Lịch sự trong hành động cầu khiến tiếng Việt: Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ học

BOÄ GIAÙO DUÏC VAØ ÑAØO TAÏO

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC SÖ PHAÏM THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH --- (cid:87) (cid:155) (cid:88) ---

LEÂ THÒ KIM ÑÍNH

LÒCH SÖÏ TRONG HAØNH ÑOÄNG CAÀU KHIEÁN TIEÁNG VIEÄT

CHUYEÂN NGAØNH: NGOÂN NGÖÕ HOÏC MAÕ SOÁ: 60.22.01

LUAÄN VAÊN THAÏC SÓ NGOÂN NGÖÕ HOÏC

NGÖÔØI HÖÔÙNG DAÃN KHOA HOÏC:

TS. DÖ NGOÏC NGAÂN

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH – NAÊM 2006

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

LÔØI CAÛM ÔN

Luaän vaên naøy hoaøn thaønh ngoaøi söï noã löïc cuûa chính baûn thaân coøn

coù söï chæ baûo, giuùp ñôõ taän tình cuûa caùc thaày coâ, caùc anh chò vaø caùc baïn hoïc

cuøng khoùa.

Tröôùc heát, toâi xin baøy toû loøng tri aân saâu saéc coâ Dö Ngoïc Ngaân,

ngöôøi ñaõ heát loøng höôùng daãn khoa hoïc, giuùp ñôõ vaø ñoäng vieân toâi.

Toâi xin traân troïng caûm ôn quí thaày coâ ñaõ nhieät tình ñoùng goùp yù

kieán vaø truyeàn ñaït cho toâi nhöõng kieán thöùc voâ cuøng quí baùu. Xin caûm ôn

Phoøng Ñaøo taïo Sau Ñaïi hoïc vaø Khoa Ngöõ vaên Tröôøng Ñaïi hoïc Sö phaïm

thaønh phoá Hoà Chí Minh ñaõ taïo ñieàu kieän ñeå toâi thöïc hieän vaø baûo veä luaän

vaên.

Sau cuøng, toâi cuõng xin chaân thaønh caûm ôn gia ñình, baïn beø, ñoàng

nghieäp ñaõ coå vuõ, khích leä ñeå toâi coù theå yeân taâm hoïc taäp vaø nghieân cöùu.

Moät laàn nöõa toâi xin gôûi ñeán taát caû lôøi caûm ôn chaân thaønh vaø saâu

saéc nhaát.

Thaønh phoá Hoà Chí Minh, thaùng 05 naêm 2006

Leâ Thò Kim Ñính

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

MUÏC LUÏC

DAÃN NHAÄP

0.1. Lyù do choïn ñeà taøi vaø muïc ñích nghieân cöùu ..................................1

0.2. Lòch söû vaán ñeà ..................................................................................2

0.3. Ñoái töôïng vaø phaïm vi nghieân cöùu .................................................10

0.4. Phöông phaùp nghieân cöùu vaø nguoàn ngöõ lieäu ................................11

0.5. Caáu truùc cuûa luaän vaên ....................................................................12

Chöông 1

TOÅNG QUAN VEÀ LÒCH SÖÏ NGOÂN NGÖÕ VAØ HAØNH ÑOÄNG CAÀU KHIEÁN

1.1. Lòch söï ngoân ngöõ .............................................................................15

1.1.1. Khaùi nieäm .....................................................................................15

1.1.1.1. Khaùi nieäm lòch söï ..........................................................................15

1.1.1.2. Vai giao tieáp .................................................................................16

1.1.2. Caùc phöông chaâm lòch söï ............................................................17

1.1.3. Theå dieän vôùi lòch söï .....................................................................18

1.1.3.1. Theå dieän döông tính ....................................................................19

1.1.3.2. Theå dieän aâm tính ........................................................................19

1.1.3.3. Haønh vi ñe doïa theå dieän ............................................................20

1.1.4. Caùc chieán löôïc lòch söï ................................................................21

1.1.4.1. Chieán löôïc lòch söï aâm tính .........................................................21

1.1.4.2. Chieán löôïc lòch söï döông tính ...................................................23

1.1.5. Lòch söï vaø vaên hoùa .....................................................................25

1.2. Caàu khieán vaø haønh ñoäng caàu khieán ..............................................26

1.2.1. Khaùi nieäm .....................................................................................26

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

1.2.2. Phaân loaïi caùc haønh ñoäng caàu khieán ..........................................33

1.2.2.1. Caàu khieán caïnh tranh .................................................................34

1.2.2.2. Caàu khieán hoøa ñoàng ....................................................................37

1.2.3. Caàu khieán lòch söï ..........................................................................38

Chöông 2

LÒCH SÖÏ TRONG HAØNH ÑOÄNG CAÀU KHIEÁN TIEÁNG VIEÄT

2.1. Caùc haønh ñoäng caàu khieán trong quan heä vôùi pheùp lòch söï ............44

2.1.1. Caùc haønh ñoäng caàu khieán coù tính lòch söï döông tính ...............45

2.1.1.1. Haønh ñoäng môøi ........................................................................45

2.1.1.2. Haønh ñoäng ñoäng vieân/ an uûi ...................................................53

2.1.1.3. Haønh ñoäng khuyeân raên/nhaéc nhôû ..........................................59

2.1.2. Caùc haønh ñoäng caàu khieán coù tính lòch söï aâm tính ....................65

2.1.2.1. Haønh ñoäng ra leänh ..................................................................65

2.1.2.2. Haønh ñoäng yeâu caàu .................................................................71

2.1.2.3. Haønh ñoäng xin pheùp ................................................................74

2.1.2.4. Haønh ñoäng thænh caàu ...............................................................79

2.2. Phöông thöùc bieåu hieän lòch söï caùc haønh ñoäng caàu khieán trong

tieáng Vieät ................................................................................................... 84

2.2.1. Phöông thöùc theå hieän tröïc tieáp ................................................86

2.2.1.1. Duøng thaønh phaàn môû roäng .....................................................86

2.2.1.2. Duøng töø xöng hoâ ......................................................................101

2.2.2. Phöông thöùc theå hieän giaùn tieáp .................................................108

2.2.2.1. Duøng hình thöùc khaúng ñònh/ phuû ñònh ..................................111

2.2.2.2. Duøng hình thöùc nghi vaán ........................................................116

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

KEÁT LUAÄN .......................................................................................................127

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO ..............................................................................132

PHUÏ LUÏC ..........................................................................................................141

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

DAÃN NHAÄP

0.1. LYÙ DO CHOÏN ÑEÀ TAØI VAØ MUÏC ÑÍCH NGHIEÂN CÖÙU

Moät trong hai chöùc naêng cô baûn cuûa ngoân ngöõ laø giao tieáp xaõ hoäi.

Hoøa mình vaøo söï phaùt trieån cuûa ngoân ngöõ hoïc theá giôùi, Vieät ngöõ hoïc cuõng

chuyeån mình ñeå tieáp caän ngoân ngöõ treân bình dieän môùi – ngoân ngöõ trong söï haønh chöùc

cuûa noù. Ñaët ngoân ngöõ trôû veà ñuùng vò trí cuûa noù trong moái töông quan giöõa nhieàu yeáu

toá, ñaëc bieät laø ngöõ caûnh giao tieáp vaø ñoái töôïng giao tieáp, caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc ñaõ môû

ra moät con ñöôøng môùi trong nghieân cöùu ngoân ngöõ: Ngöõ duïng hoïc. Luùc naøy, ngoân ngöõ

khoâng coøn laø moät yeáu toá tónh taïi maø laø moät hoaït ñoäng mang tính lieân caù nhaân. Do ñoù,

moät vaán ñeà toái quan troïng ñöôïc ñaët ra: pheùp lòch söï trong giao tieáp ngoân ngöõ vaø noù

ngaøy caøng thu huùt söï chuù yù cuûa nhieàu nhaø ngoân ngöõ hoïc.

Coù theå noùi raèng lòch söï khoâng phaûi laø moät vaán ñeà thuaàn tuyù ngoân ngöõ hoïc.

Ngöôïc laïi, noù bò chi phoái raát nhieàu bôûi caùc yeáu toá beân ngoaøi ngoân ngöõ nhö ngöõ caûnh

giao tieáp, vai giao tieáp, phong tuïc taäp quaùn, vaên hoùa…

Lòch söï ngoân ngöõ laø moät maûnh ñaát roäng lôùn ñang caàn caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc

khai phaù. Tuy nhieân, trong khuoân khoå luaän vaên naøy, chuùng toâi böôùc ñaàu chæ mieâu taû

moät soá haønh ñoäng caàu khieán chuû yeáu vaø khaûo saùt pheùp lòch söï ngoân ngöõ chi phoái nhö

theá naøo ñeán vieäc löïa choïn caùc phöông tieän bieåu ñaït haønh ñoäng caàu khieán cuûa ngöôøi

Vieät.

Hieän nay, song song vôùi quaù trình giao löu kinh teá cuûa caùc quoác gia laø quaù trình

giao löu giöõa caùc neàn vaên hoùa maø moät phaàn trong ñoù laø ngoân ngöõ thì nghieân cöùu veà

tieáng Vieät noùi chung vaø veà lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät noùi rieâng laø

moät vaán ñeà thöïc söï caàn thieát trong vieäc giöõ gìn baûn saéc vaên hoùa Vieät.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

0.2. LÒCH SÖÛ VAÁN ÑEÀ

Vaán ñeà lòch söï trong ngoân ngöõ noùi chung vaø lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán

tieáng Vieät noùi rieâng vaãn coøn laø moät vaán ñeà khaù môùi meû.

0.2.1. Trong vaøi chuïc naêm trôû laïi ñaây, caùc nhaø nghieân cöùu ñaõ tieán haønh khaûo saùt öùng

xöû lòch söï trong ngoân ngöõ treân nhieàu bình dieän. Robin Lakoff (1972, 1977), Geoffery

Leech (1983), Penelop Brown & Stephen Levinson (1978, 1987), George Yule

(1977)… ñaõ xaây döïng moâ hình lòch söï chung cho taát caû caùc ngoân ngöõ vaø cho raèng lòch

söï laø chieán löôïc hay laø phöông tieän giöõ theå dieän trong giao tieáp. Coøn J. House (1989),

Held (1992), Blum-Kulla (1987), Maria Sifianou (1999) laïi nghieân cöùu ñoái chieáu hieän

töôïng lòch söï giöõa caùc ngoân ngöõ khaùc nhau.

Ngoaøi ra, vaán ñeà lòch söï coù lieân quan ñeán giôùi tính hay lòch söï trong söï töông

taùc giöõa caùc neàn vaên hoùa cuõng ñöôïc nhieàu nhaø nghieân cöùu nhö P. Brown (1976), S.

Zimin (1981)… ñeà caäp ñeán. Tuy nhieân, veà maët quan ñieåm, giöõa caùc nhaø nghieân cöùu

treân vaãn coù nhieàu baát ñoàng khi xaùc ñònh noäi dung, phöông tieän bieåu hieän lòch söï hay

vai troø caùc nhaân toá xaõ hoäi ñoái vôùi söï ñaùnh giaù möùc ñoä lòch söï cuûa ngoân ngöõ trong giao

tieáp.

Sau ñaây, luaän vaên seõ ñi vaøo moâ taû khaùi quaùt nhöõng ñieåm chính trong lyù thuyeát

cuûa caùc taùc giaû ñaõ neâu treân.

R. Lakoff (1973) laø ngöôøi môû ñaàu cho vieäc nghieân cöùu lòch söï trong ngoân ngöõ.

Keá thöøa vaø phaùt huy nguyeân taéc coäng taùc (cooperative principle) trong lyù thuyeát hoäi

thoaïi cuûa P. Grice, taùc giaû naøy ñaõ môû roäng caùc khaùi nieäm veà quy taéc ngöõ phaùp

(grammatical rules) vaø khaùi nieäm veà taïo döïng caùc hình thöùc phuø hôïp vôùi ngöõ duïng

hoïc. Töø ñoù, baø ñaõ ñöa ra khaùi nieäm “lòch söï laø toân troïng nhau”. Ñaây chính laø bieän

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

phaùp höõu hieäu ñeå giaûm bôùt söï xung ñoät trong dieãn ngoân. Theo R. Lakoff, coù ba quy

taéc lòch söï trong giao tieáp:

- Khoâng ñöôïc aùp ñaët (Don’t impose)

- Ñeå ngoû söï löïa choïn (Offer optionality)

- Laøm cho ngöôøi ñoái thoaïi caûm thaáy thoaûi maùi (Make a feel good)

Sau naøy, trong nhieàu coâng trình nghieân cöùu, R. Lakoff ñaõ xem xeùt lòch söï trong

söï töông taùc giöõa caùc neàn vaên hoùa, trong ñoù coù söï leã ñoä vaø phaät loøng trong dieãn ñaït

ngoân ngöõ.

Lyù thuyeát lòch söï cuûa G. Leech (1983) döïa treân khaùi nieäm “lôïi” (benefit) vaø

“thieät” (cost) giöõa ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe do ngoân töø gaây neân. Vì theá, söï thay ñoåi

möùc ñoä lôïi – thieät trong moät phaùt ngoân seõ laøm thay ñoåi möùc ñoä lòch söï trong lôøi noùi.

Töø quan nieäm ñoù, G. Leech ñöa ra nguyeân taéc giaûm tôùi möùc toái thieåu nhöõng caùch noùi

khoâng lòch söï vaø taêng tôùi möùc toái ña nhöõng caùch noùi lòch söï. Theo G. Leech, lòch söï laø

söï buø ñaép nhöõng hao toån, thieät thoøi do haønh ñoäng noùi cuûa con ngöôøi gaây ra cho ngöôøi

ñoái thoaïi. Moät phaùt ngoân lòch söï phaûi laø moät phaùt ngoân coù caùc phöông tieän ñeå ñieàu

chænh möùc lôïi – thieät sao cho taïo ñöôïc söï caân baèng xaõ hoäi vaø tình thaân giöõa ngöôøi noùi

vôùi ngöôøi nghe. Sau ñaây laø 6 phöông chaâm lòch söï trong lyù thuyeát cuûa G. Leech:

- Phöông chaâm kheùo leùo

- Phöông chaâm haøo hieäp

- Phöông chaâm taùn thöôûng

- Phöông chaâm khieâm toán

- Phöông chaâm taùn ñoàng

- Phöông chaâm caûm thoâng

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

Cuõng theo Leech, haønh ñoäng ra leänh laø haønh ñoäng coù baûn chaát khoâng lòch söï vì

noù mang tính aùp ñaët, buoäc ngöôøi nghe phaûi haønh ñoäng theo yù muoán cuûa ngöôøi noùi.

Ngöôïc laïi, haønh ñoäng khen taëng laø haønh ñoäng lòch söï.

Khaûo saùt qua ngoân ngöõ trong söï haønh chöùc cuûa noù, chuùng ta thaáy quan ñieåm

naøy coù nhieàu choã khoâng hoaøn toaøn ñuùng ñaén vì khi ngoân ngöõ ñöôïc theå hieän trong giao

tieáp thì tính lòch söï cuûa noù bò chi phoái bôûi nhieàu yeáu toá nhö söï cheânh leäch veà quyeàn uy

giöõa ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe, quy taéc, toân ti, tuoåi taùc, moái quan heä…. Hôn nöõa, coù

nhöõng loaïi leänh ñöôïc thieát cheá xaõ hoäi cho pheùp trong moät soá hoaøn caûnh naøo ñoù neân

noù khoâng theå bò xem laø maát lòch söï. Khen laø moät bieåu hieän lòch söï, nhöng lôøi khen

khoâng ñuùng luùc seõ taùc ñoäng tieâu cöïc ñeán ngöôøi nghe.

Coù theå noùi P. Brown & S. Levinson (1978 – 1987) laø hai taùc giaû lôùn vaø coù aûnh

höôûng saâu roäng nhaát trong lónh vöïc nghieân cöùu veà lòch söï. Döïa treân khaùi nieäm “theå

dieän” cuûa E. Goffman (1972), “theå dieän laø hình aûnh cuûa baûn thaân tröôùc ngöôøi khaùc”

(public self image), hai taùc giaû naøy ñaõ xaây döïng moät caëp löôõng phaân quan troïng: theå

dieän döông tính (positive face) vaø theå dieän aâm tính (negative face). Hai loaïi theå dieän

naøy bao giôø cuõng naèm trong moái quan heä ñoái laäp nhöng thoáng nhaát.

Theå dieän döông tính laø mong muoán hình aûnh caùi toâi cuûa mình ñöôïc ngöôøi -

khaùc xaùc nhaän, beânh vöïc vaø uûng hoä.

- Theå dieän aâm tính laø mong muoán ñöôïc töï do haønh ñoäng, khoâng bò ngöôøi

khaùc eùp buoäc, aùp ñaët.

Trong giao tieáp baèng ngoân ngöõ, coù nhieàu lôøi noùi tieàm taøng nguy cô gaây maát theå

dieän cuûa chính ngöôøi noùi hay cuûa ngöôøi nghe. Khi aáy, lòch söï laø moät chieán löôïc nhaèm

giaûm thieåu möùc ñoä “maát theå dieän” cho nhöõng ñoái töôïng tham gia giao tieáp. Theo P.

Brown & S. Levinson, coù ba chieán löôïc lòch söï cô baûn: lòch söï döông tính (positive

politeness) laø haønh vi söûa ñoåi höôùng ñeán theå dieän döông tính cuûa ngöôøi nghe, lòch söï

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

aâm tính (negative politeness) laø haønh vi söûa ñoåi höôùng ñeán theå dieän aâm tính cuûa

ngöôøi nghe vaø giaùn tieáp laø haønh vi söûa ñoåi baèng caùch traùnh boäc loä tröïc tieáp giaù trò

ngoân trung cuûa lôøi noùi.

Maëc duø lyù thuyeát cuûa P. Brown & S. Levinson vaãn chöa hoaøn toaøn thoûa ñaùng

khi cho raèng lòch söï laø moät chieán löôïc giao tieáp cuûa caù nhaân maø boû qua söï aûnh höôûng

cuûa caùc chuaån möïc xaõ hoäi trong öùng xöû baèng ngoân ngöõ nhöng lyù thuyeát naøy vaãn ñöôïc

xem laø coù söùc giaûi thích lôùn nhaát.

Sau P. Brown & S. Levinson, G. Yule (1996) cuõng coù thaûo luaän veà vaán ñeà lòch

söï vaø töông taùc trong Pragmatics. Theo taùc giaû, lòch söï laø phöông tieän duøng ñeå chöùng

toû söï nhaän thöùc theå dieän cuûa ngöôøi khaùc. Nhìn chung, so vôùi lyù thuyeát cuûa P. Brown &

S. Levinson thì nghieân cöùu cuûa G. Yule cuõng khoâng coù gì môùi hôn.

0.2.2. ÔÛ Vieät Nam, baét ñaàu töø nhöõng naêm 90, vaán ñeà lòch söï trong ngoân ngöõ noùi

chung vaø trong haønh ñoäng caàu khieán noùi rieâng cuõng baét ñaàu ñöôïc nghieân cöùu. Môû ñaàu

cho xu höôùng naøy laø taùc giaû Nguyeãn Ñöùc Daân vôùi coâng trình Ngöõ duïng hoïc (1998)

khi oâng ñeà caäp ñeán nguyeân lyù lòch söï thoâng qua vieäc baøn luaän veà vaán ñeà theå dieän

trong lyù thuyeát cuûa P. Brown & S. Levinson vaø neâu ra nhöõng ñieàu chöa thoûa ñaùng

trong lyù thuyeát cuûa G. Leech.

Ñeán naêm 2000, Nguyeãn Thieän Giaùp cuõng ñieåm qua lyù thuyeát veà lòch söï ngoân

ngöõ trong Duïng hoïc Vieät ngöõ.

Trong Ñaïi cöông ngoân ngöõ hoïc, taäp 2, Ngöõ duïng hoïc (2001), Ñoã Höõu Chaâu ñaõ

giôùi thieäu khaù roõ raøng, ñaày ñuû vaø cuï theå caùc quan ñieåm veà lòch söï töông ñoái hoaøn

chænh hôn caû cuûa R. Lakoff, G. Leech, P. Brown & S. Levinson. Tuy ngöõ lieäu ñeå phaân

tích chuû yeáu laø tieáng Anh, nhöng ñaây coù theå ñöôïc xem laø taøi lieäu tham khaûo chính

baèng tieáng Vieät khi nghieân cöùu veà vaán ñeà lòch söï trong ngoân ngöõ.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

Ngoaøi ba taùc giaû treân, coøn coù moät soá baøi vieát raûi raùc treân caùc baùo vaø taïp chí ñeà

caäp ñeán moät soá vaán ñeà lieân quan ñeán pheùp lòch söï trong giao tieáp ngoân ngöõ, ñaëc bieät

laø trong khi ñöa ra haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät.

Vuõ Thò Thanh Höông, qua nhieàu baøi vieát cuûa mình, ñaõ ñi vaøo tìm hieåu tính lòch

söï trong lôøi caàu khieán tieáng Vieät döôùi hai goùc ñoä: phöông thöùc bieåu hieän vaø moái quan

heä giöõa hình thöùc bieåu ñaït giaùn tieáp vôùi tính lòch söï trong lôøi caàu khieán cuûa ngöôøi

Vieät. Töø ñoù, taùc giaû ñöa ra 12 chieán löôïc thay ñoåi möùc lôïi – thieät cho caùc haønh ñoäng

caàu khieán caïnh tranh vaø 9 chieán löôïc thay ñoåi möùc lôïi – thieät cho caùc haønh ñoäng caàu

khieán hoøa ñoàng. Qua ñoù, taùc giaû cuõng cho raèng nguyeân taéc phoå nieäm ñoàng nhaát giöõa

tính lòch söï vaø giaùn tieáp cuûa caùc taùc giaû nöôùc ngoaøi khoâng phuø hôïp vôùi tieáng Vieät.

Döôùi goùc nhìn lòch söï trong söï lieân quan maät thieát vôùi vaên hoùa, Nguyeãn Quang,

vôùi baøi vieát Caùc chieán löôïc lòch söï döông tính trong tieáng Vieät, ñaõ giôùi thieäu chi tieát 17

chieán löôïc lòch söï döông tính söû duïng trong giao tieáp. Theo taùc giaû, tính ñöôïc öa

chuoäng hôn cuûa moät hay moät moät soá chieán löôïc phuï thuoäc vaøo caùc thaønh toá giao tieáp

vaø caùc “aån taøng vaên hoùa” nhö caùc giaù trò, quan nieäm, ñöùc tin vaø phong caùch giao tieáp…

Cuõng xem xeùt lòch söï döôùi goùc nhìn vaên hoùa, Toân Nöõ Myõ Nhaät coù baøi “Böôùc

ñaàu tìm hieåu caùc ñaëc tröng ngoân ngöõ – vaên hoùa trong haønh vi yeâu caàu cuûa ngöôøi Vieät”,

Ñoã Quang Vieät thì so saùnh söï khaùc bieät trong vieäc söû duïng caùc chieán löôïc thænh caàu

cuûa ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Phaùp, coøn Nguyeãn Vaên Ñoä thì ñoái chieáu ñeå tìm ra nhöõng neùt

töông ñoàng vaø khaùc bieät töø nhöõng yeáu toá laøm bieán ñoåi löïc ngoân trung cuûa lôøi thænh

caàu trong tieáng Anh vaø tieáng Vieät…

0.2.3. Veà vaán ñeà caâu caàu khieán, chuùng ta thaáy trong lòch söû nghieân cöùu tieáng Vieät, caâu

caàu khieán ñöôïc baøn luaän raát nhieàu. ÔÛ ñaây, chuùng toâi chæ ñieåm qua moät soá quan ñieåm

tieâu bieåu.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

• Theo quan ñieåm ngöõ phaùp hoïc truyeàn thoáng, caùc taùc giaû nhö Leâ Vaên

Lyù, Buøi Ñöùc Tònh, Traàn Troïng Kim, Nguyeãn Kim Thaûn, Hoaøng Troïng Phieán, Dieäp

Quang Ban phaân loaïi caâu theo “muïc ñích phaùt ngoân” gaén lieàn vôùi caùc phöông tieän

ngoân ngöõ ñieån hình caáu taïo neân noù.

Trong Sô thaûo ngöõ phaùp Vieät Nam (1968), Leâ Vaên Lyù chia caâu tieáng Vieät ra

laøm 13 loaïi. Trong ñoù, caâu khuyeán leänh laø caâu maø ngöôøi noùi duøng ñeå boäc loä yù muoán

cuûa mình.

Nguyeãn Kim Thaûn (1964) trong Nghieân cöùu veà ngöõ phaùp tieáng Vieät, taäp 2, ñaõ

chuù yù ñeán loaïi caâu nghi vaán caàu khieán khi phaân bieät caâu nghi vaán chaân chính vôùi caùc

loaïi caâu nghi vaán khaùc nhö caâu nghi vaán tu töø hoïc, caâu nghi vaán khaúng ñònh…. Khoâng

nhöõng theá, Nguyeãn Kim Thaûn coøn nhaän dieän caùc ñoäng töø khi chuùng mang yù nghóa

meänh leänh thì chuùng theå hieän lôøi yeâu caàu, ñeà nghò hay meänh leänh cuûa ngöôøi noùi/

ngöôøi vieát ñoái vôùi ngöôøi nghe/ ngöôøi ñoïc.

Hoaøng Troïng Phieán (1980) trong coâng trình nghieân cöùu Ngöõ phaùp tieáng Vieät

ñaõ phaân loaïi caâu tieáng Vieät thaønh 4 loaïi: caâu keå, caâu caàu khieán, caâu hoûi vaø caâu than

goïi. Veà maët hình thöùc, caâu caàu khieán ñöôïc nhaän dieän baèng moät soá phöông tieän hö töø

vaø ngöõ ñieäu. Veà maët noäi dung, caâu caàu khieán noùi leân yù muoán cuûa chuû theå phaùt ngoân

vaø yeâu caàu ngöôøi nghe ñaùp laïi baèng haønh ñoäng.

Nhaø nghieân cöùu Dieäp Quang Ban trong Ngöõ phaùp tieáng Vieät, taäp 2 (2002) ñaõ

phaân loaïi caâu tieáng Vieät thaønh boán loaïi: caâu töôøng thuaät, caâu nghi vaán, caâu meänh leänh

vaø caâu caûm thaùn. Theo taùc giaû, caâu caàu khieán baøy toû yù muoán nhôø hay baét buoäc ngöôøi

nghe thöïc hieän ñieàu ñöôïc neâu leân trong caâu. Loaïi caâu naøy coù nhöõng hình thöùc nhaát

ñònh: phuï töø meänh leänh ñöùng tröôùc vò töø vaø ngöõ ñieäu meänh leänh.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

Hoà Leâ (Cuù phaùp tieáng Vieät – 1992) quan nieäm moãi caâu phaùt ra ñeàu phaûi theo

boán ñònh höôùng: traàn thuaät, nghi vaán, caàu khieán vaø caûm thaùn. Ñoái vôùi caâu caàu khieán,

ngöôøi nghe phaûi nhaän ra ñieåm caàu khieán trong caâu vaø chuaån bò cho haønh ñoäng phaûn

öùng. Tuy phaân loaïi caâu nhö vaäy nhöng taùc giaû Hoà Leâ cho raèng ñaây khoâng phaûi laø caùch

phaân loaïi caâu theo muïc ñích noùi naêng vì muïc ñích noùi naêng khoâng theå naøo laø moät

phaïm truø roõ vaø ñöôïc xaùc ñònh baèng quan heä ngöõ nghóa – cuù phaùp caû. Töø ñoù, taùc giaû

caên cöù vaøo ñaëc ñieåm ngöõ nghóa – ngöõ phaùp cuûa caâu ñeå chia caâu caàu khieán ra laøm boán

tieåu loaïi nhoû:

Caâu meänh leänh -

Caâu yeâu caàu -

Caâu khuyeân raên -

Caâu daën doø -

Tuy nhieân, theo lyù thuyeát veà haønh ñoäng ngoân töø cuûa J. Searle (1969) thì khoâng

phaûi luùc naøo kieåu caâu cuõng phuø hôïp vôùi muïc ñích phaùt ngoân cuûa ngöôøi noùi. Muoán xaùc

ñònh chính xaùc muïc ñích phaùt ngoân aáy, ngöôøi nghe phaûi döïa vaøo nhieàu yeáu toá khoâng

hieän dieän trong lôøi noùi nhö ngöõ caûnh…. Vì theá, suy cho cuøng, caùch phaân loaïi caâu cuûa

caùc nhaø nghieân cöùu theo quan ñieåm ngöõ phaùp truyeàn thoáng cuõng chöa hoaøn toaøn thoûa

ñaùng.

• Ngöôïc laïi caùc nhaø nghieân cöùu duïng hoïc Vieät ngöõ tieâu bieåu nhö Nguyeãn

Thieän Giaùp, Ñoã Höõu Chaâu, Nguyeãn Ñöùc Daân… laïi tieán haønh phaân loaïi caâu theo haønh

ñoäng ngoân trung.

Nguyeãn Thieän Giaùp trong Daãn luaän ngoân ngöõ hoïc (1997) ñaõ taùch bieät ñôn vò

caâu vaø ñôn vò phaùt ngoân tröôùc khi tieán haønh phaân loaïi chuùng. Phaùt ngoân laø bieán theå

cuûa caâu trong lôøi noùi. Khi xem xeùt phaùt ngoân döïa vaøo haønh ñoäng ngoân trung vaø muïc

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

ñích giao tieáp ñôn thuaàn cuûa noù, taùc giaû naøy chia phaùt ngoân ra laøm boán tieåu loaïi: phaùt

ngoân nghi vaán, phaùt ngoân meänh leänh, phaùt ngoân caûm thaùn vaø phaùt ngoân töôøng thuaät.

Theo taùc giaû, vôùi caùch phaân tích naøy, moät phaùt ngoân hoûi hay phaùt ngoân töôøng thuaät

cuõng coù theå trôû thaønh moät phaùt ngoân caàu khieán….

Tröôùc ñoù, Tröông Vaên Chình vaø Nguyeãn Hieán Leâ ñaõ coù söï ñoåi môùi khi phaân

loaïi caâu tieáng Vieät. Hai taùc giaû naøy khoâng phaân loaïi caâu theo muïc ñích noùi maø phaân

loaïi caâu theo ngöõ ñieäu thaønh caâu coù gioïng thöôøng, gioïng hoûi vaø gioïng bieåu caûm.

Sau ñoù, Cao Xuaân Haïo, Buøi Maïnh Huøng phaân loaïi caâu theo tröôøng phaùi ngöõ

phaùp chöùc naêng. Chòu aûnh höôûng lyù thuyeát haønh ñoäng ngoân töø cuûa J. Austin, J. Searle,

Cao Xuaân Haïo trong Sô thaûo ngöõ phaùp chöùc naêng (1991) cho raèng söï phaân loaïi caâu

theo muïc ñích noùi laø hoaøn toaøn khoâng ñuùng vôùi thöïc teá söû duïng cuûa ngoân ngöõ. Töø ñoù,

döïa treân hình thöùc ngöõ phaùp, taùc giaû phaân chia caâu tieáng Vieät thaønh hai loaïi lôùn: caâu

traàn thuaät vaø caâu nghi vaán. Coøn caâu caàu khieán laø moät tieåu loaïi cuûa caâu traàn thuaät khaùc

vôùi caùc tieåu loaïi khaùc veà tình thaùi. Cuõng theo Cao Xuaân Haïo, caâu hoûi gaàn vôùi caâu

meänh leänh nhieàu hôn vì caû hai loaïi caâu naøy ñeàu nhaèm yeâu caàu ngöôøi nghe laøm vieäc gì

ñoù. Hoûi laø yeâu caàu cung caáp thoâng tin coøn meänh leänh thì coù theå yeâu caàu moät haønh

ñoäng baát kyø. Tuy nhieân, khi ñöa ra caùch phaân loaïi naøy, taùc giaû cuõng nhaán maïnh raèng

phaàn lôùn giaù trò ngoân trung naøy leä thuoäc quaù nhieàu vaøo ngoân caûnh.

Trong baøi vieát Baøn veà vaán ñeà phaân loaïi caâu theo muïc ñích phaùt ngoân, taùc giaû

Buøi Maïnh Huøng quan nieäm trong caáu truùc cuûa caâu bao giôø cuõng coù phöông tieän ngoân

ngöõ giuùp ta quy caâu veà moät kieåu nhaát ñònh gaén vôùi muïc ñích phaùt ngoân (löïc ngoân trung)

ñieån hình. Theo ñoù, taùc giaû phaân loaïi caâu theo daáu hieäu hình thöùc gaén vôùi muïc ñích

phaùt ngoân ñieån hình. Döïa treân ba tieâu chí: khoâng xeùt moät caâu naøo ñoù vaøo hai kieåu caâu

khaùc nhau, moãi kieåu caâu coù moät hình thöùc rieâng maø kieåu caâu khaùc khoâng coù, khoâng

coi ngöõ ñieäu laø phöông tieän ñaùnh daáu kieåu caâu, taùc giaû cho raèng caâu caàu khieán khoâng

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

nhaát thieát phaûi ñöôïc xaùc laäp thaønh moät kieåu caâu rieâng. Sau ñoù vì quan nieäm raèng haønh

ñoäng caàu khieán laø haønh ñoäng maø baát kyø ngoân ngöõ naøo cuõng coù neân taùc giaû ñöa ra khaùi

nieäm caâu caàu khieán trong söï phaân bieät giöõa caâu caàu khieán (döïa vaøo daáu hieäu hình

thöùc) vaø haønh ñoäng caàu khieán (döïa vaøo löïc ngoân trung).

ÔÛ treân, luaän vaên ñaõ ñieåm qua moät soá coâng trình nghieân cöùu coù lieân quan ñeán

lòch söï, haønh ñoäng caàu khieán vaø caâu caàu khieán. Duø coù nhieàu quan ñieåm khaùc nhau

nhöng nhìn chung, haàu heát caùc nhaø nghieân cöùu Vieät ngöõ hoïc ñeàu thoáng nhaát vôùi nhau:

haønh ñoäng caàu khieán ñöôïc theå hieän qua “caâu caàu khieán”. Qua nhöõng coâng trình

nghieân cöùu ñoù, chuùng toâi cuõng nhaän thaáy caùc nghieân cöùu veà lòch söï treân ngöõ lieäu tieáng

Vieät, ñaëc bieät laø trong haønh ñoäng caàu khieán coøn quaù khieâm toán. Vì vaäy, treân cô sôû keá

thöøa vaø phaùt trieån caùc thaønh töïu ñaõ coù, luaän vaên naøy tieáp tuïc nghieân cöùu saâu hôn veà

vaán ñeà lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät.

0.3. ÑOÁI TÖÔÏNG VAØ PHAÏM VI NGHIEÂN CÖÙU

Cho ñeán nay, vieäc nghieân cöùu veà tính lòch söï trong lôøi caàu khieán tieáng Vieät vaãn

coøn laø moät vaán ñeà khaù môùi meû vaø thaønh töïu chöa nhieàu.

Nhö ñaõ trình baøy ôû phaàn treân, caàu khieán laø moät khaùi nieäm roäng vaø noù coù nhieàu

neùt nghóa khaùc nhau. Caùch thöùc theå hieän noäi dung caàu khieán trong ngoân ngöõ cuõng voâ

cuøng ña daïng, phong phuù. Tuyø theo vò theá xaõ hoäi, boái caûnh vaø noäi dung caàu khieán maø

ngöôøi Vieät löïa choïn caùch caàu khieán phuø hôïp laøm cho lôøi caàu khieán coù hieäu quaû cao

nhaát. Ñoù chính laø caùch caàu khieán lòch söï.

Do tính phöùc taïp cuûa vaán ñeà, do haïn cheá nguoàn taøi lieäu nghieân cöùu cuõng nhö

trình ñoä hieåu bieát cuûa ngöôøi vieát neân luaän vaên naøy chæ taäp trung mieâu taû caùc haønh

ñoäng caàu khieán vaø caùch theå hieän lòch söï caùc haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät sau

khi laøm roõ caùc khaùi nieäm lieân quan ñeán lòch söï vaø haønh ñoäng caàu khieán.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

0.4. PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU VAØ NGUOÀN NGÖÕ LIEÄU

0.4.1. Phöông phaùp nghieân cöùu

Ñeå thöïc hieän noäi dung nghieân cöùu treân, luaän vaên naøy söû duïng nhieàu phöông

phaùp nghieân cöùu khoa hoïc phuø hôïp vôùi ñaëc tröng cuûa chuyeân ngaønh lí luaän ngoân ngöõ.

Ngoaøi nhöõng thuû phaùp nghieân cöùu khoa hoïc chung nhö: quan saùt, söu taàm, thu thaäp

ngöõ lieäu, nhaïän xeùt, phaân loaïi… , luaän vaên chuû yeáu vaän duïng xuyeân suoát nhöõng phöông

phaùp sau:

0.4.1.1. Phöông phaùp phaân tích ngöõ phaùp – ngöõ nghóa – ngöõ duïng

Tính lòch söï trong giao tieáp bò chi phoái bôûi nhieàu yeáu toá. Do ñoù, khi nghieân cöùu

moät ngoân baûn naøo ñoù, chuùng toâi xem xeùt ñôn vò naøy khoâng chæ döïa vaøo caáu truùc beân

trong cuûa noù maø coøn döïa vaøo caû caùc yeáu toá beân ngoaøi chi phoái ñeán möùc ñoä lòch söï cuûa

phaùt ngoân.

Cuï theå, luaän vaên naøy seõ duøng caùc thuû phaùp ngöõ nghóa – ngöõ phaùp – ngöõ duïng

hoïc, trong ñoù chuû yeáu laø thuû phaùp ngöõ duïng hoïc, ñeå phaân tích caùc vai giao tieáp, ngöõ

caûnh vaø hieäu quaû caàu khieán döïa treân caùc yeáu toá trong vaø ngoaøi ngoân ngöõ.

0.4.1.2. Phöông phaùp mieâu taû

Phöông phaùp mieâu taû laø phöông phaùp chieán löôïc trong luaän vaên naøy. Caùc nhaän

ñònh ñöa ra ñeàu döïa chuû yeáu vaøo keát quaû phaân tích, mieâu taû ngöõ lieäu – phaàn lôùn laø lôøi

noùi ñöôïc söu taàm trong ñôøi soáng cuûa ngöôøi Vieät.

0.4.1.3. Phöông phaùp ñoái chieáu

Phöông phaùp naøy ñöôïc söû duïng ñeå tìm hieåu nhöõng neùt töông ñoàng vaø dò bieät

trong caùc hình thöùc dieãn ñaït tính lòch söï trong tieáng Vieät.

0.4.2. Nguoàn ngöõ lieäu

Ngöõ lieäu trong luaän vaên naøy ñöôïc thu thaäp töø caùc nguoàn sau:

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

Trong caùc taùc phaåm vaên hoïc, saùch baùo, taïp chí.

Trong lôøi aên tieáng noùi haøng ngaøy. -

Treân caùc phöông tieän truyeàn thoâng. -

0.5. CAÁU TRUÙC CUÛA LUAÄN VAÊN :

Ngoaøi phaàn Daãn nhaäp, Keát luaän, Phuï luïc vaø danh muïc Taøi lieäu tham khaûo, luaän

vaên goàm hai chöông:

Chöông 1: Toång quan veà lòch söï ngoân ngöõ vaø haønh ñoäng caàu khieán

1. Lòch söï ngoân ngöõ

2. Caàu khieán vaø haønh ñoäng caàu khieán

Chöông 2 : Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

Caùc haønh ñoäng caàu khieán trong quan heä vôùi pheùp lòch söï 1.

Caùch bieåu hieän lòch söï caùc haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät 2.

ÔÛ chöông 1, chuùng toâi tìm hieåu nhöõng vaán ñeà lieân quan ñeán lòch söï trong ngoân

ngöõ; khaùi nieäm “caàu khieán”ø, “haønh ñoäng caàu khieán” vaø “caàu khieán lòch söï”.

Sang chöông 2, chuùng toâi ñi saâu vaøo nghieân cöùu, phaân loaïi caùc haønh ñoäng caàu

khieán chuû yeáu trong tieáng Vieät döïa treân tính lòch söï aâm tính hay döông tính, xem xeùt

chuùng trong moái quan heä vôùi lòch söï roài töø ñoù mieâu taû caùch bieåu hieän lòch söï cuûa caùc

haønh ñoäng aáy.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

CHÖÔNG 1

TOÅNG QUAN VEÀ LÒCH SÖÏ NGOÂN NGÖÕ

VAØ HAØNH ÑOÄNG CAÀU KHIEÁN

Hoaït ñoäng giao tieáp xuaát hieän ngay töø khi con ngöôøi baét ñaàu toàn taïi. Trong quaù

trình toàn taïi vaø phaùt trieån, con ngöôøi ñaõ duøng nhieàu phöông tieän khaùc nhau ñeå thöïc

hieän vieäc giao tieáp nhö ngoân ngöõ, cöû chæ, ñieäu boä, aùnh maét, caùc loaïi tín hieäu (tín hieäu

giao thoâng, tín hieäu haøng haûi…), aâm thanh trong aâm nhaïc, maøu saéc trong hoäi hoïa… ,

trong ñoù ngoân ngöõ daàn daàn ñaõ chöùng toû khaû naêng truyeàn taûi thoâng tin vöôït troäi cuûa

mình so vôùi caùc phöông tieän khaùc. Töø ñoù, ngoân ngöõ trôû thaønh phöông tieän giao tieáp

quan troïng nhaát cuûa con ngöôøi. Nhôø ngoân ngöõ, con ngöôøi coù theå trao ñoåi tö töôûng, tình

caûm cuûa mình moät caùch nhanh choùng vaø hieäu quaû. Hôn theá nöõa, thoâng qua ngoân ngöõ,

ngöôøi ta coù theå ñaùnh giaù ñöôïc trình ñoä vaên hoùa cuûa caû moät coäng ñoàng. Xaõ hoäi ngaøy

caøng vaên minh thì ngheä thuaät söû duïng ngoân ngöõ caøng phaûi ñöôïc trau doài. Chaúng phaûi

ngaãu nhieân maø ngay töø thuôû xa xöa oâng cha ta ñaõ daïy con chaùu “hoïc aên, hoïc noùi”.

