i
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
-----------------------------------
PHAN NHẬT HUÂN
(Thích Thanh Huân)
ẢNH HƯỞNG CỦA VĂN HÓA PHẬT GIÁO ĐỐI VỚI
VĂN HÓA VIỆT NAM (THỜI LÝ - TRẦN)
Chuyên ngành: Tôn giáo học
Mã số: 60 22 90
LUẬN VĂN THẠC SĨ TRIẾT HỌC
Người hướng dẫn: TS. TRẦN THỊ KIM OANH
HÀ NỘI - 2011
iv
MỤC LỤC
Trang
MỞ ĐẦU ....................................................................................................... i
Chương 1: VĂN HÓA PHẬT GIÁO VÀ KHÁI QUÁT VỀ PHẬT
GIÁO THỜI KỲ LÝ - TRẦN .................................................................... 7
1.1. Khái niệm văn hóa Phật giáo và những biểu hiện của văn hóa
Phật giáo .................................................................................................... 7
1.1.1. Khái niệm văn hóa Phật giáo ....................................................... 7
1.1.2. Những biểu hiện của văn hóa Phật giáo có ảnh hưởng đến văn
hóa Việt Nam ........................................................................................ 16
1.2. Vài nét về Phật giáo Việt Nam thời kỳ Lý - Trần ........................ 28
1.2.1. Đặc điểm Phật giáo Việt Nam thời kỳ Lý - Trần ....................... 28
1.2.2.Phật giáo trong văn hóa Việt Nam thời kỳ Lý - Trần ................. 37
Chương 2: MỘT SỐ BIỂU HIỆN CỦA VĂN HÓA PHẬT GIÁO ẢNH
HƯỞNG ĐẾN VĂN HÓA VIỆT NAM (THỜI KỲ LÝ - TRẦN) ........ 47
2.1. Ảnh hưởng đến chính trị, phong tục tập quán và lối sống Việt
Nam thời Lý - Trần .............................................................................. 47
2.1.1. Ảnh hưởng đến tư tưởng chính trị - xã hội ................................ 47
2.1.2. Ảnh hưởng đến phong tục tập quán và lối sống ......................... 55
2.2. Ảnh hưởng đến văn học, kiến trúc và nghệ thuật điêu khắc ...... 69
2.2.1. Ảnh hưởng đến văn học ............................................................. 69
2.2.2. Ảnh hưởng đến kiến trúc và nghệ thuật điêu khắc ..................... 81
2.3. Bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa Phật giáo thời kỳ Lý - Trần
trong nền văn hóa Việt Nam hiện nay ................................................. 92
KẾT LUẬN .............................................................................................. 100
TÀI LIỆU THAM KHẢO ...................................................................... 103
1
MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Phật giáo ra đời ở Ấn Độ vào khoảng thế kỷ thứ VI trước Công
nguyên. Khác với các tôn giáo khác, Phật giáo với tư cách là một tôn giáo
đặc biệt không đề cập đến thần sáng tạo ra thế giới và con người. Sự xuất
hiện Phật giáo là nhằm phủ nhận thế giới quan của đạo Bàlamôn, chống lại
sự bất bình đẳng của đạo Bà la môn, nó đã thể hiện tính tiến bộ, nhân văn
nhất định. Phật giáo đã chứa đựng sự kết hợp hai tư cách: tôn giáo và triết
học. Với sự hoà quyện cả hai tư cách tôn giáo và triết học, Phật giáo đã sớm
được truyền bá rộng rãi và có ảnh hưởng sâu sắc tới văn hoá các nước châu
Á: Trung quốc, Nhật Bản, Triều Tiên… và Việt Nam. Hiện nay, Phật giáo
còn được truyền bá và phát triển trên phạm vi toàn thế giới.
Phật giáo du nhập vào Việt Nam từ những năm đầu Công nguyên, trải
qua gần 3000 năm lịch sử - một chiều dài thời gian khá đủ để cho đạo Phật,
dù là truyền từ Ấn Độ hay từ Trung Hoa sang đều được bản địa hóa, Việt
Nam hóa, để những giá trị tinh hoa của Phật biến thành sở hữu thực sự của
dân tộc Việt Nam.
Phật giáo trong mối quan hệ với văn hóa Việt Nam được biểu hiện
hết sức đa dạng và phong phú trên nhiều bình diện và tầng lớp văn hóa. Đó
là một quá trình hòa hợp từ văn hóa bình dân, dân gian tới văn hóa bác học,
từ văn hóa vật thể đến văn hóa phi vật thể. Trong mỗi thời kỳ lịch sử khác
nhau, mối quan hệ đó đều thể hiện bản sắc, mức độ đậm nhạt khác nhau.
Ngay thời kỳ đầu du nhập, mối quan hệ giữa Phật giáo và văn hóa Việt
Nam được đặt trong một tổng thể hài hòa, sự tác động qua lại, có thể chứng
minh điều này qua truyện “Man Nương”. Với sự xuất hiện của “Tứ pháp”.
