Luận văn Thạc sĩ Luật Kinh tế: Hợp đồng vô hiệu do nhầm lẫn theo pháp luật Việt Nam hiện nay

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:83

Thêm vào BST

Báo xấu

126
lượt xem 27
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Kết cấu của luận văn gồm phần mở đầu, phần kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, phần nội dung của luận văn có 3 chương: Chương 1 - Những vấn đề lý luận về hợp đồng vô hiệu do nhầm lẫn; Chương 2 - Hợp đồng vô hiệu do nhầm lẫn theo quy định của pháp luật Việt Nam và thực tiễn áp dụng; Chương 3 - Một số kiến nghị và giải pháp hoàn thiện pháp luật về hợp đồng vô hiệu do nhầm lẫn. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Luật Kinh tế: Hợp đồng vô hiệu do nhầm lẫn theo pháp luật Việt Nam hiện nay

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THỊ DIỄM HỢP ĐỒNG VÔ HIỆU DO NHẦM LẦN THEO PHÁP LUẬT VIỆT NAM HIỆN NAY LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT KINH TẾ HÀ NỘI, 2019
VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THỊ DIỄM HỢP ĐỒNG VÔ HIỆU DO NHẦM LẦN THEO PHÁP LUẬT VIỆT NAM HIỆN NAY Ngành: Luật kinh tế Mã số: 8 38 01 07 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. TRẦN VĂN BIÊN HÀ NỘI, 2019
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu đã sử dụng trong luận văn là trung thực. Những kết luận nêu trong luận văn chưa công bố ở bất kỳ công trình khoa học nào. Tác giả Nguyễn Thị Diễm
MỤC LỤC MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ HỢP ĐỒNG VÔ HIỆU DO NHẦM LẪN ..................................................................................................... 7 1.1. Khái niệm hợp đồng vô hiệu ...................................................................... 7 1.2. Khái niệm hợp đồng vô hiệu do nhầm lẫn ............................................... 13 1.3. Các trường hợp hợp đồng vô hiệu do nhầm lẫn ....................................... 18 1.4. Hợp đồng vô hiệu do nhầm lẫn theo quy định của một số nước trên thế giới................................................................................................................... 27 1.5. Ý nghĩa pháp lý của quy định về hợp đồng vô hiệu do nhầm lẫn ........... 29 Chương 2: HỢP ĐỒNG VÔ HIỆU DO NHẦM LẪN THEO QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT VIỆT NAM VÀ THỰC TIỄN ÁP DỤNG ................. 34 2.1. Điều kiện của hợp đồng vô hiệu do nhầm lẫn.......................................... 34 2.2. Hậu quả pháp lý của hợp đồng vô hiệu do nhầm lẫn ............................... 40 2.3. Thời hiệu yêu cầu tuyên bố hợp đồng vô hiệu do nhầm lẫn .................... 46 2.4. Bảo vệ quyền và lợi ích của người thứ ba ngay tình khi hợp đồng bị tuyên bố là vô hiệu do nhầm lẫn ............................................................................... 55 2.5. Bất cập về thực trạng và thực tiễn áp dụng pháp luật về hợp đồng vô hiệu do nhầm lần và nguyên nhân........................................................................... 56 Chương 3: YÊU CẦU VÀ GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VỀ HỢP ĐỒNG VÔ HIỆU DO NHẦM LẪN................................................... 60 3.1. Yêu cầu đối với việc hoàn thiện pháp luật về hợp đồng vô hiệu do nhầm lẫn .................................................................................................................... 60 3.3. Giải pháp nâng cao hiệu quả áp dụng pháp luật về hợp đồng vô hiệu do nhầm lẫn .......................................................................................................... 67 KẾT LUẬN .................................................................................................... 70 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BLDS Bộ luật dân sự HCM Hồ Chí Minh HĐVH Hợp đồng vô hiệu KDTM Kinh doanh thương mại TNHH Trách nhiệm hữu hạn TP. HCM Thành phố Hồ Chí Minh
DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1. So sánh quy định về HĐVH của BLDS năm 2015 và BLDS năm 2005 ................................................................................................................. 35
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Không phải ngẫu nhiên mà trong hệ thống pháp luật của bất kỳ quốc gia nào, chế định hợp đồng luôn được coi là một chế định pháp lý quan trọng vào bậc nhất. Bởi hợp đồng tạo ra những tiền đề pháp lý cho sự vận động linh hoạt và an toàn của các giá trị vật chất trong xã hội. Đã từ lâu pháp luật về hợp đồng chiếm một vị trí rất quan trọng trong hệ thống pháp luật Việt Nam, bởi vì, hầu hết các giao dịch trong xã hội, dù có mục đích kinh doanh hay nhằm đáp ứng các nhu cầu sinh hoạt thông thường, đều liên quan đến hợp đồng. Vấn đề HĐVH là một trong những vấn đề nổi cộm hiện nay của chế định hợp đồng. Đây là một vấn đề phức tạp, còn nhiều vướng mắc cần được trả lời sớm nhằm tạo niềm tin cho các chủ thể tham gia vào hợp đồng. Khi xây dựng pháp luật về HĐVH, các nhà làm luật đều quan tâm tới các quy định về điều kiện có hiệu lực của hợp đồng, về xử lý HĐVH. Các quy định này có tác dụng đảm bảo sự ổn định của xã hội, đảm bảo lợi ích chung của cộng đồng cũng như quyền và lợi ích hợp pháp của các bên tham gia quan hệ hợp đồng. Do vậy, các quy định về HĐVH phải phù hợp với thực tiễn cuộc sống, đảm bảo sự hài hòa giữa quyền của các bên chủ thể và lợi ích của cộng đồng, Nhà nước nói chung. Tuy nhiên, hiện nay các quy định về HĐVH nói chung và HĐVH do nhầm lần vẫn còn nhiều vướng mắc. Các quy định có phần còn cứng nhắc, chưa đầy đủ, có quy định còn chồng chéo, gây nên cách hiểu không thống nhất. Chẳng hạn như: các căn cứ để tuyên bố HĐVH còn có nhiều điểm chưa rõ ràng; hậu quả pháp lý của HĐVH còn quy định chung chung, khó áp dụng. Quyền lợi của các chủ thể tham gia quan hệ dân sự không được đảm bảo thỏa đáng khi hợp đồng bị tuyên bố vô hiệu. 1
Về phía các cơ quan nhà nước, do tính phức tạp của các quan hệ hợp đồng, những quy định không rõ ràng của pháp luật đã tạo cho họ rất nhiều khó khăn, lúng túng trong công tác xét xử có liên quan tới HĐVH do nhầm lẫn. Nói cách khác, chính điều đó làm hạn chế năng lực của các cơ quan chức năng trong việc giải quyết các tranh chấp về hợp đồng. Và trên thực tế, cũng không ít trường hợp hợp đồng bị tuyên bố vô hiệu do nhầm lẫn hoặc cố ý nhầm lẫn, nhằm trốn tránh thực hiện nghĩa vụ của mình. Với thực trạng đó, các quy định pháp luật về HĐVH cần sớm được hoàn thiện đáp ứng đòi hỏi của thực tiễn, hướng tới sự bảo đảm an toàn và lẽ công bằng cho các chủ thể, góp phần làm lành mạnh hóa môi trường kinh doanh. Một cơ sở pháp lý đầy đủ, hoàn chỉnh, một hành lang pháp lý thông thoáng không những là yêu cầu chính đáng của người dân, của các doanh nghiệp để họ thực hiện hoạt động kinh doanh và bảo vệ lợi ích hợp pháp của mình mà còn là điều kiện để các cơ quan nhà nước có thẩm quyền hoàn thành tốt chức năng, nhiệm vụ mà nhà nước giao. Hơn thế nữa, cần phải khẳng định rằng việc nhận thức đúng về bản chất của HĐVH và việc xử lý chúng để từ đó xây dựng các quy định về HĐVH một cách khoa học, phù hợp với thực tiễn cũng sẽ góp phần hoàn thiện chế định hợp đồng trong hệ thống pháp luật của nước ta. Từ những lý do trên, với mong muốn được góp phần hoàn thiện các quy định của pháp luật về HĐVH nói chung và HĐVH do nhầm lẫn nói riêng, tác giả đã lựa chọn đề tài: “Hợp đồng vô hiệu do nhầm lần theo pháp luật Việt Nam hiện nay” để làm luận văn thạc sĩ luật học. 2. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài Việc nghiên cứu về HĐVH, việc giải quyết hậu quả pháp lý của hợp đồng, giao dịch dân sự vô hiệu đã được nhiều nhà khoa học quan tâm trong các thời kỳ với nhiều góc độ khác nhau. Nhìn chung, vấn đề này đã được đề 2
cập tới trong Giáo trình Trường Đại học Luật Hà Nội, Khoa Luật Đại học Quốc gia, Trường đại học Kiểm sát. Các vấn đề liên quan còn được đề cập trong một số công trình nghiên cứu như: Luận án tiến sĩ“Hợp đồng kinh tế vô hiệu và hậu quả pháp lý của hợp đồng kinh tế vô hiệu” của Lê Thị Bích Thọ, Trường Đại học Luật TP. HCM, năm 2009; Luận án tiến sĩ“Giao dịch dân sự vô hiệu và việc giải quyết hậu quả pháp lý của giao dịch dân sự vô hiệu”của Nguyễn Văn Cường, Khoa luật Trường Đại học Quốc gia Hà Nội, năm 2004; Luận văn thạc sĩ“Xử lý HĐVH theo pháp luật dân sự Việt Nam”của Nguyễn Thị Thanh, Trường Đại học Luật Hà Nội, năm 2015; Luận văn thạc sĩ “Những vấn đề lý luận và thực tiễn về xử lý HĐVH ở Việt Nam”của Cao Thị Thùy Dương, Trường Đại học Luật Hà Nội, năm 2014; … Bên cạnh đó, cũng có nhiều bài viết của các tác giả như: Phạm Nguyễn Linh (2018), Xử lý HĐVH trong lĩnh vực thương mại, Tạp chí luật học số 11/2018; Hoàng Quảng Lực (2011), Bàn về giải quyết hậu quả HĐVH, Tạp chí Tòa án nhân dân số 21/2011; … Tuy nhiên, sau khi tìm hiểu và nghiên cứu các công trình có liên quan thì tác giả thấy rằng các công trình này chỉ nghiên cứu các quy định của BLDSnăm 2005, nhất là việc áp dụng pháp luật để giải quyết các tranh chấp trong thực tiễn, chưa có công trình nào nghiên cứu tổng hợp về pháp luật hợp đồng thương mại vô hiệu do nhầm lẫntrong những năm gần đây, nhất là trong điều kiện BLDS năm 2015 đã được Quốc hội có hiệu lực. Do vậy, việc nghiên cứu một cách toàn diện các quy định về HĐVH do nhầm lẫn có ý nghĩa quan trọng. Cùng với sự phát triển của tình hình kinh tế xã hội, các quan hệ xã hội biến đổi ngày càng phức tạp và đa dạng hơn, vấn đề xử lý HĐVH do nhầm lẫn cũng nảy sinh nhiều vấn đề cấp thiết đòi hỏi phải có sự sửa đổi, bổ sung. 3
3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Mục đích nghiên cứu đề tài là đề xuất một số kiến nghị, giải pháp góp phần hoàn thiện các quy định của pháp luật hiện hành về HĐVH do nhầm lẫn. Với mục đích trên, luận văn tập trung vào những nhiệm vụ cụ thể sau: - Làm rõ một số vấn đề lý luận về hợp đồng dân sự vô hiệu do nhầm lẫn như: khái niệm nhầm lẫn và khái niệm HĐVH do nhầm lẫn; đặc điểm của HĐVH do nhầm lẫn; điều kiện của HĐVH do nhầm lẫn; xử lý hậu quả pháp lý của HĐVH do nhầm lẫn. - Phân tích, đánh giá thực trạng quy định của pháp luật dân sự về HĐVH do nhầm lẫn. - Đánh giá tình hình thực hiện, áp dụng pháp luật của các chủ thể tham gia kí kết hợp đồng và của tòa án nhân dân trong quá trình xét xử vụ án có liên quan đến HĐVH do nhầm lẫn. - Đưa ra phương án góp phần sửa đổi, bổ sung, hoàn thiện các quy định HĐVH do nhầm lẫn và giải pháp nâng cao hiệu quả thực hiện các quy định về hợp đồng của pháp luật dân sự hiện hành. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Trong phạm vi luận văn, tác giả tập trung vào các đối tượng nghiên cứu sau: - Quy định pháp luật Việt Nam hiện hành về HĐVH, mà cụ thể là tập trung vào các quy định về HĐVH do nhầm lẫn trong BLDS năm 2005, 2015 và các văn bản hướng dẫn, đặt trong tương quan một số quy định của Luật thuơng mại, Luật doanh nghiệp… và các công ước, văn bản pháp luật quốc tế điều chỉnh vấn đề này. - Thực tiễn áp dụng các quy định về HĐVH do nhầm lẫn. Về phạm vi nghiên cứu, trong giới hạn nghiên cứu đề tài cao học luật, tác giả luận văn chỉ nghiên cứu những vấn đề lý luận cơ bản nhất về HĐVH 4
do nhầm lẫn. Trên cơ sở lý luận phân tích, đánh giá quy định pháp luật về HĐVH do nhầm lẫn đồng thời xem xét thực tiễn áp dụng các quy định nêu trên kể từ thời điểm BLDS năm 2015 có hiệu lực. 5. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu Việc nghiên cứu, đánh giá các vấn đề trong luận văn dựa trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mác - Lênin, Tư tưởng Hồ Chí Minh về Nhà nước và pháp luật. Tác giả còn kết hợp các phương pháp nghiên cứu cụ thể như: phân tích, tổng hợp, so sánh… kết hợp giữa lý luận với thực tiễn. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn Kết quả nghiên cứu của đề tài đã góp phần hoàn thiện hệ thống lý luận về hợp đồng và HĐVH do nhầm lẫn. Đồng thời, những kết quả nghiên cứu mới của luận văn sẽ đề cập một cách có hệ thống, chi tiết quy định của pháp luật Việt Nam hiện hành về hợp đồng, HĐVH, HĐVH do nhầm lẫn; đưa ra những đánh giá nhận xét về tính hợp lý, logic, độ phù hợp với thực tiễn của các quy định này và nêu quan điểm về hướng sửa đổi, bổ sung nhằm hoàn thiện pháp luật về HĐVH do nhầm lẫn ở nước ta hiện nay. Dưới góc độ thực tiễn, luận văn chỉ ra những khó khăn, vướng mắc trong việc áp dụng, thực hiện pháp luật, đồng thời có những kiến nghị giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả áp dụng, thực hiện pháp luật về HĐVH do nhầm lẫn tại Việt Nam, góp phần cải thiện, nâng cao ý thức pháp luật nói chung, thích ứng với hội nhập quốc tế. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, phần kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, phần nội dung của luận văn gồm 3 chương: Chương 1. Những vấn đề lý luận về HĐVH do nhầm lẫn 5
Chương 2. HĐVH do nhầm lẫn theo quy định của pháp luật Việt Nam và thực tiễn áp dụng Chương 3. Một số kiến nghị và giải pháp hoàn thiện pháp luật về HĐVH do nhầm lẫn 6
Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ HỢP ĐỒNG VÔ HIỆU DO NHẦM LẪN 1.1. Khái niệm hợp đồng vô hiệu 1.1.1. Khái niệm hợp đồng Hợp đồng là một công cụ chủ yếu để xác lập quan hệ giữa người và người liên quan đến tài sản trong một xã hội có tổ chức. Các quan hệ ấy không chỉ hình thành trong dân sự mà còn cả trong lĩnh vực thương mại, lao động, thậm chí trong lĩnh vực hành chính. Trong mỗi loại hợp đồng, trong mỗi lĩnh vực có những đặc điểm rất riêng và do đó, được chi phối bởi những quy định riêng [45, tr.26]. Tuy nhiên là sản phẩm của sự gặp gỡ ý chí, tất cả các hợp đồng đều hình thành và vận hành trên cơ sở nguyên tắc tự do kết ước và những nguyên tắc cơ bản khác mà xoay quanh những nguyên tắc đó, một hệ thống các quy tắc pháp lý được xây dựng và tạo thành luật về quan hệ kết ước hay còn gọi là luật chung về hợp đồng. Theo quy định tại Điều 388 BLDS năm 2005 (sửa đổi, bổ sung năm 2011) quy định khái niệm hợp đồng như sau: “Hợp đồng dân sự là