời giờ tìm câu trả lời.
Mức độ khó dễ của một câu hỏi và tính đúng sai của một câu trả lời không phụ
thuộc vào phát biểu của nó ngắn hay dài. Có những câu hỏi có thể thực chứng
hoặc dễ dàng trả lời ngay được nhưng có những câu hỏi tưởng chừng như đơn giản
mà có biết bao cách trả lời chẳng thể thống nhất nhau được. Lại có những câu hỏi
mà bao nhiêu thế hệ, nhân tài tìm cách cắt nghĩa mà chưa đến đích được như câu:
sự sống do đâu mà ra? Vũ trụ được hình thành ra sao? Hay đơn giản hơn: như thế
nào là cảm giác hạnh phúc?...
Nói chúng, tuỳ theo chất lượng câu hỏi và câu trả lời cũng như nhu cầu lĩnh hội đa
dạng của con người mà quá trình hỏi đáp có thể tiếp diễn kéo dài. Nhờ đó điều cần
tìm hiểu trở nên ngày một sáng rõ hơn, đầy đủ hơn.
2. Hỏi đáp đóng vai trò gì trong việc học tập?
Nhờ có tự đặt câu hỏi mà kiến thức mới có thể vào sâu trí nhớ hơn. Chính vì vậy
mà các nền sư phạm đều tìm cách sử dụng rộng rãi các thao tác Hỏi và Đáp. Lịch
sử từ nền văn minh Hy Lạp xa xưa, nhà triết học Socrate đã sớm vận dụng nghệ
thuật đối thoại, tranh luận với học trò chỉ thông qua lắng nghe và hỏi chuyện để
giúp những học trò của mình khám phá ra được những cái đúng/sai, có được
những tư tưởng đúng đắn tự mình. Ngày nay, viẹc hỏi đáp được dùng trong hệ
thống nhà trường vào mọi lúc: giờ ôn bài, lúc giảng bà, trong bài kiểm tra hay bài
thi. Hình thức Hỏi-Đáp rất đa dạng: trò hỏi nhau, thầy hỏi tòo hay trả lời trắc
nghiệm, chọn cặp hỏi-đáp tương ứng... Trong bối cảnh học tập mới hiện nay "Đặt
học sinh vào trung tâm của hệ thống giáo dục", người Giáo viên phải biết dẫn dắt
học sinh tự hỏi và tự tìm câu trả lời, ưu tiên hỗ trợ học sinh tự mình tìm tòi. Đó là
côngviệc quan trọng số 1.
Tử Hạ đã nói: "Mỗi ngày biết thêm điều mình chưa biết, như vậy mới đáng gọi là
người ham học". Một học sinh biết cách học tốt là người biết hằng ngày đưa ra câu
hỏi đúng và trả lời được chính xác cho câu hỏi đặt ra. Nếu câu hỏi càng được suy
ngẫm lâu, càng tốn nhiều thời gian khám phá, tìm tòi câu trả lời thì kiến thức càng
vững chắc, càng khó bị "vô ý"" xoá khỏi trí nhớ.
Bốn thái độ học tập quan trọng nhất đối với việc học của mỗi người cần phải rèn
luyện là:
1. Cầu học là tự lực vượt khó khăn để đặt ra câu hỏi và sẵn sàng học tập để trả lời
chúng.
2- Khiêm tốn là coi trọng tri thức mới, luôn sáng suốt khi trau dồi tri thức bằng
cách sẵn sàng nghe một câu trả lời cho câu hỏi mình đã biết.
3- Tìm tòi là luôn khám phá khi tiếp nhận thông tin bằng cách nêu ra những câu
hỏi mới.
4- Sáng tạo là có những nét tư duy sắc sảo, không rập khuôn khi vận dụng kiến
thức để có được các câu trả lời.
Rõ ràng Hỏi-Đáp tốt đóng vai trò then chốt cho việc học tập của mỗi người. Hỏi-
đáp rõ ràng chính xác minh bạch là một cách thức rèn luyện khả năng tư duy và
học tập của cá nhân. Sự mập mờ, rối loạn là thứ làm suy giảm trí thông minh của
con người. Chính vì vậy mỗi học sinh ngoài việc rèn luyện cho mình 4 thái độ học
tập đúng đắn đã nêu cần thường xuyên trau dồi khả năng tư duy lô gíc hình thức,
lôgíc hệ thống, lôgíc biện chứng, lôgic thuật toán... Thực tiễn đào tạo hiện nay cần
tránh việc cung cấp câu hỏi và câu trả lời sẵn để học sinh học vẹt và cũng không
nên đưa máy tính Internet ra với một cách cổ động sử dụng chúng chung chung
"Cứ dùng chúng thì câu trả lời nào cũng có sẵn ?!". Việc dạy phương pháp khoanh
vùng vấn đề, quy trình đọc sách báo tra cứu trong thư viện, khai thác thông tin
bằng máy tính hết sức quan trọng. Và lúc này xây dựng câu trả lời hoàn hảo từ
những mảnh thông tin chắp vá, hoài nghie các thông tin thiếu tin cậy là hết sức
quan trọng.