Con ngöôøi laø toång hoøa caùc moái quan heä xaõ hoäi. Taát caû chuùng ta ñang chung

soáng trong moät coäng ñoàng vôùi nhieàu moái quan heä xaõ hoäi. Vôùi moãi moái quan heä, chuùng

ta coù caùch öùng xöû, giao tieáp thích öùng ñeå khoâng laøm phieàn loøng ngöôøi khaùc vaø cuõng

ñeå theå hieän pheùp lòch söï, teá nhò cuûa con ngöôøi trong thôøi ñaïi môùi.

Taïi sao cuøng moät noäi dung yeâu caàu nhöng khi duøng caùch noùi naøy thì yeâu caàu

ñöôïc thöïc hieän, coøn khi duøng caùch noùi khaùc thì khoâng? Tìm hieåu lyù thuyeát lòch söï

trong hoäi thoaïi, chuùng ta seõ coù caâu traû lôøi.

1.1. LÒCH SÖÏ NGOÂN NGÖÕ

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

1.1.1. Khaùi nieäm

1.1.1.1. Khaùi nieäm lòch söï

Lòch söï (politeness) laø moät nhu caàu trong xaõ hoäi, ñaëc bieät laø trong xaõ hoäi vaên

minh. Noù taùc ñoäng, chi phoái ñeán quaù trình giao tieáp vaø caû ñeán hieäu quaû giao tieáp. Vì

theá, caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc ñeàu xem noù laø thuoäc tính cuûa dieãn ngoân.

Coù nhieàu coâng trình nghieân cöùu cuûa caùc taùc giaû nöôùc ngoaøi veà lòch söï töø nhöõng

goùc nhìn khaùc nhau nhö: Robin Lakoff, Geoffery Leech, Evring Goffman, Stephen

Levinson – Penelop Brown…. Trong moãi coâng trình nghieân cöùu, caùc taùc giaû, tuyø theo

quan nieäm cuûa mình maø ñöa ra nhöõng khaùi nieäm khaùc nhau veà lòch söï. Sau ñaây, luaän

vaên seõ neâu ra moät soá khaùi nieäm veà lòch söï cuûa vaøi taùc giaû tieâu bieåu.

“Lòch söï laø nhöõng chieán löôïc nhaèm duy trì hay thay ñoåi quan heä lieân caù nhaân”

(G. Green) [8].

“Lòch söï nhö laø moät phöông thöùc ñeå giaûm thieåu söï xung ñoät trong dieãn ngoân (…),

Nhöõng chieán löôïc lòch söï coù nhieäm vuï ñaëc bieät laø laøm cho cuoäc töông taùc ñöôïc thuaän

lôïi” (R. Lakoff) [8].

“Pheùp lòch söï lieân quan tôùi quan heä giöõa hai ngöôøi tham gia giao tieáp maø chuùng

ta coù theå goïi laø ta vaø ngöôøi”. Cuï theå, lòch söï coù chöùc naêng “gìn giöõ söï caân baèng xaõ

hoäi vaø quan heä beø baïn, nhöõng quan heä naøy khieán chuùng ta coù theå tin raèng ngöôøi ñoái

thoaïi vôùi chuùng ta toû ra tröôùc heát laø coäng taùc vôùi chuùng ta”. (G. Leech) [8].

Tuy nhieân, chuùng toâi nhaän thaáy quan nieäm veà lòch söï cuûa P. Brown & S.

Levinson laø roõ raøng hôn caû.

“Lòch söï chæ baát cöù phöông thöùc naøo ñöôïc duøng ñeå toû ra löu yù ñeán tình caûm

(feelings) hay laø theå dieän cuûa nhau trong hoäi thoaïi, baát keå khoaûng caùch xaõ hoäi giöõa

ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe nhö theá naøo”(P. Brown & S. Levinson).

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

1.1.1.2. Vai giao tieáp

“Vai giao tieáp” laø moät thuaät ngöõ duøng ñeå bieåu hieän vò theá xaõ hoäi cuûa nhöõng

ngöôøi tham gia hoäi thoaïi. Coù theå noùi raèng khaùi nieäm “vai giao tieáp” gaén lieàn vôùi khaùi

nieäm lòch söï bôûi vì tính lòch söï cuûa lôøi noùi phuï thuoäc raát nhieàu vaøo vò theá xaõ hoäi (tuoåi

taùc, giôùi tính, cöông vò xaõ hoäi) cuûa ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe.

Trong quan heä vai, moãi tham thoaïi coù moät soá dieãn ñaït mang tính caù nhaân töông

thích vôùi vò theá xaõ hoäi cuûa noù. Khi moät caù nhaân chuyeån töø cöông vò xaõ hoäi naøy sang

cöông vò xaõ hoäi khaùc thì caù nhaân ñoù ñoàng thôøi chuyeån sang moät maõ giao tieáp khaùc

phuø hôïp vôùi cöông vò môùi. Noùi nhö vaäy ñeå thaáy raèng vai giao tieáp cuûa ngöôøi noùi vaø

ngöôøi nghe chi phoái raát lôùn ñeán daáu aán trong ngoân ngöõ giao tieáp.

Vai giao tieáp thöôøng ñöôïc phaân thaønh 2 nhoùm: vai thöôøng xuyeân vaø vai laâm

thôøi.

Caên cöù vaøo moái quan heä phuï thuoäc laãn nhau giöõa caùc thaønh vieân trong hoäi

thoaïi, coù theå chia quan heä vai thaønh 2 nhoùm: vai ngöôøi noùi ngang haøng vôùi vai ngöôøi

nghe vaø vai ngöôøi noùi khoâng ngang haøng vôùi vai ngöôøi nghe (vai ngöôøi noùi thaáp hôn

vai ngöôøi nghe, vai ngöôøi noùi cao hôn vai ngöôøi nghe).

Trong giao tieáp, coù nhieàu phöông tieän ngoân ngöõ bieåu hieän tính lòch söï trong öùng

xöû vai giao tieáp tieáng Vieät nhö duøng caùc ñaïi töø xöng hoâ, teân rieâng, töø chæ chöùc danh,

chöùc vuï… Ñeå coù phaùt ngoân thoûa ñaùng, phuø hôïp vôùi chuaån möïc xaõ hoäi, nhöõng ngöôøi noùi

phaûi nhaän thöùc ñöôïc baûn thaân mình trong quan heä vôùi ngöôøi ñoái thoaïi, ñoàng thôøi phaûi

phaùn ñoaùn ñöôïc ñuùng hình aûnh xaõ hoäi cuûa ngöôøi ñoái thoaïi ñoù.

Thöïc ra, coøn coù nhieàu yeáu toá khaùc lieân quan ñeán lòch söï vaø giao tieáp nhö noäi

dung ñöôïc ñeà caäp ñeán trong hoäi thoaïi, muïc ñích cuûa hoäi thoaïi… maø chuùng toâi seõ noùi

ñeán ôû phaàn sau khi caàn thieát.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

1.1.2. Caùc phöông chaâm lòch söï

Ñeå hoaït ñoäng giao tieáp ñaït hieäu quaû, nhöõng ngöôøi tham gia vaøo quaù trình giao

tieáp caàn phaûi tuaân thuû nhöõng nguyeân taéc nhaát ñònh. Ñoù laø “giaûm tôùi möùc toái thieåu

nhöõng caùch noùi khoâng lòch söï vaø taêng tôùi möùc toái ña nhöõng caùch noùi lòch söï” (G.

Leech). Nhö vaäy, ñeå coù moät phaùt ngoân lòch söï, ngöôøi noùi caàn ñieàu chænh möùc lôïi –

thieät nhaèm ñaûm baûo söï caân baèng trong quan heä lieân caù nhaân giöõa ngöôøi noùi vaø ngöôøi

nghe. Döïa treân boán phöông chaâm hoäi thoaïi cuûa P. Grice (phöông chaâm veà löôïng,

phöông chaâm veà chaát, phöông chaâm veà söï thích hôïp, phöông chaâm veà caùch thöùc), G.

Leech ñaõ cuï theå hoùa nguyeân taéc treân thaønh saùu phöông chaâm lòch söï nhö sau:

- Phöông chaâm kheùo leùo (tact maxim): Giaûm ñeán möùc toái thieåu nhöõng ñieàu

thieät vaø taêng toái ña nhöõng ñieàu lôïi cho ngöôøi.

- Phöông chaâm haøo hieäp (generosity maxim): Giaûm ñeán möùc toái thieåu nhöõng

ñieàu lôïi vaø taêng toái ña nhöõng ñieàu thieät cho ta.

- Phöông chaâm taùn thöôûng (approbation maxim): Giaûm ñeán möùc toái thieåu

nhöõng lôøi cheâ, taêng ñoái ña nhöõng lôøi khen cho ngöôøi.

- Phöông chaâm khieâm toán (modesty maxim): Giaûm toái thieåu vieäc khen ta, taêng

toái ña vieäc cheâ ta.

- Phöông chaâm taùn ñoàng (agreement maxim): Giaûm ñeán möùc toái thieåu söï baát

ñoàng, taêng toái ña söï ñoàng yù giöõa ta vaø ngöôøi.

- Phöông chaâm caûm thoâng (sympathy maxim): Giaûm ñeán möùc toái thieåu aùc

caûm, taêng toái ña thieän caûm giöõa ta vaø ngöôøi.

Phöông chaâm kheùo leùo vaø phöông chaâm haøo hieäp ñöôïc söû duïng khi thöïc hieän

haønh ñoäng thænh caàu hay cam keát coøn phöông chaâm taùn thöôûng thöôøng ñöôïc söû duïng

trong haønh vi bieåu caûm.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

Ñieåm chung giöõa caùc phöông chaâm khieâm toán, taùn ñoàng, caûm thoâng laø söï töông

phaûn giaûm – taêng veà vieäc khen – cheâ, baát ñoàng – taùn ñoàng, khoâng thieän caûm – thieän

caûm höôùng veà ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe.

Thöïc teá, coù nhieàu tình huoáng maø nhöõng ngöôøi tham gia giao tieáp khoù coù theå

tuaân thuû troïn veïn taát caû caùc phöông chaâm naøy. Trong tröôøng hôïp aáy, hoï seõ söû duïng

caùc chieán löôïc lòch söï döông tính vaø lòch söï aâm tính (maø chuùng toâi seõ neâu ra ôû phaàn

sau) ñeå baûo ñaûm cho cuoäc thoaïi ñöôïc thaønh coâng. Ví duï, ñeå ngöôøi nghe deã chaáp nhaän

lôøi môøi cuûa mình, ngöôøi noùi thöôøng thöïc hieän chieán löôïc “giaûm toái thieåu ñieàu thieät vaø

taêng toái ña ñieàu lôïi cho mình” nhö “Mai caäu phaûi qua nhaø tôù aên toái ñaáy nheù, khoâng coù

caäu tôù buoàn laém”.

1.1.3. Theå dieän vôùi lòch söï

Trong hoaït ñoäng giao tieáp haøng ngaøy cuûa ngöôøi Vieät, ta thöôøng baét gaëp caùc caâu

noùi nhö “Ñöøng laøm maát theå dieän cuûa toâi ñaáy”, “Neå maët anh…”, “Xaáu maët chöa!”…

Qua ñoù ta coù theå nhaän thaáy “theå dieän” (face) vaø “giöõ theå dieän” (face saving) laø hai

khaùi nieäm quan troïng gaén lieàn vôùi nguyeân lyù lòch söï trong hoäi thoaïi. Chuùng ñöôïc xem

nhö laø ñoäng löïc chính ñeå con ngöôøi öùng xöû lòch söï trong khi tham gia vaøo quaù trình

giao tieáp.

Erving Goflman (1973), ngöôøi ñaàu tieân ñeà caäp ñeán khaùi nieäm theå dieän, ñaõ ñöa

ra ñònh nghóa “theå dieän laø caùi giaù trò xaõ hoäi tích cöïc maø moät ngöôøi muoán ngöôøi khaùc

nghó mình coù ñöôïc trong moät tình huoáng giao tieáp cuï theå”. Vì theá, khi giao tieáp, moãi

ngöôøi caàn thöïc hieän nhöõng ñieàu ñeå cho haønh ñoäng cuûa mình giöõ ñöôïc theå dieän cuûa

moïi ngöôøi, keå caû cuûa chính mình. Do vaäy, yù muoán baûo toaøn theå dieän, söï lo ngaïi maát

theå dieän luoân laø ñaëc tröng taâm lí chung cuûa taát caû moïi ngöôøi. Vaø phöông thöùc giöõ theå

dieän höõu hieäu nhaát chính laø lòch söï.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

Phaùt trieån quan nieäm cuûa E. Goflman, P. Brown & S. Levinson, trong coâng

trình nghieân cöùu cuûa mình, cho raèng theå dieän laø “moät hình aûnh veà ta coâng coäng maø

moãi thaønh vieân trong xaõ hoäi muoán mình coù ñöôïc” [8]. Noù theå hieän baèng moät söï toång

hoøa cuûa hai loaïi mong muoán: mong muoán thaân höõu (theå dieän döông tính/ positive

face) vaø mong muoán ñöôïc toân troïng (theå dieän aâm tính / negative face).

1.1.3.1. Theå dieän döông tính

Theo George Yule, “theå dieän döông tính cuûa moät ngöôøi laø söï caàn ñöôïc ngöôøi

khaùc thöøa nhaän, thaäm chí quyù meán, ñöôïc ñoái xöû nhö laø moät thaønh vieân trong nhoùm ñoù,

vaø ñöôïc bieát raèng nhöõng nhu caàu cuûa mình ñang ñöôïc ngöôøi khaùc chia seû” [88, 121].

Noùi caùch khaùc, theå dieän döông tính chính laø nhu caàu, laø mong muoán hình aûnh caùi toâi

cuûa mình ñöôïc ngöôøi khaùc xaùc nhaän, beânh vöïc vaø uûng hoä.

1.1.3.2. Theå dieän aâm tính

Theå dieän aâm tính laø “mong muoán ñöôïc töï do haønh ñoäng, khoâng bò ngöôøi khaùc aùp

ñaët” [88, 121]. Ñoù laø nhu caàu “ñöôïc ngöôøi khaùc toân troïng söï rieâng tö caù nhaân, quyeàn

töï chuû, quyeàn töï do haønh ñoäng vaø töø choái” (P. Brown & S. Levinson).

Theå dieän aâm tính coøn ñöôïc goïi laø theå dieän “laõnh ñòa cuûa caùi toâi” (theo quan

ñieåm cuûa E. Goffman). Laõnh ñòa naøy bao goàm caû laõnh ñòa vaät chaát vaø laõnh ñòa tinh

thaàn. Trong quaù trình giao tieáp, ngöôøi noùi luoân coù yù thöùc toân troïng, khoâng xaâm phaïm

ñeán “laõnh ñòa cuûa caùi toâi” cuûa ngöôøi nghe. Haønh ñoäng naøy ñöôïc goïi laø “giöõ theå dieän”.

1.1.3.3. Haønh vi ñe doïa theå dieän

Nhö treân vöøa neâu, trong giao tieáp ngöôøi noùi luoân coù yù thöùc “giöõ theå dieän” cho

ngöôøi khaùc. Theá nhöng phaàn lôùn caùc haønh vi ngoân ngöõ ñeàu tieàm aån khaû naêng laøm

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

thöông toån ñeán theå dieän cuûa ngöôøi khaùc. P. Brown & S. Levinson goïi chuùng laø nhöõng

haønh vi ñe doïa theå dieän (face threatening acts). Caùc taùc giaû naøy ñaõ phaân chia caùc

haønh vi ñe doïa theå dieän thaønh boán loaïi sau:

Haønh vi ñe doïa theå dieän aâm tính cuûa ngöôøi noùi: taëng, bieáu, höùa heïn… -

Haønh vi ñe doïa theå dieän döông tính cuûa ngöôøi noùi: xin loãi, thuù nhaän, töï -

pheâ bình..

Haønh vi ñe doïa theå dieän aâm tính cuûa ngöôøi nghe: ra leänh, chæ baûo, -

khuyeân raên, doaï naït…

Haønh vi ñe doïa theå dieän döông tính cuûa ngöôøi nghe nhö: pheâ bình, cheâ -

bai, cheá gieãu…

Khi moät haønh vi ñe doïa theå dieän ñöôïc thöïc hieän thì noù coù theå ñoàng thôøi ñe doïa

taát caû caùc khía caïnh theå dieän ñaõ neâu. Ví duï trong haønh vi caàu khieán “Baåm quan lôùn,

xin quan lôùn ñeøn trôøi soi xeùt” bao haøm haønh vi ñe doaï theå dieän aâm tính cuûa ngöôøi

nghe (tính aùp ñaët) nhöng ñoàng thôøi laïi toân vinh theå dieän döông tính cuûa hoï vaø haï thaáp

theå dieän cuûa ngöôøi noùi.

1.1.4. Caùc chieán löôïc lòch söï

Cuõng nhö G. Leech (1983) coi lòch söï laø söï buø ñaép nhöõng hao toån, thieät thoøi do

ngöôøi noùi gaây ra cho ngöôøi ñoái thoaïi, P. Brown & S. Levinson cho raèng lòch söï laø

phöông tieän höõu hieäu nhaát ñeå cöùu vaõn theå dieän cho ngöôøi nghe khi haønh vi ôû lôøi trong

phaùt ngoân cuûa ngöôøi noùi tieàm taøng söï ñe doïa theå dieän. Möùc ñoä ñe doïa theå dieän ñöôïc

ñaùnh giaù baèng ba thoâng soá : töông quan quyeàn löïc, khoaûng caùch xaõ hoäi giöõa ngöôøi

noùi vaø ngöôøi nghe cuõng nhö möùc ñoä aùp ñaët cuûa caùc haønh vi ôû lôøi aáy. Ñaùnh giaù ñuùng

möùc ñoä ñe doaï theå dieän döïa vaøo ba thoâng soá naøy, ngöôøi noùi seõ duøng caùc chieán löôïc

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

lòch söï phuø hôïp ñeå ñaït hieäu quaû giao tieáp toát nhaát. Nhìn chung coù hai chieán löôïc lòch

söï laø lòch söï aâm tính vaø lòch söï döông tính.

1.1.4.1. Chieán löôïc lòch söï aâm tính

Chieán löôïc lòch söï aâm tính (negative politeness strategy) höôùng vaøo theå dieän

aâm tính, vaøo laõnh ñòa cuûa ngöôøi tieáp nhaän. Coù theå noùi raèng ñaây laø chieán löôïc coù tính

neù traùnh, khoâng duøng nhöõng haønh vi laøm phöông haïi tôùi theå dieän cuûa ngöôøi khaùc hoaëc

buø ñaép, giaûm nheï möùc ñoä cuûa caùc haønh vi naøy trong tröôøng hôïp phaûi baét buoäc duøng

chuùng trong phaùt ngoân. Khi söû duïng pheùp lòch söï aâm tính, ngöôøi noùi coù khuynh höôùng

toû roõ söï toân troïng, nhaán maïnh quyeàn töï do cuûa ngöôøi nghe.

Theo P. Brown & S. Levinson, cuï theå coù 10 chieán löôïc lòch söï aâm tính nhö sau:

- Duøng caùch noùi giaùn tieáp: Caäu coù theå cho tôù möôïn moät caây vieát khoâng?

- Duøng caùc yeáu toá raøo ñoùn: Toâi bieát laø toâi ñang laøm khoù caäu, nhöng caäu coù

theå gôûi laïi toâi soá tieàn caäu ñaõ möôïn hoâm tröôùc khoâng?Daïo naøy toâi keït quaù.

- Toû roõ söï bi quan: Toâi bieát laø khoâng hy voïng gì, nhöng anh thöû coá giuùp toâi

moät laàn nöõa ñöôïc khoâng?

- Giaûm thieåu söï aùp ñaët: Hình nhö anh khoâng ñöôïc khoeû.

- Toû roõ söï kính troïng: Anh quaû laø moät chuyeân gia trong lónh vöïc naøy.

- Xin loãi : Toâi xin loãi vì phaûi laøm phieàn ñeán anh.

- Duøng phaùt ngoân phieám chæ: Ñi chôi ñi baø con ôi.

- Trình baøy haønh vi ñe doaï theå dieän nhö moät quy taéc chung: Trôøi saùng roài.

Daäy ñi thoâi.

- Söû duïng thuû phaùp danh hoùa: Söï töø choái cuûa anh laøm toâi buoàn nhieàu laém.

- Söû duïng loái noùi traéng ñeå baøy toû söï bieát ôn cuûa ngöôøi noùi ñoái vôùi ngöôøi

nghe: Toâi voâ cuøng bieát ôn anh vì anh ñaõ giuùp toâi laøm xong giaáy tôø nhaø hoaëc theå hieän

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

ngöôøi nghe khoâng phaûi chòu ôn ngöôøi noùi veà vieäc ngöôøi noùi ñaõ giuùp ñôõ ngöôøi nghe

laøm vieäc gì ñoù: Vieäc beù xíu aáy maø, coù gì ñaâu maø ôn vôùi hueä.

Trong quaù trình khaûo saùt caùc cöù lieäu ngoân ngöõ trong tieáng Vieät, chuùng toâi nhaän

thaáy chieán löôïc lòch söï aâm tính ñöôïc vaän duïng nhieàu khi ngöôøi noùi thöïc hieän haønh vi

caàu khieán. Vaán ñeà naøy chuùng toâi seõ trôû laïi ôû phaàn sau.

1.1.4.2. Chieán löôïc lòch söï döông tính

Chieán löôïc lòch söï döông tính (positive politeness strategy) höôùng vaøo theå dieän

döông tính cuûa ngöôøi nghe nhaèm thöïc hieän nhöõng haønh vi toân vinh theå dieän, laø nhöõng

haønh vi laøm gia taêng moät trong hai theå dieän cuûa ngöôøi nghe. Khi söû duïng chieán löôïc

lòch söï döông tính ngöôøi noùi cuõng ñoàng thôøi laøm gia taêng theå dieän cuûa mình baèng caùch

coá yù nhaán maïnh muïc ñích phaùt ngoân, ñeå ngöôøi nghe nhaän thaáy ngöôøi noùi coù cuøng

mong muoán, muïc ñích nhö mình.

Chieán löôïc lòch söï döông tính ñöôïc hieän thöïc hoaù baèng 15 chieán löôïc giao tieáp

cuï theå:

- Baøy toû söï chuù yù cuûa ngöôøi noùi ñoái vôùi ngöôøi nghe: Chaéc laø baïn meät laém

nhæ?

- Söû duïng loái noùi taùn döông, cöôøng ñieäu: Hoâm nay caäu xinh nhaát tröôøng

ñaáy.

- Gia taêng söï quan taâm cuûa ngöôøi noùi ñoái vôùi ngöôøi nghe: Caäu ñöøng lo

laéng. Noù khoâng sao ñaâu.

- Söû duïng nhöõng daáu hieäu theå hieän ngöôøi noùi cuøng nhoùm vôùi ngöôøi nghe:

Boá ôi, vaøo quaùn cuûa con uoáng mieáng nöôùc traùnh naéng ñi boá.

- Tìm kieám söï taùn ñoàng baèng nhöõng ñeà taøi maø caû ngöôøi noùi vaø nguôøi nghe

cuøng quan taâm: Caäu coøn nhôù Long “xoùm chaøi” khoâng? Hoâm qua tôù vöøa gaëp laïi noù ñoù.

Noù coù hoûi thaêm caäu.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

Traùnh söï baát ñoàng: Em hy voïng laø anh coù theå gia haïn cho em theâm vaøi -

ngaøy nöõa.

- Neâu nhöõng leõ thöôøng: Ai maø chaúng coù sai soùt, em lo laøm gì?

- Pha troø, khoâi haøi: Ñi maùy bay toán tieàn quaù! Ñeå anh goùi anh laïi roài gôûi böu

ñieän cho em nha?

- Quan taâm ñeán sôû thích cuûa ñoái taùc: Mình bieát nhoû thích kieåu loï hoa naøy

neân hoâm qua thaáy noù ôû chôï laø mình mua ngay giuøm nhoû ñoù.

- Môøi, höùa heïn: Toái mai ñi caø pheâ vôùi mình nha?

- Toû ra laïc quan: Caäu haõy thöû laàn nöõa xem. Chaéc chaén caäu seõ laøm ñöôïc

maø.

- Loâi keùo ngöôøi nghe cuøng laøm chung moät vieäc: Chuùng mình ñi töôùi caây ñi.

- Neâu lí do cuûa haønh ñoäng: Em ñang baän hoïc thi, chò naáu côm giuùp em nheù.

- Ñoøi hoûi söï coù ñi coù laïi: Caäu lau nhaø coøn tôù naáu côm.

- Trao taëng cho ngöôøi nghe moät caùi gì ñoù: Seáp la caäu vaäy thoâi chöù khoâng

sao ñaâu. Ngaøy naøo tôù chaúng bò seáp la.

Ngoaøi caùc chieán löôïc naøy, khi nghieân cöùu treân nhieàu ngoân ngöõ, ñaëc bieät laø treân

ngöõ lieäu tieáng Vieät, Nguyeãn Quang ñaõ phaùt hieän theâm hai chieán löôïc lòch söï döông

tính laø “an uûi, khích leä” vaø “thaêm hoûi chuyeän rieâng tö”. Caû hai chieán löôïc naøy ñeàu coù

taùc duïng ruùt ngaén khoaûng caùch giöõa ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe khi caû hai tham gia vaøo

quaù trình giao tieáp. Rieâng chieán löôïc “thaêm hoûi chuyeän rieâng tö” laø chieán löôïc thöôøng

ñöôïc söû duïng trong phaàn ñaàu cuûa hoaït ñoäng giao tieáp. Nhôø noù, ngöôøi noùi coù theå deã

daøng ñöa ra haønh ñoäng caàu khieán vaø haønh ñoäng naøy cuõng deã ñaït ñöôïc söï ñoàng tình töø

phía ngöôøi nghe hôn. Nhöng trong luaän vaên naøy, do chæ khaûo saùt treân phaùt ngoân coù

haønh ñoäng ngoân trung laø caàu khieán neân vaán ñeà naøy seõ khoâng ñöôïc tieáp tuïc xem xeùt.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

1.1.5. Lòch söï vaø vaên hoùa

Lòch söï laø moät khaùi nieäm coù quan heä maät thieát vôùi phaïm truø vaên hoùa. Moät haønh

ñoäng, cöû chæ, lôøi noùi ñöôïc cho laø lòch söï ôû neàn vaên hoùa naøy laïi coù theå bò coi laø baát lòch

söï, thaäm chí “phæ baùng” ôû moät neàn vaên hoaù khaùc. Ví duï, haønh ñoäng môû quaø ngay sau

khi ñöôïc taëng ñöôïc xem laø lòch söï ôû caùc nöôùc phöông Taây nhöng laïi bò xem laø khoâng

lòch söï ôû nhieàu nöôùc phöông Ñoâng; laù döông xæ ñöôïc coi laø bieåu töôïng cuûa söï may

maén ñoái vôùi ngöôøi Nhaät, nhöng vôùi ngöôøi Nga, noù laïi vaät töôïng tröng cho baát haïnh,

cheát choùc…

Ngoân ngöõ laø moät neùt vaên hoùa ñaëc saéc. Moãi daân toäc coù moät caùch söû duïng ngoân

ngöõ rieâng. Ví duï, ngöôøi Anh hay ngöôøi Myõ chæ söû duïng duy nhaát moät töø “you” chæ

ngoâi thöù hai trong giao tieáp, cho duø ngöôøi ñoái thoaïi laø vò moät toång thoáng ñaày quyeàn

löïc hay laø moät teân toäi phaïm bò töôùc maát quyeàn coâng daân. Trong khi ñoù, ngöôøi Vieät laïi

coù raát nhieàu töø xöng hoâ ñeå chæ ñoái töôïng giao tieáp nhö oâng, baø, anh, chò, baïn, chuù, baùc,

giaùm ñoác, coâ giaùo…. Ñieàu ñoù cho thaáy, trong taâm thöùc cuûa mình, ngöôøi Anh, Myõ ñeà

cao tính bình ñaúng trong giao tieáp coøn ngöôøi Vieät laïi ñeà cao tính toân ty, traät töï trong

gia ñình, xaõ hoäi. Vì theá, trong giao tieáp tieáng Vieät, neáu ngöôøi noùi choïn töø xöng hoâ

khoâng phuø hôïp vôùi ñoái töôïng giao tieáp seõ bò xem laø maát lòch söï hay voâ pheùp.

Trong moãi neàn vaên hoùa, khaùi nieäm lòch söï cuõng coù theå thay ñoåi theo khoâng gian

vaø thôøi gian do söï vaän ñoäng noäi taïi cuûa baûn thaân neàn vaên hoaù aáy, hoaëc do söï haáp thuï

caùc giaù trò xaõ hoäi töø caùc neàn vaên hoùa khaùc qua quaù trình giao löu. Ví duï, caùch ñaây vaøi

thaäp kyû, hai caëp ñaïi töø xöng hoâ: maøy – tao, mi – tôù ñöôïc boïn quyù toäc, quan laïi, ñòa

chuû… duøng ñeå xöng hoâ vôùi caùc taàng lôùp thaáp cuûa xaõ hoäi maø chuùng goïi laø “boïn haï löu”

nhöng hieän nay, caùc caëp xöng hoâ naøy thöôøng xuyeân ñöôïc nhöõng ngöôøi coù vai giao tieáp

ngang baèng nhau söû duïng trong cuoäc thoaïi ñeå theå hieän tình caûm thaân maät giöõa ngöôøi

noùi vaø ngöôøi nghe. Hôn theá nöõa, trong cuøng moät boái caûnh khoâng gian vaø thôøi gian,

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

nhöng tieâu chí ñeå ñaùnh giaù möùc ñoä lòch söï trong phaùt ngoân cuûa ngöôøi lôùn tuoåi cuõng

khaùc vôùi ngöôøi nhoû tuoåi, cuûa nam giôùi cuõng khaùc vôùi nöõ giôùi. Ngöôøi ôû tuoåi naêm möôi

neáu duøng töø xöng hoâ “maøy – tao” vôùi baïn beø seõ bò xem laø maát lòch söï, nhöng neáu laø

ngöôøi treû tuoåi thì vieäc xöng hoâ “maøy – tao” laïi laøm cho nhöõng ngöôøi tham gia giao

tieáp caûm thaáy gaàn guõi hôn.

Kinh teá caøng phaùt trieån, toác ñoä giao löu vaên hoaù caøng taêng nhanh, laøm cho caùc

neàn vaên hoùa trôû neân xích laïi gaàn nhau hôn. Moät chuaån möïc chung veà lòch söï ñöôïc

hình thaønh beân caïnh nhöõng quy öôùc veà haønh vi lòch söï cuûa rieâng töøng neàn vaên hoùa. Vì

theá, vieäc tìm hieåu caùch öùng xöû lòch söï trong töøng neàn vaên hoùa vaãn laø öu tieân haøng ñaàu

cuûa caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc hieän ñaïi.

Treân ñaây laø moät soá vaán ñeà cô baûn coù lieân quan ñeán pheùp lòch söï. Coù theå nhaän

thaáy raèng lòch söï vôùi nhöõng nguyeân lyù, quy taéc cuûa noù ñaõ chi phoái raát lôùn ñeán hieäu

quaû cuûa quaù trình giao tieáp.

1.2. CAÀU KHIEÁN VAØ HAØNH ÑOÄNG CAÀU KHIEÁN

1.2.1. Khaùi nieäm

1.2.1.1. Khaùi nieäm caàu khieán

Suy cho cuøng, lyù do toàn taïi thaät söï cuûa ngoân ngöõ laø giao tieáp. Maø giao tieáp bao

giôø cuõng gaén lieàn vôùi moät ngöõ caûnh nhaát ñònh. Trong thöïc teá, ta thaáy cuøng moät caâu

noùi nhöng tuøy theo ngöõ caûnh maø ngöôøi nghe coù nhöõng caùch hieåu khaùc nhau.

Ví duï: Phaùt ngoân “Trôøi laïnh quaù” coù theå ñöôïc hoài ñaùp baèng caùc haønh ñoäng

khaùc nhau :“ñoùng cöûa soå”, “baät loø söôûi”, hay “laáy giuøm aùo laïnh”.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

Hoaëc cuøng laø moät yeâu caàu “môû cöûa soå” nhöng ñöôïc dieãn ñaït baèng nhieàu caùch

nhö: “Môû cöûa soå ra ñi”, “Laøm ôn môû giuøm mình cöûa soå”, “Cho chuùt gioù ñi”, “Trôøi

noùng quaù”, “Baïn coù theå môû giuøm toâi caùnh cöûa soå ñoù khoâng?”…

Veà maët hình thöùc, caùc phaùt ngoân treân chia laøm ba loaïi: hoûi, caàu khieán vaø khaúng

ñònh, nhöng veà maët noäi dung, chuùng laïi hoaøn toaøn gioáng nhau: ñöa ra moät lôøi yeâu caàu.

Moät vaán ñeà ñöôïc ñaët ra: phaûi phaân loaïi caùc phaùt ngoân naøy nhö theá naøo?

Trong coâng trình nghieân cöùn “How to do thing with words?”, J. Austin ñaõ baøy toû

quan ñieåm “To say is to do something” (Noùi laø haønh ñoäng). Khi chuùng ta noùi laø chuùng

ta ñaõ thöïc hieän moät haønh ñoäng baèng ngoân ngöõ vaø haønh ñoäng ñoù ñöôïc caùc nhaø nghieân

cöùu goïi laø “haønh ñoäng ngoân töø”. Theo J. Austin, coù ba loaïi haønh ñoäng ngoân töø:

- Haønh ñoäng taïo lôøi (locutionary act): laø haønh ñoäng söû duïng caùc yeáu toá ngoân

ngöõ ngöõ aâm, töø vöïng, ngöõ phaùp, ñeå taïo neân caâu noùi.

- Haønh ñoäng taïi lôøi (illocutionary act): laø haønh ñoäng maø ngöôøi noùi thöïc hieän

ngay khi noùi. Ví duï khi ngöôøi noùi ñöa ra moät caâu hoûi laø hoï ñoàng thôøi thöïc hieän moät

haønh ñoäng hoûi…. Haønh ñoäng naøy chính laø haønh ñoäng ngoân trung, laø ñích cuûa lôøi noùi vì

noù laø coát loõi cuûa haønh ñoäng ngoân töø.

- Haønh ñoäng möôïn lôøi (perlocutionary act): laø haønh ñoäng ngöôøi noùi thoâng qua

phaùt ngoân ñeå taùc ñoäng ñeán tö töôûng, tình caûm cuûa ngöôøi nghe.

Khi phaân loaïi caùc haønh ñoäng ngoân töø, J. Austin chæ phaân loaïi caùc haønh ñoäng

ngoân töø tröïc tieáp döïa treân caùc ñoäng töø ngoân haønh hieän dieän trong phaùt ngoân. Töø maët

coøn haïn cheá cuûa J. Austin, J. Searle ñöa ra khaùi nieäm “haønh ñoäng ngoân töø giaùn tieáp”.

Theo J. Searle, haønh ñoäng ngoân töø giaùn tieáp laø moät haønh ñoäng ngoân töø “ñöôïc thöïc

hieän baèng moät hình thöùc cuûa haønh ñoäng ngoân töø khaùc”. Nghóa laø luùc naøy, haønh ñoäng

taïi lôøi ñöôïc thöïc hieän giaùn tieáp thoâng qua moät haønh ñoäng taïi lôøi khaùc. Töø ñoù, döïa treân

nhieàu tieâu chí, J. Searle chia caùc haønh ñoäng ngoân töø thaønh 5 tieåu loaïi nhoû:

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

- Haønh ñoäng taùi hieän (representatives) laø haønh ñoäng mieâu taû laïi moät söï tình.

- Haønh ñoäng ñieàu khieån (directives) laø haønh ñoäng ñaët ngöôøi nghe vaøo traùch

nhieäm thöïc hieän moät haønh ñoäng töông lai vaø theå hieän mong muoán cuûa ngöôøi noùi raèng

ngöôøi nghe seõ thöïc hieän haønh ñoäng ñoù.

Ví duï: Caäu laáy cho tôù caùi noùn.

- Cam keát (commissives) laø haønh ñoäng maø ngöôøi noùi töï gaùn traùch nhieäm cho

mình laø phaûi thöïc hieän moät haønh ñoäng naøo ñoù trong töông lai.

Ví duï: Em höùa seõ cheùp baøi ñaày ñuû.

- Baøy toû (expressives) laø haønh ñoäng baøy toû moät traïng thaùi taâm lyù naøo ñoù.

Ví duï: Em xin loãi anh.

- Tuyeân boá (declarations) laø haønh ñoäng gaây ra moät söï thay ñoåi naøo ñoù baèng lôøi

tuyeân boá.

Ví duï: Thay maët Ban toå chöùc, toâi tuyeân boá beá maïc ñaïi hoäi.

Toùm laïi, haønh ñoäng phaùt ngoân phaân bieät caùc phaùt ngoân vôùi nhau veà phöông

dieän muïc ñích noùi vaø taùc duïng trong giao tieáp. Noù lieân quan ñeán giaù trò ngoân trung

cuûa caâu noùi, trong ñoù coù söï phaân bieät giöõa “traàn thuaät”, “nghi vaán”, caàu khieán” vaø

“caûm thaùn”.

Nhö vaäy, caàu khieán laø moät haønh ñoäng ñònh höôùng phaùt ngoân, höôùng phaùt ngoân

vaøo ngöôøi nghe nhaèm ñieàu khieån haønh vi cuûa ngöôøi nghe theo chuû yù cuûa ngöôøi noùi.

1.2.1.2. Khaùi nieäm haønh ñoäng caàu khieán

Cho ñeán nay vaán ñeà phaân bieät vaø söû duïng caùc thuaät ngöõ “caâu”, “caâu noùi”, “lôøi

noùi”, “phaùt ngoân” vaãn coøn coù nhöõng yù kieán khaùc nhau. Nhöng chuùng ta coù theå thoáng

nhaát raèng khi noùi/ vieát chuùng ta ñaõ “phaùt ngoân” vaø moãi lôøi noùi cuûa chuùng ta öùng vôùi

moät ñôn vò ñöôïc goïi laø “caâu”. Noùi caùch khaùc, “phaùt ngoân” laø ñôn vò hieän thöïc cuûa lôøi

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

noùi trong giao tieáp coøn “caâu” laø ñôn vò tröøu töôïng, phi hieän thöïc cuûa lôøi noùi. Trong

luaän vaên naøy chuùng toâi thoáng nhaát duøng caû ba khaùi nieäm “caâu”, “lôøi” vaø “phaùt ngoân”.

Tuyø theo töøng tröôøng hôïp maø chuùng toâi choïn löïa thuaät ngöõ naøo ñeå söû duïng.

Nhö ñaõ noùi ôû treân, caàu khieán laø moät loaïi haønh ñoäng cuûa phaùt ngoân. Ñôn vò nhoû

nhaát cuûa phaùt ngoân laø “caâu”. Haønh ñoäng caàu khieán trong caâu ñöôïc theå hieän qua moät

soá phöông tieän ngöõ phaùp – ngöõ nghóa – ngöõ duïng nhaát ñònh. Nhìn chung, cho ñeán nay,

vieäc ñònh nghóa khaùi nieäm “caâu caàu khieán” hay “haønh ñoäng caàu khieán” cuõng coøn laø

vaán ñeà gaây nhieàu tranh caõi.

Theo quan ñieåm cuûa caùc nhaø ngöõ phaùp hoïc truyeàn thoáng, caâu caàu khieán laø loaïi

caâu ñöôïc phaân loaïi theo muïc ñích phaùt ngoân.

Leâ Vaên Lyù (1972) khaûo saùt nhaän dieän 13 loaïi caâu trong tieáng Vieät. Trong ñoù,

coù caâu khuyeán leänh, laø caâu duøng ñeå boäc loä yù muoán cuûa mình. Vieät ngöõ coù nhieàu

phöông tieän ñeå laøm thaønh caâu khuyeán leänh, ta coù theå saép xeáp caùc phöông tieän ñoù vaøo

ba muïc sau ñaây: gioïng ñieäu, thaønh töï vaø traïng töï nhö ñi, haõy, ñöøng, chôù …

Buøi Ñöùc Tònh trong Vaên phaïm Vieät Nam quan nieäm caâu khuyeán leänh laø nhöõng

caâu duøng ñeå khuyeân môøi hoaëc ra meänh leänh.[75, 293]

Nguyeãn Kim Thaûn (1964) trong cuoán Nghieân cöùu veà ngöõ phaùp tieáng Vieät, taäp 2,

ñaõ ñöa ra khaùi nieäm caâu caàu khieán laø caâu duøng ñeå ra leänh, yeâu caàu, ñeà nghò.

