45
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 5 (122) . 2015
KHAÛO LUAÄN VEÀ KIEÁN TRUÙC ÑEÀN-THAÙP CHAMPA:
NHÖÕNG MINH VAÊN COÙ NIEÂN ÑAÏI MÔÙI PHAÙT HIEÄN VAØ
MOÁI QUAN HEÄ CUÛA CHUÙNG VÔÙI LÒCH SÖÛ NGHEÄ THUAÄT -
THAM CHIEÁU NHOÙM THAÙP HOØA LAI VAØ POÂ ÑAØM
Traàn Kyø Phöông*
Trong nhöõng naêm qua ñaõ coù nhieàu phaùt hieän quan troïng veà vaên khaéc
Champa, ñaëc bieät nhöõng vaên khaéc coù nieân ñaïi ñaõ cung caáp nhöõng thoâng tin lieân
quan ñeán vieäc tìm hieåu nieân ñaïi töông ñöông vôùi caùc nhoùm ñeàn-thaùp trong söï
so saùnh vôùi caùc phong caùch ngheä thuaät. Trong neàn kieán truùc ñeàn-thaùp Champa
raát hieám coù nhöõng di tích gaén lieàn vôùi nieân ñaïi cuûa minh vaên, do ñoù, nhöõng
phaùt hieän môùi naøy ñaõ goùp phaàn laøm saùng toû moät soá vaán ñeà lieân quan ñeán nieân
ñaïi cuûa kieán truùc Chaøm.
Vaán ñeà phong caùch ngheä thuaät cuûa kieán truùc ñeàn-thaùp Champa
Ngöôøi coù coâng ñaàu trong vieäc khaûo taû, thoáng keâ vaø phaân loaïi caùc kieán truùc
ñeàn-thaùp Champa laø Henri Parmentier, vôùi coâng trình kinh ñieån goàm hai taäp
laø Inventaire descriptif des monuments Cam de l’Annam xuaát baûn naêm 1909 vaø
1918. Trong ñoù, Parmentier ñaõ phaân loaïi kieán truùc Chaøm thaønh saùu loaïi hình
ngheä thuaät nhö sau:
1. Ngheä thuaät nguyeân thuûy (L’Art primitif): Kieåu Myõ Sôn A1, khoaûng ñaàu
theá kyû thöù 7 cuøng vôùi thaùp Taây Baéc Poâ Nagar, thaùp chính Poâ Nagar ñöôïc truøng
tu vaøo naêm 813 vaø 817;
2. Ngheä thuaät hình khoái (L’Art cubique): Kieåu Hoøa Lai, khoaûng ñaàu theá
kyû thöù 8 cuøng vôùi thaùp Myõ Sôn F1, thaùp Nam Poâ Nagar (phaàn tö thöù ba cuûa
theá kyû thöù 9);
3. Ngheä thuaät hoãn hôïp giöõa coå ñieån vaø hình khoái (L’Art mixte): Kieåu Ñoàng
Döông, khoaûng naêm 875;
4. Ngheä thuaät coå ñieån (L’Art classic): Kieåu thaùp Baïc, khoaûng theá kyû 11
cuøng vôùi Myõ Sôn E4;
5. Ngheä thuaät phaùi sinh (L’Art deùriveù): Kieåu Poâ Kloong Garai, khoaûng theá
kyû 12 cuøng vôùi Myõ Sôn B1 (1114), Myõ Sôn G1 (1157), Poâ Kloong Garai (ñaàu theá
kyû 14) vaø Poâ Rome (phaàn tö thöù hai cuûa theá kyû 17);
6. Ngheä thuaät hình choùp (L’Art pyramidal): Kieåu thaùp Nam-Poâ Nagar Nha
Trang (1145) cuøng vôùi thaùp Baèng An (900 vaø 910) vaø Yang Prong (ñaàu theá kyû
14) [Parmentier 1918: 19-20]. Taùc phaåm kinh ñieån cuûa Parmentier laø cô sôû cho
taát caû caùc coâng trình nghieân cöùu veà ngheä thuaät Chaøm sau naøy.
* Thaønh phoá Ñaø Naüng.