sự thỏa thuận giữa các bên về việc xác lập, thay đổi hoặc chấm dứt quyền, nghĩa vụ dân sự” [32]. Tuy nhiên, quan hệ pháp luật dân sự theo nghĩa rộng bao gồm cả những quan hệ về đầu tư, lao động, kinh doanh thương mại, bảo hiểm… Theo đó, nếu trong khái niệm về hợp đồng từ “dân sự” được đặt đằng sau hai từ “hợp đồng” và sau hai từ nghĩa vụ thì điều này dẫn đến thực tiễn thi hành pháp luật có cách hiểu rằng những quy định của BLDS hiện hành chỉ liên quan đến hợp đồng dân sự. Do đó, mà tại BLDS năm 2015 các nhà làm luật đã có những chỉnh sửa liên quan đến khái niệm “hợp đồng” để khắc phục bất cập trên. Cụ thể, Điều 385 BLDS năm 2015 quy định: “Hợp đồng là sự thỏa thuận giữa các bên về việc xác lập, thay đổi hoặc chấm dứt quyền và nghĩa vụ 7
dân sự”. So với BLDS hiện hành thì BLDS năm 2015 đã bỏ cụm từ “dân sự” sau hai từ “hợp đồng”. Quy định mới về khái niệm hợp đồng tại Điều 385 của BLDS năm 2015 là điểm mới quan trọng, đáng chú ý không những về mặt kỹ thuật lập pháp và còn làm tăng tính khả thi, minh bạch trong thực tiễn áp dụng [43, tr.46]. Trong phạm vi luận văn, thì hợp đồng được hiểu là sự thoả thuận có hiệu lực pháp luật hoặc làm phát sinh nghĩa vụ pháp lý của hai hay nhiều bên nhằm xác lập, thay đổi hoặc chấm dứt quyền và nghĩa vụ. 1.1.2. Hợp đồng vô hiệu Cho đến nay, khoa học pháp lý vẫn chưa có một khái niệm thống nhất về HĐVH mà chỉ nêu căn cứ xác định HĐVH hoặc có hiệu lực. Người làm luật không định nghĩa cụ thể như thế nào là HĐVH mà chỉ xác định hệ quả của sự vô hiệu. Theo khoản 1, Điều 137 BLDS năm 2005 quy định “giao dịch dân sự vô hiệu không làm phát sinh, thay đổi, chấm dứt quyền, nghĩa vụ dân sự của các bên kể từ thời điểm xác lập” [32]. Trên cơ sở khái niệm hợp đồng, giao dịch dân sự vô hiệu, trong phạm vi nghiên cứu của luận văn: Hợp đồng vô hiệu được hiểu là hợp đồng khi giao kết và thực hiện không đảm bảo những điều kiện có hiệu lực của giao dịch dân sự, hoặc đối tượng của hợp đồng không thể thực hiện được vì lý do khách quan. Phân loại HĐVH: Căn cứ váo thủ tục tố tụng có HĐVH tuyệt đối và HĐVH tương đối - HĐVH tuyệt đối: Là những hợp đồng bị xem là đương nhiên vô hiệu do việc xác lập hợp đồng là trái pháp luật, xâm phạm tới lợi ích của nhà nước hoặc lợi ích công cộng. Hợp đồng thuộc một trong các trường hợp sau thì bị coi là vô hiệu tuyệt đối: + HĐVH do giả tạo + Hợp đồng có nội dung, mục đích vi phạm điều cấm của pháp luật + Hợp đồng có nội dung, mục đích trái đạo đức xã hội 8
Hợp đồng không đúng hình thức do pháp luật quy định và đã được Tòa án cho các bên thời hạn để thực hiện đúng quy định về hình thức này nhưng hết thời hạn đó mà các bên vẫn chưa thực hiện; hoặc trường hợp pháp luật có quy định về hợp đồng vi phạm hình thức nhưng các bên chưa thực hiện hợp đồng và các bên có tranh chấp thì hợp đồng bị xem là vô hiệu [47]. Một HĐVH tuyệt đối thì không giải quyết theo yêu cầu của các bên. Mọi trường hợp đều giải quyết theo quy định của pháp luật và không được hòa giải, không có quyền công nhận giá trị pháp lý của hợp đồng trong quá trình thụ lý và giải quyết tranh chấp về hợp đồng hoặc các nội dung pháp lý có liên quan [47]. - HĐVH tương đối: Là những hợp đồng được xác lập, nhưng có thể bị Tòa án tuyên bố là vô hiệu theo yêu cầu của người có quyền và lợi ích liên quan. Sự vô hiệu tương đối là ở chỗ: giao dịch dân sự đó “có thể vô hiệu” hay “không đương nhiên bị xem là vô hiệu” vì nó chỉ xâm hại trực tiếp tới quyền lơi hợp pháp của cá nhân của