Hoaøng Troïng Phieán (1980) phaân chia caâu tieáng Vieät ra thaønh boán tieåu loaïi:

caâu keå, caâu caàu khieán, caâu hoûi vaø caâu than goïi. Trong ñoù, taùc giaû cho raèng caâu caàu

khieán khoâng coù nhöõng daáu hieäu ngöõ phaùp ñaëc bieät gì, ngoaøi moät soá phöông tieän nhö hö

töø vaø ngöõ ñieäu. Caâu caàu khieán coù nhu caàu cuûa yù chí laøm thaønh yeáu toá thöôøng tröïc cuûa

caâu. Noù neâu leân yù muoán cuûa chuû theå phaùt ngoân vaø yeâu caàu ngöôøi nghe ñaùp laïi baèng

haønh ñoäng. Caâu caàu khieán gaén lieàn vôùi yù nghóa haønh ñoäng. Noäi haøm cuûa khaùi nieäm caàu

khieán bao goàm söï môøi moïc, yeâu caàu, meänh leänh, caám ñoaùn vaø chuùc tuïng. Caâu caàu

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

khieán cuõng coù khaúng ñònh vaø phuû ñònh. Hai daïng caâu naøy coù moät soá töø chuyeân duøng ñeå

theå hieän.[53, 288]

Cuõng thuoäc quan nieäm naøy, Dieäp Quang Ban (1998) cho raèng caâu meänh leänh

laø caâu duøng ñeå baøy toû yù muoán nhôø hay baét buoäc ngöôøi nghe thöïc hieän ñieàu ñöôïc neâu

leân trong caâu vaø coù nhöõng daáu hieäu hình thöùc nhaát ñònh [3, 235]. Töø ñoù, taùc giaû phaân

caâu meänh leänh ra thaønh hai tieåu loaïi nhoû: caâu meänh leänh ñích thöïc vaø caâu meänh leänh

laâm thôøi.

- Caâu meänh leänh ñích thöïc laø loaïi caâu meänh leänh ñöôïc taïo neân nhôø nhöõng phuï

töø taïo yù meänh leänh, ngöõ ñieäu meänh leänh hoaëc ñaûm baûo ñieàu kieän laø chæ chöùa nhöõng

phuï töø hay vò töø lieân quan ñeán noäi dung cuûa leänh.

- Caâu meänh leänh laâm thôøi laø nhöõng caâu khoâng phaûi laø caâu meänh leänh ñích thöïc

nhöng mang noäi dung meänh leänh. Ñeå nhaän dieän ñöôïc nhöõng loaïi caâu naøy, chuùng ta

phaûi döïa vaøo nhöõng daáu hieäu hình thöùc nhö ngöõ ñieäu, phuï töø ñi keøm hoaëc moät tình

huoáng noùi naêng.

Hoà Leâ (1992) trong “Cuù phaùp tieáng Vieät” ñaõ phaân caâu caàu khieán thaønh boán tieåu

loaïi nhoû:

Caâu meänh leänh: Veà ngöõ nghóa, noù buoäc ngöôøi khaùc phaûi thöïc hieän ñieàu noù -

noùi ra. Veà maët cuù phaùp, caâu thöôøng do ñoäng töø hoaëc toå ñoäng töø ñaûm nhieäm, coøn chuû

ngöõ thöôøng bò tænh löôïc. Caâu raát ít söû duïng trôï töø, maø neáu coù duøng thì trôï töø thích hôïp

laø “ñi” ñaët ôû cuoái caâu. Ngöõ ñieäu thöôøng ñöôïc xöôùng cao vaø maïnh.

Caâu yeâu caàu: Veà ngöõ nghóa noù nhaéc nhôû ngöôøi khaùc veà moät ñieàu gì ñoù. Veà -

maët cuù phaùp, caâu thöôøng coù keát noái ñeà – thuyeát vaø thöôøng duøng nhöõng ñoäng töø taâm lí

nhö: caàn, phaûi, caàn phaûi.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

Caâu khuyeân raên: Veà ngöõ nghóa, noù baûo ban ngöôøi khaùc veà moät ñieàu gì ñoù. -

Veà maët cuù phaùp, caâu thöôøng coù keát caáu ñeà thuyeát vaø thöôøng duøng nhöõng ñoäng töø taâm lyù

nhö caàn/ caàn phaûi, phaûi, neân …

Caâu daën doø: Veà ngöõ nghóa noù nhaéc nhôû ngöôøi khaùc veà moät ñieàu gì ñoù. Veà -

cuù phaùp, caâu thöôøng coù keát caáu ñeà – thuyeát vaø thöôøng duøng ñoäng töø “nhôù”, phuï töø “haû”

vaø trôï töø “nheù”, “nghe”, “nghen”[46, 422-425].

Döïa vaøo lyù luaän haønh ñoäng ngoân töø cuûa J. Austin, J. Searle… caùc nhaø ngöõ duïng

hoïc khoâng phaân loaïi caâu theo muïc ñích phaùt ngoân nhö caùc nhaø ngöõ phaùp truyeàn thoáng

maø chæ khaûo saùt haønh ñoäng ngoân trung cuûa caùc phaùt ngoân.

Nguyeãn Thieän Giaùp trong “Duïng hoïc Vieät ngöõ” ñöa ra khaùi nieäm caàu khieán laø

haønh ñoäng maø ngöôøi noùi söû duïng ñeå khieán ngöôøi nghe laøm caùi gì ñoù. Haønh ñoäng naøy

ñöôïc theå hieän ôû nhöõng caâu maø nhôø chuùng maø ngöôøi noùi khieán cho ngöôøi nghe laøm moät

vieäc gì.[25, 48]

Cao Xuaân Haïo (1991) trong cuoán Sô thaûo ngöõ phaùp chöùc naêng phaân loaïi caâu

theo haønh ñoäng ngoân trung. Döïa treân löïc ngoân trung, taùc giaû phaân loaïi caâu tieáng Vieät

ra laøm hai loaïi lôùn: caâu traàn thuaät vaø caâu nghi vaán. Theo Cao Xuaân Haïo, caâu caàu

khieán laø moät tieåu loaïi cuûa caâu traàn thuaät khaùc caùc tieåu loaïi khaùc veà tình thaùi.

Noái tieáp quan ñieåm naøy, Buøi Maïnh Huøng trong baøi vieát Baøn veà vaán ñeà phaân

loaïi caâu theo muïc ñích phaùt ngoân (Ngoân ngöõ soá 2/2003) cho raèng caâu caàu khieán khoâng

nhaát thieát phaûi ñöôïc xaùc laäp thaønh moät kieåu caâu rieâng. Tuy nhieân, do haønh ñoäng yeâu

caàu, ñeà nghò, ra leänh… laø haønh ñoäng thöôøng xuyeân vaø quan troïng ñeán möùc khoâng coù

ngoân ngöõ naøo treân theá giôùi thieáu kieåu caâu naøy neân taùc giaû cuõng ñònh nghóa caâu caàu

khieán laø caâu coù töø caàu khieán nhö haõy/ ñöøng/ chôù vaø chuû theå cuûa haõy/ ñöøng/ chôù bao giôø

cuõng ôû ngoâi thöù hai hoaëc ngoâi thöù nhaát soá nhieàu; coù khaû naêng theâm haõy/ ñöøng/ chôù vaøo

nhöõng caâu ñaõ neâu treân.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

Nguyeãn Vaên Ñoä thì ñònh nghóa Haønh ñoäng thænh caàu laø vieäc ngöôøi noùi phaùt ra

tín hieäu baèng ngoân ngöõ nhaèm chuyeån tôùi ngöôøi nghe moät yù ñònh, moät söï mong moûi hay

moät yeâu caàu keøm theo thaùi ñoä cuûa ngöôøi noùi sao cho ngöôøi nghe thöïc hieän moät haønh

ñoäng naøo ñoù vì lôïi ích cuûa ngöôøi noùi, ñoâi khi vì lôïi ích cuûa caû ngöôøi nghe.[19, 44]

Nguyeãn Vaên Ñoä chia haønh ñoäng thænh caàu laøm hai phaàn, phaàn coát loõi (phaàn

hieän thöïc thænh caàu) vaø phaàn ngoaïi bieân (phaàn laøm taêng hoaëc giaûm löïc thænh caàu goïi

laø nhöõng yeáu toá laøm bieán ñoåi löïc ngoân trung cuûa thænh caàu [19, 44]).

Vuõ Thò Thanh Höông trong baøi Chieán löôïc lòch söï thay ñoåi möùc ñoä lôïi – thieät

trong lôøi caàu xin tieáng Vieät (Ngoân ngöõ soá 10/ 2000) ñaõ khaúng ñònh caàu khieán laø loaïi

haønh vi ngoân töø ñöôïc ngöôøi noùi söû duïng nhaèm ñieàu khieån ngöôøi nghe haønh ñoäng theo

chuû yù cuûa mình. Tuøy theo löïc ngoân trung vaø hieäu löïc suy ngoân cuûa chuùng, caùc haønh vi

caàu khieán coù theå coù nhöõng taùc ñoäng tích cöïc (laøm lôïi) hay tieâu cöïc (laøm thieät) khaùc

nhau cho ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe. [40, 39]

Leâ Ñình Töôøng (KHXH, soá 2B/2003) ñònh nghóa phaùt ngoân caàu khieán laø loaïi

phaùt ngoân ngöõ vi, töùc phaùt ngoân maø khi thöïc hieän noù, vai trao khoâng nhöõng thöïc hieän

haønh ñoäng maø coøn thoâng baùo cho vai nhaän veà haønh ñoäng maø vai nhaän hoaëc vai trao

cuøng vai nhaän cuøng thöïc hieän.[82, 64]

Khaûo saùt moät soá caâu caàu khieán tieáng Vieät ta thaáy tuy cuøng thuoäc moät haønh

ñoäng ngoân trung nhöng caùc caâu caàu khieán naøy coù nhieàu saéc thaùi yù nghóa khaùc nhau.

Khi ñeà caäp ñeán vaán ñeà naøy, taùc giaû Ñoã Höõu Chaâu phaân bieät khaån caàu “xin” vaø “ra

leänh” tuy cuøng ñích ôû lôøi nhaän ñöôïc haønh ñoäng C ôû B nhöng hieäu löïc khaùc nhau :

“leänh” coù tính cöôõng böùc, khaån caàu “xin” khoâng coù tính cöôõng böùc maø troâng vaøo “loøng

toát”, “thieän yù” cuûa B.[8]

Toùm laïi, trong caùc coâng trình nghieân cöùu cuûa mình, caùc nhaø ngöõ duïng hoïc ñaõ

nhaán maïnh ñeán haønh ñoäng taïi lôøi cuûa phaùt ngoân caàu khieán. Nhö ñaõ noùi, caàu khieán laø

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

loaïi haønh ñoäng mang tính ñe doïa theå dieän cao. Chính vì vaäy, khi thöïc hieän haønh ñoäng

naøy chuùng ta caàn phaûi löïa choïn phöông thöùc thích hôïp ñeå thoaû maõn yeâu caàu lòch söï.

Nhôø ñoù, hoaït ñoäng giao tieáp seõ ñaït ñöôïc hieäu quaû cao hôn.

1.2.2. Phaân loaïi caùc haønh ñoäng caàu khieán

“Noùi laø moät haønh ñoäng ngoân töø”. Khi chuùng ta noùi laø chuùng ta ñaõ thöïc hieän moät

loaïi haønh ñoäng ñaëc bieät baèng phöông tieän ngoân ngöõ. Caùc haønh ñoäng aáy coù theå laø: hoûi,

caàu khieán, höùa heïn, khen ngôïi…. Trong ñoù, caàu khieán laø moät haønh ñoäng ngoân töø maø

ngöôøi noùi thöïc hieän ñeå khieán ngöôøi nghe laøm moät ñieàu gì ñoù theo chuû yù cuûa ngöôøi

noùi. Coù nhöõng haønh ñoäng caàu khieán chuû yeáu sau: ra leänh/ caám ñoaùn, sai baûo, ñeà nghò/

yeâu caàu, nhôø vaû, keâu goïi, môøi moïc, an uûi , ñoäng vieân, xin pheùp, khuyeân raên. Xeùt veà

maët lòch söï thì caàu khieán laø moät loaïi haønh ñoäng ngoân töø coù tính chaát ñe doaï theå dieän

cao vì noù coù theå gaây ra taùc duïng tích cöïc (laøm lôïi) hoaëc tieâu cöïc (laøm thieät) cho caû

ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe. Döïa treân taùc duïng naøy, coù theå phaân haønh ñoäng caàu khieán ra

laøm hai loaïi: caàu khieán caïnh tranh vaø caàu khieán hoøa ñoàng.

1.2.2.1. Caàu khieán caïnh tranh

Caàu khieán caïnh tranh (ra leänh/caám ñoaùn, thænh caàu, nhôø vaû, xin pheùp…) laø loaïi

caàu khieán coù lôïi ích cuûa ngöôøi nghe töông phaûn tieâu cöïc vôùi lôïi ích cuûa ngöôøi noùi.

Nghóa laø ngöôøi nghe thöôøng bò thieät coøn ngöôøi noùi ñöôïc lôïi hay ít nhaát cuõng laø trung

hoøa. Chính söï maâu thuaãn veà lôïi ích naøy laøm cho haønh ñoäng caàu khieán cuûa ngöôøi noùi

ñe doïa theå dieän cuûa ngöôøi nghe. Laáy tieâu chí laø vò theá giao tieáp cuûa ngöôøi noùi cao hôn

hay thaáp hôn ngöôøi nghe, coù theå phaân caùc haønh ñoäng caàu khieán caïnh tranh ra laøm hai

nhoùm nhoû:

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

1.2.2.1.1. Haønh ñoäng ra leänh/ caám ñoaùn/ sai baûo

Ñaây laø loaïi haønh ñoäng maø ngöôøi noùi ñöa ra moät meänh leänh baét buoäc ngöôøi

nghe phaûi thöïc hieän haønh ñoäng ñöôïc noùi ñeán trong caâu.

Ví duï:

Nghieâm! Ñöùng laïi, ñöùng! Beân phaûi, quay! -

Caám ñoå raùc! -

Cuùt ngay! -

Toâi caám anh khoâng ñöôïc böôùc chaân vaøo coâng ty naøy nöõa. -

Laøm ngay ñi! -

Nhìn chung, haønh ñoäng caàu khieán naøy coù nhöõng ñaëc ñieåm sau:

Vò theá giao tieáp vaø quyeàn uy cuûa ngöôøi noùi cao hôn ngöôøi nghe. -

Lôïi ích cuûa vieäc thöïc hieän haønh ñoäng caàu khieán chuû yeáu quan heä vôùi -

ngöôøi noùi.

Tính baét buoäc ôû möùc ñoä cao. -

Xuaát hieän trong taát caû caùc kieåu caâu nhöng phoå bieán laø kieåu caâu vaéng maët -

chuû ngöõ.

Thöôøng toàn taïi döôùi hình thöùc caàu khieán tröïc tieáp. -

Söï coù maët caùc tieåu töø tình thaùi cuoái caâu thöôøng laøm giaûm saéc thaùi meänh -

leänh, ngoaïi tröø tieåu töø tình thaùi “ñi”.

Xuaát hieän trong haàu heát caùc phong caùch chöùc naêng ngoân ngöõ, chuû yeáu laø -

trong phong caùch sinh hoaït haøng ngaøy.

Thöôøng coù taùc duïng tieâu cöïc ñoái vôùi ngöôøi nghe. -

1.2.2.1.2. Haønh ñoäng yeâu caàu/ ñeà nghò, nhôø vaû/ thænh caàu, xin pheùp

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

• Yeâu caàu/ ñeà nghò: laø haønh ñoäng ñöa ra lôøi yeâu caàu ngöôøi nghe thöïc hieän

haønh ñoäng ñöôïc noùi ñeán trong caâu (maø baûn thaân ngöôøi noùi khoâng thöïc hieän ñöôïc), theå

hieän mong öôùc, nguyeän voïng cuûa ngöôøi noùi raèng haønh ñoäng ñoù seõ ñöôïc ngöôøi nghe

thöïc hieän.

Ví duï:

- Mình ñoåi vò trí cho nhau nheù?

- Em phaûi tröïc tieáp gaëp nhaø cung caáp ñeå giaûi quyeát döùt ñieåm vaán ñeà ñoù nheù.

- Caäu xuoáng laáy xe ra tröôùc roài chôø toâi 5 phuùt nheù. Toâi seõ xuoáng ngay.

• Xin pheùp laø haønh ñoäng xin söï thoûa thuaän, cho pheùp ñoàng yù cuûa cô quan,

toå chöùc, caù nhaân naøo ñoù cho ngöôøi noùi/ vieát thöïc hieän haønh ñoäng naøo ñoù.

Ví duï:

- Xin pheùp coâ cho chaùu nghæ moät buoåi hoïc chieàu ngaøy 20 – 4 – 2006.

- Xin pheùp hai baùc, cho Mai ñi chôi vôùi chaùu toái nay.

- Mai baùc cho chaùu veà nhaø chôi, ñöôïc khoâng aï?

• Nhôø vaû/ thænh caàu laø haønh ñoäng ñöôïc ñöa ra ñeå nhôø vaû ngöôøi khaùc laøm

ñieàu gì ñaáy.

Ví duï:

- Em caén rôm caén coû laïy baùc giuùp em.

- Bieát anh baän traêm coâng nghìn vieäc nhöng ngoaøi anh ra chaúng coøn ai coù theå

giuùp ñöôïc em caû.

- Anh ôi, môû giuøm em caùnh cöûa. Hai tay em ñeàu baän heát caû roài.

Nhìn chung, caùc haønh ñoäng naøy coù nhöõng ñaëc ñieåm sau:

- Haønh ñoäng naøy ñöôïc söû duïng trong tröôøng hôïp lôïi ích cuûa vieäc thöïc hieän haønh

ñoäng chuû yeáu quan heä ñeán ngöôøi noùi vaø coù khi thuoäc caû ngöôøi nghe.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

- Vò theá giao tieáp vaø quyeàn uy cuûa ngöôøi noùi thaáp hôn hoaëc ngang baèng vôùi

ngöôøi nghe.

- Khoâng mang tính baét buoäc hoaëc mang tính baét buoäc ôû möùc ñoä thaáp.

- Haønh ñoäng naøy xuaát hieän haàu heát ôû caùc kieåu caâu.

- Thöôøng xuaát hieän keøm theo caùc daáu hieäu lòch söï (tieåu töø tình thaùi, töø boå trôï

nhö laïy, xin, caén rôm caén coû…) ñeå laøm taêng theâm löïc thænh caàu, nhôø vaû, xin pheùp.

Xuaát hieän trong haàu heát caùc phong caùch ngoân ngöõ nhöng chuû yeáu laø trong phong caùch

chính luaän, vaên chöông ngheä thuaät, sinh hoaït haøng ngaøy.

- Thöôøng xuaát hieän döôùi caû hai hình thöùc caàu khieán tröïc tieáp vaø caàu khieán giaùn

tieáp.

- Thöôøng theå hieän haønh vi ñe doaï theå dieän aâm tính cuûa ngöôøi nghe. Trong moät

soá tröôøng hôïp laøm taêng theå dieän döông tính cuûa hoï khi söû duïng caùc töø ngöõ toân vinh vò

theá xaõ hoäi cuûa ngöôøi nghe vaø haï thaáp vò theá xaõ hoäi cuûa ngöôøi noùi.

1.2.2.2. Caàu khieán hoøa ñoàng

Caàu khieán hoaø ñoàng (môøi moïc, ruû reâ, khuyeân raên, ñoäng vieân/ an uûi…) laø loaïi

haønh ñoäng caàu khieán coù lôïi ích cuûa vieäc thöïc hieän noù thuoäc veà ngöôøi nghe hoaëc trung

hoaø hoaëc khoâng thuoäc veà ngöôøi noùi.

• Khuyeân raên laø haønh ñoäng caàu khieán duøng ñeå ñöa ra lôøi khuyeân veà möùc

ñoä lôïi - thieät cuûa haønh ñoäng ñöôïc noùi ñeán trong caâu. Nghóa ngoân trung cuûa noù laø coù yù

ngaên caûn haønh ñoäng naøy xaûy ra vì nhö theá noù seõ taùc duïng tieâu cöïc (thieät) cho ngöôøi

nghe.

Ví duï:

- Caäu ñöøng ñeå löûa lôùn nhö theá, caù seõ bò chaùy ñaáy.

- Saép thi roài, baïn ñöøng ham chôi nöõa.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

- Mình thaáy maøu hoàng khoâng hôïp vôùi caäu ñaâu.

• An uûi/ ñoäng vieân laø haønh ñoäng ngoân töø theå hieän söï quan taâm, chia seû

cuûa ngöôøi noùi ñoái vôùi ngöôøi nghe baèng caùch khuyeân giaûi hay taùc ñoäng laøm cho tinh

thaàn ngöôøi nghe phaán chaán hôn ñeå chaáp nhaän hay coá gaéng laøm moät ñieàu gì trong thöïc

teá. Nhôø vaäy, ngöôøi nghe seõ ñöôïc lôïi veà vaät chaát hay tinh thaàn.

Ví duï:

- Caäu ñöøng lo, roài moïi vieäc seõ ñaâu vaøo ñaáy thoâi.

- Chaùu ñaõ coá gaéng heát söùc roài maø. Ñöøng khoùc nöõa.

- Ñöøng buoàn! Mai tôù seõ taëng cho caäu caùi maùy tính khaùc.

• Môøi moïc laø haønh ñoäng ñöôïc ñöa ra ñeå baøy toû yù mong muoán, yeâu caàu

ngöôøi khaùc thöïc hieän moät haønh ñoäng gì ñoù coù lôïi cho ngöôøi nghe.

Ví duï:

- Chieàu mai ñi uoáng caø pheâ vôùi mình nheù.

- Môøi caäu tôùi döï tieäc sinh nhaät cuûa tôù vaøo toái mai.

Nhöõng haønh ñoäng naøy coù ñaëc ñieåm chung nhö sau:

- Ñeàu ñöôïc duøng trong tröôøng hôïp lôïi ích cuûa vieäc thöïc hieän haønh ñoäng trong

caâu noùi chuû yeáu quan heä vôùi ngöôøi nghe.

- Khi söû duïng haønh ñoäng khuyeân raên, vò theá giao tieáp cuûa ngöôøi noùi thöôøng cao

hôn hoaëc ngang baèng vôùi vò theá giao tieáp cuûa ngöôøi nghe. Ngöôïc laïi, khi söû duïng

haønh ñoäng môøi moïc/ an uûi thì vò theá giao tieáp cuûa ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe ít ñöôïc tính

ñeán.

- Khoâng mang tính baét buoäc hoaëc mang tính baét buoäc ôû möùc ñoä thaáp.

- Xuaát hieän trong haàu heát caùc kieåu caâu, thöôøng laø nhöõng caâu coù söï hieän dieän

cuûa chuû ngöõ.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

- Ñeå theå hieän söï chaân thaønh, trong haønh ñoäng môøi moïc, ngöôøi noùi thöôøng duøng

keøm theo caùc daáu hieäu lòch söï nhö töø xöng hoâ, tieåu töø tình thaùi.

- Xuaát hieän trong haàu heát caùc phong caùch ngoân ngöõ, chuû yeáu laø phong caùch

ngoân ngöõ haèng ngaøy.

- Taùc ñoäng tieâu cöïc ñeán ngöôøi noùi (haønh ñoäng môøi moïc, ñoäng vieân).

1.2.3. Caàu khieán lòch söï

Theo lí thuyeát haønh ñoäng ngoân töø, moät haønh ñoäng ngoân töø ñöôïc coi laø tröïc tieáp

neáu haønh ñoäng ngoân trung cuûa noù ñöôïc ngöôøi noùi hieån ngoân trong phaùt ngoân cuûa mình

ñeå ngöôøi nghe coù theå nhaän bieát noù moät caùch tröïc tieáp. Ngöôïc laïi, moät haønh ñoäng ngoân

töø ñöôïc coi laø giaùn tieáp neáu haønh ñoäng ngoân trung cuûa noù ñöôïc ngöôøi nghe nhaän thöùc

sau quaù trình suy luaän.

Nhìn töø goùc ñoä lòch söï, caùc nhaø nghieân cöùu cho raèng haønh ñoäng ngoân töø giaùn

tieáp bao giôø cuõng haøm yù lòch söï. P. Brown & S. Levinson tuyeân boá raèng tính phoå nieäm

cuûa caùc haønh ñoäng ngoân töø giaùn tieáp baét nguoàn töø chöùc naêng cô baûn maø chuùng phuïc

vuï trong quan heä vôùi caùc chieán löôïc phoå nieäm cuûa lòch söï. Töø quan nieäm naøy, caùc taùc

giaû ñaõ ñöa ra moät heä thoáng caùc chieán löôïc lòch söï döïa treân nguyeân taéc ñoàng bieán giöõa

lòch söï vaø giaùn tieáp. Noùi cuï theå hôn, möùc ñoä giaùn tieáp tæ leä thuaän vôùi lòch söï. Möùc ñoä

giaùn tieáp caøng taêng, tính lòch söï caøng cao vaø ngöôïc laïi, möùc ñoä giaùn tieáp caøng giaûm,

tính lòch söï caøng keùm. Quan ñieåm naøy ñöôïc nhieàu nhaø ngoân ngöõ hoïc Taây AÂu uûng hoä.

Tuy nhieân, vôùi nhieàu ngoân ngöõ, ñaëc bieät laø nhöõng ngoân ngöõ ngoaøi Taây AÂu, thì

moái töông quan giöõa lòch söï vaø giaùn tieáp coù söï thay ñoåi tuøy theo töøng neàn vaên hoùa.

Khaûo saùt nhieàu cöù lieäu cuûa caùc ngoân ngöõ naøy, caùc nhaø nghieân cöùu nhaän ra raèng khoâng

phaûi luùc naøo giaùn tieáp cuõng lòch söï hôn tröïc tieáp.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

P. Brown & S. Levinson xem caàu khieán laø moät haønh ñoäng ngoân töø coù möùc ñe

doïa theå dieän cao neân ngöôøi noùi luoân quan taâm ñeán vieäc laøm theá naøo ñeå thöïc hieän noù

lòch söï. Ñoù laø lí do khieán ngöôøi noùi choïn caùch caàu khieán naøy hay caùch caàu khieán khaùc.

Nhö ñaõ noùi ôû treân, haønh ñoäng ngoân töø bao giôø cuõng toàn taïi ôû hai daïng tröïc tieáp

vaø giaùn tieáp. Vì theá, ñeå nhaän bieát haønh ñoäng caàu khieán, chuùng ta khoâng chæ döïa vaøo

caùc daáu hieäu hình thöùc cuûa phaùt ngoân maø coøn phaûi ñi töø caáu truùc beà maët ñeán vieäc giaûi

thích nghóa haøm aån cuûa noù, xem noù coù haønh ñoäng ngoân trung naøo.

Ví duï:

Trong giôø hoïc, sinh vieân ñang cheùp baøi.

Sinh vieân A: Caäu coù caây vieát naøo dö khoâng?

Sinh vieân B: Ñaây (laáy vieát ñöa cho A).

Phaân tích ví duï treân chuùng ta thaáy ñaùp laïi caâu hoûi cuûa A laø haønh ñoäng ñöa vieát

cuûa B, chöùng toû trong hoaøn caûnh ñoù B ñaõ tri nhaän caâu hoûi cuûa A nhö moät lôøi yeâu caàu.

Nhö vaäy, muoán ñaùnh giaù möùc ñoä lòch söï cuûa lôøi caàu khieán chuùng ta phaûi ñaùnh

giaù noù trong töøng boái caûnh giao tieáp cuï theå maø trong ñoù lôøi caàu khieán ñöôïc taïo ra.

Ñaây cuõng laø moät vaán ñeà khaù phöùc taïp vì khi ñoù coù moät daïng giao tieáp khaùc keøm theo

giao tieáp baèng lôøi: giao tieáp khoâng baèng lôøi (cöû chæ, ñieäu boä…). Do vaäy, trong luaän vaên

naøy chuùng toâi chæ khaûo saùt tính lòch söï trong caâu caàu khieán xeùt treân beà maët ngoân töø.

Veà maët naøy, haønh ñoäng caàu khieán lòch söï thöôøng coù caùc daáu hieäu hình thöùc mang tính

quy öôùc, trôû thaønh caùc nghi thöùc lôøi noùi nhö: laøm ôn, nhôø, xin, laïy, giuøm, giuùp, thöông,

traêm söï nhôø, caén rôm caén coû…

Ví duï:

Laïy oâng baø xeùt laïi, chæ coù ngöôøi treân nhaø, chöù thöïc chuùng con khoâng bieát -

ñaáy laø ñaâu.

(Nguyeãn Coâng Hoan)

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

Con laïy cuï! Cuï laøm ôn cho coâ aáy ra cho con hoûi moät tí. -

(Nam Cao)

Toâi caén rôm caén coû toâi laïy oâng! OÂng maëc ngöôøi ta… OÂng ñöøng loâi thoâi -

nöõa.

(Nam Cao)

Ngaøi thöông toâi, toâi ngheøo laém. Toâi caàn phaûi kieám tieàn ñeå soáng. -

(Nam Cao)

Toâi van oâng cho toâi gaëp oâng Nguyeãn Thaùi Hoïc moät phuùt thoâi cuõng ñöôïc. -

Con daïi doät xin baø lôùn ñaùnh cho chöõ ñaïi xaù. -

Thöïc teá cho thaáy, caùc phöông tieän ngoân ngöõ khoâng chæ thöïc hieän chöùc naêng ngöõ

phaùp, ngöõ nghóa maø coøn thöïc hieän caû chöùc naêng ngöõ duïng, theå hieän qua khaû naêng laøm

taêng, giaûm möùc ñoä lòch söï trong caùc phaùt ngoân. Ñoái vôùi caùc haønh ñoäng caàu khieán coù

xu höôùng tieàm taøng tính cöôõng böùc, ñe doïa theå dieän cuûa ngöôøi nghe (aùp ñaët ngöôøi

nghe phaûi thöïc hieän haønh ñoäng naøo ñoù, ñe doïa quyeàn töï do haønh ñoäng, laøm ngöôøi

nghe maát thôøi gian, coâng söùc…) nhö: ñeà nghò, yeâu caàu, ra leänh… thì nhöõng töø neâu treân

coù yù nghóa boå trôï laøm taêng löïc ngoân trung nhôø vaû, thænh caàu. Nhôø vaäy, lôøi caàu xin coù

möùc aùp ñaët thaáp, ngöôøi nghe deã chaáp nhaän hay töø choái lôøi thænh caàu maø khoâng sôï bò

maát theå dieän. Sau ñaây laø caùc yeáu toá ngoân ngöõ thöôøng ñöôïc ngöôøi noùi söû duïng ñeå ñieàu

chænh tính lòch söï trong phaùt ngoân caàu khieán, giaûm bôùt söï ñe doïa theå dieän cuûa ngöôøi

nghe.

• Duøng heä thoáng ñaïi töø xöng hoâ ôû ngoâi thöù nhaát soá nhieàu: chuùng toâi, boïn

mình, chuùng ta, chuùng mình… thay cho töø xöng hoâ ôû ngoâi thöù nhaát soá ít: toâi… khi ñöa ra

haønh ñoäng caàu khieán. Neáu duøng chuùng toâi, chuû theå ñöa ra lôøi caàu khieán laø soá nhieàu,

lôøi caàu khieán khaùch quan hôn; neáu duøng chuùng ta, chuùng mình… thì ngöôøi thöïc hieän

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

haønh ñoäng caàu khieán bao goàm caû ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe. Trong tröôøng hôïp naøo thì

möùc ñoä aùp ñaët cuûa phaùt ngoân cuõng ñöôïc giaûm ñi.

Ví duï:

- Chuùng mình cuøng queùt doïn nhaø cöûa ñi.

- Mai nhaø mình naáu buùn ñi.

Dó nhieân möùc ñoä lòch söï cuûa phaùt ngoân cuõng phuï thuoäc vaøo vieäc söû duïng ñaïi töø

xöng hoâ trang troïng (nhö ví duï treân) hay khoâng trang troïng (maøy, tao…).

Ví duï:

- Mai, chuùng tao ñôïi maøy ôû baõi soâng. (khoâng lòch söï)

• Duøng ñaïi töø nhaân xöng bieåu thò thaùi ñoä, tình caûm cuûa ngöôøi noùi ñoái vôùi

ngöôøi nghe: caäu - tôù, anh - toâi, chò - em, coâ chuù - chaùu…. Caùc töø xöng hoâ naøy theå hieän

möùc ñoä trònh troïng, xa laï thay thaân maät, gaàn guõi cuûa nhöõng ngöôøi tham gia giao tieáp

ñoàng thôøi vì theá maø chuùng cuõng theå hieän möùc ñoä lòch söï trong caâu.

Ví duï:

- Em aên ñi.

- AÊn ñi (ít lòch söï hôn).

• Duøng phöông thöùc chuyeån caùc lôøi caàu khieán tröïc tieáp thaønh giaùn tieáp

döôùi daïng caùc caâu hoûi: sao/ taïi sao?, ...theá aø? ...coù… khoâng?, ...ñöôïc khoâng?, Hay

laø..?...

Ví duï:

Baïn coù theå cho mình möôïn moät ít tieàn ñöôïc khoâng? -

Caäu coù dö caây vieát naøo khoâng? -

Meät quaù roài! Hay laø chuyeän naøy ñeå ngaøy mai laøm ñi? -

Khi ngöôøi noùi söû duïng phöông thöùc naøy cho pheùp ngöôøi nghe töï suy ra haøm yù

caàu khieán vaø quyeát ñònh löïa choïn thöïc hieän hay khoâng thöïc hieän lôøi caàu khieán. Lôøi

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

thænh caàu trôû thaønh lôøi gôïi yù, nhôø ñoù möùc ñoä aùp ñaët cuûa lôøi caàu khieán giaûm xuoáng

ñaùng keå. Quaù trình suy yù naøy coù hai baäc “xaùc ñònh raèng caùi muïc ñích ngoân trung chính

khaùc vôùi muïc ñích ngoân trung beà maët, roài xaùc ñònh caùi muïc ñích ngoân trung aáy laø gì”

(J. Searle). Tuy vaäy, phöông thöùc naøy vaãn coù nhöõng haïn cheá nhaát ñònh vì tính lòch söï

cuûa noù coøn phuï thuoäc vaøo caùc thaønh toá caáu truùc khaùc vaø haøm yù hoäi thoaïi (chaâm bieám,

ñe doïa…). Ví duï:

Em coù ñi röûa cheùn khoâng thì baûo? -

Con cöù ngoài ñoù maø coi ti vi, khoâng chòu hoïc baøi haû? -

Sao caäu khoâng tröïc nhaät ñi? -

ÔÛ caùc ví duï treân, cuõng laø hình thöùc caàu khieán giaùn tieáp nhöng laïi haøm yù ñe doïa

neân nhöõng caâu caàu khieán naøy vaãn bò coi laø keùm lòch söï.

• Theâm caùc tieåu töø tình thaùi cuoái caâu aï, nheù…laøm taêng möùc ñoä lòch söï.

Ví duï:

Môøi oâng vaøo nhaø aï. -

Anh naáu côm giuùp em nheù. -

Ngoaøi ra, vieäc söû duïng nhöõng töø chæ ñòa vò nhaèm toân vinh theå dieän döông tính

cuûa ngöôøi nghe, söû duïng haønh vi söûa chöõa nhaèm giaûm bôùt tính aùp ñaët cuûa lôøi caàu

khieán, nhöõng yeáu toá toái thieåu hoùa hay yeáu toá “vuoát ve”, caùc tieåu töø tình thaùi, caùc

thaønh phaàn môû roäng caâu coù nhöõng yeáu toá “giaûm xoùc”, ngöõ ñieäu… cuõng laø nhöõng

phöông thöùc laøm cho lôøi caàu khieán taêng theâm tính lòch söï.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

CHÖÔNG 2

LÒCH SÖÏ

TRONG HAØNH ÑOÄNG CAÀU KHIEÁN TIEÁNG VIEÄT

Coù theå noùi caàu khieán laø haønh ñoäng coù nguy cô ñe doïa theå dieän cao nhaát trong

taát caû caùc haønh ñoäng ngoân töø. Ngöôøi noùi, khi thöïc hieän haønh ñoäng caàu khieán khoâng

chæ ñôn giaûn laø ñöa ra moät lôøi noùi coù noäi dung meänh ñeà caàu khieán maø coøn phaûi chuù yù

löïa choïn caùch theå hieän thích hôïp nhaát cho töøng ñoái töôïng giao tieáp ñeå lôøi caàu khieán

deã ñöôïc chaáp nhaän. Ñoái vôùi ngöôøi Vieät, moät daân toäc coù neùt vaên hoùa ñaäm chaát nho

giaùo, ñeà cao toân ti, thöù baäc trong gia ñình vaø xaõ hoäi, thì vieäc löïa choïn naøy caøng ñöôïc

chuù troïng ñeå khoâng bò xem laø “thaát leã” trong cö xöû giöõa ngöôøi vaø ngöôøi. Trong

chöông hai, chuùng toâi seõ ñi vaøo mieâu taû moät soá haønh ñoäng caàu khieán chuû yeáu trong

tieáng Vieät vaø khaûo saùt caùc phöông thöùc theå hieän lòch söï haønh ñoäng caàu khieán maø

ngöôøi Vieät thöôøng söû duïng.

2.1. CAÙC HAØNH ÑOÄNG CAÀU KHIEÁN TRONG QUAN HEÄ VÔÙI PHEÙP LÒCH

SÖÏ

Tröôùc tieân, chuùng toâi muoán nhaán maïnh raèng, xuaát phaùt töø pheùp lòch söï, coù

nhieàu caùch phaân loaïi caùc haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät nhö döïa vaøo möùc ñoä toân

vinh theå dieän, döïa vaøo möùc lôïi – thieät cuûa ngöôøi noùi, ngöôøi nghe…. vaø keát quaû phaân

loaïi khoâng phaûi luùc naøo cuõng ñoàng höôùng. Moät haønh ñoäng caàu khieán coù möùc ñe doïa

theå dieän cao coù theå laø haønh ñoäng caàu khieán laøm cho ngöôøi nghe ñöôïc lôïi. Do ñoù, trong

luaän vaên naøy, chuùng toâi thoáng nhaát tröôùc tieân söû duïng möùc ñoä lôïi – thieät cuûa ngöôøi

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

noùi vaø ngöôøi nghe ñeå laøm tieâu chí phaân loaïi caùc haønh ñoäng caàu khieán sau ñoù môùi xeùt

ñeán möùc ñoä ñe doïa theå dieän ñeå xem xeùt tính lòch söï trong töøng tieåu loaïi cuûa töøng haønh

ñoäng caàu khieán ñöôïc mieâu taû.

2.1.1. Caùc haønh ñoäng caàu khieán coù tính lòch söï döông tính

Trong taát caû caùc haønh ñoäng caàu khieán, coù nhieàu haønh ñoäng höôùng vaøo theå dieän

cuûa ngöôøi nghe nhaèm toân vinh theå dieän döông tính vaø laøm cho ngöôøi nghe ñöôïc lôïi.

Ñoù laø nhöõng haønh ñoäng caàu khieán coù tính lòch söï döông tính.

Qua quaù trình khaûo cöùu treân nhieàu cöù lieäu ngoân ngöõ, chuùng toâi nhaän thaáy trong

tieáng Vieät coù caùc haønh ñoäng: môøi, an uûi, ñoäng vieân/ coå vuõ, khuyeân raên/ nhaéc nhôû, cho

pheùp laø nhöõng haønh ñoäng caàu khieán coù tính lòch söï döông tính. Sau ñaây, luaän vaên seõ

ñi vaøo mieâu taû cuï theå ba haønh ñoäng môøi, ñoäng vieân/ an uûi, khuyeân raên/ nhaéc nhôû.

2.1.1.1. Haønh ñoäng môøi

2.1.1.1.1. Khaùi nieäm

Khi thöïc hieän haønh ñoäng ngoân töø môøi, ngöôøi noùi (chuû theå haønh ñoäng môøi) ñaõ

ñaët mình trong moái quan heä xaõ hoäi vôùi ngöôøi nghe (ñoái theå haønh ñoäng môøi), baøy toû yù

mong muoán chuû quan cuûa mình ñoái vôùi ngöôøi nghe baèng moät thaùi ñoä traân troïng, nhaèm

keâu goïi ngöôøi nghe thöïc hieän moät ñieàu gì ñoù trong thöïc teá.

Ñeå haønh ñoäng môøi ñöôïc thöïc hieän, nhaát thieát caàn phaûi coù nhöõng ñieàu kieän sau:

Giöõa ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe phaûi coù moái quan heä töông hôïp. -

Vì haønh ñoäng môøi höôùng ñeán ngöôøi nghe neân ngöôøi noùi phaûi tính ñeán -

khaû naêng ngöôøi nghe thöïc hieän lôøi môøi hoaëc ít nhaát laø coù khuynh höôùng chaáp nhaän lôøi

môøi.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

- Haønh ñoäng môøi phaûi ñöôïc thöïc hieän trong moät khoâng gian vaø thôøi gian

thích hôïp. Lôøi môøi phaûi theå hieän thaùi ñoä traân troïng, loøng nhieät thaønh cuõng nhö öôùc

nguyeän cuûa ngöôøi noùi ñoái vôùi ngöôøi nghe vaø mong muoán ngöôøi nghe thöïc hieän noäi

dung lôøi môøi.

Ví duï:

(1) - Anh bieát em raát thích nhaïc coå ñieån, toái nay coù chöông trình hoøa taáu ôû nhaø

haùt Thaønh phoá, em ñi nghe vôùi anh nheù.

- Tuyeät quaù! Caûm ôn anh.