46
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 5 (122) . 2015
Ñeán naêm 1942, vieäc phaân loaïi vaø saép xeáp kieán truùc ñeàn-thaùp Chaøm theo
töøng phong caùch môùi ñöôïc khôûi xöôùng bôûi Philippe Stern vôùi taùc phaåm L’Art
du Champa et son evolution. Trong coâng trình naøy Stern ñaõ aùp duïng phöông
phaùp phaân tích nhöõng ñaëc ñieåm trang trí cuûa caùc coâng trình ngheä thuaät maø caùc
nhaø lòch söû ngheä thuaät Phaùp ñaõ ñeà xuaát vaøo ñaàu theá kyû 20 ñeå nghieân cöùu ngheä
thuaät AÁn Ñoä vaø Ñoâng Nam AÙ, ñöôïc goïi laø “phaân tích moâ-típ” hay “phaân tích hoïa
tieát trang trí (analyse de motif)”. Phöông phaùp naøy ñaõ mang laïi nhöõng keát quaû
khaû quan trong vieäc tieáp caän nieân ñaïi cuûa taùc phaåm ngheä thuaät baèng caùch phaân
tích caùc hoïa tieát/moâ-típ trong töøng chi tieát vaø so saùnh chuùng vôùi nhau; roài ñònh
hình vaø phaân loaïi chuùng theo töøng phong caùch (art stylistics); sau ñoù, so saùnh
söï tieán hoùa cuûa moãi phong caùch trong moái töông quan vôùi nieân ñaïi cuûa lòch söû
ñeå suy luaän khung nieân ñaïi cho caùc coâng trình kieán truùc [Williams 1982: 6-7].
Baèng vaøo phöông phaùp naøy, Stern ñaõ phaân loaïi kieán truùc ñeàn-thaùp Chaøm
thaønh baûy phong caùch sau:
1. Phong caùch coå (Style ancient): bao goàm caùc coâng trình chính: Myõ Sôn E1;
2. Phong caùch Hoøa Lai (Style de Hoa Lai): Hoøa Lai, Poâ Ñaøm, Myõ Sôn F3,
A’2, C7;
3. Phong caùch Ñoàng Döông (Style de Dong Dzuong): Phaät vieän Ñoàng
Döông; Myõ Sôn B4, A12, A13;
4. Phong caùch Myõ Sôn A1 (Style de My Son A1): Khöông Myõ, Myõ Sôn A1,
caùc thaùp thuoäc nhoùm Myõ Sôn B-C-D;
5. Phong caùch chuyeån tieáp giöõa Myõ Sôn A1 vaø Bình Ñònh (Style de transition
entre le style de My Son A1 and le style du Binh Dinh): Bình Laâm, Myõ Sôn E4,
Chieân Ñaøn, Poâ Nagar Nha Trang (thaùp chính), thaùp Baïc, thaùp Nhaïn;
6. Phong caùch Bình Ñònh (Style du Binh Dinh): Höng Thaïnh, Döông
Long, Caùnh Tieân, Thuû Thieäân, Thoác Loác;
7. Phong caùch muoän (Style tardif): Caùc thaùp Poâ Kloong Garai, Poâ Rome,
Yang Mum, Yang Prong [Stern 1942: 4].
Sau khi phaân loaïi caùc phong caùch ngheä thuaät Chaøm, Stern ñaõ so saùnh
chuùng vôùi nieân ñaïi maø caùc vaên khaéc vaø caùc bieán coá lòch söû ñaõ cung caáp ñeå thieát
laäp moät khung nieân ñaïi töông ñoái cho töøng di tích. OÂng cuõng quan taâm ñeán söï
phaù huûy vaø truøng tu caùc di tích Chaøm qua nhöõng cuoäc chieán tranh, chuû yeáu,
vôùi Khmer vaø Ñaïi Vieät maø minh vaên Chaøm trong caùc theá kyû 11-13 ñaõ ñeà caäp;
ngoaøi ra, oâng cuõng so saùnh kieán truùc Chaøm vôùi caùc neàn ngheä thuaät laùng gieàng
nhö Khmer, Java vaø Thaùi Lan ñeå neâu leân nhöõng nieân ñaïi khaû dó töông ñoàng
vôùi kieán truùc Chaøm [Stern 1942: 61-72].
Töø ñoù, Stern ñeà xuaát moät baûng nieân ñaïi töông ñoái ñeå aùp duïng cho caùc
phong caùch ngheä thuaät maø oâng ñaõ saép xeáp:
1. Phong caùch coå, vôùi ngoâi ñeàn vaø ñaøi thôø Myõ Sôn E1, noù ñöôïc giaû ñònh, coù
theå thuoäc vaøo ñaàu theá kyû thöù 8 trong so saùnh vôùi ngoâi ñeàn Damrei Krap treân
nuùi Phnom Kulen thuoäc tænh Siem Reap cuûa ngheä thuaät Khmer; maëc daàu Stern
cho raèng nieân ñaïi naøy khoâng ñöôïc chaéc chaén [Stern 1942: 69].
