Khai Thác Khoáng Sản Và Tài Nguyên Đất
Mặt đất bị tổn thương
Khai thác khoáng sản là quá trình con người bằng phương pháp khai thác lộ thiên
hoặc hầm lò đưa khoáng sản từ lòng đất phục vụ phát triển kinh tế - xã hội. Các hình
thức khai thác bao gồm: khai thác thủ công, khai thác quy mô nhỏ và khai thác quy
mô vừa.
Quá trình khai thác khoáng sản thường qua ba bước: mở cửa mỏ, khai thác và đóng
cửa mỏ. Như vậy, tất cả các công đoạn khai thác đều tác động đến tài nguyên và
môi trường đất.
Trong quá trình khai thác bằng cơ giới hoặc thủ công đòi hỏi các thiết bị cho hầm lò,
cho sàng tuyển, xăng dầu cho các đầu máy điêden, toa goòng, các loại xe vận tải,
các loại máy gạt hay hoá chất,... đều có tác động đến môi trường đất
Hơn nữa, công nghệ khai thác hiện nay chưa hợp lý, đặc biệt các mỏ kim loại và các
khu mỏ đang khai thác hầu hết nằm ở vùng núi và trung du. Vì vậy, việc khai thác
khoáng sản trước hết tác động đến rừng và đất rừng xung quanh vùng mỏ. Các biểu
hiện suy thoái môi trường thể hiện ở các mặt sau đây:
Giảm diện tích đất rừng, gia tăng suy thoái đất
Khai thác khoáng sản đã làm thu hẹp đáng kể diện tích đất nông lâm nghiệp và ảnh
hưởng đến sản xuất như: chiếm dụng đất nông, lâm nghiệp để làm khai trường
(Bảng I.11), bãi thải, thải các chất thải rắn như cát, đá, sỏi, bùn ra đất nông nghiệp,
thải nước từ các hệ tuyển làm ô nhiễm đất nông nghiệp và giảm sút năng suất cây
trồng (Bảng I.12).
Bảng I.11. Diện tích rừng và đất rừng bị thu hẹp, thoái hoá ở một số mỏ
Nguồn: Nguyễn Đức Quý, Tạp chí Hoạt động Khoa học, số 4, 1996
Bảng I.12. Mức độ ô nhiễm đất nông nghiệp do khai thác mỏ
Nguồn: Nguyễn Đức Quý, Tạp chí Hoạt động Khoa học, số 4, 1996
Hiện nay trong khu vực Hòn Gai - Cẩm Phả có khoảng 30 mỏ than lớn nhỏ đang hoạt
động, bình quân khoảng 2.000ha, có 1 mỏ với tổng diện tích là 175km2, chiếm
28,7% tổng diện tích đất tự nhiên của thành phố Hạ Long và thị xã Cẩm Phả. Ở Hòn
Gai, Nam đường 18A (Cẩm Phả) trong giai đoạn 1970 - 1997, các hoạt động khai
thác than đã làm mất khoảng 2.900ha (trung bình mỗi năm mất 100 - 110ha) đất
rừng các loại, trong đó khoảng 2.000ha bị mất do mở vỉa, đổ đất đá thải. Độ che phủ
rừng tự nhiên từ 33,7% năm 1970 giảm xuống 6,7% (1985) và 4,7% (1997) (Bảng
I.13).
Bảng I.13. Biến động độ che phủ rừng khu vực Hòn Gai - Cẩm Phả
Nguồn: Trần Yêm, Luận án Tiến sĩ, 2000
Tại khu vực Cẩm Phả, trước năm 1975 việc khai trường được mở rộng chủ yếu về
phía tây - nam (khoảng 100ha) và phía tây (25ha). Sau 1975 việc khai trường và bãi
thải phát triển về phía bắc khoảng 435ha, phía tây - bắc 265ha và phía đông 75ha
(Bảng I.14).