3. Làm thế nào để Hỏi-Đáp có hiệu quả?
Bất cứ ai từ em bé hay cụ già đều có thể thực hiện dễ dàng Hỏi-Đáp. Tưởng rằng
hỏi đáp thực hiện đơn giản là thế, ai mà chẳng làm được hoá ra không hẳn vậy.
Các nhà ngôn ngữ, tâm lý học, nhà văn, nhà báo, chiến sĩ công an, luật gia, thẩm
phán, nhà ngoại giao, nhà giáo, người làm tin học... làm việc chủ yếu thông qua
Hỏi-Đáp. Các nhà khoa học cũng cho rằng công việc nghiên cứu khoa học của
mình là nghệ thuật trả lời câu hỏi và đặt ra câu hỏi thích hợp. Hỏi - Đáp là đối
tượng mà các nghề nghiên cứu và vận dụng thường xuyên. Không chỉ họ, từng
chúng ta cũng luôn luôn phải nâng cao khả năng hỏi và trả lời của mình để phát
triển tư duy, khả năng học của mình. Rõ ràng đó là công việc của cả đời người.
Trước hết, chúng ta cần biết tự đặt câu hỏi và hiểu câu hỏi của người khác sao cho
tốt. Bởi câu hỏi dẫn đường cho tư duy nên ta cần rèn cách phát biểu câu hỏi cho rõ
và chính xác. Phát biểu câu hỏi tốt giúp cho người khác hiểu bạn rõ hơn và có ích
cho việc nhận được câu trả lời tốt. Các nhà nghiên cứu khoa học coi việc phát hiện
vấn đề nghiên cứu khởi đầu bằng một câu hỏi. Họ coi việc nêu đúng câu hỏi đã
giúp giải quyết vấn đề một nửa. Nhà nghiên cứ phương pháp luận khoa học Fred
Kerlinger đã có lời khuyên như sau: "Hãy trình bày vấn đề nghiên cứu một cách rõ
ràng, khúc chiết bằng một câu nghi vấn".
Theo chúng tôi một câu hỏi tốt nên chia thành ba phần: Dẫn nhập, Nút thắt và
phần Hỏi. Phần Dẫn nhập có mục đích là cho phép ta hiểu được điều kiện xuất
phát, ngữ cảnh suy nghĩ ban đầu hoặc dẫn người nghe đến cùng ta đứng cùng một
chỗ và dắt họ theo dòng suy nghĩ của ta. Phần Nút thắt có mục đích đề xuất vấn
đề, điều cần đi sâu xem xét, tập trung. Nó thu hút sự chú ý và gợi mở ra phần
chính của một câu hỏi. Cuối cùng là Phần hỏi - lõi chính quan trọng nhất.
Một cách quan trọng là khi đặt học nghe một câu hỏi cũng cần biết cách chia một
câu hỏi phức tạp thành những câu hỏi đơn giản hơn. Mỗi câu hỏi chính là "một
nhát dao" cắt vấn đề thành những vấn đề nhỏ dễ trả lời. Nó thực sự hữu ích cho
việc tiến hành thu nhận câu hỏi lớn đặt ra. Một gợi ý từ kinh nghiệm cá nhân là
bạn nhân vận dụng tư duy lôgíc hệ thống để có được những câu hỏi toàn diện về
một vấn đề.
Liên quan đến chất lượng của câu trả lời bạn có thể lưu tâm đến những điều sau
đây:
1- Nên tập trung tiếp nhận toàn vẹn một câu trả lời. Một số trường hợp do ta nhận
định vội vã câu trả lời của người khác mà ta sớm thoả mãn, vội đi đến kết luận và
không chịu nghe tiếp. Trong nhiều trường hợp câu trả lời có bố cụ thiếu tính lôgíc,
thông nhất từ đầu đến cuối hay quá nhiều thông tin rườm ra làm ảnh hưởng đến ý
chính, quan trọng.
2- Chưa chuẩn bị để tiếp nhận câu trả lời. Điều này cũng có thể xảy ra do không
đồng nhất về trình độ, cách nhìn, quan điểm, tốc độ suy nghĩ để đón nhận câu trả
lời, thuật ngữ bất đồng. Nhiều người có thói quen chỉ nghe điều mình thích hoặc
chỉ nghe những điều ngắn, tất nhiên phải dễ hiểu.
Qua bài viết này, mong bạn đọc được hiểu được vai trò của Hỏi - Đáp với việc học
tập của mình. Hỏi - Đáp chủ động, sáng suốt và toàn diện giúp tăng cường được
khả năng học tập, lao động của mỗi người.
Mong ở dịp khác trình bày tiếp với các bạn về việc Hỏi-Đáp được dùng trong các
phương pháp sáng tạo như thế nào.