47
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 5 (122) . 2015
2. Phong caùch Hoøa Lai, vôùi nhoùm ba thaùp Hoøa Lai thuoäc nöûa ñaàu theá kyû
thöù 9, chuùng cuõng ñöôïc ñaët trong moái quan heä ngheä thuaät vôùi ngoâi ñeàn Damrei
Krap, vì ngoâi ñeàn Khmer naøy coù moái lieân quan vôùi moät vaên khaéc Khmer mang
nieân ñaïi 802. Stern cuõng cho raèng ngoâi ñeàn gaïch Damrei Krap ñöôïc xaây bôûi
ngheä nhaân Chaøm treân laõnh thoå Khmer [Stern 1942: 63];
3. Phong caùch Ñoàng Döông, keá thöøa nhöõng moâ-típ hoa vaên röôøm raø, xoaén
xít cuûa Phong caùch Hoøa Lai vaø phaùt trieån noù thaønh moät moâ-típ ñoäc ñaùo nhaát
cuûa ngheä thuaät Chaøm. Moâ-típ naøy coù hình saâu roùm (vermiculeù) taïo aán töôïng
maïnh meõ ñöôïc aùp duïng toái ña ñeå trang trí ñeàn-thaùp cuõng nhö ñieâu khaéc trong
giai ñoaïn ngheä thuaät naøy; phong caùch naøy lieân quan ñeán minh vaên cuûa vua
Indravarman II, döïng taïi Phaät vieän, nguyeân vò (in situ), naêm 875. Theo ñoù,
Phong caùch Ñoàng Döông coù khung nieân ñaïi töø nöûa sau theá kyû thöù 9 ñeán phaàn
tö thöù nhaát cuûa theá kyû thöù 10;
4. Phong caùch Myõ Sôn A1, laø moät phong caùch lôùn, ñöôïc baét ñaàu vôùi nhoùm
ba thaùp Khöông Myõ, maø, Stern ñaõ chæ ra nhöõng moâ-típ hoa vaên chòu aûnh
höôûng cuûa ngheä thuaät Khmer vaø Java ôû nhoùm thaùp naøy; vaø, söï keá thöøa tröïc
tieáp nhöõng ñôn vò hoïa tieát (uniteù de dessin/unit of pattern) cuûa hoa vaên “hình
saâu roùm (vermiculeù)” cuûa Phong caùch Ñoàng Döông taïi Khöông Myõ. OÂng ñeà xuaát
moät nieân ñaïi khoaûng ngay tröôùc naêm 920 cho nhoùm Khöông Myõ; vaø, ñaây cuõng
laø moác nieân ñaïi khôûi ñieåm cuûa Phong caùch Myõ Sôn A1. Trong Phong caùch Myõ
Sôn A1 chöông trình trang trí kieán truùc (decorative program) chuû yeáu söû duïng
phoå bieán loaïi hoa vaên coù caùc ñôn vò hoïa tieát hoa laù boá cuïc hình chöõ S lieân hoaøn
taïo veû ñeïp thoaùng ñaõng dòu daøng khaùc haún vôùi loaïi hoïa tieát “hình saâu roùm” ñaëc
tröng cuûa Phong caùch Ñoàng Döông;
5. Phong caùch chuyeån tieáp giöõa Phong caùch Myõ Sôn A1 vaø Phong caùch
Bình Ñònh, döïa vaøo söï kieän lòch söû veà vieäc dôøi kinh ñoâ Champa töø vuøng Quaûng
Nam vaøo vuøng Bình Ñònh (?!) khoaûng naêm 1000; Stern ñeà xuaát nieân ñaïi cuûa
phong caùch naøy khôûi ñaàu vaøo ñaàu theá kyû 11;
6. Phong caùch Bình Ñònh, Stern ñaët cô sôû ñeå xaùc ñònh nieân ñaïi phong caùch
naøy trong moái quan heä giöõa ngheä thuaät Chaøm vaø ngheä thuaät Khmer. OÂng ñeà
xuaát nieân ñaïi cuoái theá kyû 12 ñeán ñaàu theá kyû 13 cho nhoùm ba thaùp Döông Long
vaø Höng Thaïnh (Thaùp Ñoâi). Stern ñaõ neâu leân nhöõng aûnh höôûng saâu ñaäm cuûa
ngheä thuaät trang trí Khmer xuaát hieän treân hai nhoùm thaùp naøy, maø, oâng cho
raèng thöôïng taàng kieán truùc cuûa chuùng chòu aûnh höôûng ngoâi ñeàn Angkor Vat cuûa
Khmer. Nhöõng nhoùm thaùp khaùc ôû Bình Ñònh nhö Caùnh Tieân, Thuû Thieän, Thoác
Loác ñöôïc Stern ñeà xuaát moät nieân ñaïi thuoäc theá kyû 12.