Đó là vết son đánh dấu sự hòa mình của Phật giáo trong tín ngưỡng và văn
2
hóa dân tộc, là sự hỗn dung của văn hóa dân tộc với Phật giáo. Đặc biệt
hơn cả, mối quan hệ giữa Phật giáo và văn hóa Việt Nam sâu sắc và đậm
nét nhất, đỉnh cao của sự hỗn dung đó là thời kỳ Lý - Trần. Với tư cách là
một luồng văn hoá ngoại lai, Phật giáo không ngừng trỗi mình theo những
bước tiến lớn của dân tộc.
Trong xu thế toàn cầu và hội nhập kinh tế quốc tế, trước những cơ
hội và thách thức mới, Phật giáo Việt Nam phải trở thành sợi xoắn văn hóa
quan trọng trong việc bảo vệ, giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc không chỉ
trong suốt chiều dài lịch sử, mà cả hiện nay. Do vậy, nghiên cứu "Ảnh
hưởng của văn hóa Phật giáo đối với văn hoá Việt Nam” (Thời kỳ Lý -
Trần từ thế kỷ XI - XIV) là công việc có ý nghĩa nền tảng, góp phần vào
khẳng định những giá trị lớn lao mà Phật giáo đóng góp cho di sản văn hoá
dân tộc. Theo tinh thần của Văn kiện Hội Nghị lần thứ Năm, BCHTW khóa
VIII về xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc,
nghiên cứu mối quan hệ Phật giáo với văn hoá trong lịch sử nước nhà là
một vấn đề hết sức cần thiết.
2. Tình hình nghiên cứu
Ở Việt Nam, trong suốt một thời kỳ dài, chúng ta đã quan niệm, tôn
giáo sẽ mất đi cùng với quá trình xây dựng Chủ nghĩa Xã hội. Do đó,
nghiên cứu về vấn đề tôn giáo ít được các nhà khoa học quan tâm. Những
năm gần đây trước yêu cầu của sự nghiệp cách mạng trong thời kỳ Đổi
mới, đã xuất hiện những công trình nghiên cứu về tôn giáo và ảnh hưởng
của văn hóa tôn giáo đối với trong đời sống xã hội - văn hóa như: Nguyễn
Tài Thư (chủ biên, 1997) “Ảnh hưởng của các hệ tư tưởng và tôn giáo đối
với con người Việt Nam hiện nay”; Nhà xuất bản Khoa học Xã hội, (1998)
“Những vấn đề lý luận và thực tiễn tôn giáo ở Việt Nam”; Đặng Nghiêm
Vạn (2005) “Lý Luận về tôn giáo và tình hình về tôn giáo ở Việt Nam”…
3
Cùng với những công trình nghiên cứu về tôn giáo và văn hóa tôn
giáo nói chung, Phật giáo và văn hóa Phật giáo cũng được các nhà khoa
học quan tâm nghiên cứu nhiều hơn. Có thể kể ra một số công trình nghiên
cứu tiêu biểu như: Nguyễn Tài Thư (chủ biên, 1988) “Lịch sử Phật giáo
Việt Nam”; Nguyễn Duy Hinh (1999) “Tư tưởng Phật giáo Việt Nam”;
Nguyễn Lang (2000) “Việt Nam Phật giáo sử luận (2 tập); Lê Mạnh Thát
(2001) “Lịch sử Phật giáo Việt Nam” (2 tập); Thích Trí Quảng (2008)
“Phật giáo nhập thế và phát triển” (2 tập); Giáo hội Phật giáo thành phố
Hồ Chí Minh (1996) “Bộ mật tông” (Thích Viên Đức dịch)…, các công
trình nêu trên đã phân tích rất rõ về quá trình du nhập, phát triển và đặc
điểm cũng như sự khác biệt của Phật giáo Việt Nam.
Nghiên cứu sâu về văn hóa Phật giáo đã có một số công trình như:
Lê Văn Lợi (1999) “Sự tác động qua lại giữa văn hóa và tôn giáo”; Minh
Chi (2003) “Truyền thống văn hóa và Phật giáo Việt Nam”; Trần Quốc
Vượng (2003) “Văn hóa Việt Nam tìm tòi và suy ngẫm”; Nguyễn Hồng
Dương (2004) “Tôn giáo trong mối quan hệ với văn hóa và phát triển ở
Việt Nam”; Trương Sỹ Hùng (2007) “Tôn giáo và văn hóa”…
Các công trình này đã đi sâu phân tích những biểu hiện và đặc
trưng của văn hóa Phật giáo và những ảnh hưởng của nó đối với văn hóa
Việt Nam.
Liên quan đến vấn đề văn hóa Phật giáo, còn có một số luận án tiến
sĩ Triết học như: Nguyễn Thị Toan “Quan niệm về giải thoát trong Phật
giáo và ảnh hưởng của nó đối với đời sống người Việt Nam hiện nay”;
Phạm Văn Sinh “Về vai trò Phật giáo ở Việt Nam (qua triều đại Lý)”;
Trương Văn Chung “Tư tưởng triết học của Thiền phái Trúc Lâm”;
Nguyễn công Lý “Văn học Phật giáo thời Lý - Trần, diện mạo và đặc
điểm” (luận án tiến sĩ Ngữ văn)…