Ta thaáy lôøi môøi naøy thoûa maõn ñuû caùc ñieàu kieän treân. Moái quan heä gaàn guõi, thaân

maät cuûa ngöôøi môøi vaø ngöôøi ñöôïc môøi theå hieän baèng hai ñaïi töø xöng hoâ “anh”, “em”.

Ngöôøi môøi coù thaùi ñoä chaân thaønh vaø cuõng ñaõ tính ñeán khaû naêng thöïc hieän lôøi môøi cuûa

ngöôøi nghe “anh bieát em raát thích nhaïc coå ñieån”.

Môøi laø moät haønh ñoäng giao tieáp theå hieän tình caûm quyù meán, traân troïng, hieáu

khaùch trong ñôøi soáng sinh hoaït haøng ngaøy cuûa con ngöôøi. Môøi theå hieän söï tích cöïc cuûa

ngöôøi noùi trong vieäc mong muoán duy trì moái quan heä toát ñeïp ñoái vôùi ngöôøi nghe neân

ñoàng thôøi noù cuõng toân vinh theå dieän cuûa ngöôøi nghe.

Theo quan nieäm cuûa J. Searle, môøi laø moät haønh ñoäng ôû lôøi naèm trong nhoùm

ñieàu khieån (directives). Naèm trong nhoùm naøy coøn coù caùc haønh ñoäng khaùc nhö ra leänh,

yeâu caàu, ñeà nghò, caàu khaån… nhöng khaùc vôùi caùc haønh ñoäng naøy, nhöõng haønh ñoäng

laøm thieät cho ngöôøi nghe, haønh ñoäng môøi laø haønh ñoäng laøm cho ngöôøi nghe ñöôïc lôïi.

Trong lôøi môøi, vò theá giao tieáp treân döôùi giöõa ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe khoâng

ñöôïc tính ñeán.

Ví duï:

Chaùu noùi vôùi oâng:

(2) Chaùu môøi oâng vaøo aên côm.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

OÂng noùi vôùi chaùu:

(3) Môøi chaùu ôû laïi duøng côm vôùi caû nhaø cho vui.

Hôn theá nöõa, ngöôøi ñöôïc môøi bao giôø cuõng ñöôïc töï do löïa choïn, töø choái hoaëc

tieáp nhaän lôøi môøi. Söï töï do naøy chính laø neùt khu bieät giöõa lôøi môøi vôùi caùc lôøi yeâu caàu,

ñeà nghò, ra leänh, sai baûo…

Ví duï

(4) Sau khi aên côm, con nhôù ñaùnh raêng ñaáy. (nhaéc nhôû)

Ví duï b:

(5) Ngaøy mai ñi Vuõng Taøu ñoåi gioù vôùi tuïi mình nheù. Xe coøn troáng nhieàu choã laém.

Caøng ñoâng caøng vui maø.(môøi)

Caû hai ví duï treân ñeàu höôùng ñeán vieäc laøm cho ngöôøi nghe ñöôïc lôïi nhöng möùc

ñoä töï do löïa choïn cuûa ngöôøi nghe hoaøn toaøn khaùc nhau. ÔÛ ví duï (4), ngöôøi nghe chæ coù

moät caùch löïa choïn “ñaùnh raêng sau khi aên côm” neáu khoâng muoán bò meï maéng. ÔÛ ví duï

(5), ngöôøi nghe ñöôïc quyeàn töï do löïa choïn thöïc hieän hay khoâng thöïc hieän noäi dung

meänh ñeà “ñi Vuõng taøu vôùi tuïi mình”. Xuaát phaùt töø söï löôõng löï, e ngaïi cuûa ngöôøi nghe,

ngöôøi noùi aùp duïng tieåu chieán löôïc giaûm thieät/ taêng lôïi cho ngöôøi noùi “Xe coøn troáng

nhieàu choã laém. Caøng ñoâng caøng vui maø” ñeå giuùp cho ngöôøi nghe coù theå nhaän lôøi maø

khoâng sôï laøm phieàn ngöôøi noùi.

Vôùi nhöõng ñieàu ñaõ neâu, môøi ñöôïc xem laø moät haønh ñoäng baøy toû thaùi ñoä caàu

khieán coù tính lòch söï döông tính vì khi thöïc hieän haønh ñoäng môøi, ngöôøi noùi vôùi thaùi ñoä

lòch söï, traân troïng, toân kính, thaân thieän vaø hieáu khaùch ñaõ toân vinh theå dieän cuûa ngöôøi

nghe. Tuy nhieân, trong thöïc teá giao tieáp, cuõng coù nhöõng lôøi môøi khoâng ñuùng saéc thaùi

giao teá nhö khoâng ñuùng vai veá, khoâng chaân thaønh…. Nhöõng lôøi môøi naøy seõ khoâng ñöôïc

ngöôøi nghe chaáp nhaän.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

2.1.1.1.2. Phaân loaïi

Trong cuoäc soáng, lôøi môøi thöôøng xuaát hieän trong raát nhieàu boái caûnh. Nhìn

chung, ta coù theå phaân loaïi lôøi môøi döïa treân caùc tieâu chí sau ñaây:

• Döïa vaøo tính xaùc ñònh khoâng gian, thôøi gian trong lôøi môøi

Khoâng gian vaø thôøi gian bao giôø cuõng ñeà caäp ñeán trong lôøi môøi cuûa ngöôøi Vieät.

Döïa vaøo hai yeáu toá naøy chuùng toâi phaân loaïi lôøi môøi ra thaønh hai tieåu loaïi nhoû: lôøi môøi

xaùc ñònh khoâng gian, thôøi gian vaø lôøi môøi khoâng xaùc ñònh khoâng gian, thôøi gian.

Kieåu a: Lôøi môøi xaùc ñònh khoâng gian, thôøi gian

Lôøi môøi xaùc ñònh khoâng gian, thôøi gian laø lôøi môøi coù söï hieän dieän roõ raøng hai

yeáu toá khoâng gian vaø thôøi gian.

Ví duï:

(6) Toái thöù saùu qua nhaø tôù aên toái nha.

(7) Ngaøy mai ñi Vuõng Taøu vôùi tuïi mình nheù.

(8) 30 – 4 ñi veà nhaø anh chôi nha.

Khi thöïc hieän lôøi môøi, ngöôøi noùi ñaõ ñöa ra yeáu toá khoâng gian vaø thôøi gian xaùc

ñònh (theå hieän baèng caùc töø in ñaäm) chöùng toû cho ngöôøi nghe bieát thaùi ñoä chaân thaønh

vaø mong muoán thöïc loøng cuûa ngöôøi môøi.

Trong thöïc teá, chuùng ta vaãn raát thöôøng gaëp nhöõng lôøi môøi coù söï xaùc ñònh moät

trong hai yeáu toá, hoaëc khoâng gian, hoaëc thôøi gian.

Ví duï:

(9) Ngaøy mai chuùng mình ñi aên nha.(xaùc ñònh thôøi gian, khoâng xaùc ñònh khoâng

gian).

(10) Hoâm naøo raûnh roãi thì mình ñi Vuõng Taøu chôi ha. (xaùc ñònh khoâng gian,

khoâng xaùc ñònh thôøi gian).

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

So saùnh hai lôøi môøi ta thaáy lôøi môøi coù thôøi gian xaùc ñònh, khoâng gian khoâng xaùc

ñònh toû ra chaân thaønh hôn lôøi môøi coù thôøi gian khoâng xaùc ñònh maø chæ coù khoâng gian

xaùc ñònh. Nhö vaäy, trong moät lôøi môøi, yeáu toá thôøi gian ñöôïc ñaùnh giaù cao hôn yeáu toá

khoâng gian vaø thôøi gian ñöôïc ñöa ra caøng xa thôøi ñieåm “hieän taïi” bao nhieâu thì thaùi

ñoä chaân thaønh cuûa ngöôøi môøi ñoái vôùi ngöôøi ñöôïc môøi caøng keùm ñi baáy nhieâu.

Kieåu b : Lôøi môøi khoâng xaùc ñònh khoâng gian, thôøi gian

Lôøi môøi khoâng xaùc ñònh laø lôøi môøi khoâng coù söï hieän dieän yeáu toá khoâng gian

hay thôøi gian.

Ví duï:

(11) Böõa naøo raûnh tuïi mình ñi ñaâu chôi ñi.

Cuõng coù nhöõng tröôøng hôïp, lôøi môøi coù söï xaùc ñònh veà khoâng gian, nhöng ñoù laø

lôøi môøi giaû (unreal invitation) maø ngöôøi Vieät hay goïi laø lôøi môøi ñaõi boâi.

Ví duï:

(12) Hoâm naøo raûnh roãi thì gheù cô quan, mình seõ môøi caäu caø pheâ.

(13) Khi naøo coù dòp, tôù môøi caùc baïn veà Nha Trang chôi.

(14) Böõa naøo ñi aên vôùi vôï choàng mình nheù.

Nhö ñaõ noùi, lôøi môøi theå hieän söï chaân thaønh, tha thieát cuûa ngöôøi môøi ñoái vôùi

ngöôøi ñöôïc môøi. Moät lôøi môøi khoâng xaùc ñònh seõ mang laïi hieäu quaû thaáp vì noù khoâng

theå hieän ñöôïc tình caûm thaân thieát giöõa nhöõng ngöôøi tham gia giao tieáp. Tuy nhieân,

cuõng gioáng nhö lôøi môøi xaùc ñònh, lôøi môøi khoâng xaùc ñònh cuõng goùp phaàn khoâng nhoû

vaøo vieäc caûi thieän moái quan heä lieân caù nhaân vaø toân vinh theå dieän cuûa ngöôøi nghe,

thaäm chí cuûa caû ngöôøi noùi.

Döïa vaøo söï coù maët/ vaéng maët ñoäng töø ngoân haønh “môøi/ xin môøi” •

trong lôøi môøi

Kieåu a: Lôøi môøi coù maët ñoäng töø ngoân haønh

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

Ñaây laø nhöõng lôøi môøi coù maët ñoäng “môøi/ xin môøi” trong ñieàu kieän ngoân haønh.

Ví duï:

(15) Thoâi, môøi thaày. Môøi anh Hieåu!

(Leâ Löïu – Thôøi xa vaéng)

(16) Xin traân troïng môøi oâng Jan Koesling – giaùm ñoác Kyõ thuaät vaø Marketing leân

phaùt bieåu môû ñaàu hoäi nghò.

(17) Con môøi ba meï aên côm.

Ñeå theå hieän tính lòch söï vaø söï toân kính ñoái vôùi ngöôøi ñöôïc môøi, ngöôøi môøi

thöôøng söû duïng caùc töø ngöõ nhö “traân troïng”, “kính” ôû ñaàu lôøi môøi. Caùch môøi naøy

ñöôïc söû duïng nhieàu trong boái caûnh trang troïng.

Ví duï:

(18) Xin traân troïng môøi ngaøi chuû tòch leân trao giaûi thöôûng cho thí sinh coù soá

ñieåm cao nhaát.

(19) Traân troïng kính môøi oâng tôùi döï leã khai tröông khaùch saïn Kim Ñoâ vaøo luùc 8

giôø ngaøy 20 – 05 – 2000.

Kieåu b: Lôøi môøi vaéng maët ñoäng töø ngoân haønh

Ñaây laø nhöõng lôøi môøi vaéng maët ñoäng töø “môøi/ xin môøi” trong ñieàu kieän ngoân

haønh.

Ví duï:

(2) Ñi ñaâu maø voäi. Vaøo ñaây uoáng cheùn traø noùng ñaõ naøo.

(21) Mong anh coù dòp trôû laïi Saøi Goøn, gheù qua nhaø meï con em cho bieát (Hoaøi

Vuõ).

(22) AÊn ñi chaùu. Caây nhaø laù vöôøn caû ñaáy. Chaùu ñöøng ngaïi.

(23) Nhaø chæ coù moät mình, boá meï ñeàu ñi coâng taùc, caäu gheù nhaø mình ñi.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

Taát caû caùc phaùt ngoân treân ñeàu khoâng coù ñoäng töø ngoân haønh “môøi” nhöng noù

ñöa ra moät lôøi môøi baèng caùch theå hieän söï mong muoán chaân thaønh (Mong anh coù dòp

trôû laïi Saøi Goøn…), aùp ñaët ñieàu lôïi vaøo ngöôøi nghe (Vaøo ñaây uoáng cheùn traø noùng ñaõ

naøo)

Lôøi môøi vaéng maët ñoäng töø ngoân haønh “môøi/ xin môøi” thöôøng ñöôïc thöïc hieän

khi vai giao tieáp cuûa ngöôøi noùi cao hôn hoaëc baèng vôùi vai giao tieáp cuûa ngöôøi nghe.

Neáu vai giao tieáp cuûa ngöôøi noùi thaáp hôn, trong lôøi môøi thöôøng coù caùc tieåu töø tình

thaùi cuoái caâu ñi keøm.

Ví duï:

(24) Baø mua haøng cuûa chaùu ñi aï. Haøng chaùu toát laém.

(25) Côm deûo ñaáy, anh xôi theâm moät baùt nheù.

• Döïa vaøo tính hieån ngoân/ haøm ngoân cuûa lôøi môøi

Kieåu a: Lôøi môøi hieån ngoân

Lôøi môøi hieån ngoân laø lôøi môøi coù coù hình thöùc bieåu ñaït laø caâu caàu khieán.

Ví duï:

(26) Môøi anh ngoài aï.

(27) Môøi baùc xôi nöôùc.

(28) Chuù ôi, chuù uoáng caø pheâ ñi aï.

(29) Uoáng nöôùc cho ñôõ noùng ñi chaùu.

Kieåu b : Lôøi môøi haøm ngoân

Lôøi môøi haøm ngoân laø lôøi môøi khoâng ñöôïc bieåu ñaït baèng caâu caàu khieán maø baèng

moät hình thöùc khaùc, thöôøng laø caâu hoûi . Muoán hieåu ñöôïc lôøi môøi naøy, ngöôøi nghe phaûi

döïa vaøo ngöõ caûnh cuûa phaùt ngoân.

Ví duï:

(30) Em caét cam cho anh nha?

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

(31)Chuù duøng cheùn côm vôùi anh nheù?

(32) Chieàu mai ñi xem phim vôùi chò nheù?

Taát caû caùc phaùt ngoân treân ñeàu ñöôïc thöïc hieän baèng caùch ñöa ra moät caâu hoûi ñeå

ngoû söï löïa choïn. Lôøi môøi daïng naøy thöôøng ñöôïc söû duïng trong tröôøng hôïp ngöôøi noùi

vaø ngöôøi nghe ñaõ coù moái quan heä thaân maät, neáu khoâng, noù seõ bò ngöôøi nghe cho laø lôøi

môøi ñaõi boâi.

Khi khaûo saùt ngöõ lieäu tieáng Vieät, chuùng toâi ñaõ baét gaëp moät hieän töôïng khaù lí

thuù. Khi ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe coù moái quan heä thaân maät ñoàng thôøi ngöôøi noùi coù vò

theá giao tieáp cao hôn ngöôøi nghe thì ngöôøi noùi coù theå thöïc hieän lôøi môøi baèng caùch yeâu

caàu ngöôøi thöù ba laøm moät ñieàu gì ñoù cho ngöôøi nghe.

Ví duï:

Meï noùi vôùi con gaùi:

(33) Con laáy cam vaét môøi dì uùt ñi.

Haønh ñoäng treân cuõng ñöôïc ngöôøi Vieät tri nhaän nhö lôøi môøi.

Haønh ñoäng môøi

Tieâu chí

Tieåu loaïi

Ví duï

Ngaøy mai ñi Vuõng Taøu vôùi tuïi

Tính xaùc ñònh

Lôøi môøi xaùc ñònh khoâng

mình nheù.

khoâng gian, thôøi

gian, thôøi gian

gian

Böõa naøo raûnh tuïi mình ñi ñaâu chôi

Lôøi môøi khoâng xaùc ñònh

ñi.

khoâng gian, thôøi gian

Con môøi ba meï aên côm.

Söï coù maët/ vaéng

Lôøi môøi coù maët ñoäng töø

maët ñoäng töø

ngoân haønh

ngoân haønh “môøi/

Ñi ñaâu maø voäi. Vaøo ñaây uoáng

Lôøi môøi vaéng maët ñoäng

cheùn traø noùng ñaõ naøo.

xin môøi”

töø ngoân haønh

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

Tính hieån ngoân/

Lôøi môøi hieån ngoân Môøi baùc xôi nöôùc.

haøm ngoân

Chuù duøng cheùn côm vôùi anh nheù?

Lôøi môøi haøm ngoân

2.1.1.2. Haønh ñoäng ñoäng vieân/ an uûi

2.1.1.2.1. Khaùi nieäm

Tuïc ngöõ coù caâu “moät con ngöïa ñau, caû taøu boû coû” ñeå noùi veà truyeàn thoáng töông

thaân, töông aùi cuûa ngöôøi Vieät. Trong cuoäc soáng haøng ngaøy, ai trong chuùng ta cuõng coù

nhöõng luùc caàn söï ñoäng vieân/ an uûi töø ngöôøi thaân trong gia ñình, baïn beø hay thaày coâ….

Moät caùi voã vai, moät caùi xoa ñaàu hay moät lôøi noùi coù theå laøm cho chuùng ta bôùt lo laéng

hay buoàn raàu vì nhöõng khoù khaên, thaát baïi, maát maùt khoù traùnh khoûi trong cuoäc ñôøi (ôû

ñaây chuùng toâi chæ xeùt ñeán khía caïnh ñoäng vieân/ an uûi baèng ngoân ngöõ). Coù theå noùi söï

ñoäng vieân/ an uûi bao giôø cuõng raát quan troïng vaø caàn thieát nhöng khoâng phaûi ñöôïc söû

duïng tuyø tieän.

Ñoäng vieân/ an uûi laø haønh ñoäng ngoân töø theå hieän söï quan taâm, chia seû cuûa ngöôøi

noùi ñoái vôùi ngöôøi nghe baèng caùch khuyeân giaûi hay taùc ñoäng laøm cho tinh thaàn ngöôøi

nghe phaán chaán hôn ñeå coá gaéng laøm hay ñeå chaáp nhaän moät ñieàu gì ñoù ñaõ xaûy ra trong

thöïc teá.

Theo J. Searle, haønh ñoäng ñoäng vieân/ an uûi naèm trong nhoùm ñieàu khieån

(directives). Haønh ñoäng naøy coù theå ñöôïc thöïc hieän khi coù nhöõng ñieàu kieän sau:

- Giöõa ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe coù moái quan heä töông hôïp.

- Noäi dung meänh ñeà haøm chöùa moät haønh ñoäng laøm thieät cho ngöôøi nghe trong

quaù khöù hay trong töông lai vaø ñöôïc ngöôøi noùi chia seû (tinh thaàn/ vaät chaát).

- Baèng caùch neâu leân nhöõng maët tích cöïc cuûa vaán ñeà vaø thaùi ñoä chaân thaønh,

ngöôøi noùi theå hieän mong muoán tha thieát raèng ngöôøi nghe seõ coù thaùi ñoä tích cöïc hôn

sau khi tieáp nhaän lôøi ñoäng vieân/ an uûi.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

- Haønh ñoäng ñoäng vieân/ an uûi phaûi ñöôïc thöïc hieän trong moät khoâng gian, thôøi

gian thích hôïp.

- Vì haønh ñoäng naøy höôùng ñeán ngöôøi nghe neân ngöôøi noùi phaûi tính ñeán tình

huoáng ngöôøi nghe chaáp nhaän hay khoâng chaáp nhaän lôøi ñoäng vieân/ an uûi.

Vì an uûi cuõng laø moät loaïi ñoäng vieân neân töø luùc naøy, chuùng toâi chæ söû duïng thuaät

ngöõ ñoäng vieân.

Ví duï: (Sau traän ñaáu)

(34) Anh ñöøng buoàn nöõa. Trong theå thao thaéng thua laø chuyeän thöôøng maø.

Lôøi ñoäng vieân naøy ñaõ thoaû maõn caùc ñieàu kieän vöøa neâu. Moái quan heä töông hôïp

giöõa ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe theå hieän qua ñaïi töø xöng hoâ “anh”. Noäi dung lôøi ñoäng

vieân haøm chöùa söï vieäc “anh ñaõ thua”. Ñeå ngöôøi nghe deã chaáp nhaän lôøi ñoäng vieân,

ngöôøi noùi ñaõ neâu leân leõ ñöông nhieân cuûa vaán ñeà “trong theå thao, thaéng thua laø chuyeän

thöôøng”.

Cuõng nhö môøi, ñoäng vieân laø moät haønh ñoäng ngoân töø coù tính lòch söï döông tính

vì noù goùp phaàn toân vinh theå dieän döông tính cuûa ngöôøi nghe vaø laøm cho ngöôøi nghe

ñöôïc lôïi neân noù theå hieän söï tích cöïc trong vieäc duy trì moái quan heä xaõ hoäi vaø baøy toû

söï quan taâm, thoâng caûm, chia seû cuûa ngöôøi noùi ñoái vôùi ngöôøi nghe.

2.1.1.2.2. Phaân loaïi

Ñoäng vieân theå hieän söï teá nhò, thoâng caûm vaø mong muoán chia seû veà tinh thaàn

hay vaät chaát cuûa ngöôøi noùi daønh cho ngöôøi nghe. So vôùi lôøi môøi, lôøi ñoäng vieân coù ít

hình thöùc bieåu hieän hôn. Ñeå taêng söï chaân thaønh cho lôøi ñoäng vieân, ngöôøi Vieät thöôøng

baøy toû lôøi ñoäng vieân baèng nhöõng keát caáu khaúng ñònh, traùnh duøng keát caáu nghi vaán.

Töïu trung, coù theå phaân loaïi haønh ñoäng ñoäng vieân ra thaønh nhöõng tieåu loaïi nhoû döïa

treân hai tieâu chí sau:

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

• Döïa vaøo caùch thöùc ñoäng vieân

Caùch thöùc ñoäng vieân theå hieän ôû söï coù maët caùc töø, toå hôïp töø bieåu thò yù nghóa

ñoäng vieân. Döïa vaøo tieâu chí naøy, chuùng toâi phaân loaïi caùc caâu caàu khieán theå hieän haønh

ñoäng ñoäng vieân ra laøm ba tieåu loaïi nhoû :

Kieåu a: Keâu goïi ngöôøi nghe chaáp nhaän thöïc teá

Ví duï:

(35) Söï vieäc ñaõ nhö theá roài. Caäu coù lo laéng cuõng ñaâu laøm ñöôïc gì ñaâu.

(36) Trong theå thao, thaéng thua laø chuyeän thöôøng maø. Anh ñöøng buoàn nöõa.

(37) Vieäc ñaõ nhö theá. Nhoû khoùc laøm gì cho meät xaùc.

(38) Thoâi thì coá vöôït qua soùng gioù. Soâng coù khuùc, ngöôøi coù luùc.

Trong nhöõng lôøi ñoäng vieân treân ñaây, ngöôøi noùi mong muoán ngöôøi nghe coù thaùi

ñoä tích cöïc hôn vaø haõy chaáp nhaän thöïc teá söï vieäc ñaõ xaûy ra “söï vieäc ñaõ nhö theá roài”,

“vieäc ñaõ nhö theá”…. Vôùi lí leõ cuûa mình, ngöôøi noùi laøm cho ngöôøi nghe hieåu ñöôïc raèng

ñieàu thieät cuûa ngöôøi nghe ñaõ xaûy ra, vaø cho duø ngöôøi nghe coù thaùi ñoä tieâu cöïc ñi nöõa

thì ñoù cuõng laø moät thöïc teá khoâng theå thay ñoåi. Nhôø vaäy, ngöôøi nghe seõ coù thaùi ñoä tích

cöïc hôn.

Kieåu b : Ñöa ra maët tích cöïc cuûa vaán ñeà

Ví duï:

(39) Em ñaõ coá gaéng heát söùc roài maø. Moïi vieäc seõ oån thoâi em aï.

(40) Ít ra cuõng bieát ñöôïc Malacca laø gì. Caäu ñöøng tieác tieàn nöõa.

(41) Ñöøng lo, caäu seõ laøm ñöôïc maø.

(42) Vieát baùo cuõng khoâng khoù laém ñaâu. Con coá leân nheù.

So vôùi kieåu ñoäng vieân baèng caùch keâu goïi ngöôøi nghe chaáp nhaän thöïc teá, thì

nhöõng lôøi ñoäng vieân naøy coù möùc ñoä toân vinh theå dieän cuûa ngöôøi nghe cao hôn. Ngöôøi

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

noùi ñöa ra maët tích cöïc cuûa vaán ñeà khieán cho ngöôøi nghe caûm thaáy möùc thieät giaûm ñi

vaø möùc lôïi taêng leân. Nhôø vaäy, taâm traïng cuûa ngöôøi nghe ñöôïc caûi thieän.

Kieåu c: Keøm theo lôøi höùa chia seû

Nhöõng lôøi ñoäng vieân keøm theo lôøi höùa chia seû veà tinh thaàn/ vaät chaát theå hieän

möùc ñoä thoâng caûm cao nhaát cuûa ngöôøi noùi ñoái vôùi ngöôøi nghe. Ñöa ra lôøi höùa ñoàng

nghóa vôùi vieäc ngöôøi noùi mong muoán cuøng chòu thieät vôùi ngöôøi nghe. Khi ñoù möùc lôïi /

thieät cuûa ngöôøi nghe thay ñoåi: möùc thieät giaûm xuoáng vaø möùc lôïi taêng leân. Nhö vaäy,

lôøi ñoäng vieân ñaõ laøm cho ngöôøi nghe ñöôïc lôïi.

Ví duï:

(43) Em ñöøng lo nöõa. Luùc naøo thieáu tieàn cöù noùi vôùi anh.

(44) Chaùu ñöøng lo. Caàn gì cöù noùi. Chuù seõ heát loøng giuùp ñôõ trong khaû naêng cuûa

chuù.

(45) Thoâi nhoû queân thaèng aáy ñi. Mai moát ta giôùi thieäu cho nhoû moät anh chaøng

cöïc kì deã thöông luoân.

• Döïa vaøo tính hieån ngoân/ haøm ngoân cuûa lôøi ñoäng vieân

Caên cöù vaøo tieâu chí naøy, chuùng toâi chia lôøi ñoäng vieân trong tieáng Vieät ra laøm

hai loaïi: lôøi ñoäng vieân hieån ngoân vaø lôøi ñoäng vieân haøm ngoân.

Kieåu a: Lôøi ñoäng vieân hieån ngoân

Lôøi ñoäng vieân hieån ngoân laø nhöõng lôøi ñoäng vieân coù hình thöùc bieåu ñaït laø caâu

caàu khieán.

Ví duï:

(46) Vững tâm lên chứ, đừng có “thấy sóng cả mà ngã tay chèo”.

(47) Ráng lên nha em, mọi việc sẽ đâu vào đấy thôi.

(48) Caäu haõy töôi tænh leân. Mai anh aáy veà thoâi maø.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

Ta thaáy caùc lôøi ñoäng vieân treân thöôøng coù maët caùc töø “ñöøng”, “haõy”, “coá”,

“raùng”… vaø chuùng coù hieäu löïc taïi lôøi laø ñoäng vieân. Tuy nhieân cuõng coù moät soá tröôøng

hôïp trong lôøi noùi cuûa ngöôøi Vieät maëc duø coù chöùa caùc meänh ñeà ñoäng vieân nhöng noù

khoâng ñöôïc xem laø lôøi ñoäng vieân tröïc tieáp.

Ví duï:

(49) Thaày giaùo baûo baïn ñöøng lo laéng. Roài thaày seõ giaûi quyeát cho.

(50) Toâi ñaõ noùi noù ñöøng khoùc nöõa nhöng noù vaãn theá.

ÔÛ (49), ngöôøi ñöa ra lôøi ñoäng vieân khoâng phaûi laø ngöôøi noùi (ngöôøi noùi chæ coù

vai troø chuyeån lôøi ñeán ñoái töôïng ñöôïc ñoäng vieân). ÔÛ (50), ngöôøi nghe khoâng phaûi laø

ñoái töôïng ñöôïc ñoäng vieân. Caû hai tröôøng hôïp naøy chæ ñöôïc xem laø lôøi traàn thuaät,

khoâng phaûi laø lôøi ñoäng vieân hieån ngoân.

Kieåu b : Lôøi ñoäng vieân haøm ngoân

Lôøi ñoäng vieân haøm ngoân laø lôøi ñoäng vieân khoâng ñöôïc bieåu ñaït baèng caâu caàu

khieán.

Ví duï:

(51) “Ai chieán thaéng maø khoâng heà chieán baïi”.

(52) Trong theå thao, thaéng thua laø chuyeän thöôøng maø.

(53) Bò thaày Taâm maéng aáy aø, chuyeän thöôøng ngaøy ôû huyeän.

(54) Caäu chæ bò noù cöôùp tieàn thoâi hôû? Theá vaãn coøn may ñaáy.

Phaân tích caùc phaùt ngoân treân, ta thaáy khoâng coù söï xuaát hieän cuûa chuû theå haønh

ñoäng ñoäng vieân cuõng nhö söï töông öùng giöõa hình thöùc bieåu ñaït caàu khieán vaø hieäu löïc

taïi lôøi trong phaùt ngoân. Hôn nöõa, töø chæ ñoái töôïng ñöôïc ñoäng vieân trong phaùt ngoân

cuõng coù theå bò löôïc boû. Muoán hieåu caùc phaùt ngoân naøy, ngöôøi nghe phaûi döïa vaøo boái

caûnh maø trong ñoù lôøi ñoäng vieân ñöôïc ñöa ra.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

Trong giao tieáp , lôøi ñoäng vieân haøm ngoân ñöôïc söû duïng khi giöõa ngöôøi noùi vaø

ngöôøi nghe coù moái lieân heä khaù thaân maät vaø vai giao tieáp cuûa ngöôøi noùi cao hôn hoaëc

baèng vôùi vai giao tieáp cuûa ngöôøi nghe.

So vôùi lôøi ñoäng vieân hieån ngoân, lôøi ñoäng vieân haøm ngoân mang laïi keát quaû thaáp

hôn neân ít ñöôïc ngöôøi Vieät söû duïng.

Haønh ñoäng ñoäng vieân

Tieâu chí

Tieåu loaïi

Ví duï

Vieäc ñaõ nhö theá. Nhoû khoùc laøm gì cho

Keâu goïi ngöôøi nghe

meät xaùc.

chaáp nhaän thöïc teá

Caùch thöùc

Ít ra cuõng bieát ñöôïc Malacca laø gì. Caäu

Ñöa ra maët tích cöïc cuûa

ñöøng tieác tieàn nöõa.

ñoäng vieân

vaán ñeà

Em ñöøng lo nöõa. Luùc naøo thieáu tieàn cöù

Keøm theo lôøi höùa chia

noùi vôùi anh.

seû

Ráng lên nha em, mọi việc sẽ đâu vào

Tính hieån

Lôøi ñoäng vieân hieån

đấy thôi.

ngoân/ haøm

ngoân

Ai chieán thaéng maø khoâng heà chieán baïi”.

Lôøi ñoäng vieân haøm

ngoân

2.1.1.3. Haønh ñoäng khuyeân raên/ nhaéc nhôû

2.1.1.3.1. Khaùi nieäm

Theo quan nieäm cuûa J. Searle, khuyeân raên/ nhaéc nhôû laø nhöõng haønh ñoäng ngoân

töø thuoäc nhoùm ñieàu khieån.

Ñeå haønh ñoäng khuyeân raên/ nhaéc nhôû ñöôïc thöïc hieän, caàn phaûi coù nhöõng ñieàu

kieän sau:

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

- Giöõa ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe coù moái quan heä töông hôïp hoaëc ít nhaát laø khoâng

töông khaéc.

- Ñöôïc söû duïng trong tröôøng hôïp ngöôøi nghe ñang/ seõ thöïc hieän moät ñieàu gì ñoù

maø ngöôøi noùi cho laø sai laàm vaø ngöôøi noùi coù lyù do ñeå tin raèng neáu laøm theo lôøi

khuyeân raên/ nhaéc nhôû thì ngöôøi nghe seõ ñöôïc lôïi.

- Khi söû duïng haønh ñoäng khuyeân raên, vò theá giao tieáp cuûa ngöôøi noùi thöôøng cao

hôn hay ít nhaát laø ngang baèng ñoái vôùi ngöôøi nghe.

- Haønh ñoäng khuyeân raên/ nhaéc nhôû höôùng ñeán ngöôøi nghe neân ngöôøi noùi phaûi

tính ñeán khaû naêng ngöôøi nghe seõ thöïc hieän hay ít nhaát coù xu höôùng thöïc hieän theo lôøi

khuyeân.

- Haønh ñoäng khuyeân raên/ nhaéc nhôû bao giôø cuõng phaûi ñöôïc thöïc hieän trong moät

hoaøn caûnh nhaát ñònh.

Ví duï:

(55) - Caäu neân ñôïi oâng aáy bôùt noùng roài haõy trình baøy.

- ÖØ

Lôøi khuyeân naøy thoûa maõn caùc ñieàu kieän treân: giöõa ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe coù

moái quan heä töông hôïp theå hieän qua vieäc ngöôøi noùi ñöa ra lôøi khuyeân cho ngöôøi nghe

vaø ñöôïc ngöôøi nghe chaáp thuaän. Khi ñöa ra lôøi khuyeân naøy, ngöôøi noùi tin raèng neáu

ngöôøi nghe tieáp tuïc trình baøy vaán ñeà thì ngöôøi nghe seõ gaëp thaát baïi vì lí do “oâng aáy

ñang noùng”. ÔÛ ñaây, vò theá giao tieáp cuûa ngöôøi noùi ngang baèng vôùi ngöôøi nghe.

Khuyeân raên laø moät haønh ñoäng theå hieän tình caûm chaân thaønh cuûa ngöôøi noùi daønh

cho ngöôøi nghe vì ngöôøi noùi mong muoán ngöôøi nghe ñöôïc lôïi. Ñeå theå hieän söï chaân

thaønh cuûa mình trong lôøi khuyeân, ngöôøi noùi thöôøng theâm vaøo caùc tieåu töø tình thaùi

(TTTT) ôû cuoái caâu khuyeân.

Ví duï:

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

(56) Nhôù mang theo quaàn aùo aám em nheù.

(57) Neân caân nhaéc kyõ löôõng tröôùc khi mua chieác xe ñoù nhoû aï.

(58) Con khoâng neân taäp taønh theo ñaùm baïn huùt thuoác, coù haïi cho söùc khoûe laém

con aï.

Nhö vaäy, khuyeân raên/ nhaéc nhôû laø haønh ñoäng caàu khieán ñöa ra nhaän ñònh cuûa

ngöôøi noùi veà möùc ñoä lôïi – thieät cuûa haønh ñoäng ñöôïc noùi ñeán trong lôøi khuyeân. Ngöôøi

noùi coù yù ngaên caûn haønh ñoäng naøy xaûy ra vì nhö theá noù seõ laøm cho ngöôøi nghe bò thieät.

Hôn nöõa, maëc duø trong lôøi khuyeân vò theá giao tieáp cuûa ngöôøi noùi cao hôn hoaëc ít nhaát

ngang baèng vôùi ngöôøi nghe nhöng möùc ñoä aùp ñaët trong lôøi khuyeân vaãn khoâng cao neân

coù theå xem khuyeân raên/ nhaéc nhôû laø moät trong nhöõng haønh ñoäng caàu khieán coù tính

lòch söï döông tính.

2.1.1.3.2. Phaân loaïi

Ñeå traùnh laøm maát theå dieän cuûa ngöôøi nghe, ngöôøi Vieät ít khi söû duïng caâu noùi coù

söï hieän dieän cuûa chuû theå ñöa ra lôøi khuyeân. Neáu coù söï hieän dieän cuûa chuû theå trong lôøi

khuyeân, ngöôøi Vieät thöôøng keát hôïp töø chæ chuû theå vôùi caùc töø “nghó”, “thaáy”.

Ví duï:

(59) Ba thaáy con ñöøng neân ñi chôi nöõa maø lo chí thuù laøm aên ñeå vôï con con ñöôïc

nhôø.

(60) Maù nghó con neân chaêm soùc con gaùi con chu ñaùo hôn.

Haønh ñoäng khuyeân ñöôïc phaân loaïi nhö sau:

• Döïa vaøo söï coù maët/ vaéng maët töø chæ ñoái töôïng cuûa lôøi khuyeân

Döïa vaøo söï coù maët/ vaéng maët töø chæ ñoái töôïng cuûa lôøi khuyeân, chuùng toâi chia

caâu caàu khieán theå hieän haønh ñoäng khuyeân raên ra laøm hai loaïi:

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

Kieåu a: Lôøi khuyeân coù maët töø chæ ñoái töôïng ñöôïc khuyeân

Ví duï:

(61) Nhôù mang quaàn aùo aám em nheù.

(62) Haønh khaùch traùnh ñeå queân tuùi saùch treân gheá ngoài.

(63) Em nhôù khoaù xe caån thaän.

(64) Laàn sau, caäu ñöøng laøm nhö theá nöõa.

(65) Baïn khoâng neân ñi daïo moät mình treân ñöôøng phoá Kualar Lumpua veà khuya.

(66) Caäu lo maø chieàu choàng ñi, khoâng thì maát ñaáy.

Kieåu b: Lôøi khuyeân vaéng maët töø chæ ñoái töôïng ñöôïc khuyeân

Ví duï:

(67) Toát nhaát laø ñôïi phía coâng ty A goïi laïi.

(68) Huùt thuoác laù coù haïi cho söùc khoeû ñaáy.

(69) Neân tieâm vaécxin ngöøa beänh cho nhoùc tì naøy ñi.

(70) ÔÛ nhaø phaûi vaâng lôøi oâng baø nheù.

(71) Muoán con hay chöõ phaûi yeâu laáy thaày.(ca dao)

(72) Khoâng neân uoáng vitamin C vaøo ban ñeâm, seõ bò maát nguû ñaáy.

Khaûo saùt caùc ví duï treân, chuùng toâi nhaän thaáy lôøi khuyeân vaéng maët töø chæ ñoái

töôïng ñöôïc khuyeân thöôøng ñöôïc söû duïng khi giöõa ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe coù moái

quan heä khaù thaân maät. Trong nhöõng tröôøng hôïp naøy, tuy ñoái töôïng ñöôïc khuyeân

khoâng ñöôïc neâu ra nhöng nhöõng ngöôøi tham gia cuoäc thoaïi vaãn tri nhaän ñöôïc ai laø

ngöôøi maø lôøi khuyeân höôùng tôùi.

Döïa vaøo söï coù maët/ vaéng maët ñoäng töø ngoân haønh “khuyeân” trong lôøi •

khuyeân

Döïa vaøo tieâu chí naøy, coù theå phaân loaïi lôøi khuyeân thaønh hai tieåu loaïi nhoû:

Kieåu a: Lôøi khuyeân coù maët ñoäng töø ngoân haønh “khuyeân”

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

Ví duï:

(73) Ba khuyeân con ñöøng neân ñoïc saùch trong boùng toái.

(74) Anh khuyeân em ñöøng neân ñi chôi nhieàu quaù. Lo taäp trung vaøo vieäc hoïc ñi.

(75) Tôù khuyeân caäu ñöøng neân daây döa vôùi teân aáy. Seõ coù haïi cho caäu thoâi.

Khaûo saùt nhieàu ngöõ lieäu tieáng Vieät, chuùng toâi nhaän thaáy trong lôøi khuyeân coù

maët ñoäng töø ngoân haønh “khuyeân” thöôøng coù söï hieän dieän cuûa töø chæ chuû theå cuûa lôøi

khuyeân. Vì theá, lôøi khuyeân daïng naøy coù nguy cô ñe doïa theå dieän ngöôøi nghe neân noù ít

ñöôïc ngöôøi Vieät söû duïng trong giao tieáp.

Kieåu b: Lôøi khuyeân vaéng maët ñoäng töø ngoân haønh “khuyeân”

Ví duï:

(76) Toát nhaát laø chuùng mình veà nhaø tröôùc 30 – 4.

(77) Tieâm vaécxin phoøng ngöøa beänh thuyû ñaäu cho treû em döôùi 3 tuoåi.

(78) Muoán laøm vieäc gì thì em cuõng phaûi suy nghó tröôùc sau cho caån thaän nheù.

(79) Con phaûi hoïc gioûi thì ra tröôøng môùi deã xin vieäc ñöôïc.

Nhôø söï vaéng maët ñoäng töø ngoân haønh “khuyeân” maø lôøi khuyeân trong caùc ví duï

treân coù möùc aùp ñaët thaáp neân deã ñöôïc ngöôøi nghe chaáp nhaän maø khoâng caûm thaáy theå

dieän cuûa mình bò ñe doïa.

• Döïa vaøo tính hieån ngoân/ haøm ngoân cuûa lôøi khuyeân

Kieåu a: Lôøi khuyeân hieån ngoân

Ñaây laø nhöõng lôøi khuyeân coù hình thöùc bieåu ñaït laø caâu caàu khieán.

Ví duï:

(80) Muoán laøm vieäc gì thì em cuõng phaûi suy nghó tröôùc sau cho caån thaän nheù.

(81) Baïn ñöøng neân caû tin nhö vaäy.

(82) Con neân hoïc haønh chaêm chæ, saép thi tôùi nôi roài ñaáy.

(83) Con laø con gaùi, ñöøng noùi lôùn tieáng nhö vaäy, con nheù.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

(84) Laø phuï nöõ, baïn neân chaêm soùc ñeå coù moät laøn da thaät mòn maøng vaø quyeán ruõ.