Theo oâng, phaàn lôùn caùc thaùp cuûa thôøi kyø chuyeån tieáp ñeàu thuoäc theá kyû 11,
trong ñoù, thaùp Bình Laâm thuoäc veà ñaàu theá kyû 11; coøn nhoùm thaùp Baïc thuoäc vaøo
cuoái theá kyû11;
7. Phong caùch muoän, trong phong caùch naøy Stern ñeà xuaát moät nieân ñaïi laø
cuoái theá kyû 13 hoaëc ñaàu theá kyû 14 cho ngoâi ñeàn Poâ Kloong Garai; vaø theá kyû 17
cho ngoâi ñeàn Poâ Rome.
Töø ñoù veà sau, baûng phaân loaïi phong caùch cuøng vôùi nieân ñaïi ñöôïc ñeà xuaát
bôûi Stern ñaõ ñöôïc söû duïng roäng raõi trong caùc coâng trình nghieân cöùu lieân quan
ñeán lòch söû ngheä thuaät Champa vaø Ñoâng Nam AÙ.(1)
48
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 5 (122) . 2015
Phöông phaùp phaân loaïi cuûa Stern ñaõ ñem ñeán nhöõng hieäu quaû to lôùn ñeå
tieáp caän nieân ñaïi cuûa kieán truùc ñeàn-thaùp Champa. Tuy nhieân, phöông phaùp naøy
coù nhöõng haïn cheá nhaát ñònh, vì, noù khoâng ñaët caùc coâng trình ngheä thuaät vaøo
söï chuyeån hoùa chung trong boái caûnh lòch söû ñaëc thuø cuûa töøng di tích moät, nhaát
laø khoâng chuù troïng ñeán tính ñòa phöông cuûa töøng coâng trình ngheä thuaät vaø quaù
trình phaùt trieån kyõ thuaät caáu truùc cuûa töøng di tích kieán truùc. Trong tröôøng hôïp
cuûa ngheä thuaät Champa, neáu döïa vaøo caùch saép xeáp caùc giai ñoaïn ngheä thuaät
theo töøng phong caùch nhö Stern ñaõ ñeà xuaát, thì, raát khoù öùng duïng ñeå phaân
nhoùm vaø ñoaùn ñònh nieân ñaïi cho töøng di tích/nhoùm di tích, chaúng haïn: Phong
caùch Myõ Sôn E1 ñöôïc cho laø moät giai ñoaïn ngheä thuaät lôùn nhöng laïi khoâng coù
kieán truùc tieâu bieåu, chæ döïa vaøo hoa vaên trang trí cuûa moät ñaøi thôø vaø döïa theo
caùc vaät trang trí kieán truùc nhö truï cöûa, fronton cuûa ngoâi ñeàn Myõ Sôn E1, nhöng
nhöõng vaät trang trí kieán truùc baèng sa thaïch thì coù theå ñaõ ñöôïc theâm vaøo trong
caùc laàn truøng tu veà sau [Traàn Kyø Phöông 2005: 132-9].
