Khuynh hướng siêu thực và ảnh hưởng của nó trong sáng tạo văn học nghệ thuật

Khuynh hướng siêu thực và ảnh hưởng của nó trong sáng tạo văn

học nghệ thuật

Nhà thơ, họa sĩ Nguyễn Tất Hanh

Lâu nay chúng ta hay bàn luận về tính siêu thực và sự ảnh hưởng của

nó trong sáng tác, một số người dùng quan niệm đó như chiếc “đũa

thần” biến hoá và coi nó như cứu cánh cho hoạt động sáng tạo của

mình. Không có siêu thực thì nghệ thuật và văn chương sẽ chết ?

Sẽ là như vậy chăng ?

Lục lọi trong trí nhớ những gì mình đã đọc, đã nghe, đã thấy và quay

trở về tìm tòi ở những định nghĩa về siêu thực (Chủ nghĩa Siêu thực) do

nhà thơ Pháp Andr Bretton khởi xướng và viết tuyên ngôn cho nó vào

năm 1924 thì thấy Chủ nghĩa Siêu thực cố gắng diễn tả tiềm thức bằng

cách trình bày các vật thể và sự việc như được thấy trong giấc mơ. Nó

bắt đầu được khởi xướng từ thơ, sau đó lan sang hội họa, tiểu thuyết rồi

điện ảnh … nhưng thực ra thuật ngữ “siêu thực” (Surrélisme) được nhà

thơ GuilloumeApollinaire dùng trong tác phẩm của mình vào năm

1917, sau tuyên ngôn 1924 về Chủ nghĩa Siêu thực thì thuật ngữ này

được phổ biến rộng rãi.

Vậy siêu thực là gì? Cũng có tài liệu giải thích siêu thực là sự định

hướng đến một hiện thực cao hơn hiện thực tầm thường “siêu thực

phản kháng lại sự trì trệ của xã hội” hoặc “Siêu thực – nỗi sợ hãi của

con người xuất phát từ tiềm thức”. Nó “là khuynh hướng bắt nguồn từ

Chủ nghĩa tượng trưng và Phân tâm học (Prơt) đặt phi lý tính lên trên lý

tính. Theo chủ trương, khuynh hướng này nhằm giải phóng con người

khỏi mọi xiềng xích xã hội. Thể hiện nội tâm và tư duy tự nhiên không

bị gò bó bởi lý trí, lôgic, luân lý, mỹ học, kinh tế, tôn giáo… Sáng tác

của những nghệ sĩ siêu thực ghi chép lại tất cả những trạng thái, tâm lý

luôn chuyển biến trong tiềm thức (dạng ký ức), không phân biệt thực

hay mộng, tỉnh hay điên, đúng hay sai.

Với trường phái nghệ thuật này những chủ thể rất bình dị được đặt

trong một phông màu hoặc bí ẩn, hoặc hùng vĩ, khiến cho tác phẩm

mang một sức sống mới, ý nghĩa mới như tồn tại trong mơ, cùng những

sự vật, hiện thực được mô tả bằng trạng thái không thực” (theo Bách

khoa tri thức).

Vậy là đã rõ, thực ra siêu thực không phải là cái không thể hiểu được

mà nó luôn tồn tại trong trí tưởng tượng của mỗi người nhưng từ xa

xưa đã không ai nắm bắt và đặt tên cho nó, do đó nó không có cơ hội

để trở thành một trào lưu hay xu hướng trong nghệ thuật…

Những tác phẩm nghệ thuật xuất hiện từ đời sống của người dân Việt,

người châu Á xưa thể hiện rõ điều này, những sản phẩm của trí tưởng

tượng được biểu hiện trong hình tượng nghệ thuật và được nâng lên

thành biểu tượng như hình ảnh con Rồng . Dù chúng ta có tranh luận

thế nào thì con Rồng vẫn là sản phẩm của tư duy siêu thực, nó được kết

hợp hài hoà giữa rắn, cá và chim ưng (?) có thể trườn, bò, bay trên trời

và lặn dưới nước. Trong văn học sử của người Việt còn lưu dấu ấn tư

duy siêu thực trong những truyện dã sử như Lạc Long Quân và Âu Cơ,

Thánh Gióng, Chử Đồng Tử, trong thơ văn cổ cũng phảng phất đây đó

cách nhìn siêu thực:

Mai bạc lạnh quen nhiều tháng trước

Cúc vàng thơm đổi mấy phen hoa

(Nguyễn Bỉnh Khiêm)

hoặc:

Gió đập tường cao lưng gió phẳng

Trăm dòm cửa sổ mặt trăng vuông

(Không rõ tác giả)

hoặc nữa:

Vàng rụng giếng ngô sa lá gió

Bạc suy dậu cúc nảy chồi sương

(Tương an Quận vương - thời Tự Đức)

Và đôi khi nó tồn tại trong một số bài đồng dao của trẻ con ở dạng vô

thức:

Chi chi chành chành

Cái đanh thổi lửa

Con ngựa chết trương

Ma vương Ngũ đế…

Thực ra siêu thực là sản phẩm của trí tưởng tượng được tái tạo thông

qua cái nhìn vào tấm gương biến dạng lấy ra từ ký ức, nó là hoài vọng

sáng tạo của con người khi đã quá nhàm chán với cái cũ mòn, nó đã và

có thể sẽ là cuộc cách mạng lớn trong sáng tạo nghệ thuật.