từng bên chủ thể tham gia. Do đó, hợp đồng này nếu không có sự xem xét của Tòa án thì vẫn có hiệu lực. Trong trường hợp muốn tiêu hủy hợp đồng này, các bên phải yêu cầu Tòa án giải quyết theo thủ tục tư pháp thông thường chứ hợp đồng không đương nhiên bị xem là vô hiệu. Trên thế giới, hiện có ba cách thức xây dựng quy tắc pháp lý để xác định HĐVH, cụ thể: Thứ nhất, quy định các điều kiện có hiệu lực của hợp đồng, theo đó, những HĐVH được xác định là hợp đồng không thoả mãn những điều kiện có hiệu lực. Các nước quy định theo cách này là các nước theotruyền thống pháp luật La Mã. Cách thức quy định này cho thấy sự can thiệp mạnh của Nhà nước đến quan hệ hợp đồng. 9
Thứ hai, liệt kê các trường hợp vô hiệu của hợp đồng và việc xác định hợp đồng có hiệu lực bằng phương pháp loại suy. Quy định theo cách này là các nước như Nhật bản, Cộng hoà Liên bang Đức. Thứ ba, quy định các điều kiện có hiệu lực của hợp đồng và quy định những trường hợp vô hiệu của hợp đồng. Quy định theo cách này có vẻ đảm bảo cả về lôgíc hình thức và lôgíc biện chứng, tuy nhiên, đã thể hiện sự can thiệp quá sâu vào quan hệ luật tư vốn dĩ “cốt ở đôi bên”. Việt Nam là nước có quy định về HĐVH theo cách này [54]. Ba cách thức xây dựng quy này hoặc xuất phát từ những đặc điểm chung mang tính bản chất của hợp đồng và ý chí của nhà làm luật. Tuỳ theo điều kiện lịch sử, kinh tế xã hội và nhu cầu cường thịnh của quốc gia hay khu vực mà nhà làm luật can thiệp nhiều hay ít vào quan hệ hợp đồng. Ví dụ, Cộng Hoà Pháp, Trung Quốc… không can thiệp vào quan hệ hợp đồng bằng cách quy định hình thức là điều kiện có hiệu lực của hợp đồng; Thái Lan, Việt Nam... vẫn ghi nhận hình thức là điều kiện có hợp đồng; Châu Âu không có sự can thiệp nào liên quan đến hình thức của hợp đồng “Hợp đồng có thể được chứng minh bằng bất kì cách thức nào, kể cả bằng nhân chứng”. Nghiên cứu các quy định về HĐVH theo ba cách trên cho thấy việc xác định HĐVH theo các dấu hiệu sau [54, tr.38-39]: Năng lực giao kết của các chủ thể: Chủ thể là một trong những yếu tố cấu thành quan hệ pháp luật nói chung hay quan hệ hợp đồng nói riêng, trong quan hệ hợp đồng tối thiểu phải có hai chủ thể. Các chủ thể là cá nhân có thể tự nhân danh chính mình hoặc thông qua người đại diện để xác lập hợp đồng; chủ thể là tổ chức xác lập hợp đồng thông qua người đại diện. Như vậy, việc giao kết hợp đồng buộc phảithông qua hành vi của con người cụ thể. Hành vi hợp pháp thì được pháp luật thừa nhận và ngược lại, do đó, khi tham gia giao kết hợp đồng chủ thể phải có năng lực để nhận biết về hành vi của mình, đó 10
chính là năng lực hành vi - một trong những yếu tố căn bản để tạo lên thẩm quyền giao kết hợp đồng. Đối với cá nhân khi tự nhân danh mình tham gia quan hệ hợp đồng năng lực hành vi của họ có ảnh hưởng trực tiếp đến lợi ích của họ. Một cá nhân luôn được coi là có thể thiệt hại khi khi họ tham gia quan hệ hợp đồng tại thời điểm bị hạn chế hoặc không có năng lực hành vi hoặc năng lực hành vi chưa đầy đủ. Trên cơ sở đó, pháp luật cho phép bên bị thiệt hại gây ra sự vô hiệu nhằm bảo vệ lợi ích một cách công bằng. Đối với tổ chức, pháp nhân thì thẩm quyền giao kết hợp đồng được xác định kết hợp giữa năng lực hành vicủa người đại diện và điều kiện, phạm vi kinh doanh...thẩm quyền và năng lực thiết lập thoả thuận là do pháp luật quy định hoặc được ghi nhận trên cơ sở pháp luật. Do vậy, pháp luật chỉ công nhận và bảo vệ những thoả thuận do chủ thể có thẩm quyền giao