Veà khoâng gian phaân boá, neáu duøng teân cuûa moät di tích tieâu bieåu ñeå goïi
chung cho moät giai ñoaïn ngheä thuaät bao goàm nhieàu di chæ khaùc nhau traûi roäng
treân nhieàu vuøng vaø nhieàu tieåu quoác mang nhöõng yeáu toá ñòa lyù, khí haäu vaø moâi
tröôøng kieán truùc khaùc nhau, thì cuõng caàn phaûi caân nhaéc theâm, vì, yeáu toá vuøng
vaø ñòa lyù ñaõ ñoùng moät vai troø quyeát ñònh trong vieäc hình thaønh caùc ñaëc ñieåm
cuûa töøng di tích Chaøm; hôn nöõa, ñoái vôùi töøng di tích moät, töï thaân chuùng cuõng
ñaõ traûi qua nhieàu laàn truøng tu neân khoù coù theå tieâu bieåu cho moät giai ñoaïn ngheä
thuaät naøo. Chaúng haïn, nhoùm ba thaùp Chieân Ñaøn ñöôïc xaây döïng trong caùc theá
kyû 11-12, nhöng coù theå ñaõ ñöôïc truøng tu theâm vaøo theá kyû 13 tröôùc khi chaâu
Amaravati bò suy yeáu. Nhoùm thaùp Chieân Ñaøn coù nhöõng yeáu toá trang trí töông
töï vôùi ngoâi ñeàn chính cuûa nhoùm Poâ Nagar Nha Trang nhöng veà bình ñoà caáu
truùc thì khaùc haún, cho neân khoâng theå xeáp chuùng vaøo chung moät phong caùch
theo ñònh danh cuûa Stern laø “Phong caùch chuyeån tieáp töø Phong caùch Myõ Sôn
A1 sang Phong caùch Bình Ñònh” ñöôïc. Tuy raèng, nhöõng ñaëc ñieåm cuûa chöông
trình trang trí cuûa hai nhoùm thaùp naøy nhö töôøng thaùp chæ trang ñieåm moät ñoà
aùn ñôn giaûn baèng nhöõng ñöôøng gôø thaúng song song, khoâng chaïm troå nhöõng ñôn
vò hoïa tieát hình chöõ S lieân hoaøn, ñoù laø xu höôùng thaåm myõ chung cuûa ngheä thuaät
trang trí kieán truùc Chaøm trong nhöõng giai ñoaïn töø theá kyû 11 trôû veà sau, vì vaäy,
caû hai di tích ñeàu coù theå xaây döïng ñöông thôøi, khoaûng theá kyû 11-12. Cuõng vaäy,
neáu cho raèng Phong caùch Hoøa Lai döïa treân nhoùm thaùp Hoøa Lai maø hình thaønh
vaø tieâu bieåu cho moät soá coâng trình traûi daøi töø nam ñeán baéc vöông quoác thì cuõng
khoù thuyeát phuïc, bôûi leõ, caùc kieán truùc cuûa Myõ Sôn ôû vaøo giai ñoaïn naøy nhö F1,
F3, A’2, C7, veà kyõ thuaät caáu truùc, bình ñoà cuõng nhö caùc chöông trình trang trí
haàu nhö khoâng töông ñoàng vôùi caùc thaùp thuoäc nhoùm Hoøa Lai, neân khoù coù theå
duøng teân moät di tích ñeå goïi chung cho nhöõng vuøng ngheä thuaät khaùc nhau, maø,
neáu xeùt veà maët khoâng gian thì raát caùch xa nhau, trong khi ñoù, töï thaân caùc khu
di tích quan troïng ñeàu coù moät quaù trình phaùt trieån rieâng cuûa chuùng.
Vaøo nhöõng naêm 1990, ñöôïc söï taøi trôï cuûa Quyõ Toyota Foundation, nhaø lòch
söû kieán truùc Shige-eda Yutaka cuøng vôùi toâi ñaõ nghieân cöùu moät caùch heä thoáng
neàn kieán truùc ñeàn-thaùp Champa taïi mieàn Trung Vieät Nam. Keát quaû nghieân cöùu
ñaõ ñöôïc coâng boá trong moät catalogue töïa ñeà “Champa Oukoku no iseki to bunka”
49
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 5 (122) . 2015
(Di tích vaø vaên hoùa cuûa vöông quoác Champa) nhaân dòp trieån laõm ngheä thuaät
Champa ñeå kyû nieäm 20 naêm thaønh laäp Quyõ Toyota Foundation (1974-1994) taïi
Tokyo naêm 1994 [Shige-eda et al. 1994]; vaø, trong moät coâng trình ñoàng taùc giaû
nhan ñeà “Champa iseki: Umi ni mukatte tasu” (Di tích Champa: Ñöùng höôùng veà
bieån caû), xuaát baûn naêm 1997 taïi Nhaät Baûn [Traàn Kyø Phöông & Shige-eda 1997].