Kieåu b: Lôøi khuyeân haøm ngoân

Lôøi khuyeân haøm ngoân laø nhöõng lôøi khuyeân coù hình thöùc khoâng phaûi laø caâu caàu

khieán maø thöôøng laø caâu traàn thuaät hay caâu hoûi.

Ví duï:

(85) Nhaø naøy coù choù döõ ñoù anh.

(86) Caây cam naøy kieán vaøng tuøm lum ñoù.

(87) Sao em khoâng thöû xin nghæ pheùp moät tuaàn ñeå giaûi quyeát vieäc nhaø?

(88) Sao nhoùc khoâng laøm nhaùp tröôùc roài ghi vaøo vôû sau cho ñôõ dô?

(89) Ba nghó con neân chuù taâm chaêm soùc gia ñình nhieàu hôn.

ÔÛ ñaây, ngöôøi noùi ñaõ thöïc hieän haønh ñoäng khuyeân thoâng qua vieäc ñöa ra moät

nhaän ñònh veà thöïc teá (Nhaø naøy coù choù döõ ñoù anh), moät caâu hoûi (Sao em khoâng thöû xin

nghæ pheùp moät tuaàn ñeå giaûi quyeát vieäc nhaø?) hay moät yù kieán cuûa baûn thaân ngöôøi noùi.

Ñeå tri nhaän nhöõng lôøi khuyeân daïng naøy, ngöôøi nghe phaûi traûi qua quaù trình suy yù. Nhôø

vaäy, ngöôøi nghe khoâng thaáy mình bò aùp ñaët phaûi thöïc hieän haønh ñoäng ñöôïc noùi ñeán

trong lôøi khuyeân. Neáu coù thöïc hieän, thì ñoù laø do ngöôøi nghe “töï nhaän ra” vaán ñeà nhôø

vaøo söï “gôïi yù” cuûa ngöôøi noùi.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

Haønh ñoäng khuyeân raên

Tieâu chí

Tieåu loaïi

Ví duï

Nhôù mang quaàn aùo aám em nheù.

Lôøi khuyeân coù maët töø

Söï coù maët/ vaéng

chæ ñoái töôïng ñöôïc

maët töø chæ ñoái

khuyeân

töôïng cuûa lôøi

Muoán con hay chöõ phaûi yeâu laáy

Lôøi khuyeân vaéng maët töø

thaày.

khuyeân

chæ ñoái töôïng ñöôïc

khuyeân

Ba khuyeân con ñöøng neân ñoïc saùch

Söï coù maët/ vaéng

Lôøi khuyeân coù maët

trong boùng toái.

maët ñoäng töø

ñoäng töø ngoân haønh

ngoân haønh

“khuyeân”

Toát nhaát laø chuùng mình veà nhaø

Lôøi khuyeân vaéng maët

tröôùc 30 – 4.

ñoäng töø ngoân haønh

“khuyeân”

Tính hieån ngoân/

Lôøi khuyeân hieån ngoân Baïn ñöøng neân caû tin nhö vaäy.

haøm ngoân

Lôøi khuyeân haøm ngoân Nhaø naøy coù choù döõ ñoù anh.

2.1.2. Caùc haønh ñoäng caàu khieán coù tính lòch söï aâm tính

Trong giao tieáp baèng ngoân ngöõ noùi chung vaø baèng tieáng Vieät noùi rieâng, coù

nhöõng haønh ñoäng caàu khieán nhaèm toân vinh theå dieän cuûa ngöôøi nghe vaø laøm cho ngöôøi

nghe ñöôïc lôïi nhö caùc haønh ñoäng caàu khieán coù tính lòch söï döông tính nhöng cuõng coù

nhöõng haønh ñoäng caàu khieán coù nguy cô xaâm phaïm quyeàn töï do cuûa ngöôøi nghe, vaø ñe

doïa theå dieän cuûa hoï, laøm cho hoï bò thieät. Ñoù laø caùc haønh ñoäng caàu khieán coù tính lòch

söï aâm tính.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

Trong tieáng Vieät, coù nhieàu haønh ñoäng caàu khieán coù tính lòch söï aâm tính nhö ra

leänh, caám ñoaùn, sai baûo, yeâu caàu, ñeà nghò, nhôø vaû, thænh caàu, xin pheùp, thuyeát phuïc,

keâu goïi, thaùch ñoá… nhöng do haïn cheá veà thôøi gian, nguoàn taøi lieäu neân luaän vaên naøy

khoâng ñi vaøo mieâu taû heát taát caû caùc haønh ñoäng vöøa neâu maø chæ mieâu taû boán haønh

ñoäng caàu khieán chuû yeáu trong nhoùm naøy laø ra leänh/ caám ñoaùn, yeâu caàu/ ñeà nghò, xin

pheùp, nhôø vaû/ thænh caàu.

2.1.2.1. Haønh ñoäng ra leänh

2.1.2.1.1. Khaùi nieäm

Haønh ñoäng ra leänh laø moät haønh ñoäng ôû lôøi naèm trong nhoùm ñieàu khieån theo

baûng phaân loaïi cuûa J. Searle hay trong nhoùm haønh xöû theo baûng phaân loïai cuûa J.

Austin, ra leänh laø haønh ñoäng theå hieän yù muoán chuû quan cuûa ngöôøi noùi baét buoäc ngöôøi

nghe phaûi thöïc hieän haønh ñoäng ñöôïc noùi ñeán trong caâu.

Ví duï:

(90) Nghieâm! Ñöùng laïi, ñöùng! Beân phaûi, quay!

(91) Caám huùt thuoác!

(92) Cuùt ngay!

(93) Toâi caám anh böôùc chaân vaøo coâng ty cuûa toâi.

(94) Laøm ngay ñi!

Xeùt veà tính chaát, caám ñoaùn cuõng laø moät loaïi haønh ñoäng ra leänh cho ngöôøi nghe

“khoâng laøm” moät ñieàu gì ñoù. Ví duï nhö “caám huùt thuoác” coù yù nghóa ra leänh cho

ngöôøi nghe “khoâng ñöôïc huùt thuoác”. Vì theá, trong luaän vaên naøy, chuùng toâi xeáp caâu

caàu khieán duøng ñeå caám ñoaùn vaøo chung trong nhoùm caâu leänh.

Haønh ñoäng ra leänh ñöôïc thöïc hieän trong nhöõng ñieàu kieän hôïp chuaån sau:

- Giöõa ngöôøi ra leänh vaø ngöôøi nghe coù moái quan heä xaõ hoäi nhaát ñònh.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

- Vò theá giao tieáp vaø quyeàn uy cuûa ngöôøi noùi cao hôn ngöôøi nghe.

- Baèng caùch ñöa ra meänh leänh vôùi thaùi ñoä quyeát ñoaùn, ngöôøi noùi tin raèng ngöôøi

nghe seõ phaûi thöïc hieän noäi dung meänh ñeà trong caâu leänh.

- Thöôøng vaéng maët töø chæ chuû theå haønh ñoäng ra leänh.

- Ñoái vôùi ngöôøi nghe, vieäc thöïc hieän noäi dung meänh ñeà trong caâu leänh laø moät

nhieäm vuï.

- Haønh ñoäng ra leänh höôùng ñeán ngöôøi nghe vaø phaûi ñöôïc thöïc hieän trong moät

hoaøn caûnh phuø hôïp.

Ví duï: Giaùo vieân noùi vôùi hoïc troø:

(95) Im ngay!

Caâu leänh treân ñaõ thoûa maõn caùc ñieàu kieän ñaõ neâu. Giöõa ngöôøi ra leänh vaø ngöôøi

thöïc hieän meänh leänh coù moái quan heä thaày troø. Giaùo vieân coù vò theá giao tieáp vaø quyeàn

uy cao hôn hoïc troø. Caâu leänh cuõng ñöôïc thöïc hieän moät caùch quyeát ñoaùn theå hieän qua

caáu truùc coù ñoäng töø ñöùng ôû ñaàu caâu vaø daáu chaám than ôû cuoái caâu.

Ra leänh laø nhöõng haønh ñoäng caàu khieán coù möùc aùp ñaët cao nhaát, möùc ñoä xaâm

phaïm “laõnh ñòa cuûa caùi toâi” vaø laøm maát theå dieän ngöôøi nghe cuõng cao nhaát. Thöïc

hieän haønh ñoäng ra leänh khoâng ñuùng saéc thaùi giao tieáp seõ laøm cho ngöôøi nghe caûm

thaáy bò xuùc phaïm vaø deã coù thaùi ñoä phaûn khaùng. Ra leänh ñuùng vôùi quyeàn uy, vò theá

giao tieáp seõ laøm giaûm bôùt nguy cô laøm maát theå dieän cuûa ngöôøi nghe.

2.1.2.1.2. Phaân loaïi

Nhö ñaõ noùi, caâu leänh laø caâu caàu khieán coù tính baét buoäc cao. Noù coù taùc duïng

tieâu cöïc ñoái vôùi ngöôøi nghe, laøm cho ngöôøi nghe bò thieät. Ta coù theå tìm thaáy caâu leänh

trong taát caû caùc phong caùch chöùc naêng ngoân ngöõ, nhöng phoå bieán nhaát vaãn laø trong

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

phong caùch sinh hoaït haøng ngaøy. Qua khaûo saùt caùc maãu ngöõ lieäu tieáng Vieät, chuùng toâi

phaân loaïi caâu leänh döïa treân caùc tieâu chí sau:

• Döïa vaøo söï coù maët/ vaéng maët töø chæ ñoái töôïng thöïc hieän leänh

Kieåu a: Caâu leänh coù maët töø chæ ñoái töôïng thöïc hieän leänh

Ví duï:

(96) Maøy coù thoâi ngay khoâng?

(97) Caû lôùp chuù yù, moät haøng doïc ñaèng tröôùc thaúng.

(98) Anh ñi ra!

(99) Anh cuùt ngay cho toâi!

(100) Caùi con naøy, maøy ra ngoaøi cho tao.

(101) Maøy caâm mieäng laïi.

(102) Caám maøy chôi troø ñoù.

Veà maët hình thöùc, nhöõng caâu leänh naøy bao giôø cuõng coù töø chæ tröïc tieáp ñoái

töôïng thöïc hieän meänh leänh.

Kieåu b : Caâu leänh vaéng maët töø chæ ñoái töôïng thöïc hieän leänh

Ví duï:

(103) Nhanh leân!

(104) Nghieâm!

(105) Beân phaûi, quay!

(106) Haõy veà ngay ñi.

(107) Khoâng ñöôïc caõi.

(108) Ra ngoaøi!

(109) Im laëng!

(110) Coù thoâi ngay khoâng thì baûo?

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

Quan saùt caùc ví duï treân, chuùng toâi nhaän thaáy trong caùc tröôøng hôïp naøy, caâu

leänh thöôøng ñöôïc baét ñaàu baèng ñoäng töø, cuoái caâu khoâng coù TTTT, neáu coù TTTT thì

chæ coù TTTT “ñi” laø phuø hôïp. Tuy khoâng coù söï hieän dieän cuûa töø chæ ñoái töôïng thöïc

hieän meänh leänh nhöng nhôø vaøo ngöõ caûnh, nhöõng ngöôøi tham gia giao tieáp vaãn tri nhaän

ñöôïc ñoái töôïng maø caâu leänh höôùng ñeán.

Döïa vaøo söï coù maët/ vaéng maët ñoäng töø ngoân haønh “ra leänh” trong •

caâu leänh

Kieåu a: Caâu leänh coù maët ñoäng töø ngoân haønh “ra leänh”

Ví duï:

(111) Toâi ra leänh cho anh ñi ra khoûi phoøng toâi ngay.

(112) Tao ra leänh cho maøy phaûi laøm vieäc ñoù.

Nhìn chung, kieåu caâu leänh coù maët ñoäng töø ngoân haønh “ra leänh” ít ñöôïc ngöôøi

Vieät söû duïng phoå bieán.

Kieåu b: Caâu leänh vaéng maët ñoäng töø ngoân haønh “ra leänh”

Ví duï:

(113) Thoâi ngay caùi kieåu cöôøi kinh dò aáy ñi!

(114) OÀn aøo quaù, ñi ra quaùn maø xem!

(115) Boû deùp ra!

(116) Anh laøm ngay cho toâi.

So vôùi caâu leänh coù maët ñoäng töø ngoân haønh “ra leänh” thì caâu leänh vaéng maët

ñoäng töø ngoân haønh naøy coù möùc aùp ñaët thaáp hôn nhöng nhìn chung, vì haønh ñoäng ra

leänh bao giôø cuõng mang tính cöôõng eùp ngöôøi nghe phaûi laøm moät ñieàu gì ñoù neân haønh

ñoäng ra leänh coù maët hay khoâng coù maët ñoäng töø ngoân haønh “ra leänh” ñeàu laøm maát theå

dieän ngöôøi nghe.

• Döïa vaøo tính hieån ngoân/ haøm ngoân cuûa caâu leänh

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

Kieåu a: Caâu leänh hieån ngoân laø caâu leänh coù hình thöùc bieåu ñaït laø caâu caàu

khieán.

Ví duï:

(117) Em veà choã ngay.

(118) Môû mieäng ra!

(119) Laøm ngay ñi!

(120) Keùo baøn saùt vaøo ñaây!

(121) Maøy naèm xuoáng ñaây.

Nhìn chung, nhöõng caâu naøy boäc loä hieån ngoân meänh leänh ngay trong caâu noùi.

Kieåu b: Caâu leänh haøm ngoân

Caâu leänh haøm ngoân thöôøng ñöôïc theå hieän baèng hình thöùc caâu hoûi. Ñeå nhaän bieát

ñöôïc meänh leänh, ngöôøi nghe phaûi traûi qua quaù trình suy yù döïa vaøo ngöõ caûnh cuûa phaùt

ngoân.

Ví duï:

(122) Con coù thoâi ngay khoâng thì baûo? (ñöùa beù ñang khoùc nheø)

(123) Em coù veà choã ngay khoâng? (hoïc sinh töï ñoäng ñoåi choã)

(124) Maøy khoâng laøm nhanh tay leân ñöôïc haû? (ñöùa beù ñang nhaët rau raát chaäm)

(125) Maøy khoâng nghe tao noùi gì aø? (Anh yeâu caàu em ñi ra khoûi phoøng, nhöng

em vaãn chöa ñi)

Sau ñaây laø caùc caâu leänh tröïc tieáp töông öùng vôùi caùc caâu leänh giaùn tieáp ôû ví duï

treân.

(126) Con nín ngay!

(127) Em veà choã ngay!

(128) Laøm nhanh leân!

(129) Ñi ra ngoaøi ngay!

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

Haønh ñoäng ra leänh

Tieâu chí

Tieåu loaïi

Ví duï

Anh ñi ra!

Caâu leänh coù maët töø chæ

Söï coù maët/ vaéng

ñoái töôïng thöïc hieän leänh

maët töø chæ ñoái

Nghieâm!

Caâu leänh vaéng maët töø

töôïng thöïc hieän

chæ ñoái töôïng thöïc hieän

leänh

Toâi ra leänh cho anh ñi ra khoûi

Söï coù maët/ vaéng

Caâu leänh coù maët ñoäng

phoøng toâi ngay.

maët ñoäng töø

töø ngoân haønh “ra leänh”

ngoân haønh “ra

Boû deùp ra!

Caâu leänh vaéng maët

leänh”

ñoäng töø ngoân haønh “ra

leänh”

Tính hieån ngoân/

Caâu leänh hieån ngoân Em veà choã ngay

haøm ngoân

Em coù veà choã ngay khoâng?

Caâu leänh haøm ngoân

2.1.2.2. Haønh ñoäng yeâu caàu

2.1.2.2.1. Khaùi nieäm

Haønh ñoäng yeâu caàu laø haønh ñoäng maø ngöôøi noùi ñöa ra yeâu caàu ngöôøi nghe thöïc

hieän haønh ñoäng ñöôïc noùi ñeán trong caâu vaø theå hieän mong muoán raèng haønh ñoäng ñoù seõ

ñöôïc ngöôøi nghe thöïc hieän.

Ví duï:

(130) Quyù khaùch coù veù ñi Nha Trang nhanh choùng leân taøu SN2 ôû ñöôøng ray soá 3.

(131) Taát caû caùc taøu chôû khaùch phaûi trang bò aùo phao ñaày ñuû.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

Theo J. Searle, haønh ñoäng yeâu caàu naèm trong nhoùm ñieàu khieån. Haønh ñoäng naøy

ñöôïc thöïc hieän trong nhöõng ñieàu kieän hôïp chuaån sau:

- Giöõa ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe coù moái quan heä xaõ hoäi nhaát ñònh.

- Ñöôïc thöïc hieän trong moät khoâng gian vaø thôøi gian nhaát ñònh.

- Vò theá giao tieáp cuûa ngöôøi noùi thöôøng khoâng ñöôïc tính ñeán trong lôøi yeâu caàu.

- Khi ñöa ra lôøi yeâu caàu, ngöôøi noùi ñaõ tính ñeán khaû naêng thöïc hieän lôøi yeâu caàu

cuûa ngöôøi nghe vaø ngöôøi nghe phaûi coù traùch nhieäm thöïc hieän haønh ñoäng ñöôïc noùi ñeán

trong lôøi yeâu caàu.

Ví duï:

(132) Toâi yeâu caàu giaùm ñoác phaûi giaûi quyeát roõ raøng vaán ñeà naøy tröôùc toaøn theå

anh em.

ÔÛ tröôøng hôïp naøy, moái quan heä giöõa ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe laø nhaân vieân vaø

giaùm ñoác. Tieàn giaû ñònh cuûa lôøi yeâu caàu naøy laø giaùm ñoác ñaõø laøm moät ñieàu gì ñoù

khoâng thoaû ñaùng laøm cho moïi ngöôøi coù thaéc maéc. Vì theá, theo nhaân vieân, giaùm ñoác

phaûi coù traùch nhieäm trình baøy vaán ñeà roõ raøng cho toaøn theå nhaân vieân cuûa coâng ty ñöôïc

bieát.

Nhö ñaõ noùi, trong lôøi yeâu caàu, vò theá giao tieáp khoâng ñöôïc tính ñeán. Ví duï sau

ñaây seõ laøm roõ vaán ñeà naøy.

Ví duï:

(133) Giaùm ñoác noùi vôùi nhaân vieân:

- Toâi yeâu caàu anh phaûi traû lôøi ñaày ñuû vaø roõ raøng tröôùc hoäi ñoàng quaûn trò cuûa

coâng ty. (vò theá giao tieáp cuûa ngöôøi noùi cao hôn ngöôøi nghe)

(134) Nhaân vieân noùi vôùi giaùm ñoác:

- Toâi yeâu caàu giaùm ñoác phaûi giaûi quyeát roõ raøng vaán ñeà naøy tröôùc toaøn theå anh

em. (vò theá giao tieáp cuûa ngöôøi noùi thaáp hôn ngöôøi nghe)

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

2.1.2.2.2. Phaân loaïi

Döïa vaøo söï coù maët/ vaéng maët ñoäng töø ngoân haønh “yeâu caàu” trong lôøi •

yeâu caàu

Döïa vaøo söï coù maët/ vaéng maët cuûa ñoäng töø ngoân haønh “yeâu caàu” trong lôøi yeâu

caàu, coù theå phaân loaïi haønh ñoäng yeâu caàu ra thaønh hai tieåu loaïi nhoû:

Kieåu a: Lôøi yeâu caàu coù maët ñoäng töø ngoân haønh “yeâu caàu”

Ví duï:

(135) Toâi yeâu caàu anh phaûi coù maët ñuùng giôø.

(136) Yeâu caàu giaùm ñoác phaùt löông cho anh em ñuùng ngaøy.

(137) Ngaøy mai, toâi yeâu caàu anh phaûi ñeán Coâng an phöôøng 3 ñeå hoaøn taát caùc thuû

tuïc xin taïm truù.

(138) Chuùng toâi yeâu caàu anh ñi choã khaùc cho chuùng toâi laøm vieäc.

Kieåu b: Lôøi yeâu caàu vaéng maët ñoäng töø ngoân haønh “yeâu caàu”

Ví duï:

(139) Quyù khaùch coù veù ñi Nha Trang nhanh choùng leân taøu SN2 ôû ñöôøng ray soá

(140) Taát caû caùc taøu chôû khaùch phaûi trang bò aùo phao ñaày ñuû.

(141) Moïi ngöôøi taäp trung vaøo chuyeän naøy moät laùt.

(142) Laàn sau, caäu ñöøng queân mang theo taøi lieäu nheù.

So vôùi lôøi yeâu caàu coù söï hieän dieän cuûa ñoäng töø ngoân haønh thì lôøi yeâu caàu khoâng

coù söï hieän dieän cuûa ñoäng töø ngoân haønh lòch söï hôn vì noù laøm giaûm möùc ñoä maát theå

dieän cuûa ngöôøi nghe hôn.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

Döïa vaøo tính hieån ngoân/ haøm ngoân cuûa lôøi yeâu caàu •

Kieåu a: Lôøi yeâu caàu hieån ngoân laø nhöõng lôøi yeâu caàu ñöôïc bieåu ñaït baèng hình

thöùc caâu caàu khieán. Khi nghe nhöõng lôøi yeâu caàu daïng naøy, ngöôøi nghe coù theå tri nhaän

ñöôïc noäi dung caàu khieán ngay maø khoâng phaûi qua moät quaù trình suy yù.

Ví duï:

(143) Xin moïi ngöôøi cho moät traøng phaùo tay.

(144) Haõy taäp trung vaøo coâng vieäc nheù.

(145) Yeâu caàu baïn ñeå tieàn laïi treân baøn cho toâi.

(146) Baïn phaûi boû deùp ôû ngoaøi khi böôùc vaøo nhaø taém.

(147) Ñi nheï, noùi kheõ.

(148) Anh fax cho toâi ngay trong chieàu nay nheù.

Kieåu b: Lôøi yeâu caàu haøm ngoân laø nhöõng lôøi yeâu caàu khoâng ñöôïc bieåu ñaït

baèng caâu caàu khieán. Muoán tri nhaän ñöôïc noäi dung caàu khieán, ngöôøi nghe phaûi traûi qua

quaù trình suy yù.

Ví duï:

(149) Anh coù theå ngoài saùt vaøo phía trong moät chuùt khoâng aï?

(150) Em ñoåi choã naøy cho anh nheù?

(151) Sao anh khoâng töï giôùi thieäu baûn thaân mình vôùi moïi ngöôøi nhæ?

(152) Anh cho em möôïn xe ñi hai hoâm, ñöôïc khoâng?

(153) Mình ñôïi Hoaøng roài cuøng ñi ñeán tröôøng luoân nha?

Xeùt veà möùc ñoä lòch söï, lôøi yeâu caàu haøm ngoân noäi dung caàu khieán coù möùc ñoä

lòch söï cao hôn lôøi yeâu caàu hieån ngoân noäi dung caàu khieán vì vôùi hình thöùc hoûi, lôøi yeâu

caàu naøy giaûm möùc ñoä aùp ñaët leân ngöôøi nghe, laøm cho lôøi caàu khieán nheï nhaøng hôn.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

Haønh ñoäng yeâu caàu

Tieâu chí

Tieåu loaïi

Ví duï

Toâi yeâu caàu anh phaûi coù maët ñuùng

Söï coù maët/

Lôøi yeâu caàu coù maët ñoäng töø

giôø.

vaéng maët ñoäng

ngoân haønh “yeâu caàu”

töø ngoân haønh

Moïi ngöôøi taäp trung vaøo chuyeän naøy

Lôøi yeâu caàu vaéng maët ñoäng

moät laùt.

“yeâu caàu”

töø ngoân haønh “yeâu caàu”

Tính hieån

Lôøi yeâu caàu hieån ngoân Haõy taäp trung vaøo coâng vieäc nheù.

ngoân/ haøm

Anh cho em möôïn xe ñi hai hoâm,

Lôøi yeâu caàu haøm ngoân

ñöôïc khoâng?

ngoân

2.1.2.3. Haønh ñoäng xin pheùp

2.1.2.3.1. Khaùi nieäm

Xin pheùp laø haønh ñoäng xin söï thoûa thuaän, cho pheùp, ñoàng yù cuûa cô quan, toå

chöùc, caù nhaân naøo ñoù coù thaåm quyeàn cho pheùp ngöôøi noùi thöïc hieän haønh ñoäng ñöôïc

noùi ñeán trong caâu.

Ví duï:

(154) Xin pheùp baø chuû cho con veà thaêm nhaø vaøi hoâm.

(155) Xin pheùp hai baùc cho con chôû em Lan ñi chôi.

Khi thöïc hieän haønh ñoäng xin pheùp, giöõa ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe phaûi coù moái

quan heä töông hôïp. Vì haønh ñoäng xin pheùp luoân laøm thieät cho ngöôøi nghe, neân neáu

khoâng coù moái quan heä töông hôïp, haønh ñoäng naøy seõ khoâng ñöôïc ngöôøi nghe chaáp

thuaän. Sau ñaây laø nhöõng ñieàu kieän hôïp chuaån ñeå thöïc hieän haønh ñoäng xin pheùp.

- Vò theá giao tieáp cuûa ngöôøi noùi thöôøng thaáp hôn vò theá giao tieáp cuûa ngöôøi

nghe.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

- Ngöôøi nghe phaûi laø ngöôøi coù thaåm quyeàn cho pheùp ngöôøi noùi thöïc hieän haønh

ñoäng ñöôïc noùi ñeán trong noäi dung meänh ñeà lôøi xin pheùp.

- Haønh ñoäng xin pheùp laøm thieät cho ngöôøi nghe vaø mang lôïi ñeán cho ngöôøi noùi

neân ngöôøi noùi phaûi coù thaùi ñoä chaân thaønh khi ñöa ra lôøi xin pheùp.

- Ngöôøi noùi luoân coù xu höôùng löïa choïn phöông thöùc theå hieän lôøi xin pheùp lòch

söï ñeå laøm giaûm möùc ñe doïa theå dieän cuûa ngöôøi nghe.

- Lôøi xin pheùp höôùng veà ngöôøi nghe, neân ngöôøi noùi phaûi tính ñeán khaû naêng

ngöôøi nghe seõ chaáp thuaän lôøi xin pheùp tröôùc khi thöïc hieän noù.

Ví duï:

(156) Nhaân vieân noùi vôùi giaùm ñoác:

- Xin pheùp giaùm ñoác cho em ñöôïc nghæ ngaøy thöù 6 tuaàn naøy vì em phaûi ñi döï leã

toång keát cuûa chaùu ôû nhaø.

Haønh ñoäng xin pheùp treân ñaõ thoûa maõn heát caùc ñieàu kieän vöøa neâu. Vì vò theá giao

tieáp cuûa giaùm ñoác cao hôn vaø haønh ñoäng xin pheùp laøm cho giaùm ñoác bò thieät cuõng coù

nghóa laø haønh ñoäng naøy coù nguy cô ñe doïa theå dieän ngöôøi nghe neân nhaân vieân ñaõ söû

duïng nhieàu yeáu toá ñeå laøm giaûm möùc ñe doïa theå dieän baèng caùch duøng ñòa vò “giaùm

ñoác” ñeå hoâ vaø “em” ñeå xöng. Hôn theá nöõa, vôùi lí do quan troïng “em phaûi döï leã toång

keát cuûa chaùu ôû nhaø”, nhaân vieân ñaõ tính ñeán khaû naêng lôøi xin pheùp cuûa mình seõ ñöôïc

giaùm ñoác chaáp thuaän.

2.1.2.3.2. Phaân loaïi

Coù theå phaân loaïi haønh ñoäng xin pheùp döïa treân höôùng caàu khieán, söï coù maët/

vaéng maët ñoäng töø ngoân haønh “xin pheùp” hay tính hieån ngoân, haøm ngoân cuûa lôøi xin

pheùp.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

• Döïa vaøo höôùng cuûa lôøi xin pheùp ta chia haønh ñoäng xin pheùp ra laøm hai

tieåu loaïi nhoû:

Kieåu a: Höôùng cuûa lôøi xin pheùp töø ngöôøi noùi

Ví duï:

(157) Neáu ñöôïc, chaùu xin pheùp möôïn quyeån saùch naøy trong vaøi hoâm.

(158) Xin loãi, em xin pheùp veà tröôùc aï.

(159) Con ñang voäi, xin hai baùc cho con ñi.

Trong caùc lôøi caàu khieán treân, haønh ñoäng caàu khieán coù höôùng töø ngöôøi noùi.

Ñoäng töø “xin pheùp” thöôøng xuyeân ñöôïc söû duïng. Vì vaäy, haønh ñoäng xin pheùp mang

tính aùp ñaët cao, deã laøm cho ngöôøi nghe bò maát theå dieän neân ngöôøi noùi thöôøng duøng

caùc phöông tieän nhö töø xöng hoâ hay TTTT “aï”… ñeå laøm cho lôøi xin pheùp nheï nhaøng

hôn.

Kieåu b: Höôùng cuûa lôøi xin pheùp töø ngöôøi nghe

Ví duï:

(160) Coâ cho chaùu xin.

(161) Xin loãi, baùc cho em qua tí.

(162) Anh cho em xin, em caûm ôn anh nhieàu.

(163) Coâ cho em xem qua quyeån saùch, ñöôïc khoâng aï?

So vôùi caùc lôøi xin pheùp coù höôùng töø ngöôøi noùi thì lôøi xin pheùp coù höôùng töø

ngöôøi nghe coù möùc aùp ñaët thaáp hôn. Quyeàn töï do löïa choïn cuûa ngöôøi nghe cuõng cao

hôn. Ñieàu ñoù ñoàng nghóa vôùi vieäc theå dieän cuûa ngöôøi nghe ít bò ñe doïa. Lôøi xin pheùp

seõ deã daøng ñöôïc ngöôøi nghe chaáp thuaän. Lôøi xin pheùp vì theá maø lòch söï hôn.

Quan saùt treân cöù lieäu tieáng Vieät, chuùng toâi thaáy khi ñöa ra lôøi xin pheùp daïng

naøy, ngöôøi Vieät thöôøng duøng töø “cho pheùp”.

• Döïa vaøo söï coù maët/ vaéng maët ñoäng töø ngoân haønh “xin pheùp/ xin”

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

Kieåu a: Lôøi xin pheùp coù maët ñoäng töø ngoân haønh ‘xin pheùp/ xin”

Ví duï:

(164) Chaùu xin pheùp aï.

(165) Con xin pheùp ba maù cho con ñi Vuõng Taøu vôùi baïn vaøi ngaøy.

(166) Baùc Caû cho em xin vaéng maët buoåi hoïp gia ñình ngaøy mai aï.

(167) Xin pheùp chuù cho chaùu ñoåi ca tröïc vôùi Huøng toái mai.

Lôøi xin pheùp coù maët ñoäng töø ngoân haønh töông öùng thöôøng ñöôïc ngöôøi Vieät söû

duïng khi vò theá giao tieáp cuûa ngöôøi noùi cao hôn vò theá giao tieáp cuûa ngöôøi nghe. Nhôø

ñoäng töø “xin pheùp/ xin” maø ngöôøi nghe caûm thaáy theå dieän cuûa mình ñöôïc toân vinh.

Lôøi xin pheùp vì theá ñöôïc ñaùnh giaù laø lòch söï.

Kieåu b: Lôøi xin pheùp vaéng maët ñoäng töø ngoân haønh “xin pheùp”

Ví duï:

(168) Caäu cho tôù möôïn tôø baùo caùi nghe.

(169) Chuù coù theå cho chaùu xem tröôùc haøng khoâng?

(170) Em veà ñöôïc chöa chò?

(171) Tôù möôïn caây vieát cuûa caäu moät chuùt nheù.

Lôøi xin pheùp khoâng coù maët ñoäng töø ngoân haønh töông öùng thöôøng ñöôïc ngöôøi

Vieät söû duïng khi vò theá giao tieáp cuûa ngöôøi noùi cao hôn hoaëc ít nhaát laø ngang baèng ñoái

vôùi ngöôøi nghe. So vôùi lôøi xin pheùp coù ñoäng töø ngoân haønh töông öùng thì lôøi xin pheùp

naøy nghe suoàng saõ hôn.

• Döïa vaøo tính hieån ngoân/ haøm ngoân cuûa lôøi xin pheùp

Kieåu a: Lôøi xin pheùp hieån ngoân

Lôøi xin pheùp hieån ngoân laø lôøi xin pheùp theå hieän baèng hình thöùc caâu caàu khieán

vaø coù caùc ñoäng töø theå hieän lôøi caàu xin nhö “xin pheùp”, “cho pheùp”, “xin”, “cho”…

Ví duï:

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

(172) Thoâi, xin pheùp anh, em veà nheù.

(173) Qua teát, xin pheùp hai baùc, cho ba maù chaùu sang thaêm nhaø.

(174) Xin pheùp coâ giaùo cho chaùu nghæ hoïc ngaøy hoâm nay.

(175) Chò cuûa em cöôùi choàng, mong chò cho pheùp em nghæ vaøi böõa veà nhaø chôi.

Kieåu b: Lôøi xin pheùp haøm ngoân

Lôøi xin pheùp haøm ngoân laø lôøi xin pheùp coù haønh ñoäng ngoân trung caàu khieán

nhöng ñöôïc bieåu hieän baèng caùc hình thöùc khaùc, thöôøng laø hình thöùc hoûi.

Ví duï:

(176) Mai laø ngaøy leã, chò coù theå cho pheùp em nghæ daïy beù moät ngaøy khoâng?

(177) Anh ba ôi, toái nay em coù theå taâm söï vôùi anh chuyeän gia ñình khoâng aï?

(178) Chuù coù theå xem qua quyeån saùch naøy khoâng?

(179) Coâ cho em möôïn quyeån taïp chí naøy vaøi ngaøy, ñöôïc khoâng aï?

(180) Mai baø cho pheùp con veà thaêm nhaø, ñöôïc khoâng baø?

Quan saùt caùc ví duï, chuùng toâi nhaän thaáy nhöõng lôøi xin pheùp naøy coù möùc aùp ñaët

leân ngöôøi nghe khoâng cao vì khi duøng hình thöùc hoûi, ngöôøi noùi ñaõ trao cho ngöôøi nghe

quyeàn töï do löïa choïn thöïc hieän hay khoâng thöïc hieän haønh ñoäng ñöôïc noùi ñeán trong

noäi dung meänh ñeà. Haønh ñoäng xin pheùp nhôø vaäy maø giaûm ñöôïc möùc ñoä ñe doïa theå

dieän ngöôøi nghe.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

Haønh ñoäng xin pheùp

Tieâu chí

Tieåu loaïi

Ví duï

Xin loãi, em xin pheùp veà tröôùc aï.

Höôùng cuûa lôøi xin pheùp töø

Höôùng cuûa lôøi

ngöôøi noùi

xin pheùp

Coâ cho chaùu xin.

Höôùng cuûa lôøi xin pheùp töø

ngöôøi nghe

Chaùu xin pheùp aï.

Söï coù maët/

Lôøi xin pheùp coù maët ñoäng töø

vaéng maët ñoäng

ngoân haønh ‘xin pheùp/ xin”

töø ngoân haønh

Caäu cho tôù möôïn tôø baùo caùi

Lôøi xin pheùp vaéng maët ñoäng töø

nghe.

“xin pheùp/ xin”

ngoân haønh “xin pheùp/ xin”

Thoâi, xin pheùp anh, em veà nheù.

Tính hieån

Lôøi xin pheùp hieån ngoân

ngoân/ haøm

Chuù coù theå xem qua quyeån saùch

Lôøi xin pheùp haøm ngoân

naøy khoâng?

ngoân

2.1.2.4. Haønh ñoäng thænh caàu

2.1.2.4.1. Khaùi nieäm

Cuõng nhö nhieàu haønh ñoäng caàu khieán khaùc, khi thöïc hieän haønh ñoäng thænh caàu,

ngöôøi noùi ñaõ ñaët mình trong moái quan heä xaõ hoäi vôùi ngöôøi nghe.

Haønh ñoäng thænh caàu laø haønh ñoäng maø ngöôøi noùi ñöa ra ñeå theå hieän mong öôùc,

nguyeän voïng cuûa ngöôøi noùi raèng ngöôøi nghe seõ thöïc hieän haønh ñoäng ñöôïc noùi ñeán

trong noäi dung meänh ñeà maø baûn thaân ngöôøi noùi khoâng thöïc hieän ñöôïc.

Ví duï:

(181) Chaùu caén rôm caén coû laïy baùc giuùp chaùu giaûi quyeát chuyeän naøy.

(182) Baùc haõy neå tình xöa nghóa cuõ maø giuùp em vôùi.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

(183) Mình nhôø caäu ñaáy. Chæ coù caäu môùi giuùp ñöôïc mình thoâi.

(184) Chaùu bieát chaùu laøm phieàn baùc, nhöng chaúng ai giuùp ñöôïc chaùu chuyeän naøy

caû.

Theo quan nieäm cuûa J. Searle, haønh ñoäng thænh caàu naèm trong nhoùm ñieàu

khieån. Haønh ñoäng naøy coù nhöõng ñieàu kieän sau:

- Vò theá giao tieáp cuûa ngöôøi nghe cao hôn (coá ñònh hay taïm thôøi) vò theá giao

tieáp cuûa ngöôøi noùi.

- Ngöôøi nghe coù khaû naêng thöïc hieän ñöôïc haønh ñoäng ñöôïc noùi ñeán trong lôøi

thænh caàu.

- Ngöôøi noùi phaûi tính ñeán vieäc ngöôøi nghe seõ thöïc hieän hay ít nhaát coù xu höôùng

thöïc hieän haønh ñoäng ñöôïc noùi ñeán trong lôøi thænh caàu.

- Lôøi thænh caàu phaûi ñöôïc thöïc hieän trong moät hoaøn caûnh thích hôïp baèng thaùi ñoä

chaân thaønh.

Ví duï:

(185) Chaùu caén rôm caén coû laïy oâng tha cho meï con chaùu. Ôn cuûa oâng suoát ñôøi

chaùu chaúng daùm queân.

ÔÛ ví duï naøy, ngöôøi noùi ñaõ ñöa ra haønh ñoäng thænh caàu moät caùch raát chaân thaønh,

tha thieát. Vò theá giao tieáp cuûa ngöôøi nghe cao hôn neân ngöôøi noùi hy voïng ngöôøi nghe

seõ coù “loøng toát” maø “tha” cho meï con mình. Ñeå haønh ñoäng thænh caàu deã ñöôïc ngöôøi

nghe chaáp thuaän, ngöôøi noùi duøng caùc töø ngöõ coù tính quy öôùc “caén rôm caén coû” vaø

caùch noùi buø ñaép “ôn cuûa oâng suoát ñôøi chaùu chaúng daùm queân”.

2.1.2.4.2. Phaân loaïi

Döïa vaøo höôùng thænh caàu •

Döïa vaøo höôùng thænh caàu, coù theå chia haønh ñoäng thænh caàu ra laøm hai loaïi.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

Kieåu a: Höôùng thænh caàu töø ngöôøi noùi

Ví duï:

(186) Chaùu bieát chaùu laøm phieàn baùc, nhöng chaúng ai giuùp ñöôïc chaùu chuyeän naøy

caû.

(187) Chaùu caén rôm caén coû laïy baùc giuùp chaùu giaûi quyeát chuyeän naøy.

(188) Anh van em, haõy tha thöù cho anh.

Kieåu b: Höôùng thænh caàu töø ngöôøi nghe

Ví duï:

(189) Baùc haõy neå tình xöa nghóa cuõ maø giuùp em vôùi.

(190) Anh laøm ôn khieâng hoä toâi caùi bao naøy leân xe vôùi. Moät mình toâi laøm khoâng

ñöôïc.

(191) Ngaøy mai laø heát haïn roài, anh coá gaéng laøm xong cho em, ñöôïc khoâng anh?

(192) Mong baùc vui loøng cho chaùu mua tröôùc. Chaùu bò treã hoïc roài aï.

Coù theå nhaän thaáy so vôùi caâu thænh caàu coù höôùng caàu khieán töø ngöôøi noùi thì caâu

thænh caàu coù höôùng caàu khieán töø ngöôøi nghe lòch söï hôn nhieàu vì noù coù möùc aùp ñaët ñoái

vôùi ngöôøi nghe thaáp hôn. Vì theá, ngöôøi Vieät thöôøng duøng caùch thænh caàu naøy. Neáu

duøng caùch thænh caàu coù höôùng caàu khieán töø ngöôøi noùi, ngöôøi Vieät thöôøng taêng möùc ñoä

tha thieát cuûa lôøi thænh caàu baèng caùc töø ngöõ quy öôùc nhö “caén rôm caén coû”, “laïy”,

“van”…

Döïa vaøo söï coù maët/ vaéng maët ñoäng töø ngoân haønh “nhôø/ xin” •

Kieåu a: Lôøi thænh caàu coù maët ñoäng töø ngoân haønh “nhôø/ xin”

Ví duï:

(193) Traêm söï em nhôø anh giuùp ñôõ.

(194) Mình xin caäu ñaáy, caäu raùng tìm caùch xoay xôû giuøm mình ñi.

(195) Xin baùc, luùc naøy em chæ coøn bieát troâng vaøo baùc thoâi.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

(196) Nhôø em thænh thoaûng qua beân nhaø hoûi han maù giuøm anh.

Trong giao tieáp, lôøi thænh caàu coù maët ñoäng töø ngoân haønh “nhôø/ xin” bao giôø

cuõng coù möùc aùp ñaët cao.

Kieåu b: Lôøi thænh caàu vaéng maët ñoäng töø ngoân haønh “nhôø/ xin”

Ví duï:

(197) Baïn coù theå vui loøng cho mình möôïn maùy tính cuûa baïn moät chuùt khoâng?