kết. Ngược lại, thoả thuận đó sẽ không được công nhận, không có hiệu lực pháp luật - vô hiệu [54]. Sự thống nhất ý chí giữa các chủ thể: Một thoả thuận được coi là hình thành khi có sự thống nhất ý chí giữa các bên về một hoặc nhiều vấn đề. Quá trình đàm phán và thiết lập thoả thuận thực chất là việc tuyên bố ý chí và chấp nhận ý chí của các bên tham gia. Trong quan hệ hợp đồng, việc tuyên bố ý chí gọi là đề nghị giao kết hợp đồng và việc chấp nhận ý chí gọi là xác lập quan hệ hợp đồng. Sự thống nhất ý chí chỉ được coi là đích thực khi các bên tham gia thực hiện hành vi của mình một cách tự nguyện, chính thuật ngữ “thoả thuận” đã thể hiện rõ bản chất nguyên tắc tự nguyện. Pháp luật các nước trên thế giới đều ghi nhận và bảo vệ nguyên tắc tự nguyện trong quan hệ hợp đồng và có thể nói rằng điều kiện bắt buộc đối với việc giao kết hợp đồng là phải đảm bảo nguyên tắc tự nguyện - tự nguyện được hiểu là tự nguyện tuyên bố ý chí và chấp nhận ý chí. Ý chí của các bên không thể coi là được thống nhất khi ý chí đó được tuyên bố hoặc chấp nhận một cách không tự nguyện. Các thoả thuận được hình thành một cách thiếu tự nguyện - không có sự thống 11
nhất ý chí sẽ không được pháp luật bảo vệ. Nói cách khác thoả thuận này bị vô hiệu và đương nhiên là không được đảm bảo thi hành [54]. Hành vi giao kết và thực hiện thoả thuận của các bên xâm phạm trật tự công: Nguyên tắc “công dân được làm tất cả những gì mà pháp luật không cấm” được phổ biến rộng rãi, pháp luật các nước đều thừa nhận nguyên tắc này. Nhật bản -BLDS điều 90; Cộng hoà liên bang Đức -BLDS điều 134... Việt Nam, trong lĩnh vực kinh doanh, Luật thương mại và Luật doanh nghiệp quy định về vấn đề này cụ thể như sau: “Thương nhân có quyền hoạt động thương mại trong các ngành nghề, tại các địa bàn, dưới các hình thức và theo các phương thức mà pháp luật không cấm”; “Doanh nghiệp thuộc mọi thành phần kinh tế có quyền kinh doanh các ngành, nghề mà pháp luật không cấm”. Tự do là một giá trị chung của nhân loại, tự do là một nguyên tắc căn bản trong quan hệ hợp đồng luôn được pháp luật tôn trọng. Trong xã hội có pháp luật, việc xác định phạm vi hành xử của một người không có nghĩa là hạn chế sự tự do của họ mà có nghĩa là bảo vệ quyền tự do của họ, nếu không có ranh giới đó thì quyền tự do của họ luôn bị đe doạ xâm phạm và có thể dẫn đến không có tự do, vì bản tính tập thể của con người, "tính bắt buộc" phải sống trong xã hội của nó; con người không có khả năng trở nên hạnh phúc và thậm chí đơn giản là tồn tại khi thiếu những người khác. Do đó, khi các bên tham gia thoả thuận thực hiện hành vi mà pháp luật cấm luôn bị coi là xâm phạm đến những giá trị mà pháp luật bảo vệ [54]. Thoả thuận không tuân thủ quy định về hình thức: Hiện tại, pháp luật của một số quốc gia vẫn còn quy định hình thức của hợp đồng là một trong những điều kiện có hiệu lực, ví dụ: BLDS và Luật thương mại Thái Lan, tại điều 115 quy định “Một hành vi pháp lý không theo đúng hình thức quy định thì vô hiệu”, còn Việt Nam BLDS năm 1995 quy định về hình thức tương tự như Thái Lan. BLDS năm 2015 có sửa đổi một cách mềm dẻo hơn “Hình thức 12
