ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
PHẠM THỊ HẰNG
BƯỚC ĐẦU TÌM HIỂU
TƯ TƯỞNG PHẬT GIÁO THỜI LÝ
TRẦN
Chuyên ngành : Lịch sử
Mã số : 60 22 54
LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC LỊCH SỬ
Người huớng dẫn khoa học: PGS, TS VŨ VĂN QUÂN
HÀ NỘI - 2008
MỤC LỤC
Trang
MỞ ĐẦU 1
Chương 1: XÃ HỘI ĐẠI VIỆT THỜI LÝ TRẦN VÀ NHỮNG TÁC ĐỘNG
ĐẾN PHẬT GIÁO THỜI KỲ NÀY 7
1.1. Tác động của yếu tố chính trị 7
1.2. Tác động của yếu tố kinh tế 14
1.3. Tác động của yếu tố văn hoá 23
Ch-¬ng 2: vµI nÐt vÒ t- t-ëng phËt gi¸o thêi lý trÇn 29
2.1. Vài nét về Phật giáo Việt Nam trước thời Lý 29
2.2. Vài nét về tư tưởng Phật giáo thời Lý 32
2.3. Vài nét về tư tưởng Phật giáo thời Trần 50
2.4. Mét sè ®Æc ®iÓm vÒ t- t-ëng PhËt gi¸o thêi Lý TrÇn 69
Chương 3: ẢNH HƯỞNG CỦA TƯ TƯỞNG PHẬT GIÁO ĐẾN MỘT SỐ
LĨNH VỰC CỦA ĐỜI SỐNG XÃ HỘI THỜI LÝ TRẦN 81
3.1. Ảnh hưởng của tư tưởng Phật giáo đến chính trị 81
3.2. Ảnh hưởng của tư tưởng Phật giáo đến văn hoá nghệ thuật 92
3.3. Ảnh hưởng của tư tưởng Phật giáo đến đạo đức 114
KẾT LUẬN 126
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 130
PHỤ LỤC
1
MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Tư tưởng Việt Nam là một trong những nội dung lớn, vô cùng phong
phú. Đây là đối tượng nghiên cứu của nhiều ngành khoa học khác nhau
như: triết học, sử học, văn học, nghệ thuật, tâm lý học, tôn giáo học… Tư
tưởng Phật giáo là một trong những nhân tố cấu thành quan trọng của tư
tưởng Việt Nam.
Tư tưởng Phật giáo cũng đã từng là đối tượng nghiên cứu của nhiều
lĩnh vực, trong đó có cả lĩnh vực thuộc khoa học tự nhiên như vật lý học, sinh
học, thiên văn học…Lịch sử khi được tiếp cận từ nhiều khía cạnh khác nhau
sẽ cho chúng ta có cái nhìn hoàn chỉnh, chính xác hơn về các sự kiện lịch sử.
Phật giáo không chỉ là đối tượng nghiên cứu của tôn giáo học mà còn là đối
tượng nghiên cứu của sử học. Tiếp cận từ góc độ sử học, người nghiên cứu sẽ
thấy tổng thể các mối liên hệ giữa tôn giáo và các lĩnh vực của đời sống xã
hội, từ đó có thể rút ra những kinh nghiệm cần thiết để làm tốt hơn những vấn
đề tương tự trong bối cảnh xã hội hiện đại.
Thời kỳ Lý Trần, Phật giáo phát triển hưng thịnh, vì thế nó là một trong
những trọng tâm của lịch sử Phật giáo Việt Nam. Cũng từ vấn đề mang tính
chất căn bản này, người nghiên cứu có thể tiếp cận Phật giáo ở những giai
đoạn khác, đặc biệt là Phật giáo đương đại một cách thuận lợi. Mặt khác, tư
tưởng dân tộc là cái cốt của lịch sử, tư tưởng Phật giáo là một trong những
dòng lớn nằm trong dòng chảy chung của tư tưởng dân tộc. Từ đề tài này,
người nghiên cứu sẽ có điều kiện để tiếp xúc và nghiên cứu những vấn đề có
liên quan trực tiếp nêu trên.
Từ góc độ lịch sử, nghiên cứu tư tưởng Phật giáo thời Lý Trần có thể
thấy rõ sự đồng hành của Phật giáo đối với dân tộc, vai trò, vị trí của Phật
giáo đối với xã hội đương thời. Qua lịch sử thấy tôn giáo, qua tôn giáo để hiểu
lịch sử.
2
Tìm hiểu tư tưởng Phật giáo thời Lý Trần vừa có ý nghĩa khoa học, vừa
mang ý nghĩa thực tiễn. Xuất phát từ những ý nghĩa như vậy, chúng tôi đã
chọn vấn đề Bước đầu tìm hiểu tư tưởng Phật giáo thời Lý Trần làm đề tài
luận văn của mình.