(198) Anh ôi, laøm ôn laáy hoä em quyeån saùch treân ngaên treân cuøng vôùi aï.

(199) Cöïc chaúng ñaõ mình môùi laøm phieàn ñeán caäu thoâi.

(200) Chuù UÙt giuùp giuøm anh ñi chuù UÙt.

Xeùt veà möùc ñoä aùp ñaët, nhöõng lôøi thænh caàu khoâng coù söï hieän dieän cuûa ñoäng töø

ngoân haønh töông öùng “nhôø/ xin” coù möùc aùp ñaët thaáp hôn nhöõng lôøi thænh caàu coù söï

hieän dieän ñoäng töø ngoân haønh töông öùng. Vì theá, möùc ñoä tha thieát cuûa lôøi thænh caàu

daïng naøy cuõng thaáp hôn. Ñeå taêng tình thaùi tha thieát cho lôøi thænh caàu ngöôøi noùi thöôøng

theâm vaøo caùc töø / cuïm töø “laøm ôn”, “vui loøng”….

Döïa vaøo tính hieån ngoân/ haøm ngoân cuûa lôøi thænh caàu •

Kieåu a: Lôøi thænh caàu hieån ngoân laø lôøi thænh caàu ñöôïc bieåu ñaït baèng caâu caàu

khieán vaø ngöôøi nghe coù theå tri nhaän ñöôïc noäi dung thænh caàu maø khoâng caàn phaûi qua

quaù trình suy yù.

Ví duï:

(201) Raùng tìm giuùp cho em quyeån taïp chí ñoù ngay chieàu nay ñi chò.

(202) Chaùu bieát chaùu laøm phieàn baùc, nhöng chaúng ai giuùp ñöôïc chaùu chuyeän naøy

caû.

(203) Chaùu caén rôm caén coû laïy baùc giuùp chaùu giaûi quyeát chuyeän naøy.

(204) Mình xin caäu ñaáy, caäu raùng tìm caùch xoay xôû giuøm mình ñi.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

Kieåu b: Lôøi thænh caàu haøm ngoân laø lôøi thænh caàu khoâng ñöôïc bieåu ñaït baèng

hình thöùc caâu caàu khieán maø thöôøng laø baèng hình thöùc hoûi. Muoán tri nhaän ñöôïc noäi

dung thænh caàu, ngöôøi nghe phaûi qua quaù trình suy yù.

Ví duï:

(205) Chaùu coù theå cho baùc quaù giang ñeán nhaø ga khoâng?

(206) Meï ôi, meï coù theå cho xin tröôùc tieàn quaø thaùng naøy khoâng aï?

(207) Em coù theå naøo tha thöù cho anh khoâng?

Vì coù hình thöùc hoûi neân nhöõng lôøi thænh caàu haøm ngoân giuùp cho ngöôøi nghe coù

quyeàn töï do löïa choïn thöïc hieän hay khoâng thöïc hieän haønh ñoäng maø ngöôøi noùi ñöa ra.

Nhôø vaäy, ngöôøi noùi ñaõ giaûm möùc thieät cuûa ngöôøi nghe ñeán möùc toái thieåu. Haønh ñoäng

thænh caàu vì theá maø khoâng laøm phaät loøng ngöôøi nghe.

Haønh ñoäng thænh caàu

Tieâu chí

Tieåu loaïi

Ví duï

Höôùng cuûa lôøi

Höôùng thænh caàu töø ngöôøi noùi Anh van em, haõy tha thöù cho anh.

thænh caàu

Baùc haõy neå tình xöa nghóa cuõ maø

Höôùng thænh caàu töø ngöôøi

giuùp em vôùi.

nghe

Traêm söï em nhôø anh giuùp ñôõ.

Söï coù maët/

Lôøi thænh caàu coù maët ñoäng töø

vaéng maët ñoäng

ngoân haønh ‘nhôø/ xin”

töø ngoân haønh

Chuù UÙt giuùp giuøm anh ñi chuù UÙt.

Lôøi thænh caàu vaéng maët ñoäng

“nhôø/ xin”

töø ngoân haønh “nhôø/ xin”

Tính hieån

Lôøi thænh caàu hieån ngoân Chaùu caén rôm caén coû laïy baùc giuùp

chaùu giaûi quyeát chuyeän naøy.

ngoân/ haøm

Em coù theå naøo tha thöù cho anh

Lôøi thænh caàu haøm ngoân

ngoân

khoâng?

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

2.2. CAÙCH THEÅ HIEÄN LÒCH SÖÏ CAÙC HAØNH ÑOÄNG CAÀU KHIEÁN TRONG

TIEÁNG VIEÄT

Ngöôøi Vieät coù caâu:

“Lôøi noùi chaúng maát tieàn mua

Löïa lôøi maø noùi cho vöøa loøng nhau”.

Nhö ñaõ noùi ôû treân, caàu khieán, ñaëc bieät laø caùc haønh ñoäng caàu khieán coù tính lòch

söï aâm tính luoân xaâm phaïm ñeán laõnh ñòa caù nhaân vaø ñe doïa quyeàn töï do löïa choïn cuûa

ngöôøi nghe. Ñeå laøm “vöøa loøng” ngöôøi nghe khi thöïc hieän haønh ñoäng caàu khieán thaät

khoâng deã daøng vaø caøng khoù khaên hôn khi coù söï cheânh leäch cao veà quyeàn uy giöõa

ngöôøi thöïc hieän haønh ñoäng caàu khieán vôùi ñoái töôïng caàu khieán.

Tröôùc khi ñi vaøo khaûo cöùu caùc caùch bieåu hieän lòch söï haønh ñoäng caàu khieán

tieáng Vieät, chuùng toâi muoán nhaán maïnh raèng möùc ñoä lòch söï cuûa moät phaùt ngoân bò chi

phoái bôûi nhieàu yeáu toá: yeáu toá noäi dung nhö vò theá giao tieáp, moái quan heä thaân/ sô hay

caùc phöông thöùc theå hieän haønh ñoäng caàu khieán nhö caùch duøng caùc thaønh phaàn môû

roäng, töø xöng hoâ,… Giöõa caùc yeáu toá naøy bao giôø cuõng coù moái quan heä qua laïi vôùi

nhau. Do tính chaát phöùc taïp cuûa vaán ñeà neân ngöôøi vieát luaän vaên naøy chæ xeùt ñeán möùc

ñoä aûnh höôûng cuûa töøng yeáu toá leân saéc thaùi lòch söï trong caâu caàu khieán.

Hôn nöõa, cuõng caàn noùi theâm raèng, trong giao tieáp tieáng Vieät, ngöôøi Vieät cuõng

duøng ngöõ ñieäu nhö laø moät yeáu toá ñeå laøm bieán ñoåi löïc ngoân trung trong haønh ñoäng caàu

khieán. Trong nhieàu tröôøng hôïp, ngöõ ñieäu coù theå bieán caâu nghi vaán coù löïc ngoân trung

caàu khieán nheï nhaøng thaønh caâu caàu khieán mang tính ñe doïa cao.

Ví duï:

(208) Con coù ñi ra ngoaøi vôùi meï khoâng?

(209) Caùi aùo möa ñaâu roài?

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

Khi söû duïng ngöõ ñieäu bình thöôøng, tính aùp ñaët trong haønh ñoäng caàu khieán giaùn

tieáp ôû caùc caâu treân raát nheï nhaøng vaø ngöôøi nghe coù ñöôïc quyeàn töï do löïa choïn ñaùp laïi

mong muoán cuûa ngöôøi noùi hay khoâng. Ñaùp laïi caâu naøy seõ laø moät caâu traû lôøi cho yù caàu

khieán maø ngöôøi noùi ñöa ra neáu ngöôøi nghe khoâng thöïc hieän ñöôïc noù vì moät lí do naøo

ñoù. Ví duï: “Con coù ñi ra ngoaøi vôùi meï khoâng?”, “Con coù vieäc roài meï. Meï ñi moät mình

nha meï.”. Coøn khi duøng ngöõ ñieäu nhaán maïnh, caùc caâu treân seõ trôû thaønh caâu caàu khieán

coù möùc aùp ñaët cao neân ngöôøi nghe khoâng coù quyeàn töø choái. Luùc ñoù, ñaùp laïi cho caâu

noùi “Con coù ñi ra ngoaøi vôùi meï khoâng?” thöôøng laø haønh ñoäng “ñi ra ngoaøi vôùi meï”.

Quaû thaät, ñoái vôùi ngöôøi Vieät, ngöõ ñieäu laø moät yeáu toá coù yù nghóa quan troïng

trong vieäc theå hieän tính lòch söï bôûi vì chính ngöõ ñieäu ñaõ laøm cho caâu caàu khieán trôû

neân thaân tình, dòu daøng, meàm maïi vaø deã ñöôïc söï chaáp nhaän töø phía ngöôøi nghe hôn.

Tuyø theo caùch theå hieän ngöõ ñieäu khi noùi maø chuùng ta coù ñöôïc nhöõng caâu caàu khieán coù

möùc ñoä lòch söï khaùc nhau. Tuy nhieân, trong luaän vaên naøy, chuùng toâi khoâng xem xeùt

ngöõ ñieäu nhö moät phöông thöùc theå hieän lòch söï haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät vì noù

theå hieän raát mô hoà trong ngoân ngöõ vieát vaø noù thöôøng ñi keøm vôùi caùc phöông thöùc

khaùc nhö moät phöông tieän hoã trôï.

Qua khaûo cöùu nhieàu cöù lieäu tieáng Vieät, chuùng toâi nhaän thaáy hieäu quaû cuûa lôøi

caàu khieán thöôøng tæ leä thuaän vôùi thang ñoä lòch cuûa phaùt ngoân. Sau ñaây laø caùc phöông

thöùc theå hieän lòch söï haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät maø ngöôøi Vieät thöôøng söû duïng.

2.2.1. Caùc phöông thöùc tröïc tieáp

2.2.1.1. Duøng thaønh phaàn môû roäng

Thaønh phaàn môû roäng cuûa caâu laø nhöõng thaønh phaàn ñi keøm theo bieåu thöùc theå

hieän phaàn loõi cuûa lôøi caàu khieán maø khoâng theå hieän noäi dung caàu khieán. Vôùi caùc haønh

ñoäng caàu khieán coù tính lòch söï döông tính, thaønh phaàn môû roäng coù taùc duïng nhaán

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

maïnh noäi dung caàu khieán coøn vôùi caùc haønh ñoäng caàu khieán coù tính lòch söï aâm tính,

ngoaøi moät soá tröôøng hôïp coù taùc duïng nhaán maïnh lôøi caàu khieán, nhìn chung, caùc thaønh

phaàn môû roäng thöôøng goùp phaàn laøm cho lôøi caàu khieán nheï nhaøng hôn. Khaûo saùt caùc

caâu caàu khieán tieáng Vieät, chuùng toâi thaáy coù nhöõng thaønh phaàn môû roäng sau:

2.2.1.1.1. Thaønh phaàn môû roäng laø yeáu toá hoâ goïi

Yeáu toá hoâ goïi thöôøng ñöùng ôû ñaàu phaùt ngoân caàu khieán.

Ví duï:

(210) Meï ôi, laáy giuøm con caây vieát.

(211) Chò ôi, hoâm nay chò naáu côm hoä em nha?

Trong caùc ví duï treân, chuùng toâi thaáy maëc duø khoâng tham gia vaøo noäi dung

meänh ñeà nhöng thaønh phaàn môû roäng hoâ goïi coù taùc duïng thu huùt söï chuù yù cuûa ngöôøi

nghe vaøo haønh ñoäng caàu khieán. Nhôø vaøo yeáu toá hoâ goïi, coù theå bieát ñöôïc vai xaõ hoäi

cuûa nhöõng ngöôøi tham gia giao tieáp. ÔÛ ví duï (210), quan heä giöõa ngöôøi noùi vaø ngöôøi

nghe laø meï – con, coøn ôû ví duï (211) laø quan heä chò – em.

Vieäc söû duïng thaønh phaàn hoâ goïi thích hôïp trong caùc phaùt ngoân coù theå bieåu hieän

tình caûm thaân maät, gaàn guõi giöõa ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe, ít nhieàu goùp phaàn laøm giaûm

söï ñe doïa theå dieän do haønh ñoäng caàu khieán gaây neân.

Trong giao tieáp tieáng Vieät, töø “naøy”, “eâ” cuõng thöôøng xuaát hieän trong caâu caàu

khieán nhö moät thaønh phaàn hoâ goïi.

Ví duï:

(212) Naøy, caäu laáy giuøm tôù caùi buùa.

(213) Naøy, con phaûi chaøo oâng baø tröôùc khi ñi hoïc chöù.

(214) Naøy con, laáy cho ba caây vieát.

(215) EÂ, mai ñi sieâu thò vôùi tao nha.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

(216) EÂ nhoùc, em ñöøng chôi vaäy chöù.

Phaùt ngoân caàu khieán coù thaønh phaàn môû roäng “naøy”, “eâ” chæ xuaát hieän trong

tröôøng hôïp ngöôøi noùi coù vò theá hoaëc tuoåi taùc ngang baèng hay cao hôn ngöôøi nghe vaø

giöõa hoï coù moái quan heä thaân maät, töï nhieân, suoàng saõ. Nhôø coù töø “naøy”, “eâ”, tính aùp

ñaët cuûa lôøi caàu khieán giaûm ñi, tính lòch söï taêng leân.

Cuõng caàn löu yù raèng, ñoâi khi trong caùc phaùt ngoân caàu khieán coù “naøy” hay “eâ”

khoâng coù söï xuaát hieän cuûa töø chæ ñoái töôïng ñöôïc ngöôøi noùi mong muoán thöïc hieän haønh

ñoäng caàu khieán nhöng nhôø vaøo ngöõ caûnh giao tieáp maø ngöôøi nghe coù theå hieåu ñoái

töôïng ñoù laø ai.

Ví duï:

(217) Naøy, ñöøng coù chôi nguy hieåm vaäy chöù.

(218) Naøy, ñöa giuøm tôù cuoán taäp

2.2.1.1.2. Thaønh phaàn môû roäng laø yeáu toá caûm thaùn

Moät soá yeáu toá caûm thaùn nhö oâi chao, trôøi ôi, trôøi ñaát ôi, trôøi ôi laø trôøi, oâi, oâi

daøo… thöôøng xuaát hieän ôû phaàn ñaàu trong caùc phaùt ngoân caàu khieán bieåu thò söï kinh

ngaïc, ngaïc nhieân cuûa ngöôøi noùi ñoái vôùi haønh ñoäng cuûa ngöôøi nghe ñaõ laøm hay ñang

laøm. Thoâng thöôøng, yeáu toá naøy thöôøng hieän dieän trong caùc phaùt ngoân yeâu caàu ai

khoâng neân laøm moät ñieàu gì ñoù.

Ví duï:

(219) Trôøi ôi! Sao con laïi laøm theá?

(220) Trôøi ôi laø trôøi!Caét theá naøy thì coøn gì laø hoa cuûa ngöôøi ta nöõa?

(221) OÂi, caäu xeáp theá naøy thì baùnh seõ naùt heát.

(222) OÂi daøo, hôi ñaâu maø caäu lo.

(223) Trôøi ñaát! Con ñöøng laøm theá chöù.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

(224) Trôøi ñaát ôi! Maøy laøm vôõ ñaàu noù ra baây giôø.

Xeùt caùc ví duï treân, chuùng toâi nhaän thaáy ñeå thöïc hieän caùc phaùt ngoân caàu khieán

coù thaønh phaàn môû roäng laø yeáu toá caûm thaùn, vai giao tieáp cuûa ngöôøi noùi phaûi cao hôn

hoaëc ít nhaát laø ngang baèng vôùi vai giao tieáp cuûa ngöôøi nghe. Khi theâm vaøo caùc yeáu toá

caûm thaùn, trong nhieàu tröôøng hôïp nhö (219), (221), (222), (223), ngöôøi noùi ñaõ laøm cho

phaùt ngoân caàu khieán trôû neân nheï nhaøng hôn. Rieâng ñoái vôùi caùc lôøi caàu khieán giaùn

tieáp, ngöôøi noùi caàn chuù yù ñeán haøm yù phuï khi söû duïng yeáu toá caûm thaùn laøm thaønh phaàn

môû roäng. Nhö trong tröôøng hôïp (220) vaø (224) ôû treân, do coù haøm yù phuï laø cheâ bai neân

khi theâm vaøo yeáu toá coù tính caûm thaùn cao “trôøi ôi laø trôøi” vaø “trôøi ñaát ôi” thì yù cheâ bai

caøng ñöôïc nhaán maïnh. Luùc naøy, theå dieän ngöôøi nghe bò ñe doïa nghieâm troïng. Tính

lòch söï cuûa caâu noùi khoâng nhöõng khoâng taêng leân maø coøn giaûm ñi raát nhieàu.

Quan saùt nhieàu tình huoáng giao tieáp coù söû duïng yeáu toá caûm thaùn laøm thaønh

phaàn môû roäng trong lôøi caàu khieán, chuùng toâi nhaän ra raèng yeáu toá ngöõ ñieäu khi theå

hieän tính lòch söï coù aûnh höôûng raát lôùn trong vieäc taïo saéc thaùi lòch söï cho lôøi caàu khieán.

Ngöõ ñieäu ngaén goïn, nheï nhaøng laøm taêng tính lòch söï. Ngöôïc laïi, ngöõ ñieäu caâu keùo daøi,

tính lòch söï cuûa lôøi caàu khieán seõ giaûm ñi. So saùnh hai ví duï sau ta seõ thaáy roõ ñieàu ñoù.

Ví duï:

(225a) Trôøi ôi! Caäu laøm theá naøy thì hö heát hoa coøn gì? (ngöõ ñieäu goïn, nheï

nhaøng)

(225b)Trôøi ôi! Caäu laøm theá naøy thì hö heát hoa coøn gì? (ngöõ ñieäu keùo daøi).

Deã thaáy, tröôøng hôïp (225a) coù saéc thaùi lòch söï hôn tröôøng hôïp (225b).

2.2.1.1.3. Thaønh phaàn môû roäng laø yeáu toá raøo ñoùn

Caùc haønh ñoäng caàu khieán aâm tính luoân vi phaïm laõnh ñòa caù nhaân cuûa ngöôøi

nghe, ñaëc bieät khi quyeàn uy cuûa ngöôøi nghe cao hôn ngöôøi noùi. Ñeå giaûm bôùt söï ñe

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

doïa theå dieän cuûa ngöôøi nghe; töø ñoù mang laïi hieäu quaû cho lôøi caàu khieán; trong caùc

haønh ñoäng caàu khieán nhö nhôø vaû, thænh caàu, xin pheùp, ngöôøi noùi thöôøng duøng caùc yeáu

toá raøo ñoùn.

Yeáu toá raøo ñoùn laø nhöõng phaàn lôøi maø ngöôøi noùi ñöa ra khi thöïc hieän lôøi caàu

khieán ñeå raøng buoäc ngöôøi nghe, töøø ñoù coù ñöôïc söï hoài ñaùp tích cöïc hoaëc ít nhaát khoâng

bò phaûn öùng tieâu cöïc ñoái vôùi noäi dung caàu khieán maø ngöôøi noùi ñöa ra.

Trong giao tieáp, ngöôøi Vieät coù raát nhieàu caùch raøo ñoùn.

• Ñöa ra lyù do

Caùc haønh ñoäng caàu khieán coù tính lòch söï aâm tính luoân laøm cho ngöôøi nghe bò

thieät, neân neáu ngöôøi noùi ñöa ra lôøi caàu khieán ñoät ngoät seõ khoâng gaây ñöôïc thieän caûm

cuûa ngöôøi nghe, haønh ñoäng caàu khieán coù nguy cô khoâng ñöôc hoài ñaùp laïi. Ñeå traùnh

tình traïng naøy, khi ñöa ra lôøi caàu khieán, ngöôøi noùi thöôøng duøng caùc thaønh phaàn môû

roäng coù chöùc naêng giaûi thích, neâu lí do hay muïc ñích, neâu söï löôõng löï … nhaèm laøm cho

ngöôøi nghe hieåu roõ lí do vì sao mình ñöa ra lôøi yeâu caàu, töø ñoù ngöôøi noùi deã nhaän ñöôïc

söï ñoàng tình, giuùp ñôõ töø phía ngöôøi nghe.

Ví duï:

(226a) Ngaøy mai lôùp chaùu coù tieát Sinh vaät, oâng cho chaùu vaøi caønh hoa ñeå chaùu

laøm thí nghieäm oâng nheù.

(227a) Chaùu ñi qua ñaây thì trôøi toái maát roài, baø cho chaùu ôû nhôø moät ñeâm ñöôïc

khoâng aï?

(228a) Lôùp heát phaán roài, caäu ñi mua giuùp mình hoäp phaán nheù.

(229a) Xin pheùp coâ cho tuïi em nghæ tay aên tröa, 12 giôø tröa roài coâ.

(230a) Veà vaán ñeà naøy, chuùng toâi khoâng ñöôïc pheùp noùi ra, xin pheùp moïi ngöôøi

cho chuùng toâi khoâng traû lôøi caâu hoûi naøy.

(231a) Mai nhaø chaùu coù gioã, baø cho chaùu veà nhaø ít hoâm ñöôïc khoâng baø.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

(232a) Caäu ñôïi nheù, thòt phaûi meàm môùi ngon.

(233a) Chò daét xe ra giuøm em vôùi, tay em bò ñau.

Thoâng thöôøng, ngöôøi Vieät ñaët thaønh phaàn ngoân ngöõ neâu lí do ôû tröôùc hay sau

meänh ñeà mang noäi dung caàu khieán.

Baèng caùch ñöa ra lí do, ngöôøi noùi muoán ngöôøi nghe bieát raèng ngöôøi noùi khoâng

muoán ñöa ra haønh ñoäng caàu khieán aáy, nhöng do tình theá baét buoäc maø ngöôøi noùi môùi

phaûi nhôø ñeán loøng toát cuûa ngöôøi nghe. Vì theá, ngöôøi nghe khoâng caûm thaáy mình bò sai

baûo, vaø neáu thöïc hieän haønh ñoäng caàu khieán maø ngöôøi noùi ñöa ra thì cuõng khoâng bò

maát theå dieän.

ÔÛ ví duï (232a), ngöôøi noùi ñöa ra lí do “thòt phaûi meàm thì môùi ngon” ñeå chöùng toû

cho ngöôøi nghe bieát raèng sôû dó ngöôøi noùi yeâu caàu ngöôøi nghe “ñôïi moät chuùt” vì haønh

ñoäng ñoù seõ mang laïi ñieàu lôïi cho ngöôøi nghe.

So saùnh caùc ví duï treân vôùi caùc ví duï töông öùng khoâng ñöa ra lí do caàu khieán sau

ñaây ta seõ thaáy nhôø coù caùc lí do, lôøi caàu khieán trôû neân lòch söï hôn.

Ví duï:

(226b) OÂâng cho chaùu vaøi caønh hoa ñeå chaùu laøm thí nghieäm oâng nheù.

(227b) Caäu ñôïi nheù

(228b) Xin pheùp coâ cho tuïi em nghæ tay aên tröa..

(229b) Xin pheùp moïi ngöôøi cho chuùng toâi khoâng traû lôøi caâu hoûi naøy.

(230b) Baø cho chaùu veà nhaø ít hoâm ñöôïc khoâng baø.

(231b) Chò daét xe ra giuøm em vôùi

(232b) Baø cho chaùu ôû nhôø moät ñeâm ñöôïc khoâng aï?

Nhö vaäy, trong baát kì tröôøng hôïp naøo thì lôøi caàu khieán coù yeáu toá raøo ñoùn baèng

caùch neâu lí do cuõng lòch söï hôn.

• Chæ söï löôõng löï

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

Haønh ñoäng caàu khieán luoân mang tính aùp ñaët neân deã laøm cho ngöôøi nghe coù

phaûn hoài tieâu cöïc. Khi söû duïng caùc töø chæ söï löôõng löï trong caâu caàu khieán, ngöôøi noùi

chuû yù cho ngöôøi nghe bieát raèng mình thöïc söï khoâng coù yù ñònh aùp ñaët lôøi caàu khieán leân

ngöôøi nghe, do ñoù ngöôøi nghe ñöôïc quyeàn töï do löïa choïn ñoàng yù thöïc hieän lôøi caàu

khieán hay töø choái. Töø chæ söï löôõng löï coù theå ñöùng tröôùc meänh ñeà caàu khieán hay

ñöùng keà sau ñoäng töø caàu khieán.

Ví duï:

(234) Lan noùi vôùi baùc cho thueâ phim:

- Baùc ôi, môû thöû cho chaùu xem moät ñoaïn.

Ví duï:

(235) Em ñònh hoûi möôïn anh quyeån saùch.

(236) Con cöù ñöùng taïm ôû ñaây ñaõ.

(237) Coù leõ caäu phaûi kieåm tra moät laàn nöõa.

(238) Coù leõ laø chuùng mình phaûi veà nhaø thoâi.

Neáu chuùng ta löôïc boû caùc töø chæ yeáu toá löôõng löï treân, saéc thaùi aùp ñaët, meänh

leänh trong caâu caàu khieán seõ cao leân, lôøi caàu khieán khoâng coøn lòch söï nhö tröôùc.

• Nhaéc laïi thoâng tin cuõ

Nhaéc laïi thoâng tin cuõ, thöôøng laø lôøi höùa cuûa ngöôøi nghe ñoái vôùi ngöôøi noùi, cuõng

laø moät caùch raøng buoäc ngöôøi nghe vaø giaûm möùc ñoä aùp ñaët cho lôøi caàu khieán. Thoâng

tin cuõ thöôøng ñöôïc ngöôøi nghe ñöa ra tröôùc khi neâu leân meänh ñeà mang noäi dung

caàu khieán.

Ví duï:

(239) Hoâm tröôùc anh coù noùi muoán cho chaùu hoïc tröôøng anh thì cöù noùi anh moät

tieáng, hoâm nay em tôùi nhôø anh kyù giuùp em ñôn xin chuyeån tröôøng cho chaùu.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

(240) Tuaàn tröôùc anh baûo ñi coâng taùc veà anh seõ cho em muôïn tieàn, hoâm nay em

ñeán xin anh cho em muôïn vaøi trieäu.

(241) Anh coù baûo khi naøo leân thaønh phoá thì cöù ñeán ôû choã anh, hoâm nay em ñeán

xin ôû nhôø nhaø anh vaøi böõa.

Ñieàu kieän ñeå coù caùc lôøi caàu khieán daïng naøy laø ngöôøi nghe ñaõ coù höùa heïn vôùi

ngöôøi noùi tröôùc ñoù. Vì theá nhöõng lôøi caàu khieán daïng naøy tuy laøm thieät cho ngöôøi nghe

nhöng khoâng laøm ñe doïa theå dieän cuûa hoï. Caâu caàu khieán vì theá cuõng lòch söï hôn.

2.2.1.1.4. Thaønh phaàn môû roäng laø yeáu toá buø ñaép

Nhaèm giaûm bôùt tính chaát gay gaét vaø thieät thoøi do haønh ñoäng caàu khieán gaây ra

cho ngöôøi nghe, ngöôøi noùi thöôøng söû duïng caùc yeáu toá buø ñaép ñi keøm theo phaùt ngoân

caàu khieán.

Coù theå phaân loaïi caùc yeáu toá buø ñaép thaønh ba nhoùm nhoû sau:

• Buø ñaép baèng lôøi xin loãi

Thaønh phaàn ngoân ngöõ theå hieän lôøi xin loãi thöôøng ñöùng ôû ñaàu caâu.

Ví duï:

(242) Xin loãi vì laøm phieàn caäu, nhöng caäu coù theå cho tôù möôïn ít tieàn ñöôïc

khoâng?

(243) Xin loãi, ñeà nghò anh môû tuùi ra cho chuùng toâi kieåm tra.

(244) Xin thöù loãi cho toâi vì toäi ñöôøng ñoät, nhöng anh coù theå cho toâi möôïn maùy vi

tính cuûa anh moät chuùt ñöôïc khoâng?

Roõ raøng, khi buoäc loøng phaûi ñöa ra lôøi caàu khieán, ngöôøi noùi bieát raèng mình seõ

laøm cho ngöôøi nghe bò thieät neân duøng haønh ñoäng xin loãi ñeå buø ñaép cho ngöôøi nghe,

toân vinh theå dieän cuûa hoï. Nhôø coù lôøi xin loãi maø caùc haønh ñoäng caàu khieán ít coù saéc thaùi

ñe doïa theå dieän ngöôøi nghe hôn, haønh ñoäng caàu khieán vì theá cuõng lòch söï hôn.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

• Buø ñaép baèng lôøi höùa

Höùa cuõng laø moät caùch buø ñaép laïi phaàn thieät thoøi maø ngöôøi noùi mang ñeán cho

ngöôøi nghe khi buoäc phaûi ñöa ra haønh ñoäng caàu khieán. Lôøi höùa thöôøng ñöôïc ñöa ra

sau khi neâu meänh ñeà caàu khieán.

Ví duï:

(245) Ngöôøi giuùp vieäc noùi vôùi chuû nhaø:

- Con xin baø cho pheùp con veà thaêm nhaø vaøi hoâm, ba böõa nöõa con seõ leân.

Vôùi muïc ñích thuyeát phuïc ngöôøi chuû cho pheùp mình veà thaêm nhaø, ngöôøi giuùp

vieäc ñaõ ñöa ra lôøi höùa heïn “ba böõa nöõa con seõ leân” haøm yù cho baø chuû tin raèng mình

seõ khoâng ñi laâu. Nhö vaäy, möùc ñoä thieät haïi cuûa baø chuû khi thieáu vaéng ngöôøi giuùp vieäc

seõ khoâng ñaùng keå. Baø chuû seõ deã daøng chaáp thuaän lôøi caàu khieán maø ngöôøi giuùp vieäc

ñöa ra. Noùi caùch khaùc, khi ñoù lôøi caàu khieán ñaõ ñaït ñöôïc hieäu quaû giao tieáp nhôø tính

lòch söï.

Moät ví duï khaùc:

(246) Hoïc sinh vieát ñôn xin pheùp: “… Xin pheùp thaày cho em nghæ hoïc moät buoåi.

Em höùa seõ cheùp baøi ñaày ñuû…”.

Ñeå thuyeát phuïc thaày giaùo “cho nghæ hoïc moät buoåi”, hoïc sinh treân ñaõ ñöa ra lôøi

höùa “em höùa seõ cheùp baøi ñaày ñuû” haøm yù cho thaày giaùo bieát vieäc mình nghæ moät buoåi

seõ khoâng aûnh höôûng gì ñeán chaát löôïng hoïc taäp. Nhôø vaäy, lôøi xin pheùp cuûa hoïc sinh seõ

ñöôïc chaáp nhaän neáu lyù do “xin nghæ hoïc moät buoåi” laø chính ñaùng.

• Buø ñaép baèng lôøi khen

Trong giao tieáp, ngöôøi ta coù theå söû duïng lôøi khen ngôïi ñöùng ôû phaàn ñaàu caâu

caàu khieán nhö moät yeáu toá buø ñaép cho söï thieät haïi do haønh ñoäng caàu khieán gaây ra cho

ngöôøi nghe.

Ví duï:

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

(247) Chæ coù mình anh môùi coù quyeàn haïn trong vieäc naøy, xin anh haõy giuùp em.

(248) Chaùu hoïc ñaõ coù tieán boä, nhöng haõy coá gaéng theâm nöõa nheù.

(249) Chöõ vieát cuûa con ñaõ roõ raøng roài, con haõy taäp theâm ñeå vieát cho ñeïp nha.

Trong caùc ví duï treân, lôøi khen coù taùc duïng “vuoát ve”, laøm toân vinh theå dieän cuûa

ngöôøi noùi. Nhôø vaäy, möùc ñoä aùp ñaët trong lôøi caàu khieán giaûm xuoáng, ngöôøi nghe seõ

caûm thaáy khoâng bò thieät thoøi neáu thöïc hieän haønh ñoäng caàu khieán. Lôøi caàu khieán deã

daøng ñaït ñöôïc hieäu quaû.

2.2.1.1.5. Duøng caùc töø coù yù nghóa boå trôï cho ñoäng töø caàu khieán

Ngoaøi caùc thaønh phaàn môû roäng treân, khi ñöa ra moät lôøi caàu khieán, ngöôøi Vieät

thöôøng duøng caùc töø coù yù nghóa boå trôï cho ñoäng töø caàu khieán, ñeå laøm cho lôøi caàu khieán

lòch söï hôn. Caùc töø boå trôï naøy thöôøng ñöùng keà tröôùc hay keà sau ñoäng töø/ cuïm

ñoäng töø caàu khieán.

Ñoái vôùi caùc haønh ñoäng caàu khieán coù tính lòch söï döông tính •

Ví duï:

(250) Coâ ôi, coâ aên böôûi nöõa ñi aï.

(251) Mai caäu phaûi gheù nhaø tôù aên tröa ñoù..

(252) Chò cöù aên ñi. Taùo nhaø em troàng ñoù chò.

(253) Söï vieäc ñaõ theá roài.Caäu haõy coá gaéng leân..

(254) Lan haõy töôi tænh leân. Moïi vieäc ñeàu oån caû roài maø.

Haønh ñoäng caàu khieán coù tính lòch söï döông tính laø nhöõng haønh ñoäng mang ñieàu

lôïi cho ngöôøi nghe, laøm cho ngöôøi noùi bò thieät neân deã laøm cho ngöôøi nghe caûm thaáy e

ngaïi khi nhaän lôøi. Ñeå taêng möùc ñoä lòch söï cuûa caùc haønh ñoäng caàu khieán naøy, ngöôøi

noùi taêng möùc aùp ñaët cho caùc lôøi caàu khieán baèng caùc töø coù saéc thaùi khaúng ñònh maïnh

nhö nöõa, phaûi, cöù, haõy…

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

Trong nhöõng cuoäc giao tieáp mang tính xaõ hoäi, ngöôøi noùi coù theå söû duïng caùc töø

ngöõ coù saéc thaùi trang troïng, ñaõ trôû thaønh caùc nghi thöùc xaõ hoäi nhö traân troïng, kính

môøi… ñeå boå trôï cho ñoäng töø caàu khieán nhaèm toân vinh theå dieän döông tính cuûa ngöôøi

nghe. Nhôø vaäy, phaùt ngoân trôû neân lòch söï hôn raát nhieàu.

Ví duï:

(256) Xin traân troïng môøi oâng Jan Koesling – giaùm ñoác Kyõ thuaät vaø Marketing

leân phaùt bieåu môû ñaàu hoäi nghò.

(257) Traân troïng kính môøi oâng tôùi döï leã khai tröông khaùch saïn Kim Ñoâ vaøo luùc

8 giôø ngaøy 20 – 05 – 2000.

Ñoái vôùi caùc haønh ñoäng caàu khieán coù tính lòch söï aâm tính •

Nhö ñaõ noùi, haønh ñoäng caàu khieán coù tính lòch söï aâm tính luoân laøm cho ngöôøi

nghe bò thieät. Vì theá ngöôøi Vieät luoân coù xu höôùng giaûm nheï tính aùp ñaët vaø möùc thieät

cuûa ngöôøi nghe ñeå lôøi caàu khieán ñaït hieäu quaû cao. Moät trong nhöõng caùch aáy laø söû

duïng caùc töø coù yù nghóa boå trôï cho ñoäng töø caàu khieán. Ôû ñaây, chuùng toâi chia caùc töø naøy

ra laøm hai nhoùm nhoû nhö sau:

1) Nhoùm töø coù yù nghóa giaûm möùc aùp ñaët

Ví duï:

(258) OÂng ôi, oâng laáy hoä con caùi ly treân ñaàu tuû.

(259) Anh xeáp giuøm em môù cheùn ñóa vaøo chaïn.

(260) Beù Giang laøm tieáp cho coâ baøi toaùn naøy.

(261) Chò ôi, laáy giuùp toâi caùi aùo maøu tím aáy.

(262) Baùc laøm ôn chæ giuøm chaùu ñöôøng ñeán chôï Vöôøn Chuoái aï.

(263) Em tha thieát xin anh ñöøng laøm phieàn em nöõa.

(264) Toâi khaån thieát van baø, baø ñöøng noùi chuyeän naøy vôùi ai.

(265) Kính xin anh haõy cho chaùu moät cô hoäi chuoäc loãi.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

Phaân tích caùc ví duï treân ta thaáy nhöõng töø nhö hoä, giuøm, cho, giuùp, laøm ôn, tha

thieát, khaån thieát, kính …ñaõ laøm cho tính aùp ñaët trong lôøi caàu khieán giaûm ñi. Baèng vieäc

söû duïng caùc töø naøy, ngöôøi noùi ñaõ theå hieän cho ngöôøi nghe thaáy raèng ngöôøi noùi khoâng

yeâu caàu hay sai baûo hoï maø chæ laø ñöa ra lôøi caàu khieán vaø mong moûi ngöôøi nghe coù

“loøng toát” maø giuùp ñôõ cho hoï. Nhôø vaäy, ngöôøi nghe deã daøng thöïc hieän hay töø choái lôøi

caàu khieán maø khoâng thaáy theå dieän cuûa mình bò ñe doïa. Noùi caùch khaùc, baèng caùch naøy

ngöôøi noùi ñaõ ñaåy quyeàn töï do löïa choïn veà phía ngöôøi nghe, ngöôøi nghe ít bò thieät hôn,

do ñoù lôøi caàu khieán lòch söï hôn.

Xeùt veà vò theá giao tieáp , quyeàn uy cuûa ngöôøi nghe caøng cao thì ngöôøi noùi caøng

coù khuynh höôùng söû duïng caùc töø ñaõ trôû thaønh nghi thöùc, quy öôùc ngoân ngöõ cuûa xaõ hoäi

(ví duï 262. 263, 264, 265).

2) Nhoùm töø coù yù nghóa giaûm thieåu

Khi ñöa ra caùc haønh ñoäng caàu khieán, ngöôøi noùi luoân mong muoán raèng lôøi caàu

khieán cuûa mình seõ nhaän ñöôïc söï hoài ñaùp tích cöïc töø phía ngöôøi nghe. Tuy nhieân, ñoái

vôùi caùc haønh ñoäng caàu khieán coù tính lòch söï aâm tính, laø nhöõng haønh ñoäng caàu khieán

ñe doïa theå dieän cuûa ngöôøi nghe vaø laøm ngöôøi nghe bò thieät, thì vieäc hoài ñaùp naøy

khoâng phaûi luùc naøo cuõng coù ñöôïc. Ñeå laøm cho ngöôøi nghe caûm thaáy mình khoâng bò

thieät nhieàu vaø ngöôøi noùi khoâng ñöôïc lôïi nhieàu neáu mong muoán cuûa ngöôøi noùi ñöôïc

thöïc hieän, ngöôøi Vieät thöôøng duøng caùc yeáu toá giaûm thieåu. Ñaây laø caùc yeáu toá ngöôøi noùi

ñöa vaøo lôøi caàu khieán, nhaèm haï thaáp taàm quan troïng, giaûm bôùt söï to taùt cuûa söï vieäc

maø ngöôøi noùi ñöa ñeán cho ngöôøi nghe. Trong tieáng Vieät, coù caùc töø laøm yeáu toá giaûm

thieåu nhö: moät chuùt, taïm, moät laùt, moät choác, ít, moät tí, chuùt xíu…

Ví duï:

(266a) Em ra ñaàu ngoõ mua môù rau. Chò troâng nhaø giuøm em moät chuùt nheù.

(267a) Caäu cho tôù möôïn taïm hai traêm ngaøn, mai tôù traû.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

(268a) Anh ba ôi, cho em möôïn xe moät laùt nheù.

(269a) Meï ôi, cho con xin ít tieàn.

(270a) Chò cho pheùp em xem ti vi chuùt xíu nöõa.

Trong caùc ví duï treân, yeáu toá giaûm thieåu ñaõ ñöôïc toâ ñaäm ñeå phaân bieät vôùi caùc

yeáu toá khaùc. Veà maët hình thöùc, caùc yeáu toá giaûm thieåu thöôøng naèm ngay sau noäi dung

caàu khieán.

Chuùng ta haõy thöû so saùnh lôøi caàu khieán coù söû duïng yeáu toá giaûm thieåu trong caùc

ví duï treân vaø lôøi caàu khieán khoâng söû duïng yeáu toá giaûm thieåu sau.

(266b) Em ra ñaàu ngoõ mua môù rau. Chò troâng nhaø giuøm em nheù.

(267b) Caäu cho tôù möôïn hai traêm ngaøn, mai tôù traû.

(268b) Anh ba ôi, cho em möôïn xe nheù.

(269b) Meï cho con xin tieàn.

(270b) Chò cho pheùp em xem ti vi nöõa.

Maëc duø coøn coù nhieàu yeáu toá laøm cho caùc lôøi caàu khieán treân coù saéc thaùi lòch söï

nhöng roõ raøng, caùc phaùt ngoân coù duøng yeáu toá giaûm thieåu coù tính lòch söï hôn raát nhieàu

so vôùi caùc phaùt ngoân khoâng coù caùc yeáu toá naøy.

Khi söû duïng yeáu toá giaûm thieåu trong caùc lôøi caàu khieán nhö treân, ngöôøi noùi ñaõ

haïn cheá noäi dung caàu khieán. Ñieàu ñoù ñaõ laøm cho phaàn thieät cuûa ngöôøi nghe ñöôïc

giaûm ñi, ngöôøi nghe deã daøng thöïc hieän haønh ñoäng caàu khieán maø ngöôøi noùi mong

muoán. Lôøi caàu khieán ñaït hieäu quaû nhôø tính lòch söï coù ñöôïc töø yeáu toá giaûm thieåu trong

phaùt ngoân.