giao dịch dân sự là điều kiện có hiệu lực của giao dịch trong trường hợp pháp luật có quy định” tuy nhiên về bảnchất không có gì thay đổi - vẫn ghi nhận hình thức là điều kiện có hiệu lực. Mặc dù quy định tuân thủ hình thức không phải là dạng quy phạm cấm, tuy nhiên, khi pháp luật không thừa nhận thì thoả thuận và bảo đảm thi hành thì thoả thuận không tuân thủ hình thức bị vô hiệu kể từ thời điểm giao kết. Xét đến cùng thì có lẽ nhà làm luật đặt ra quy định này nhằm đảm bảo trật tự công, mặc dù trên thực tế quy định này thường ban phát lợi ích tư (nếu không có lợi có lẽ không ai yêu cầu tuyên vô hiệu) và đặc biệt hơn là quy định này có thể làm tăng chi phí giao dịch và hạn chế sự sinh lời của tài sản và quyền của chủ tài sản [54]. Trong phạm vi luận văn thì HĐVH được hiểu là thoả thuận không có hiệu lực pháp luật kể từ khi giao kết, do một hoặc các bên chủ thể không có thẩm quyền xác lập hoặc các bên chủ thể không có sự thống nhất ý chí đích thực hoặc hành vi giao kết và thực hiện thoả thuận của các chủ thể bị pháp luật cấm hoặc xâm phạm trật tự công hoặc thoả thuận không được pháp luật thừa nhận do không tuân thủ hình thức. 1.2. Khái niệm hợp đồng vô hiệu do nhầm lẫn 1.2.1. Định nghĩa Trong thực tế không hiếm trường hợp sự ưng thuận có “tì vết” và yếu tố nhầm lẫn trong giao kết hợp đồng là một “tì vết” mà luật đã dự liệu để cho phép tuyên bố HĐVH. Nhìn chung vấn đề quy định về nhầm lẫn trong giao kết hợp đồng được quy định lần đầu tiên trong Pháp lệnh hợp đồng dân sự và BLDS năm 1995. Cụ thể, theo khoản 3, Điều 15 Pháp lệnh hợp đồng dân sự, HĐVH “khi một bên hợp đồng nhầm lẫn về nội dung chủ yếu của hợp đồng” và Điều 141 BLDS năm 1995 về giao dịch dân sự vô hiệu do nhầm lẫn: “Khi một bên do nhầm lẫn về nội dung chủ yếu của giao dịch mà xác lập giao dịch, thì có quyền yêu cầu bên kia thay đổi nội dung giao dịch đó, nếu bên kia 13
không chấp nhận yêu cầu thay đổi của bên bị nhầm lẫn thì có quyền yêu cầu Tòa án tuyên bố giao dịch vô hiệu. Khi giao dịch dân sự vô hiệu do nhầm lẫn thì bên có lỗi trong việc để xảy ra nhầm lẫn phải bồi thường” [32]. Theo quy định tại điều 116 Bộ luật Dân sự (BLDS) 2015 quy định: Giao dịch dân sự là hợp đồng hoặc hành vi pháp lý đơn phương làm phát sinh, thay đổi hoặc chấm dứt quyền, nghĩa vụ dân sự. Từ quy định tại điều luật này có thể xác định: kết quả của việc xác lập giao dịch dân sự là làm phát sinh, thay đổi hoặc chấm dứt quyền, nghĩa vụ dân sự của chủ thể trong quan hệ pháp luật dân sự. Giao dịch dân sự là một sự kiện pháp lí (hành vi pháp lí đơn phương hoặc đa phương – một bên hoặc nhiều bên) làm phát sinh hậu quả pháp lí. Tuỳ từng giao dịch cụ thể mà làm phát sinh, thay đổi, chấm dứt quan hệ pháp luật dân sự [38]. Giao dịch là hành vi có ý thức của chủ thể nhằm đạt được mục đích nhất định, cho nên giao dịch dân sự là hành vi mang tính ý chí của chủ thể tham gia giao dịch, với những mục đích và động cơ nhất định. Những quy định về sự vô hiệu của giao dịch dân sự có ý nghĩa vô cùng quan trọng trong việc thiết lập trật tự kỷ cương xã hội, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của cá nhân, pháp nhân và nhà nước; bảo đảm an toàn pháp lý cho các chủ thể trong giao lưu dân sự. So với quy định về giao dịch dân sự vô hiệu tại BLDS 2005, BLDS 2015 có bổ sung thêm cụm từ “trừ trường hợp Bộ luật này có quy định khác”. Đây là quy định cần thiết, bởi lẽ các quy định về điều kiện có hiệu lực của BLDS để áp dụng cho đa số các trường hợp nhằm đảm vảo quyền và lợi ích hợp pháp của các bên. Tuy nhiên, trong một số trường hợp việc vô hiệu giao dịch dân sự là không cần thiết. Thực tế, cho thấy giao dịch có thể thiếu điều kiện quy định tại Điều 117 BLDS 2015 nhưng vẫn không vô hiệu. Chẳng hạn như quy định tại điểm a khoản 2 điều 125 BLDS 2015, giao dịch dân sự của 14