Ngày nay Chủ nghĩa Siêu thực với tuyên ngôn vang động một thời

đang đi vào dĩ vãng nhưng âm hưởng của nó đã làm nên hàng loạt sự

cách tân táo bạo trong các sáng tạo văn học nghệ thuật ở thế giới cũng

như ở Việt Nam, đặc biệt là ở một số nước có nền nghệ thuật phát

triển, thể hiện rõ nhất trong tranh siêu thực của SanvadoDali và một số

những hoạ sĩ Châu Âu , trong tiểu thuyết và thơ của một số tác giả hiện

đại trên thế giới , đặc biệt là điện ảnh với những phim kinh dị, viễn

tưởng ở một số nước có nền điện ảnh phát triển .

Vậy ở Việt Nam sự ảnh hưởng ấy như thế nào? Ai là người đưa Chủ

nghĩa Siêu thực vào Việt Nam? Đây là một khái niệm dễ gây nhầm lẫn

bởi tính siêu thực và Chủ nghĩa Siêu thực là hai phạm trù khác nhau,

mặc dù đặc điểm của chúng giống nhau. Chủ nghĩa Siêu thực có tuyên

ngôn hẳn hoi, còn tính siêu thực trong những tác phẩm trước nó không

có tuyên ngôn. Bà Nữ Oa, thần Atlat, Ngọc hoàng Thượng đế, những

nhân vật của Kinh thánh , của thần thoại Hy Lạp, tranh tượng trong các

lăng mộ vua chúa , trong truyện Liêu Trai chí dị của Trung Hoa , hình

ảnh bà Triệu Ẩu vú vắt sau vai trong Việt điện u linh ít nhiều là sản

phẩm của tư duy siêu thực chăng? Vậy nó cũng phảng phất trong thơ

Hàn Mặc Tử, Chế Lan Viên (Điêu tàn). Trong thơ Đinh Hùng ,Trần

Dần,Lê Đạt, Hoàng Cầm …và gần đây nữa, trong thơ Thanh Thảo,

Nguyễn Hữu Hồng Minh, Thận Nhiên, Mai Văn Phấn, Trần Tiến Dũng,

Vương Huy, Phan Huyền Thư, Phan Nhiên Hạo… Hoặc trong tranh

nghệ thuật của họa sĩ trẻ Mai Duy Minh và một số hoạ sĩ thời kỳ đổi

mới v.v..

Những quan niệm khi thưởng thức những sản phẩm nghệ thuật như

tranh phải dễ hiểu, thơ phải là thơ có tứ hay trong thơ phải có một câu

chuyện xem ra đã lỗi thời . Không hiểu được thì phải cảm , đó là một

quan niệm mới mẻ ở Việt Nam nhưng không xa lạ gì với thế giới , tốc

độ phát triển của xã hội không cho phép chúng ta níu giữ những quan

niệm đã cũ vì những cái mới vẫn nảy sinh và trưởng thành buộc người

đọc phải nâng tầm hiểu biết để nắm bắt những cái mới lạ và nhanh

chóng tiếp cận để thích nghi với nó, đọc nó bằng óc phê phán để khỏi

rơi vào tình trạng hoang mang lúng túng hoặc khen bừa theo những

người khác. Tôi nhớ một câu nói nổi tiếng của danh họa Sanvado Dali,

đại ý: "Tại sao người ta cứ bắt tôi phải giải thích tranh của tôi trong

khi tôi cũng không hiểu, nói vậy nghĩa là ông đã cảnh báo chúng ta về

cách nhìn khi ra tay sáng tạo hay khi thưởng thức một tác phẩm nghệ

thuật".

Vậy là đã rõ, Chủ nghĩa Siêu thực đã và đang tham gia cùng những trào

lưu nghệ thuật khác để tạo một định hướng mới cho các tác giả hiện

đại, nó mang một ý nghĩa tích cực trong xu thế hội nhập toàn cầu ở kỷ

nguyên mới với sự bùng nổ của công nghệ thông tin, để rồi cú hích của

Chủ nghĩa siêu thực với những dư chấn không nhỏ đã len vào tất cả các

ngành nghệ thuật ở Việt Nam cũng như trên thế giới, nó tạo ra một hiệu

ứng mở với những quan niệm mới mẻ về một trong những hướng đi

của các sáng tạo văn học nghệ thuật, nó nâng niu cái cảm và bỏ qua cái

hiểu, chối bỏ sự kể tả (cái nhìn thấy) mà đi vào những vùng thẳm sâu

của trực giác để mang về cho người thưởng thức “cách nhìn hiệu ứng”

mới mẻ được chế biến từ cái nguyên gốc - cái cảm từ hiện thực. Vậy là

có lý do khi những người cách tân nghệ thuật coi siêu thực là một trong

những cứu cánh, bởi nghệ thuật luôn luôn chối bỏ sự sáo mòn, cái tuyệt

vời của ngày hôm qua có thể chưa hẳn đã tồn tại cho đến mai sau, may

chăng nó chỉ tồn tại ở trong văn học sử ở dạng nghiên cứu …

Nghệ thuật là vậy, nó luôn luôn đòi hỏi những thay đổi. Sự tươi mới

trong tư duy sáng tạo là cực kỳ cần thiết, những giá trị lớn bao giờ cũng

vẫy gọi ta, chờ đợi ta ở cuối mỗi chặng đường…/.