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
Tìm hiểu về Phật giáo Lý Trần là một trong những nội dung trọng
tâm của nghiên cứu Phật giáo Việt Nam. Tư tưởng Phật giáo Lý Trần được
nghiên cứu riêng với những phái thiền, những vị thiền sư hoặc được nghiên
cứu chung trong Phật giáo sử hoặc tư tưởng Phật giáo Việt Nam, tư tưởng
dân tộc. Có thể khái quát các thời kỳ nghiên cứu về tư tưởng Phật giáo Việt
Nam như sau:
- Giai đoạn đầu thế kỷ XX đến 1945: Trong giai đoạn này, nghiên cứu
Phật giáo Việt Nam chỉ mới dừng lại ở bước đầu tìm hiểu vấn đề, khai thác
vấn đề một cách sơ lược. Chẳng hạn như tìm hiểu Phật giáo là gì? lịch sử sơ
lược về Phật giáo, đánh giá những sự kiện lớn, bước đi lớn của dân tộc, của
nhân vật lịch sử, nhân vật Phật giáo có liên quan đến Phật giáo, tìm hiểu một
số chặng đường phát triển của Phật giáo trong tiến trình lịch sử… Các tác
phẩm và tác giả tiêu biểu của giai đoạn này là: Thích Mật Thể với Việt Nam
Phật giáo sử lược, Trần Văn Giáp với Phật giáo Việt Nam từ nguyên thuỷ đến
thế kỷ XIII, Trần Trọng Kim với Phật giáo thời Lý, Phạm Quỳnh với Phật
giáo… Trần Văn Giáp là người đầu tiên áp dụng văn bản học phương Tây và
cách nhìn theo kiểu Pháp học vao nghiên cứu Phật giáo. Thích Mật Thể tuy
viết Phật giáo sử không dày nhưng ông có đống góp nhất định về góc độ Phật
pháp. Trần Trọng Kim thì có cái nhìn toàn cảnh và đặc sắc. Ngoài ra còn có
một số ý kiến nghiên cứu của tác giả nước ngoài về Phật giáo Lý Trần được
đăng trên các báo, tiêu biểu như tờ Đông Dương.
- Giai đoạn 1945-1975: Nghiên cứu về Phật giáo trong giai đoạn này
được đẩy mạnh, đạt được những thành tựu đáng kể. Các công trình nghiên
3
cứu đi sâu vào các giai đoạn phát triển Phật giáo, các giáo phái khác nhau như
Thiền tông, Mật tông, Tịnh độ tông…Các tác gia tiêu biểu cho giai đoạn này
là: Nguyễn Lang, Trần Trọng Kim, Nguyễn Đăng Thục, Toan Ánh, Nguyễn
Hiến Lê, Tuệ Sĩ, Lê Mạnh Thát, Thích Đức Nghiệp… Toan Ánh với Tôn
giáo tín ngưỡng Việt Nam, Thích Đức Nghiệp với Phật giáo Việt Nam là hai
trong những tác phẩm tiêu biểu của giai đoạn, có những đóng góp mới cho
nghiên cứu Phật giáo.
- Giai đoạn từ 1975 đến nay: Thời kỳ này, Phật giáo Việt Nam được
nghiên cứu ở nhiều góc độ khác nhau của các khoa học liên ngành: tôn giáo
học, sử học, triết học, văn học, khảo cổ học, văn bản học, văn hoá nghệ thuật,
xã hội học, vật lý, sinh học… Các công trình nghiên cứu chuyên sâu về các
giai đoạn phát triển Phật giáo Việt Nam, về giáo lý, về từng thiền sư, hoặc
những nhân vật có liên quan trực tiếp đến quá trình phát triển của Phật giáo,
nghiên cứu những tác phẩm Phật giáo… Chẳng hạn như nghiên cứu về Vạn
Hạnh, Lý Công Uẩn, Lý Thánh Tông, Trần Thái Tông, Tuệ Trung Thượng Sĩ,
Trần Nhân Tông… cùng với những tác ph0ẩm của họ. Dựa trên thành tựu của
các ngành khoa học khác, những nghiên cứu về Phật giáo có những bước phát
triển thuận lợi, có cái nhìn đa diện và ngày càng sáng rõ hơn về lịch sử Phật
giáo và lịch sử dân tộc. Có thể nói đến nay, những tác phẩm nghiên cứu về
Phật giáo rất nhiều, vô cùng phong phú, nhiều luồng có cả kinh Phật được
dịch từng phần hoặc trọn bộ, có cả những tác phẩm từ hải ngoại dịch và
nghiên cứu. Các công trình nghiên cứu cũng ở nhiều cấp độ khác nhau từ nhỏ
lẻ cá nhân cho đến các công trình khoa học lớn ở các luận văn, các bài báo,
tạp chí, tập san, báo cáo khoa học… Những công trình nghiên cứu trong giai
đoạn này có giá trị lớn và đóng góp khá quan trọng cho quá trình nghiên cứu
Phật giáo. Có thể kể đến những tác phẩm tiêu biểu như: Lịch sử Phật giáo
Việt Nam do Nguyễn Tài Thư chủ biên, xuất bản năm 1988 viết về các giai
đoạn phát triển của lịch sử Phật giáo từ khi du nhập đến nay. Trong đó, phần