2.2.1.1.6. Thaønh phaàn môû roäng laø tieåu töø tình thaùi

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

Coù nhieàu thuaät ngöõ khaùc nhau ñeå goïi thay cho tieåu töø tình thaùi (TTTT) nhö tieåu

toá tình thaùi, toaùn töû logic tình thaùi, trôï töø, hö töø, tình thaùi ngöõ, khôûi ngöõ tình thaùi…. Xeùt

thaáy thuaät ngöõ TTTT laø phuø hôïp hôn caû neân chuùng toâi ñaõ söû duïng thuaät ngöõ naøy.

Trong caùc coâng trình nghieân cöùu veà lòch söï ngoân ngöõ trong tieáng Vieät, caùc nhaø

ngoân ngöõ hoïc ñeàu thöøa nhaän vai troø quan troïng cuûa caùc TTTT trong vieäc hình thaønh

lôøi caàu khieán lòch söï. Caùc TTTT: ñi, nheù, nha, ñaõ, thoâi, naøo, nghen (nhen), caùi, coi,

vôùi, xem, chöù… giuùp ngöôøi noùi bieåu ñaït ñöôïc saéc thaùi tình caûm thaân maät, taïo söï meàm

moûng, nheï nhaøng cho phaùt ngoân, laøm taêng moái thieän caûm, keâu goïi söï taùn ñoàng vaø theå

hieän söï mong muoán nhaän ñöôïc söï ñoàng tình, chaáp nhaän cuûa ngöôøi nghe. Chuùng khoâng

chæ coù taùc duïng bieán caâu traàn thuaät thaønh caâu caàu khieán maø coøn giuùp cho tính aùp ñaët

cuûa haønh ñoäng caàu khieán trong caâu ñöôïc giaûm nheï. Ñaây laø phöông thöùc khaù phoå bieán

trong tieáng Vieät.

Ví duï:

(271) Baø xôi theâm cheùn nöõa ñi aï.

(272) Uoáng cho heát ñi naøo.

(273) AÁy, oâng ngoài chôi ñaõ. (Nam Cao)

(274) Vaøo ñaây uoáng nöôùc ñaõ.(Nam Cao)

(275) Thong thaû ñaõ. Ñi ñaâu maø voäi? Chuùng mình ñi uoáng röôïu ñaõ.

(276) Ñôïi em vôùi.

(277) Mai nheù anh.

(278) Chieàu nay ñi chôi nghen.

(279) Baïn laøm thöû caùch naøy xem.

Phaàn lôùn caùc TTTT ñöôïc ngöôøi Vieät ñaët ôû cuoái caâu caàu khieán ñeå laøm giaûm nheï

saéc thaùi meänh leänh. Haõy quan saùt hai ví duï sau:

(280a) Ñôïi toâi moät phuùt!

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

(280b) Ñôïi toâi moät phuùt nheù!

Nhôø coù TTTT “nheù” maø tính aùp ñaët cuûa (280b) giaûm ñi nhieàu, theå dieän aâm tính

cuûa ngöôøi nghe ñöôïc toân vinh, lôøi caàu khieán cuõng trôû neân lòch söï hôn.

Trong caùc TTTT cuoái caâu trong tieáng Vieät, TTTT “ñi” coù yù nghóa duïng hoïc ña

daïng vaø phöùc taïp hôn caû. “Ñi” coù theå ñöôïc söû duïng ñeå laøm taêng tính aùp ñaët trong lôøi

caàu khieán döông tính ñeå laøm taêng tính chaân thaønh cuûa ngöôøi noùi. Khi ñoù “ñi” thöôøng

naèm ôû vò trí sau cuøng cuûa caâu noùi.

Ví duï:

(281) Mai qua nhaø mình chôi ñi.

(282) Caäu aên cheø ñi.

(283) Chieàu nay ñi nghe nhaïc vôùi tôù ñi.

(284) Caäu cöù caàm tieàn cuûa tôù ñi.

Ngöôïc laïi, trong caùc lôøi caàu khieán coù tính lòch söï aâm tính, tính aùp ñaët caàn ñöôïc

giaûm nheï ñeå traùnh laøm maát theå dieän cuûa ngöôøi nghe, TTTT “ñi” hieám khi ñöôïc duøng

moät mình maø noù thöôøng keát hôïp vôùi töø nhaân xöng chæ ngöôøi nghe hay töø/ cuïm töø chæ lyù

do ñöa ra lôøi caàu khieán ôû phía sau noù. Nhôø vaäy, caâu caàu khieán khoâng coøn saéc thaùi

meänh leänh vaø trôû neân lòch söï hôn.

Ví duï:

(285) Daäy ñi con.

(286) Ñi naáu nöôùc ñi em.

(287) Anh phuï em naáu côm ñi cho nhanh

(288) Vaøo ga nhanh ñi keûo treã taøu ñaáy.

Tieáng Vieät coù heä thoáng TTTT cuoái caâu khaù phong phuù. Vì theá, khi söû duïng caùc

TTTT naøy trong caùc lôøi caàu khieán tröïc tieáp, ngöôøi Vieät luoân chuù yù ñeán caùc saéc thaùi yù

nghóa cuûa noù ñeå laøm cho caâu caàu khieán trôû neân lòch söï vaø ñaït hieäu quaû giao tieáp cao.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

2.2.1.2. Duøng töø xöng hoâ

Ñoái vôùi ngöôøi Vieät, caùch löïa choïn töø xöng hoâ trong giao tieáp raát quan troïng bôûi

noù ñöôïc coi laø moät yeáu toá ñeå ñaùnh giaù khaû naêng öùng xöû vaø trình ñoä vaên hoùa cuûa moãi

ngöôøi. Khoâng gioáng nhö nhieàu ngoân ngöõ khaùc, tieáng Vieät coù heä thoáng töø xöng hoâ ña

daïng vaø phong phuù. Tuyø theo vò theá xaõ hoäi, tuoåi taùc, giôùi tính… cuûa nhöõng ngöôøi tham

gia quaù trình giao tieáp maø ngöôøi noùi choïn caùch xöng hoâ töông xöùng. Neáu xöng hoâ

khoâng thích hôïp, ngöôøi noùi seõ bò ngöôøi nghe ñaùnh giaù laø “voâ pheùp”, “hoãn haøo”. Töø

nhu caàu ñoù, ngöôøi noùi luoân phaûi chuù yù löïa choïn töø xöng hoâ khi noùi ñeå ñaûm baûo söï töï

nhieân, chaân thaønh, lòch söï cho lôøi noùi cuûa mình.

Trong tieáng Vieät, töø xöng hoâ theå hieän raát roõ moái quan heä xaõ hoäi giöõa ngöôøi noùi

vaø ngöôøi nghe. Tö lieäu khaûo saùt cho thaáy töø xöng hoâ laø moät trong nhöõng caùch goùp

phaàn laøm cho lôøi caàu khieán trôû neân lòch söï hôn. Söû duïng heä thoáng töø xöng hoâ phuø hôïp

khi thöïc hieän haønh ñoäng caàu khieán, ngöôøi noùi seõõ taïo neân ñöôïc moái quan heä thaân maät,

gaàn guõi, chaân tình ñoái vôùi ngöôøi nghe. Nhôø vaäy tính gay gaét trong caâu caàu khieán ñöôïc

giaûm nheï.

Ví duï:

(289) Baùc laáy hoä em buùp caûi kia vôùi.

(290) Daäy, chôû meï ra chôï tí.

(291) Chò cho em xin vaøi cuïc phaán maøu.

(292) Lan laáy hoä mình caùi keùo trong hoäc baøn vôùi.

(293) Thaày hieäu tröôûng coù theå xem xeùt ñeå haï möùc kæ luaät cho em aáy khoâng?

Ñeå laøm giaûm möùc ñoä ñe doïa theå dieän vaø laøm taêng saéc thaùi lòch söï trong lôøi caàu

khieán, ngöôøi Vieät thöôøng duøng ba nhoùm töø xöng hoâ sau:

- Caùc töø xöng hoâ theo quan heä thaân toäc.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

- Caùc töø xöng hoâ baèng teân rieâng.

- Caùc töø xöng hoâ baèng danh hieäu, chöùc vuï.

Sau ñaây chuùng toâi seõ ñi vaøo khaûo saùt cuï theå möùc ñoä aûnh höôûng cuûa töø xöng hoâ

ñeán tính lòch söï trong töøng nhoùm.

2.2.1.2.1. Xöng hoâ theo quan heä thaân toäc

Coù theå chia heä thoáng ñaïi töø nhaân xöng trong tieáng Vieät ra thaønh hai nhoùm:

nhoùm ñaïi töø nhaân xöng coù tính chaát suoàng saõ nhö: maøy, tao, mi, tôù… vaø nhoùm ñaïi töø

nhaân xöng coù tính chaát lòch söï nhö: oâng, baø, anh, chò, em, coâ, chuù, baùc, con…. Trong

tieáng Vieät, caùc töø oâng, baø, chò, em, coâ, chuù, baùc, dì, chaùu... laø nhöõng danh töø chæ caùc

vai veá cuûa nhöõng ngöôøi trong cuøng moät hoï. Ví duï: “chuù” laø töø chæ ngöôøi em trai cuûa

cha mình.... Tuy nhieân, trong thöïc teá giao tieáp, ñeå laøm cho moái quan heä giöõa ngöôøi

noùi vaø ngöôøi nghe trôû neân gaàn guõi, thaân thieän, ngöôøi Vieät ñaõ ñaïi töø hoùa caùc danh töø

naøy ñeå laøm caùc ñaïi töø nhaân xöng.

Ví duï:

(294) Chuû quaùn laø moät thanh nieân noùi vôùi ngöôøi ñi daïo lôùn tuoåi:

- Boá ôi, vaøo quaùn con uoáng mieáng nöôùc cho ñôõ khaùt ñi boá.

- ÖØ, cho toâi baùt böôùc. Trôøi noùng quaù anh nhæ?

ÔÛ ñaây, ngöôøi chuû quaùn ñaõ löïa choïn caùc töø chæ quan heä thaân toäc, hoï haøng (boá,

con) ñeå xöng hoâ. Caùch xöng hoâ naøy ñaõ giuùp chuû quaùn taïo ñöôïc moái quan heä gia ñình

giöõa mình vaø ngöôøi khaùch, laøm cho khoaûng caùch giöõa hai ngöôøi xa laï ñöôïc thu heïp.

Khoâng nhöõng theá, vieäc môû roäng phaùt ngoân baèng thaønh phaàn hoâ goïi (boá ôi) ñaõ laøm cho

haønh ñoäng caàu khieán trôû neân nheï nhaøng, ít aùp ñaët, phaùt ngoân caàu khieán lòch söï hôn.

Xeùt trong tieáng Vieät, chuùng ta thaáy caùc tình thaùi caàu khieán caïnh tranh nhö ra

leänh, yeâu caàu, ñe doïa… bao giôø cuõng coù nguy cô laøm maát theå dieän ngöôøi nghe raát cao.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

Ñeå giaûm möùc ñoä ñe doïa theå dieän vaø taêng tính lòch söï, ngöôøi noùi thöôøng söû duïng caùch

xöng hoâ baèng caùc töø chæ moái quan heä thaân toäc.

Ví duï:

(295) Giaùm ñoác treû noùi vôùi baûo veä lôùn tuoåi:

- Baùc môû giuùp chaùu caùnh cöûa.

Theo caùc tieâu chí lôøi noùi trong nghi thöùc haønh chính thì caùc xöng hoâ “baùc”,

“chaùu” cuûa vò giaùm ñoác hoaøn toaøn khoâng phuø hôïp. Nhöng trong ngöõ caûnh naøy, lôøi yeâu

caàu cuûa vò giaùm ñoác ñöôïc ñaùnh giaù laø heát söùc lòch söï nhôø caùch xöng hoâ “baùc”, “chaùu”

vì trong taâm thöùc cuûa ngöôøi Vieät luoân toàn taïi ñaïo lí “kính laõo”. ÔÛ ñaây, baùc baûo veä lôùn

tuoåi hôn neân tuy coù ñòa vò thaáp hôn vaãn ñöôïc vò giaùm ñoác “hoâ” moät caùch toân kính laø

“baùc”.

Ñoái vôùi vaên hoùa Vieät, xöng hoâ bao giôø cuõng phaûi ñi theo moät caëp coù söï töông

thích giöõa xöng vôùi hoâ nhö: baùc – chaùu, oâng – con/ chaùu, anh/ chò – em…. Thay ñoåi

caùch xöng hoâ seõ laøm thay ñoåi tính chaát cuûa moái quan heä giöõa ngöôøi noùi vaø ngöôøi

nghe. Vì theá, möùc ñoä lòch söï cuûa phaùt ngoân cuõng thay ñoåi. Nhôø vaøo caûm quan veà tieáng

meï ñeû, ngöôøi Vieät seõ deã daøng nhaän ra söï thay ñoåi naøy.

Ví duï: So saùnh phaùt ngoân “ Baùc môû giuùp chaùu caùnh cöûa” vôùi “Baùc môû giuùp toâi

caùnh cöûa”.

ÔÛ hai phaùt ngoân naøy chæ coù moät söï khaùc bieät duy nhaát laø töø xöng “chaùu” vaø

“toâi” nhöng söï khaùc nhau töôûng chöøng nhoû nhoi naøy ñaõ laøm cho möùc ñoä lòch söï cuûa

phaùt ngoân thöù hai thaáp hôn möùc ñoä lòch söï cuûa phaùt ngoân thöù nhaát.

Nhö ñaõ noùi, maøy – tao, mi – tôù… laø nhöõng caëp töø xöng hoâ mang tính chaát suoàng

saõ, baát lòch söï. Tuy nhieân, beân caïnh caùc tính chaát naøy, caùc caëp töø xöng hoâ treân coøn

laøm cho moái quan heä giöõa ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe theâm thaân maät trong tröôøng hôïp

giöõa hoï ñaõ coù moái quan heä thaân tình vaø vai giao tieáp ngang baèng nhau.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

Ví duï:

(296) A noùi vôùi B (baïn thaân):

- Chuùt nöõa maøy coù ñi thö vieän thì möôïn giuøm tao quyeån “Töø ñieån tieáng Vieät” nha.

“Xöng khieâm, hoâ toân” laø moät trong nhöõng neùt vaên hoùa öùng xöû ñeïp cuûa ngöôøi

Vieät vaø noù theå hieän khoâng chæ trong vieäc duøng töø xöng hoâ theo quan heä thaân toäc maø

coøn trong moät caùch xöng hoâ ñoäc ñaùo khaùc: xöng hoâ baèng danh hieäu, chöùc vuï.

2.2.1.2.2. Xöng hoâ baèng danh hieäu, chöùc vuï

Caù nhaân bao giôø cuõng töï haøo veà danh hieäu hay vò trí xaõ hoäi maø mình coù ñöôïc

sau quaù trình phaán ñaáu vaø coáng hieán. Caùch xöng hoâ baèng caùc töø chæ danh hieäu, chöùc

vuï giaùn tieáp cho ngöôøi nghe bieát ngöôøi noùi bieát ñeán vaø coâng nhaän söï phaán ñaáu cuûa

hoï. Ñaây cuõng laø moät caùch toân vinh theå dieän cuûa ngöôøi nghe. So vôùi caùch xöng hoâ

baèng caùc töø chæ quan heä thaân toäc, thì caùch xöng hoâ naøy lòch söï hôn.

Ví duï:

(297) Xin coâ giaùo xem xeùt cho chaùu ñöôïc tieáp tuïc theo hoïc.

(298) Xin giaùo sö cho bieát nhaø nöôùc ñaõ laøm gì ñeå giuùp ñôõ cho caùc doanh nghieäp

Vieät Nam khi nöôùc ta gia nhaäp WTO.

(299) Thöa, giaùm ñoác kyù giuøm em vaên baûn naøy aï.

(300) Em xin thuû tröôûng cho pheùp em nghæ buoåi saùng ngaøy 20/5.

(301) Chaùu noù treû ngöôøi non daï. Mong tröôûng phoøng giuùp ñôõ cho.

Caùc töø in ñaäm treân ñeàu laø nhöõng töø chæ danh hieäu vaø chöùc vuï. Xeùt veà baûn chaát,

caùc töø naøy coù chöùc naêng ñònh danh hay xaùc ñònh vò trí xaõ hoäi cuûa moät caù nhaân neân

chuùng chæ ñöôïc söû duïng trong caùc cuoäc thoaïi mang tính xaõ hoäi, coù khoâng khí trang

100

troïng.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

Qua khaûo saùt nhieàu ví duï, chuùng toâi nhaän thaáy caùch xöng hoâ naøy ñöôïc söû duïng

khi ngöôøi noùi coù vai xaõ hoäi thaáp hôn ngöôøi nghe. Ngöôøi noùi coù theå duøng caùch xöng hoâ

theo danh hieäu, chöùc vuï khi ñöa ra caùc haønh ñoäng caàu khieán, tröø haønh ñoäng ra leänh/

caám ñoaùn hay sai baûo.

2.2.1.2.3. Xöng hoâ baèng teân rieâng

Ngoaøi caùch xöng hoâ baèng caùc töø chæ quan heä thaân toäc vaø caùc töø chæ danh hieäu,

chöùc vuï, ngöôøi Vieät coøn duøng moät caùch xöng hoâ khaùc, xöng hoâ baèng teân rieâng. So vôùi

hai caùch xöng hoâ tröôùc thì xöng hoâ baèng teân rieâng mang tính cuï theå vaø chính xaùc hôn

do töø xöng hoâ chæ ñích danh caùc ñoái töôïng tham gia giao tieáp.

Ví duï:

(302) Lan röûa giuøm mình boù rau ñi.

(303) Huøng chôû Höông nha. Höông ñau tay, khoâng laùi xe ñöôïc.

(304) Chieàu chuû nhaät ba Haûi chôû con ñi nhaø saùch nha ba Haûi?

(305) Chuù Huyeân chæ giuøm con baøi taäp naøy ñi. Baøi khoù quaù.

(306) Anh Cöôøng ôi, chieàu nay em gheù qua cô quan gôûi anh baûn baùo caùo ñöôïc

khoâng?

(307) Chí ñi laøm haû? Chôû ba ñeán cô quan vôùi.

(308) Duyeân ñaùnh maùy cho chuù vaên baûn naøy.

(309) Mai chuyeån ngay taøi lieäu naøy xuoáng huyeän trong ngaøy hoâm nay cho baùc

nheù.

Qua caùc ví duï treân ta thaáy vieäc xöng hoâ baèng teân rieâng ñöôïc ngöôøi Vieät söû

duïng khaù phoå bieán khoâng chæ trong gia ñình (ví duï 303, 304, 305, 307) maø coøn caû

ngoaøi xaõ hoäi (ví duï 306, 308, 309). Trong gia ñình, ngöôøi coù vai giao tieáp baèng hoaëc

101

cao hôn coù theå duøng teân rieâng ñeå goïi ngöôøi coù vai giao tieáp baèng hoaëc thaáp hôn nhö

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

vôï choàng (303), cha con (307, 305). Thaäm chí coù khoâng ít tröôøng hôïp ngöôøi coù vai

giao tieáp thaáp hôn goïi ngöôøi coù vai giao tieáp cao hôn baèng teân rieâng ( ví duï 304, 305)

nhöng thöôøng keøm theo caùc töø chæ quan heä thaân toäc nhö “ba” (ví duï 304), “chuù” (ví duï

305)…. Do ngöôøi Vieät raát coi troïng tính chaát toân ti, thöù baäc trong gia ñình neân raát hieám

gaëp tröôøng hôïp ngöôøi coù thöù baäc thaáp hôn goïi beà treân baèng teân rieâng.

Nhieàu khi, ñeå taêng saéc thaùi tình caûm thaân maät, trìu meán, ngöôøi Vieät thöôøng

theâm caùc töø ñeäm vaøo sau teân rieâng khi xöng hoâ khi ngöôøi noùi coù vai giao tieáp cao hôn

hoaëc baèng vai giao tieáp cuûa ngöôøi nghe.

Ví duï:

(310) Phöông toà, chieàu nay ñi karaoke nha.

(311) Mai maét nai, böõa sau mang cho tôù möôïn quyeån saùch “Lòch söû vaên minh

nhaân loaïi”nheù.

Vôùi nhöõng ngöôøi trong gia ñình, xöng hoâ baèng teân rieâng laø caùch theå hieän tình

caûm trìu meán, yeâu thöông cuûa ngöôøi noùi daønh cho ngöôøi nghe.

Ngoaøi ra, trong quaù trình khaûo saùt caùch xöng hoâ cuûa ngöôøi Vieät trong quan heä

vôùi pheùp lòch söï, chuùng toâi nhaän thaáy moät ñieàu raát thuù vò laø ngöôøi Vieät thöôøng duøng

caùc danh töø chæ vaät, ñaëc bieät laø loaøi vaät ñeå goïi teân ñoái töôïng giao tieáp.

Ví duï:

(312) Cuùn con laáy cho ba ly nöôùc ñi.

(313) Voi con ñi mua ñoà vôùi anh naøo.

(314) Meøo con cuûa meï, daäy ñi thoâi. Ñaõ ñeán giôø ñi hoïc roài.

Caùc töø nhö “meøo con”, “voi con”, “cuùn con”… theå hieän tình caûm thaân thöông,

aâu yeám cuûa ngöôøi noùi daønh cho ngöôøi nghe. Nhôø vaäy, theå dieän ngöôøi nghe ñöôïc toân

102

leân, tính aùp ñaët giaûm ñi, lôøi caàu khieán trôû neân nheï nhaøng hôn.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

Trong xaõ hoäi, ngöôøi coù vò theá cao hôn cuõng coù theå duøng teân rieâng ñeå goïi ngöôøi

coù vò theá thaáp hôn ñeå taïo söï gaàn guõi, thaân maät khi ñöa ra moät lôøi ñeà nghò, yeâu caàu…(ví

duï 308, 309). Nhôø ñoù, tính aùp ñaët trong lôøi caàu khieán ñöôïc giaûm nheï, theå dieän cuûa

ngöôøi nghe ñöôïc naâng leân, caâu caàu khieán cuõng nheï nhaøng, lòch söï hôn. Ñoâi khi, ta

cuõng baét gaëp tröôøng hôïp ngöôøi coù vò theá thaáp hôn goïi ngöôøi coù vò theá cao hôn baèng

teân rieâng nhöng bao giôø cuõng keøm theo töø chæ vai veá cuûa ngöôøi nghe ôû phía tröôùc teân

rieâng(ví duï 306).

Nhö vaäy, ñieàu kieän ñeå thöïc hieän caùch xöng hoâ naøy laø caùc vai giao tieáp phaûi coù

moái quan heä khaù thaân maät töø tröôùc. Neáu khoâng coù moái quan heä naøy, vieäc söû duïng teân

rieâng cuûa ngöôøi khaùc ñeå xöng hoâ seõ bò xem laø maát lòch söï vì ñaõ xaâm phaïm ñeán “laõnh

ñòa caù nhaân”, ñe doïa theå dieän aâm tính cuûa ngöôøi khaùc.

Caàn löu yù raèng, khi baét ñaàu cuoäc thoaïi, ngöôøi noùi löïa choïn moät caùch xöng hoâ

ñoái vôùi ngöôøi nghe, nhöng caùch xöng hoâ aáy khoâng phaûi coá ñònh. Sau ñoù, tuyø theo

chieàu höôùng phaùt trieån cuûa cuoäc thoaïi maø ngöôøi noùi coù theå linh hoaït thay ñoåi caùch

xöng hoâ.

2.2.2. Caùc phöông thöùc giaùn tieáp

Ta bieát, trong thöïc teá giao tieáp, “ngöôøi noùi luoân luoân muoán truyeàn ñaït nhieàu hôn

caùi ñöôïc noùi. Bao giôø cuõng coù nhöõng ñieàu maø ngöôøi ta thaáy caàn phaûi noùi ra, nhöõng

ñieàu khoâng tieän noùi ra, khoâng theå noùi thaúng” [25, 127] neân ngöôøi ta choïn caùch noùi

traùnh, noùi voøng.

Ñeå theå hieän haønh ñoäng caàu khieán, ngoaøi phöông thöùc theå hieän tröïc tieáp, ngöôøi

Vieät coøn duøng phöông thöùc giaùn tieáp. Theo lyù thuyeát veà haønh ñoäng ngoân töø, thì moät

haønh ñoäng ngoân töø ñöôïc coi laø giaùn tieáp khi haønh ñoäng ngoân trung cuûa noù ñöôïc bieåu

hieän baèng moät daïng thöùc cuù phaùp cuûa moät haønh ñoäng ngoân trung khaùc. Caùch duøng

103

nhöõng caâu coù hình thöùc khoâng phuø hôïp vôùi noäi dung nhö vaäy ñöôïc J. Austin vaø J.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

Searle goïi laø haønh ñoäng ôû lôøi giaùn tieáp. Nhö vaäy, vieäc löïa choïn moät haønh ñoäng ngoân

ngöõ tröïc tieáp hay giaùn tieáp khoâng phaûi laø söï löïa choïn haønh ñoäng ngoân ngöõ naøy hay

moät haønh ñoäng ngoân ngöõ khaùc, maø laø moät phaûn öùng töï nhieân cuûa ngöôøi noùi phuï thuoäc

vaøo vò theá xaõ hoäi cuûa ngöôøi noùi, ngöôøi nghe vaø boái caûnh giao tieáp…. Ñoái vôùi haønh

ñoäng ngoân töø caàu khieán, phöông thöùc giaùn tieáp ñöôïc ngöôøi Vieät söû duïng trong nhieàu

tröôøng hôïp vôùi nhieàu haøm yù khaùc nhau neân vieäc tìm hieåu vaø phaân loaïi möùc ñoä lòch söï

cuûa chuùng raát phöùc taïp.

Ñoái vôùi caùc caâu caàu khieán coù tính lòch söï döông tính nhö môøi, ñoäng vieân/ an uûi,

coå vuõ, khuyeán khích... phöông thöùc giaùn tieáp thöôøng khoâng laøm taêng tính lòch söï maø

ngöôïc laïi noù coøn laøm cho tính lòch söï bò giaûm suùt vì söï chaân thaønh cuûa ngöôøi noùi ñoái

vôùi ngöôøi nghe giaûm ñi.

Ví duï: A môøi B:

(315a) Ngaøy mai caäu phaûi qua nhaø tôù aên toái ñaáy.

(315b) Ngaøy mai caäu qua nhaø tôù aên toái ñöôïc khoâng?

Caâu (315a) laø moät lôøi môøi tröïc tieáp mang tính aùp ñaët cao nhôø coù töø boå sung yù

nghóa “phaûi” neân noù khoâng cho pheùp ngöôøi nghe ñöôïc quyeàn töø choái. Chính vì vaäy

maø lôøi môøi naøy ñöôïc xem laø raát lòch söï vì noù theå hieän söï chaân thaønh cuûa ngöôøi môøi

ñoái vôùi ngöôøi ñöôïc môøi. Caâu (315b) laø lôøi môøi giaùn tieáp. Khi thöïc hieän lôøi môøi baèng

phöông thöùc giaùn tieáp naøy, ngöôøi noùi ñaõ ñeå ngoû söï löïa choïn cho ngöôøi nghe töï choïn

ñieàu lôïi cho mình neân söï chaân thaønh trong lôøi môøi khoâng coøn nöõa vaø tính lòch söï cuûa

noù cuõng giaûm haún. Ñaùp laïi lôøi môøi naøy, ngöôøi nghe coù theå nghó “ Caäu môøi vaäy ai maø

daùm nhaän lôøi”.

Töông töï, phöông thöùc giaùn tieáp cuõng bò cho laø keùm lòch söï trong caùc haønh ñoäng

an uûi, ñoäng vieân, cho pheùp…

104

Ví duï:

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

(316) Nhaân vieân noùi vôùi seáp:

(tröôøng hôïp 316a)

- Xin pheùp anh cho em noùi vaøi lôøi.

- Caäu noùi ñi.

- Daï, em nghó…

(tröôøng hôïp 316b)

- Xin pheùp anh cho em noùi vaøi lôøi.

- Sao caäu khoâng noùi ñi?

- Daï, thoâi, khoâng coù gì ñaâu aï.

Quan saùt hai tröôøng hôïp ta thaáy ôû tröôøng hôïp 316a, ñaùp laïi caâu cho pheùp giaùn

tieáp cuûa seáp, nhaân vieân caûm thaáy e deø neân töø choái trình baøy kieán cuûa mình vì caûm

thaáy möùc ñoä keùm thaân thieän, thaäm chí ñe doïa trong caâu noùi cuûa seáp.

Qua khaûo saùt nhieàu ngöõ lieäu tieáng Vieät, chuùng toâi thaáy phöông thöùc giaùn tieáp

thöôøng chæ coù hieäu löïc ñoái vôùi haønh ñoäng caàu khieán coù tính lòch söï aâm tính nhö ra

leänh, sai baûo, yeâu caàu…. Tuy nhieân, trong moät soá tröôøng hôïp, phöông thöùc giaùn tieáp

laïi coù taùc duïng laøm giaûm tính lòch söï cuûa lôøi caàu khieán.

Ví duï:

(317) Meï noùi vôùi con gaùi:

(317a) Con ñi lau nhaø ñi.

(317b) Sao con ñeå nhaø dô theá?

(317c) Con coù lau ñi nhaø ñi khoâng?

Phaân tích ví duï treân ta thaáy (317a) laø kieåu caâu caàu khieán tröïc tieáp coù möùc ñoä aùp

ñaët khaù cao nhöng nhôø töø xöng hoâ “con” cho thaáy ngöôøi nghe coù vò trí thaáp hôn ngöôøi

noùi neân caâu coù möùc ñoä lòch söï trung bình. Caâu (317b) vaø (317c) ñeàu laø nhöõng kieåu

105

caâu caàu khieán giaùn tieáp nhöng möùc ñoä lòch söï cuûa chuùng hoaøn toaøn khaùc nhau. Caâu

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

(317b) khoâng coù tính aùp ñaët maø chæ ñöa ra gôïi yù “nhaø dô” ñeå ngöôøi nghe töï quyeát ñònh

neân haønh ñoäng caàu khieán lòch söï hôn caâu (317a). Ngöôïc laïi, caâu (317c), maëc duø cuõng

coù hình thöùc giaùn tieáp nhöng noù khoâng haøm yù cho pheùp moät söï löïa choïn maø laø moät

haøm yù ñe doïa, taêng möùc aùp ñaët cuûa lôøi caàu khieán, vì vaäy tính lòch söï cuûa (317c) keùm

hôn caâu (317b) vaø caû caâu (317a). Nhöng neáu ngöôøi nghe hieåu caâu (317b) laø moät lôøi

cheâ “con ôû dô quaù” thì nguy cô ñe doïa theå dieän taêng leân raát cao. Nhö vaäy trong tình

huoáng naøy caàu khieán tröïc tieáp laïi coù möùc ñoä lòch söï cao hôn caàu khieán giaùn tieáp.

Tröø nhöõng tröôøng hôïp ñaõ neâu ôû treân, giaùn tieáp vaãn laø moät phöông thöùc ñöôïc

ngöôøi noùi thöôøng xuyeân löïa choïn ñeå giaûm tính aùp ñaët vaø taêng tính lòch söï cuûa haønh

ñoäng caàu khieán coù tính lòch söï aâm tính. Nhìn chung, ngöôøi Vieät coù hai caùch theå hieän

giaùn tieáp haønh ñoäng caàu khieán laø duøng caâu khaúng ñònh/ phuû ñònh hay caâu nghi vaán

(caâu hoûi).

2.2.2.1. Duøng hình thöùc khaúng ñònh/ phuû ñònh

Khaùc vôùi lôøi caàu khieán tröïc tieáp, ôû lôøi caàu khieán giaùn tieáp, haønh ñoäng caàu

khieán khoâng ñöôïc bieåu thò baèng caáu truùc meänh leänh maø ôû daïng thöùc cuù phaùp cuûa caâu

khaúng ñònh hay phuû ñònh. Noäi dung caàu khieán ñöôïc ngöôøi nghe tri nhaän nhôø pheùp suy

yù. Ví duï, phaùt ngoân “Trôøi möa roài” seõ ñöôïc ngöôøi nghe hieåu nhö laø moät caâu caàu khieán

“Mang quaàn aùo vaøo nhaø nhanh leân” trong boái caûnh ngoaøi saân ñang phôi nhieàu quaàn

aùo. Tuy nhieân, möùc ñoä giaùn tieáp cuûa caâu caàu khieán daïng naøy coøn phuï thuoäc vaøo caùc

thaønh phaàn boå trôï. ÔÛ daïng khaúng ñònh hay phuû ñònh, yù nghóa caàu khieán ñöôïc suy ra

giaùn tieáp nhôø tính quy öôùc cuûa caùc phöông tieän bieåu hieän hay nhôø söï lieân töôûng noäi

dung meänh ñeà vôùi yù ñònh caàu khieán. Caùc phöông tieän quy öôùc ñöôïc duøng ñeå ñaùnh daáu

haønh ñoäng caàu khieán giaùn tieáp thöôøng laø caâu thoâng baùo veà yù muoán hay caâu söû duïng töø

106

xöng hoâ chæ ngoâi thöù ba.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

2.2.2.1.1. Caâu thoâng baùo veà yù muoán

Ví duï:

(318a) Chò muoán em haõy chaêm chæ hoïc haønh.

(319a) Em mong anh mua cho em chieác voøng ngoïc maøu ñoû hoâm tröôùc mình thaáy

trong cöûa haøng cuûa PNJ aáy.

(320a) Meï thích con ñi chôï vôùi meï.

(321a) Coâ muoán con phaûi laøm baøi taäp veà nhaø ñaày ñuû.

Nhöõng caâu treân theå hieän haønh ñoäng caàu khieán moät caùch giaùn tieáp qua haøm yù

thoâng baùo tröïc tieáp veà yù muoán. Roõ raøng, trong nhöõng caâu caàu khieán daïng naøy, tính aùp

ñaët cuûa lôøi caàu khieán ñöôïc giaûm ñi raát nhieàu neáu so vôùi nhöõng lôøi caàu khieán tröïc tieáp

töông öùng nhö sau:

(318b) Em haõy chaêm chæ hoïc haønh.

(319b) Anh mua cho em chieác voøng ngoïc maøu ñoû hoâm tröôùc mình thaáy trong cuûa

haøng cuûa PNJ aáy.

(320b) Con ñi chôï vôùi meï.

(321b) Con phaûi laøm baøi taäp veà nhaø ñaày ñuû.

Haønh ñoäng caàu khieán theå hieän qua caâu thoâng baùo veà yù muoán luoân laøm taêng

quyeàn töï do löïa choïn cuûa ngöôøi nghe. Khi vai giao tieáp cuûa ngöôøi noùi thaáp hôn ngöôøi

nghe (ví duï 319), ta thaáy ngöôøi noùi chæ ñôn thuaàn thoâng baùo nguyeän voïng, mong öôùc

cuûa mình cho ngöôøi nghe coøn vieäc thöïc hieän nguyeän voïng ñoù hay khoâng laø quyeàn cuûa

ngöôøi nghe. Trong caùc ví duï (318), (320), (321), vai giao tieáp cuûa ngöôøi noùi cao hôn

ngöôøi nghe, vieäc theå hieän haønh ñoäng caàu khieán baèng caùch thoâng baùo veà yù muoán seõ

giaûm tính aùp ñaët (maëc duø ngöôøi nghe khoù coù theå khoâng thöïc hieän lôøi caàu khieán) seõ

107

laøm cho ngöôøi nghe caûm thaáy deã chòu hôn.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

Ngoaøi caâu khaúng ñònh, nhieàu khi ngöôøi Vieät cuõng duøng caâu phuû ñònh veà yù

muoán ñeå thoâng baùo giaùn tieáp cho ngöôøi nghe veà yù muoán cuûa mình.

Ví duï:

(322a) Meï khoâng muoán con noùi nhö theá ñaâu.

(323a) Chò khoâng thích em chôi vôùi baïn xaáu.

324a) Hoâm nay, ba khoâng muoán aên côm.

(325a) Chieàu veà, meï khoâng muoán thaáy nhaø cöûa beà boän ñaâu ñaáy.

ÔÛ ñaây, haønh ñoäng caàu khieán theå hieän giaùn tieáp qua haøm yù “khoâng muoán”. Tuy

cuõng laøm giaûm tính aùp ñaët trong haønh ñoäng caàu khieán nhöng so vôùi daïng caâu khaúng

ñònh thì tính lòch söï trong caâu caàu khieán theå hieän döôùi daïng caâu phuû ñònh veà yù muoán

keùm hôn moät baäc vì beân caïnh haøm yù caàu khieán, loaïi caâu naøy coøn coù moät haøm yù phuï laø

coù saéc thaùi ñe doïa ngöôøi nghe. Veà haønh ñoäng caàu khieán, caùc caâu (7), (8), (9), (10)

ñöôïc hieåu nhö sau:

( 322b) Con ñöøng noùi nhö theá.

(323b) Em ñöøng chôi vôùi baïn xaáu.

(324b) Con ñöøng naáu côm, naáu moùn khaùc ñi.

(325b) Con phaûi doïn deïp nhaø cöûa tröôùc khi meï veà..

2.2.2.1.2. Söû duïng töø xöng hoâ chæ ngoâi thöù ba

Ñaây laø moät caùch theå hieän mong muoán khaù lòch söï cuûa ngöôøi Vieät. Khi noùi lôøi

caàu khieán, ngöôøi Vieät duøng töø xöng hoâ ôû ngoâi thöù ba thay cho ngoâi thöù nhaát vaø ngoâi

thöù hai. Vôùi caùch naøy, ngöôøi noùi khoâng tröïc tieáp chæ ra mình laø ngöôøi chuû ñoäng ñöa ra

haønh ñoäng caàu khieán vaø ngöôøi nghe laø ngöôøi ñöôïc yeâu caàu thöïc hieän haønh ñoäng caàu

khieán ñoù.

108

Ví duï:

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

(326) An noùi vôùi ba:

- Ba ôi, chieàu nay chôû em Tí ñi chôi coâng vieân ñi ba.

- Con muoán ñi coâng vieân haû? Chieàu ba chôû ñi.

Trong tröôøng hôïp naøy, ñöùa con muoán ba chôû ñi coâng vieân chôi nhöng khoâng

daùm ñoøi neân ñaõ neù traùnh caùch dieãn ñaït hieån ngoân chæ ngöôøi noùi “con” laø ngöôøi ñöa ra

mong muoán vaø ngöôøi nghe “ba” laø ngöôøi ñöôïc yeâu caàu thöïc hieän mong muoán: “chieàu

nay ba chôû con ñi chôi coâng vieân ñi”. Thay vì theá, ñöùa con ñaõ duøng caùch giaùn tieáp “em

Tí” ñeå giaûm tính aùp ñaët cuûa haønh ñoäng caàu khieán, giöõ theå dieän cho ba vaø cho caû baûn

thaân mình neáu bò ba töø choái. Roõ raøng ngöôøi cha cuõng ñaõ hieåu ñöôïc ñieàu ñoù neân traû lôøi

“Con muoán ñi coâng vieân haû? Chieàu ba chôû ñi.”.

2.2.2.1.3. Söû duïng söï lieân töôûng giöõa noäi dung meänh ñeà vôùi yù ñònh caàu khieán

Beân caïnh vieäc söû duïng caùc phöông tieän quy öôùc, ngöôøi Vieät coøn lôïi duïng söï

lieân töôûng, quy chieáu giöõa caùc vaät, ñaëc tröng, haønh ñoäng ñöôïc noùi ñeán trong caâu vôùi yù

ñònh caàu khieán thoâng qua gôïi yù cuûa tình huoáng giao tieáp ñeå theå hieän giaùn tieáp haønh

ñoäng caàu khieán baèng caâu khaúng ñònh/ phuû ñònh. Qua phaân tích cöù lieäu ngoân ngöõ,

chuùng toâi nhaän thaáy ngöôøi Vieät duøng moät soá caùch thöùc baøy toû giaùn tieáp mong muoán

ngöôøi nghe thöïc hieän moät ñieàu gì ñoù nhôø gôïi yù cuûa boái caûnh maø cuoäc giao tieáp dieãn

ra.

Ví duï:

(327a) Nhaø cöûa beà boän quaù! (coù nhieàu ñoà chôi ñeå lung tung trong nhaø)

(328a) Trôøi noùng quaù!(cöûa soå ñang ñoùng)

109

(329a) Trôøi saép möa roài. (coù nhieàu quaàn aùo ñang phôi ngoaøi saân)

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

(340a) Caùi noùn deã thöông quaù maø tôù khoâng ñuû tieàn. (hai ngöôøi baïn ñang ñi sieâu

thò)

(341a) Toái nay chaéc chò veà treã.(bình thöôøng, em thöôøng aên toái vôùi chò)

(342a) Trong nhaø ñaâu coù naéng ñaâu con. (ñöùa con vaøo nhaø, queân caát muõ)

(343a) Anh Ba nghieän naëng theá maø boû ñöôïc röôïu roài ñoù anh.(choàng laø ngöôøi

nghieän röôïu)

Treân beà maët ngoân ngöõ, nhöõng ví duï treân chæ laø lôøi nhaän xeùt, moät lôøi thoâng baùo,

thaäm chí laø moät lôøi noùi baâng quô nhöng taát caû chuùng ñeàu coù löïc ngoân trung laø caàu

khieán, maëc duø khoâng theå hieän hieån ngoân. ÔÛ ñaây, thoâng qua phaùt ngoân khaúng ñònh/

phuû ñònh, ngöôøi noùi haøm yù baøy toû mong muoán cuûa mình veà moät vieäc maø ngöôøi nghe

caàn thöïc hieän. Nhôø vaøo ngöõ caûnh cuûa phaùt ngoân, ngöôøi nghe tri nhaän ñöôïc haøm yù caàu

khieán aáy vaø thöïc hieän noù. Sau ñaây laø caùc yù caàu khieán töông ñöông vôùi caùc ví duï treân:

(332b) Doïn deïp nhaø cöûa ñi.