Trong caùc coâng trình naøy, Shige-eda ñaõ thieát laäp moät baûng so saùnh caáu
truùc maët baèng (ground-plan) cuûa caùc thaùp Chaøm trong töøng phong caùch döïa
theo baûn veõ cuûa Henri Parmentier. Caùch so saùnh naøy cho thaáy söï khaùc bieät vaø
töông ñoàng cuûa töøng nhoùm kieán truùc Chaøm trong töøng di tích cuõng nhö trong
töøng phong caùch [Shige-eda et al. 1994]. Hôn nöõa, döïa treân keát quaû nhöõng
nghieân cöùu chuyeân veà caáu truùc xaây döïng ñeàn-thaùp Chaøm, Shige-eda ñaõ ñeà xuaát
moät caùch phaân nhoùm kieán truùc khaùc cho ngheä thuaät Chaøm theo töøng phöùc hôïp
(complex) cuûa vuøng di tích, trong ñoù thieân veà kyõ thuaät xaây döïng, nhö sau:
1. Phöùc hôïp Myõ Sôn: bao goàm caùc nhoùm ñeàn-thaùp cuûa di tích Myõ Sôn;
2. Phöùc hôïp Quaûng Nam: bao goàm caùc nhoùm ñeàn-thaùp cuûa vuøng Quaûng
Nam nhö Ñoàng Döông, Khöông Myõ, Chieân Ñaøn, Baèng An;
3. Phöùc hôïp Bình Ñònh: bao goàm caùc nhoùm ñeàn-thaùp cuûa vuøng Bình Ñònh
nhö Bình Laâm, thaùp Baïc, Döông Long, Höng Thaïnh, Caùnh Tieân, Thuû Thieän,
Thoác Loác, thaùp Nhaïn (Tuy Hoøa);
4. Phöùc hôïp Poâ Nagar: bao goàm caùc ñeàn-thaùp taïi di tích Poâ Nagar Nha Trang;
5. Phöùc hôïp Phuù Haøi: bao goàm caùc nhoùm ñeàn-thaùp cuûa di tích Phuù Haøi,
Poâ Ñaøm, Hoøa Lai;
6. Phöùc hôïp Poâ Kloong Garai: bao goàm caùc nhoùm ñeàn-thaùp cuûa di tích Poâ
Kloong Garai vaø Poâ Rome [Shige-eda et al. 1994: 9-64].
Söï phaùt trieån kyõ thuaät xaây döïng cuûa cuûa kieán truùc ñeàn-thaùp Champa
ñöôïc hieån loä roõ raøng trong saùu phöùc hôïp di tích neâu treân; ñoàng thôøi cuõng boäc
loä nhöõng yeáu toá cuûa moãi phong caùch ngheä thuaät treân töøng phöùc hôïp ñaõ aûnh
höôûng vaø dung hoùa vôùi nhau nhö theá naøo. Vieäc nghieân cöùu ñeå chöùng minh moái
quan heä giao löu kyõ thuaät xaây döïng giöõa caùc phöùc hôïp naøy coù khaû naêng cung
caáp nhöõng manh moái ñeå laøm saùng toû lòch söû kieán truùc cuûa vuøng Ñoâng Nam AÙ coå
ñaïi. ÔÛ nhöõng phöùc hôïp lôùn nhö Myõ Sôn, ñieàu ñaùng löu yù laø, tính noåi baät cuûa söï
keá thöøa kyõ thuaät xaây döïng lieân tuïc trong nhieàu theá kyû. Möôøi theá kyû xaây döïng
taïi di tích naøy laø moät thôøi gian daøi lieân tuïc naâng cao coâng ngheä ñeå caøng veà sau
vieäc söû duïng kieán truùc caøng hôïp lyù hôn [Traàn Kyø Phöông et al. 2005].
Caùch phaân loaïi cuûa Shige-eda ñaõ trình baøy quaù trình phaùt trieån kyõ thuaät
xaây döïng ñeàn-thaùp Champa ñöôïc hieån loä roõ raøng trong töøng phöùc hôïp, ñoàng
thôøi cuõng chæ ra ñöôïc söï aûnh höôûng töông taùc giöõa caùc phong caùch ngheä thuaät
cuûa töøng vuøng kieán truùc. Veà nieân ñaïi cuûa töøng di tích moät, treân cô baûn, Shige-
eda aùp duïng baûng nieân ñaïi theo phong caùch cuûa Stern, tuy raèng oâng coù boå sung
vaø söûa ñoåi ít nhieàu döïa treân söï tieán hoùa cuûa kyõ thuaät caáu truùc ñeàn-thaùp cuûa töøng
di tích maø trong nhieàu tröôøng hôïp ñaõ qua caùc lôùp truøng tu, chöù khoâng hoaøn toaøn
döïa vaøo phöông phaùp phaân tích moâ-típ hoa vaên (analyse de motif) ñoái vôùi caùc
ñôn vò hoïa tieát hieän höõu treân caùc di tích ñoù.