Bảng I.14. Diện tích khai trường, bãi thải và diện tích đổ thải ra biển vùng
Cẩm Phả
Đơn vị: ha
Nguồn: Nguyễn Địch Dĩ, 2003
Do đặc thù của khai thác mỏ là một hoạt động công nghiệp không giống các hoạt
động công nghiệp khác về nhiều mặt, như phải di dời một khối lượng lớn đất đá ra
khỏi lòng đất tạo nên một khoảng trống rất lớn và rất sâu. Một khối lượng lớn chất
thải rắn được hình thành do những vật liệu có ích thường chỉ chiếm một phần nhỏ
của khối lượng quặng được khai thác, dẫn đến nhiều khi khối lượng đất đá thải vượt
khối lượng quặng nằm trong lòng đất. Quá trình bốc xúc, tuyển rửa quặng, làm đất
tơi xốp tạo điều kiện thuận lợi cho phong hoá và hoá tách các khoáng vật kim loại
chứa trong đó. Vì vậy, có ảnh hưởng lớn đến môi trường, không chỉ khi cơ sở đang
hoạt động mà còn tiếp diễn về lâu dài sau khi cơ sở ngừng hoạt động. Môi trường
chịu ảnh hưởng lớn nhất trong khu mở moong khai thác là chất thải rắn, không sử
dụng được cho các mục đích khác, đã tạo nên trên bề mặt địa hình mấp mô, xen kẽ
giữa các hố sâu và các đống đất đá. Đặc biệt ở những khu vực khai thác "thổ phỉ",
tình hình còn khó khăn hơn nhiều. Một số diện tích đất xung quanh các bãi thải
quặng có thể bị bồi lấp do sạt lở, xói mòn của đất đá từ các bãi thải, gây thoái hoá
lớp đất mặt. Các cồn đống cuội, đá thải trong quá trình khai thác vàng trên lòng sông
ngăn cản, thay đổi dòng chảy gây sự xói lở đất bờ sông, đê điều, gây úng lụt cục bộ.
Việc đổ bỏ đất đá thải tạo tiền đề cho mưa lũ bồi lấp các sông suối, các thung lũng
và đồng ruộng phía chân bãi thải và các khu vực lân cận. Quá trình san lấp mặt
bằng, xây dựng nhà tạm hoặc thủ công, hoặc cơ giới đều gây tiếng ồn, gây bụi làm ô
nhiễm môi trường không khí, ô nhiễm nguồn nước cũng như làm đảo lộn môi trường
đất tạo nên một vùng "đất mượn". Vùng "đất mượn" khi có mưa lớn thường gây ra
các dòng bùn di chuyển xuống vùng thấp, vùng đất canh tác, gây tác hại tới hoa
màu, ruộng vườn, nhà cửa, vào mùa mưa lũ thường gây ra lũ bùn đá, gây thiệt hại
tới môi trường kinh tế và môi trường xã hội.
Việc dọn mặt bằng xây dựng cơ sở hạ tầng phục
vụ việc mở mỏ cũng làm cho quỹ đất nông lâm
nghiệp bị mất, hoặc thay đổi địa hình.
Cho đến nay việc giải quyết các hậu quả về môi
trường một cách chủ động đối với các mỏ đã
ngừng và sắp ngừng khai thác còn nhiều bất cập
vì trước đây vấn đề bảo vệ và hoàn phục môi
trường trong quá trình phát triển khoáng sản (từ
khi mở mỏ đến khi ngừng khai thác) chưa được
đặt ra một cách đúng mức trong các phương án
khai thác mỏ. Gần đây bắt đầu có một số mỏ đã
ngừng khai thác thì ngoài việc san gạt một cách tương đối một số diện tích mỏ có thể
san gạt được, các diện tích còn lại hầu như để nguyên hiện trường, chưa có phương
án sử dụng đất đai có hiệu quả về kinh tế và môi trường. Các hồ ở Bựu Long, Kiện
Khê và sắp tới là các mỏ Ga Loi (Huế), Long Thọ,... được thành tạo do kết quả tất
yếu của việc đào sâu moong khai thác so với bề mặt chung của địa hình. Trước mắt,
sự tồn tại của các hồ chứa nước này thể hiện sự thay đổi theo xu hướng tích cực về
môi trường cảnh quan và điều kiện vi khí hậu khu vực.