(328b) Môû cöûa soå ra.

(329b) Ñem quaàn aùo vaøo nhaø.

(340b) Caäu cho tôù möôïn ít tieàn.

(341b) Em aên côm tröôùc ñi.

(342b) Caát muõ ñi con.

(343b) Anh phaûi taäp boû röôïu ñi.

Nhö ñaõ noùi, caùc haønh ñoäng caàu khieán coù tính lòch söï aâm tính luoân laøm cho

ngöôøi nghe bò thieät. Baèng caùch duøng caâu khaúng ñònh/ phuû ñònh theå hieän giaùn tieáp lôøi

caàu khieán, ngöôøi noùi cho pheùp ngöôøi nghe töï suy ra haøm yù caàu khieán vaø quyeát ñònh

löïa choïn thoâng qua quaù trình suy yù aáy. Nhôø vaäy maø tính aùp ñaët cuûa haønh ñoäng caàu

khieán ñöôïc giaûm nheï. Caâu caàu khieán lòch söï hôn. So saùnh hai ví duï sau, chuùng ta seõ

110

thaáy roõ ñieàu naøy.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

Ví duï:

Lan noùi vôùi chò haøng xoùm:

(344a) Ngaøy mai beù Thö ñöôïc nghæ maø em laïi phaûi ñi nghieäm thu coâng trình.

(344b) Chò giöõ beù Thö giuøm em ngaøy mai nheù.

Cuõng nhö caùc haønh ñoäng caàu khieán coù tính lòch söï aâm tính khaùc, haønh ñoäng caàu

khieán “nhôø vaû” naøy luoân coù mang laïi ñieàu lôïi cho ngöôøi noùi vaø ñieàu thieät cho ngöôøi

nghe veà tinh thaàn hay vaät chaát. Khi phaûi thöïc hieän haønh ñoäng naøy, ngöôøi noùi choïn

phöông thöùc giaùn tieáp baèng caùch neâu ra tình traïng baát khaû khaùng cuûa mình vaø mong

muoán coù ñöôïc söï giuùp ñôõ töø phía ngöôøi nghe. Phöông thöùc naøy goùp phaàn giaûm thieät,

taêng lôïi cho ngöôøi nghe neân lôøi caàu khieán deã ñaït hieäu quaû hôn. Hôn nöõa, noù cuõng

giuùp cho ngöôøi noùi giöõ ñöôïc theå dieän neáu lôøi thænh caàu bò ngöôøi nghe töø choái vì moät lí

do naøo ñoù.

2.2.2.2. Duøng hình thöùc nghi vaán

Ngoaøi phöông thöùc duøng caâu khaúng ñònh hay phuû ñònh, ngöôøi Vieät coøn bieåu ñaït

haønh ñoäng caàu khieán baèng caâu nghi vaán. Ñaây laø caùch thöùc theå hieän haønh ñoäng taïi lôøi

khaù quen thuoäc cuûa ngöôøi Vieät. Ngoaøi caùch duøng caâu nghi vaán ñeå neâu leân ñieàu hoaøi

nghi caàn ñöôïc giaûi ñaùp, traû lôøi (caâu nghi vaán chính danh) ngöôøi noùi cuõng coù theå duøng

noù nhö laø moät hình thöùc ñeå theå hieän caùc giaù trò ngoân trung caàu khieán. Ñoù chính laø caâu

nghi vaán coù muïc ñích caàu khieán.

Ví duï:

(345) Chò noùi vôùi em:

- Sao em laïi boác thöùc aên baèng tay theá?

111

Haøm yù: yeâu caàu khoâng ñöôïc laáy tay boác thöùc aên maø phaûi duøng ñuõa.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

Laøm theá naøo ñeå phaân bieät caâu nghi vaán chính danh vaø caâu nghi vaán coù giaù trò

caàu khieán? Trong nhieàu tröôøng hôïp, ngöôøi nghe raát deã bò nhaàm laãn neáu chæ döïa vaøo

phaùn ñoaùn cuûa mình.

Ví duï:

(346) Meï choàng noùi vôùi con daâu:

- Hoâm nay beân nhaø con coù naáu canh khoâng?

- Coù meï aï. Ñeå con muùc qua cho meï moät ít.

- Khoâng. Meï chæ hoûi theá thoâi. Neáu con khoâng coù thì meï muùc qua cho.

ÔÛ ví duï (346), ta thaáy coâ con daâu tri nhaän caâu nghi vaán cuûa meï choàng nhö moät

caâu caàu khieán neân coù haønh ñoäng ñaùp laïi laø “ñeå con muùc qua cho meï” nhöng döïa vaøo

caâu traû lôøi cuûa ngöôøi meï choàng thì caâu nghi vaán cuûa baø khoâng haøm yù caàu khieán maø

thöïc söï laø moät caâu nghi vaán chính danh.

Haøm yù caàu khieán trong caâu nghi vaán laø moät vaán ñeà khaù phöùc taïp vaø lí thuù. Roõ

raøng caùc yeáu toá ngoân ngöõ trong phaùt ngoân daïng naøy khoâng cung caáp ñuû caên cöù ñeå xaùc

ñònh ñích ngoân trung cuûa noù. Vì theá, ñeå nhaän bieát yù ñònh cuûa ngöôøi noùi, ngöôøi nghe

phaûi suy yù hai baäc “xaùc ñònh raèng caùi muïc ñích ngoân trung chính khaùc vôùi muïc ñích

ngoân trung beà maët, roài xaùc ñònh caùi muïc ñích ngoân trung aáy laø gì” (J. Searle) döïa vaøo

boái caûnh giao tieáp vaø söï thöông löôïng nghóa.

Ví duï:

(347) Chò coøn tieàn khoâng? (cid:5) Möôïn tieàn.

(348) Caäu coù dö caây vieát naøo khoâng? (cid:5) Möôïn vieát.

(349) Chaùu laáy giuøm coâ caây buùt ñöôïc khoâng? Nhôø laáy giuøm caây buùt.

Nhö vaäy, vôùi phöông thöùc giaùn tieáp, caâu caàu khieán coù hình thöùc nghi vaán ñaõ

cho pheùp ngöôøi nghe töï suy ra haøm yù caàu khieán vaø quyeát ñònh löïa choïn neân noù ñaõ

112

traùnh ñöôïc vieäc aùp ñaët moät lôøi caàu khieán coù nguy cô ñe doaï theå dieän cho ngöôøi nghe,

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

khieán cho lôøi caàu khieán lòch söï hôn. Tuy nhieân, nhö ñaõ noùi ôû phaàn treân, phöông thöùc

giaùn tieáp naøy cuõng coù nhöõng haïn cheá nhaát ñònh vì möùc ñoä lòch söï cuûa noù coøn phuï

thuoäc vaøo caùc haøm yù hoäi thoaïi keøm theo neân khi söû duïng phöông thöùc naøy, ngöôøi noùi

caàn chuù yù haïn cheá toái ña caùc haøm yù hoäi thoaïi tieâu cöïc coù theå ñöôïc ngöôøi nghe suy ra.

Döïa vaøo caùc daáu hieäu hình thöùc, chuùng ta coù theå phaân loaïi caâu nghi vaán coù

haøm yù caàu khieán mang tính lòch söï ra thaønh caùc tieåu loaïi nhoû sau:

2.2.2.2.1. Caâu keát thuùc baèng caùc TTTT cuoái caâu: aø, ö, aï, nhæ, nheù, haû, hôû, chöù,

chôù….

Ví duï:

(350) Laøm maø aên chöù cöù aên baùm ngöôøi ta maõi aø?

(351) Chaùn soáng roài haû?

(352) Nhaët rau nhö theá naøy ñaáy aø?

Phaân tích yù saéc thaùi caùc ví duï treân, ta thaáy ví duï (350), (351), (352) beân caïnh

haøm yù caàu khieán coøn coù caùc haøm yù phuï mæa mai (350), ñe doïa (351), cheâ bai (352).

Caùc haøm yù phuï naøy ñe doïa nghieâm troïng theå dieän cuûa ngöôøi nghe neân tuy coù yeáu toá

TTTT cuoái caâu nhöng noù vaãn cho laøm saéc thaùi lòch söï trong caâu bò giaûm haún. ÔÛ ñaây,

do ñang baøn ñeán caùc phöông thöùc theå hieän lòch söï caâu caàu khieán tieáng Vieät neân chuùng

toâi khoâng ñi vaøo vaán ñeà naøy saâu theâm.

Moät soá ví duï khaùc:

(353) Con ñeå saùch vôû ôû ñaây aø?

(354) Giaù cöù theá naøy maõi thì thích nhæ? (Nam Cao)

(355) Meï ñoàng yù cho con ñi chôi meï nha?

(356) Ñeå chuùt xíu nöõa nheù?

113

(357) Em thích hoa hoàng chöù?

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

(358) Em khoâng nghe lôøi anh noùi aø?

(359) Mai, caäu cho tôù möôïn vôû Sinh nheù?

(360) Em thaép ñeøn leân chò Lieân nheù? (Thaïch Lam)

(361) Con aên côm tröôùc, ñöôïc khoâng aï?

(362) Coâ daïy hay nhæ?

(363) Chuùt nöõa baïn ñi vôùi toâi chöù?

(364) Ba cho con ñi sang nhaø baïn Lan hoïc nhoùm ñöôïc khoâng aï?

Xeùt veà maët hình thöùc, nhöõng ví duï treân laø caâu hoûi coù TTTT ôû cuoái caâu nhöng

chuùng coù löïc ngoân trung laø caàu khieán. Baèng caùc TTTT cuoái caâu, ngöôøi noùi theå hieän

mong moûi haønh ñoäng caàu khieán cuûa mình coù ñöôïc söï ñoàng tình, chaáp thuaän töø phía

ngöôøi nghe. Nhôø vaäy, ngöôøi nghe coù quyeàn töï do löïa choïn, tính aùp ñaët cuûa haønh ñoäng

caàu khieán trong caâu vì theá cuõng ñöôïc giaûm nheï. Nhìn chung, caùch noùi naøy laøm cho

caâu caàu khieán ñöôïc lòch söï hôn.

Xeùt veà vò theá giao tieáp, khi ngöôøi noùi coù vò theá giao tieáp thaáp hôn ngöôøi nghe,

TTTT “aï” ñöôïc ngöôøi Vieät söû duïng nhieàu nhaát (ví duï 361, 364) vì noù giuùp ngöôøi noùi

theå hieän thaùi ñoä kính troïng ngöôøi nghe beân caïnh vieäc mang ñeán cho ngöôøi nghe lôøi

caàu khieán. Nhôø vaäy, möùc ñoä ñe doïa theå dieän ngöôøi nghe ñöôïc giaûm xuoáng.

Khi vò theá giao tieáp cuûa ngöôøi noùi cao hôn hay ngang baèng vôùi vò theá giao tieáp

cuûa ngöôøi nghe, ngöôøi Vieät thöôøng söû duïng caùc TTTT nhö, nhæ, nheù, chöù, nha,…(ví duï

353, 354, 356, 357, 358, 359, 362, 363). Ngöôïc laïi, neáu vò theá giao tieáp cuûa ngöôøi noùi

thaáp hôn ngöôøi nghe thì khi söû duïng nhöõng TTTT naøy, ngöôøi noùi thöôøng theâm töø xöng

hoâ chæ ngöôøi nghe vaøo phía tröôùc TTTT (ví duï 355, 360).

Rieâng vôùi TTTT “aø”, thöôøng ñöôïc söû duïng khi ngöôøi noùi coù quyeàn uy cao hôn

114

ngöôøi nghe (ví duï 352, 358) vaø beân caïnh yù caàu khieán, noù coøn theå hieän thaùi ñoä khoâng

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

vöøa loøng cuûa ngöôøi noùi, nhöng neáu so saùnh vôùi lôøi yeâu caàu tröïc tieáp thì nhöõng vieäc

theå hieän yeâu caàu baèng caùch naøy vaãn lòch söï hôn.

2.2.2.2.2. Caâu coù ñaïi töø nghi vaán : gì, laøm gì, ai, sao, bao nhieâu, maáy, bao giôø,

ñaâu..

Beân caïnh yù caàu khieán giaùn tieáp, trong moät soá tröôøng hôïp, caùc caâu hoûi coù söû

duïng ñaïi töø nghi vaán thöôøng coù haøm yù phuï tieâu cöïc laøm maát theå dieän cuûa ngöôøi nghe.

Ví duï:

(365) AÊn maëc gì maø loâi thoâi vaäy? (haøm yù cheâ bai)

(366) Anh khoâng ñi ra coøn ñöùng ñaáy laøm gì?(haøm yù ra leänh)

(367) Ai cho chuùng maøy vaøo vöôøn nhaø tao?(ñe doaï)

(368) Ai baûo maøy chôi vôùi noù?(nghieâm caám)

(369) Theá bao nhieâu chò môùi baùn cho toâi ñaây?(böïc töùc, khoâng vöøa loøng)

Ngoaøi moät soá tröôøng hôïp coù haøm yù phuï tieâu cöïc nhö ñaõ noùi ôû treân, nhìn chung,

caùc caâu hoûi coù söû duïng ñaïi töø nghi vaán vaãn laø moät trong nhöõng phöông thöùc theå hieän

tính lòch söï trong lôøi caàu khieán giaùn tieáp.

Ví duï:

(370) Cheát! Laïy oâng, con chaùu naøo daùm theá! Sao oâng laïi nghó vaån vô laøm vaäy?

(Nguyeãn Coâng Hoan)

(371) Sao anh khoâng veà chôi thoân Vó?

(Haøn Maëc Töû)

(372) Sao khoâng caøi khuy aùo laïi anh?

Trôøi reùt ñaáy hoâm nay trôøi trôû reùt.

(Xuaân Quyønh)

115

(373) Caäu oám nhö theá sao khoâng nghæ ôû nhaø?

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

(374) Con ñôïi thaèng Tuøng hö roài môùi tính ñeán chuyeän daïy doã noù sao?

(375) Theá bao giôø anh môùi veà?

(376) Giaù nhö coù nhaø haûo taâm naøo cöùu vôùt cuoäc ñôøi em?

(377) Ai giuùp toâi moät tay naøo?

(378) Em ñeå anh chôø bao laâu nöõa?

(379) Con laøm theá laøm gì?

Khaûo saùt caùc ví duï, ta thaáy yeáu toá vò theá giao tieáp khoâng ñöôïc tính ñeán trong

phaùt ngoân.

Coù theå noùi caâu caàu khieán giaùn tieáp coù söï hieän dieän cuûa caùc ñaïi töø nghi vaán coù yù

nghóa duïng phaùp ña daïng vaø phong phuù. Noù khoâng chæ tham gia kieán taïo lôøi thænh caàu

maø coøn theå hieän saéc thaùi baát ngôø, ngaïc nhieân (ví duï 370); lôøi khuyeân chaân thaønh, tha

thieát (ví duï 372, 373), lôøi traùch moùc nheï nhaøng nhöng saâu saéc (ví duï 371, 374)…. Nhôø

vaäy maø so vôùi caùc lôøi caàu khieán tröïc tieáp bieåu thò caùc yù vöøa neâu thì nhöõng lôøi caàu

khieán naøy nheï nhaøng vaø lòch söï hôn.

2.2.2.2.3. Caâu coù keát töø “hay”

Ví duï:

(380a) Hay laø anh sang beân nhaø em chôi ñi?

(381a) Hay anh ñöa con ñeán tröôøng giuøm em?

(382a) Hay laø mình ñi ra ngoaøi aên ñi anh?

(383a) Mình ñang keït tieàn. Hay laø caäu cho mình thö thö theâm ít hoâm nöõa?

“Hay” laø töø duøng trong caâu hoûi löïa choïn. Khi ñöa ra lôøi caàu khieán baèng caâu hoûi

coù töø “hay” ñöùng ôû ñaàu caâu keát hôïp vôùi noäi dung caàu khieán ôû sau noù, veà maët hình

thöùc, ngöôøi noùi ñaõ cho pheùp ngöôøi nghe coù ñöôïc quyeàn töï do löïa choïn maëc duø trong

116

thöïc teá, nhöõng caâu naøy khoâng nhaèm yeâu caàu ngöôøi nghe choïn theá naøy hay theá kia maø

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

haøm yù ngöôøi nghe haõy thöïc hieän nhöõng haønh ñoäng ñöôïc neâu leân trong noäi dung meänh

ñeà. Sau ñaây laø caùc yù caàu khieán töông öùng:

(380b) Anh sang nhaø em chôi ñi.

(381b) Anh ñöa con ñeán tröôøng giuøm em.

(382b) Mình ñi ra ngoaøi aên ñi anh.

(383b) Caäu cho mình thö thö theâm ít hoâm nöõa.

Nhôø vaäy, möùc aùp ñaët trong lôøi caàu khieán ñöôïc giaûm xuoáng, theå dieän ngöôøi

nghe ít bò ñe doïa. Lôøi caàu khieán cuõng trôû neân lòch söï.

Haønh ñoäng caàu khieán ñöôïc thöïc hieän giaùn tieáp baèng caâu hoûi coù keát töø “hay” deã

daøng theå hieän tính lòch söï trong giao tieáp maø khoâng tính ñeán vò theá giao tieáp giöõa

ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe. Tuy nhieân, khi khaûo saùt nhieàu tröôøng hôïp vò theá giao tieáp

cuûa ngöôøi noùi thaáp hôn ngöôøi nghe, chuùng toâi nhaän thaáy ngöôøi Vieät vaãn duøng nhieàu

thaønh phaàn boå trôï ñeå taêng tính lòch söï cho phaùt ngoân. Trong caùc ví duï treân, thaønh phaàn

boå trôï laø caùc yeáu toá ñöôïc in ñaäm sau:

(380c) Hay laø anh sang beân nhaø em chôi ñi?

(381c) Hay anh ñöa con ñeán tröôøng giuøm em?

(382c) Hay laø mình ñi ra ngoaøi aên ñi anh?

Nhôø caùc thaønh phaàn boå trôï naøy maø caùc phaùt ngoân treân lòch söï hôn raát nhieàu so

vôùi caùc phaùt ngoân chæ coù keát töø “hay”.

2.2.2.2.4. Caâu coù caëp phuï töø nghi vaán: coù…khoâng?, ñaõ … chöa, xong (roài) …chöa?,

ñöôïc khoâng?, ñöôïc chöa?...

Ví duï:

(384) Caäu coù ñi vôùi mình khoâng?

117

(385) Anh coù ñoàng hoà khoâng?

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

(386) Em ñaõ naáu côm chöa?

(387) Con ñaõ laøm xong baøi taäp chöa?

(388) Chieàu nay caäu gheù qua nhaø tôù moät laùt ñöôïc khoâng?

(389) Mai con veà noäi vôùi ba ñöôïc khoâng?

(390) Em ñeå noù ôû ñaây, ñöôïc chöù aï?

(391) Mình aên côm ñöôïc chöa meï?

(392) Caäu coù theå mua giuùp con caây vieát treân ñöôøng veà nhaø khoâng aï?

(393) Neáu tieän, anh coù theå cho em quaù giang ñeán nhaø saùch Nguyeãn Vaên Cöø

khoâng?

Taùc giaû Nguyeãn Ñöùc Daân cho raèng, neáu ñaët trong moät tình huoáng giao tieáp thì

caâu hoûi löïa choïn daïng “coù …khoâng?” bao giôø cuõng laøm naûy sinh moät haønh ñoäng caàu

khieán keøm theo laø lôøi yeâu caàu/ ñeà nghò. ÔÛ daïng tröïc tieáp, lôøi yeâu caàu, ñeà nghò luoân coù

xu höôùng ñe doïa ngöôøi nghe, laøm cho ngöôøi nghe bò thieät. Khi ôû daïng giaùn tieáp laø caâu

hoûi veà khaû naêng thöïc hieän haønh ñoäng, lôøi yeâu caàu/ ñeà nghò ñaõ ñeå ngoû cho ngöôøi nghe

quyeàn töï do löïa choïn. Theå dieän cuûa ngöôøi nghe nhôø vaäy maø ñöôïc naâng leân. Lôøi caàu

khieán lòch söï hôn.

Trong caùc daïng caâu hoûi neâu ra ôû ví duï treân, caâu hoûi “coù theå…khoâng?” (ví duï

392, 393) coù tính aùp ñaët thaáp nhaát vì noù nhaán maïnh vaøo quyeàn töï do löïa choïn cuûa

ngöôøi nghe döïa vaøo khaû naêng thöïc hieän haønh ñoäng cuûa hoï. Noùi nhö theá cuõng coù nghóa

laø ñaây laø daïng caâu hoûi coù saéc thaùi lòch söï nhaát neân thöôøng ñöôïc ngöôøi Vieät söû duïng

trong tröôøng hôïp ngöôøi noùi coù vò theá giao tieáp thaáp hôn ngöôøi nghe.

So vôùi caâu hoûi daïng “coù … khoâng?” thì loøng mong moûi cuûa ngöôøi noùi ñoái vôùi

ngöôøi nghe trong caâu hoûi coù phuï töø nghi vaán “ñöôïc khoâng?”, “ñöôïc chöa?” (ví duï

388, 389, 390, 391) cao hôn nhieàu vì theá tính aùp ñaët cuûa chuùng cuõng cao hôn. Ñeå

118

traùnh laøm maát theå dieän cuûa ngöôøi nghe, ngöôøi Vieät thöôøng söû duïng keøm theo caùc yeáu

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

toá laøm taêng tính lòch söï khaùc (thöôøng laø TTTT cuoái caâu) khi ñöa ra loaïi caâu hoûi “ñöôïc

khoâng”, “ñöôïc chöa” neáu vò theá giao tieáp cuûa ngöôøi noùi thaáp hôn ngöôøi nghe hay moái

quan heä giöõa ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe chæ mang tính chaát xaõ giao, khoâng thaân maät.

Coù theå noùi raèng. trong giao tieáp ngoân ngöõ, vieäc söû duïng phöông thöùc giaùn tieáp

ñaõ laøm dòu bôùt yù ñònh giao tieáp cuûa ngöôøi noùi trong lôøi caàu khieán. Töø ñoù ngöôøi noùi ñaõ

mang ñeán cho ngöôøi nghe khaû naêng töø choái tieän lôïi. Nhôø vaäy maø phöông thöùc naøy ñaõ

trôû neân quen thuoäc vaø phoå bieán ñoái vôùi ngöôøi Vieät noùi rieâng vaø caùc daân toäc khaùc noùi

chung.

(cid:153) Tieåu keát

Treân ñaây laø caùc phöông thöùc theå hieän lòch söï haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät.

Muoán xeùt tính lòch söï cuûa moät caâu caàu khieán tieáng Vieät, chuùng ta phaûi xeùt taát caû caùc

phöông thöùc treân vaø ngöõ caûnh cuûa phaùt ngoân.

Ví duï:

(394) Meï noùi vôùi con:

- Hay laø maøy muoán nghæ hoïc?

Roõ raøng ôû ñaây ngöôøi meï ñaõ duøng caâu hoûi giaùn tieáp coù söû duïng keát töø “hay”.

Nhöng vôùi söï coù maët cuûa töø xöng hoâ “maøy” chæ ngöôøi nghe vaø söï thaät ñöùa con ñang ôû

tuoåi ñeán tröôøng thì caâu caàu khieán naøy khoâng coù yù ñöa cho ngöôøi nghe söï löïa choïn maø

coù haøm yù ñe doïa.

Moät ví duï khaùc:

(395) Boá noùi vôùi con:

- Cuùn cuûa ba aên maëc gì maø loâi thoâi vaäy?

Thoâng thöôøng, ñaïi töø nghi vaán “gì” seõ laøm cho caâu caàu khieán ñe doïa cao theå

119

dieän cuûa ngöôøi nghe nhöng nhôø söï keát hôïp cuûa töø xöng hoâ “cuùn cuûa ba” vaø gioïng noùi

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

nheï nhaøng, aâu yeám theå hieän tình caûm thöông yeâu cuûa ngöôøi noùi daøh cho ngöôøi nghe

neân lôøi caàu khieán trôû neân nheï nhaøng hôn.

Trong thöïc teá, ngöôøi Vieät thöôøng khoâng söû duïng rieâng leû töøng phöông thöùc ñaõ

neâu treân maø coù xu höôùng keát hôïp nhieàu phöông thöùc laïi vôùi nhau ñeå theå hieän lòch söï

caâu caàu khieán, giuùp cho lôøi caàu khieán coù hieäu quaû cao hôn.

Ví duï:

(396) Ngaøy mai nhoû qua nhaø ta chôi ñi.

(397) Chuù ôi, laøm ôn cho con hoûi ñöôøng ñeán tröôøng Ñaïi hoïc Sö phaïm.

(398) Anh laáy giuøm em caùi ly vôùi.

(399) Trôøi saùng roài. Daäy thoâi anh.

120

(400) Anh coù theå cho toâi naêm phuùt ñeå suy nghó veà vaán ñeà naøy khoâng?

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

PHÖÔNG THÖÙC THEÅ HIEÄN LÒCH SÖÏ HAØNH ÑOÄNG CAÀU KHIEÁN TIEÁNG

VIEÄT

Caùch

Phöông

Ví duï

theå hieän

thöùc

• Hoâ goïi: Meï ôi, laáy giuøm con caây vieát.

• Caûm thaùn: OÂi, caäu xeáp theá naøy thì baùnh seõ naùt heát.

• Raøo ñoùn:

- Neâu lí do: Chò daét xe ra giuøm em vôùi, tay em bò ñau.

- Chæ söï löôõng löï: Coù leõ caäu phaûi kieåm tra moät laàn nöõa.

- Nhaéc laïi thoâng tin cuõ: Anh coù baûo khi naøo leân thaønh phoá thì cöù

ñeán ôû choã anh, hoâm nay em ñeán xin ôû nhôø nhaø anh vaøi böõa

• Buø ñaép:

- Lôøi xin loãi: Xin loãi, cho toâi qua moät chuùt.

- Lôøi höùa: Con xin baø cho pheùp con veà thaêm nhaø vaøi hoâm, ba böõa

nöõa con seõ leân.

-Lôøi khen: Chaùu hoïc ñaõ coù tieán boä, nhöng haõy coá gaéng theâm nöõa

Duøng

nheù.

thaønh

• Töø coù yù nghóa boå trôï cho ñoäng töø caàu khieán:

phaàn môû

- Coâ aên böôûi nöõa ñi aï.

roäng

- OÂng ôi, oâng laáy hoä con caùi ly treân ñaàu tuû (giaûm möùc aùp ñaët).

- Meï cho con xin ít tieàn (giaûm thieåu).

Tröïc

• Tieåu töø tình thaùi

tieáp

- Mai nheù anh.

- Vaøo ga nhanh ñi keûo treã taøu ñaáy.

121

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

• Töø chæ quan heä thaân toäc: Baùc môû giuùp chaùu caùnh cöûa.

Duøng töø

• Danh hieäu, chöùc vuï: Thöa, giaùm ñoác kyù giuøm em vaên baûn naøy

xöng hoâ

aï.

• Teân rieâng: Lan röûa giuøm mình boù rau ñi.

• Caâu thoâng baùo veà yù muoán:

Duøng

Hoâm nay, ba khoâng muoán aên côm.

hình thöùc

• Töø xöng hoâ chæ ngoâi thöù ba: Ba ôi, chieàu nay chôû beù Tí ñi

khaúng

chôi coâng vieân ñi ba.

ñònh, phuû

• Lieân töôûng giöõa noäi dung meänh ñeà vaø yù ñònh caàu khieán:

ñònh

Trôøi noùng quaù!

• TTTT cuoái caâu: Em thaép ñeøn leân chò Lieân nheù?

Giaùn

Duøng

• Ñaïi töø nghi vaán: Em ñeå anh chôø bao laâu nöõa?

tieáp

hình thöùc

• Keát töø “hay”: Hay laø anh sang nhaø em chôi ñi?

caâu nghi

• Phuï töø nghi vaán: Anh coù mang theo ñoàng hoà khoâng?

vaán

122

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

KEÁT LUAÄN

Ngoân ngöõ laø phöông tieän höõu hieäu ñeå ñaùnh giaù nhaân caùch, trình ñoä vaên hoùa vaø

pheùp lòch söï cuûa con ngöôøi. Vì theá, trong taâm thöùc ngöôøi Vieät, nôi traät töï, toân ti xaõ hoäi

ñöôïc coi troïng, thì lòch söï trong nghi thöùc lôøi noùi ñöôïc ñaùnh giaù raát cao.

Coù theå noùi, lòch söï trong ngoân ngöõ laø moät vaán ñeà heát söùc thuù vò ñaët ra cho

ngaønh ngoân ngöõ hoïc cuõng nhö caùc ngaønh nghieân cöùu vaên hoùa. Vaán ñeà lòch söï tröôùc

heát phaûi xem xeùt trong khuoân khoå lyù luaän ngoân ngöõ vì suy cho cuøng lòch söï laø nhaän

thöùc cuûa con ngöôøi trong caùch söû duïng ngoân ngöõ ñeå mang laïi hieäu quaû giao tieáp cao

nhaát. Nghieân cöùu veà vaán ñeà lòch söï trong caâu caàu khieán tieáng Vieät laø goùp phaàn vaøo

vieäc ñöa ra moät moâ hình chung trong vieäc theå hieän lòch söï haønh ñoäng caàu khieán tieáng

Vieät.

Ñoái chieáu laïi vôùi muïc ñích ñaõ ñaët ra ôû phaàn daãn nhaäp, nhìn chung, luaän vaên ñaõ

ñaït moät soá keát quaû sau:

1. Luaän vaên ñaõ toång quan moät soá quan nieäm veà lòch söï ngoân ngöõ, haønh ñoäng

caàu khieán vaø moät soá vaán ñeà lieân quan ñeán chuùng.

1.1. ÔÛ lónh vöïc lòch söï ngoân ngöõ, luaän vaên ñaõ neâu ra moät soá khaùi nieäm veà lòch

söï vaø nhöõng yeáu toá aûnh höôûng ñeán vieäc ñaùnh giaù möùc ñoä lòch söï trong lôøi noùi nhö vai

giao tieáp, caùc phöông chaâm lòch söï, theå dieän vôùi lòch söï, caùc chieán löôïc lòch söï vaø moái

töông quan giöõa lòch söï vaø vaên hoùa.

Vôùi tö caùch laø moät coâng cuï ñeå giao tieáp vaø tö duy, ngoân ngöõ khoâng phaûi laø moät

heä thoáng baát bieán. Hôn nöõa, möùc ñoä lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán coøn bò chi phoái

bôûi nhieàu yeáu toá khoâng hieän dieän treân beà maët ngoân ngöõ nhö vò theá xaõ hoäi, tuoåi taùc,

123

giôùi tính, moái quan heä xaõ hoäi giöõa nhöõng ngöôøi tham gia giao tieáp, kieán thöùc vaên hoùa

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

neàn cuûa ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe…. Vì theá, moät haønh ñoäng caàu khieán ñöôïc xem laø lòch

söï trong coäng ñoàng ngoân ngöõ naøy cuõng coù theå bò xem laø baát lòch söï trong coäng ñoàng

ngoân ngöõ khaùc. Noùi nhö theá ñeå thaáy yeáu toá vaên hoùa chi phoái raát lôùn ñeán söï ñaùnh giaù

möùc ñoä lòch söï trong moät phaùt ngoân.

1.2. ÔÛ muïc caàu khieán vaø haønh ñoäng caàu khieán, luaän vaên ñaõ ñöa ra caùc khaùi

nieäm veà caàu khieán vaø haønh ñoäng caàu khieán cuûa moät soá taùc giaû trong vaø ngoaøi nöôùc.

Sau khi phaân loaïi caùc haønh ñoäng caàu khieán, luaän vaên böôùc ñaàu ñi vaøo moâ taû theá naøo

laø caàu khieán lòch söï.

2. Tieáp nhaän thaønh töïu nghieân cöùu cuûa nhöõng ngöôøi ñi tröôùc, luaän vaên ñaõ tieán

haønh mieâu taû moät soá haønh ñoäng caàu khieán chuû yeáu vaø khaûo saùt tính lòch söï trong haønh

ñoäng caàu khieán tieáng Vieät.

2.1. Caàu khieán laø moät haønh ñoäng ngoân töø ñöôïc ngöôøi noùi söû duïng nhaèm ñieàu

khieån ngöôøi nghe thöïc hieän haønh ñoäng theo chuû yù cuûa ngöôøi noùi neân noù laøø moät haønh

ñoäng ngoân töø mang tính ñe doïa theå dieän cao. Tuøy theo löïc ngoân trung vaø haønh ñoäng

xuyeân ngoân cuûa caàu khieán maø haønh ñoäng naøy coù taùc ñoäng tieâu cöïc hay tích cöïc ñeán

caû ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe. Döïa treân möùc lôïi – thieät maø ngöôøi nghe coù theå phaûi chòu

neáu thöïc hieän haønh ñoäng ñöôïc caàu khieán, chuùng toâi chia haønh ñoäng caàu khieán thaønh

hai tieåu loaïi:

- Haønh ñoäng caàu khieán coù tính lòch söï döông tính: môøi, ñoäng vieân/ an uûi,

khuyeân raên….

- Haønh ñoäng caàu khieán coù tính lòch söï aâm tính: ra leänh, yeâu caàu , nhôø vaû/ thænh

caàu, xin pheùp….

2.2. Qua phaân tích nhieàu ngöõ lieäu treân tieáng Vieät, luaän vaên cuõng ñaõ mieâu taû

124

moät soá neùt ngöõ phaùp – ngöõ nghóa – ngöõ duïng ñaëc thuø cuûa moät soá phöông thöùc theå

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

hieän lòch söï haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät. Nhìn chung, ngöôøi Vieät thöôøng duøng

caùc phöông thöùc sau ñeå theå hieän lòch söï haønh ñoäng caàu khieán:

2.2.1. Phöông thöùc theå hieän tröïc tieáp

a. Duøng thaønh phaàn môû roäng laø duøng nhöõng thaønh phaàn ñi keøm theo bieåu thöùc

theå hieän phaàn loõi cuûa lôøi caàu khieán maø khoâng theå hieän noäi dung caàu khieán. Thaønh

phaàn môû roäng thöôøng laøm cho caâu caàu khieán lòch söï hôn.

Thaønh phaàn môû roäng coù theå laø yeáu toá hoâ goïi, yeáu toá caûm thaùn, yeáu toá raøo ñoùn

(ñöa ra lí do, chæ söï löôõng löï, nhaéc laïi thoâng tin cuõ), yeáu toá buø ñaép (lôøi xin loãi, lôøi

khen, lôøi höùa). Thaønh phaàn môû roäng cuõng coù theå laø caùc töø coù yù nghóa boå trôï cho ñoäng

töø caàu khieán hay caùc tieåu töø tình thaùi cuoái caâu.

b. Duøng töø xöng hoâ nhö xöng hoâ theo quan heä thaân toäc, töø xöng hoâ theo danh

hieäu, chöùc vuï hay xöng hoâ baèng teân rieâng cuõng laø moät phöông thöùc maø ngöôøi Vieät söû

duïng ñeå laøm taêng tính lòch söï trong caâu caàu khieán. Trong caùc cuoäc giao tieáp mang tính

chaát xaõ hoäi, caùch xöng hoâ theo danh hieäu, chöùc vuï vaø xöng hoâ theo quan heä thaân toäc

thöôøng ñöôïc ngöôøi Vieät löïa choïn. Xöng hoâ baèng teân rieâng ñöôïc söû duïng khi ngöôøi noùi

coù vai giao tieáp baèng hay cao hôn ngöôøi nghe. Trong tröôøng hôïp giöõa ngöôøi noùi vaø

ngöôøi nghe coù moái quan heä thaân tình, ngöôøi noùi cuõng coù theå goïi ngöôøi nghe baèng teân

rieâng keøm theo phía sau töø chæ quan heä thaân toäc hay danh hieäu, chöùc vuï.

2.2.2. Phöông thöùc theå hieän giaùn tieáp

a. Duøng hình thöùc khaúng ñònh/ phuû ñònh nhö caâu thoâng baùo veà yù muoán, caâu

söû duïng töø xöng hoâ ôû ngoâi thöù ba hay caâu söû duïng söï lieân töôûng giöõa noäi dung meänh

ñeà vôùi yù ñònh caàu khieán ñeå theå hieän giaùn tieáp lôøi caàu khieán. Luùc naøy, haønh ñoäng caàu

khieán khoâng ñöôïc bieåu thò baèng caáu truùc meänh leänh maø baèng caáu truùc cuûa caâu khaúng

125

ñònh hay phuû ñònh. Muoán tri nhaän ñöôïc noäi dung caàu khieán, ngöôøi nghe phaûi traûi qua

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

quaù trình suy yù. Nhôø vaäy maø möùc aùp ñaët trong lôøi caàu khieán ñöôïc giaûm nheï, caâu caàu

khieán trôû neân lòch söï hôn.

b. Ngöôøi Vieät cuõng thöôøng duøng caùc caâu coù hình thöùc nghi vaán ñeå laøm cho lôøi

caàu khieán cuûa mình giaûm möùc aùp ñaët nhö caâu nghi vaán coù tieåu töø tình thaùi cuoái caâu,

caâu nghi vaán coù keát töø “hay”, caâu nghi vaán coù ñaïi töø nghi vaán vaø caâu nghi vaán coù phuï

töø nghi vaán. Baèng hình thöùc nghi vaán, ngöôøi noùi ñaõ ñöa ñeán ngöôøi nghe quyeàn töï do

löïa choïn thöïc hieän hay khoâng thöïc hieän haønh ñoäng ñöôïc caàu khieán neân lôøi caàu khieán

ñöôïc thöïc hieän baèng phöông thöùc naøy trôû neân lòch söï hôn.

Tuy nhieân, cuõng caàn löu yù raèng, caùch duøng caâu nghi vaán ñeå taïo saéc thaùi lòch söï

cho lôøi caàu khieán thöôøng chæ coù hieäu löïc ñoái vôùi caùc haønh ñoäng caàu khieán coù tính lòch

söï aâm tính.

Nhìn chung, trong caùc haønh ñoäng caàu khieán, soá löôïng caùc phöông tieän bieåu ñaït

tính lòch söï caøng nhieàu thì möùc ñoä lòch söï cuûa phaùt ngoân caøng cao. Nhöng cuõng löu yù

raèng, trong boái caûnh bình thöôøng, ñeå taïo tính thaân maät giöõa ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe,

moät phaùt ngoân khoâng neân coù quaù nhieàu phöông tieän bieåu ñaït tính lòch söï. Khoâng

nhöõng theá, khi thöïc hieän haønh ñoäng caàu khieán baèng phöông thöùc giaùn tieáp, ngöôøi noùi

phaûi löu yù ñeå traùnh nhöõng haøm yù phuï tieâu cöïc voâ tình theå hieän trong lôøi caàu khieán vì

nhöõng haøm yù phuï naøy coù theå ñe doïa nghieâm troïng theå dieän cuûa ngöôøi nghe.

Tieáng Vieät laø moät ngoân ngöõ giaøu vaø ñeïp neân noùi naêng tieáng Vieät lòch söï laø caû

moät ngheä thuaät. Nghieân cöùu baûn saéc vaø linh hoàn cuûa tieáng Vieät khoâng chæ giuùp cho

ngöôøi nöôùc ngoaøi hoïc tieáng Vieät deã daøng maø coøn giuùp cho ngöôøi baûn ngöõ hieåu theâm

tieáng Vieät – moät neùt vaên hoùa Vieät – saâu saéc hôn.

Nhö ñaõ noùi, ñaùnh giaù möùc ñoä lòch söï trong moät phaùt ngoân noùi chung vaø trong

phaùt ngoân caàu khieán noùi rieâng laø moät vaán ñeà raát phöùc taïp. Vì theá, tieáp tuïc quan saùt vaø

126

nghieân cöùu caùc yeáu toá chi phoái tính lòch söï trong phaùt ngoân cuõng nhö söï bieán ñoåi cuûa

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

caùc yeáu toá lòch söï trong töøng thôøi kyø laø ñieàu maø caùc nhaø nghieân cöùu ngoân ngöõ caàn

127

quan taâm.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO

1. Nguyeãn Thò Vaân Anh (2002), Tham thoaïi tieàn daãn nhaäp trong söï kieän lôøi noùi xin,

Ngoân ngöõ soá 4.

2. J. L. Austin (1962), How to do things with words, Oxford University Press.

3. Dieäp Quang Ban (2000), Ngöõ phaùp tieáng Vieät, Taäp 2, Nxb Giaùo duïc.

4. Dieäp Quang Ban – Hoaøng Vaên Thung (2000), Ngöõ phaùp tieáng Vieät, Taäp 1, Nxb

Giaùo duïc.

5. Leâ Bieân (1998), Töø loaïi tieáng Vieät hieän ñaïi, Nxb Giaùo duïc.

6. Leâ Caän - Phan Thieàu - Dieäp Quang Ban - Hoaøng Vaên Thung (1983), Giaùo trình

ngöõ phaùp tieáng Vieät, taäp 2, Nxb Giaùo duïc.

7. Ñoã Höõu Chaâu ( 1998), Cô sôû ngöõ nghóa hoïc töø vöïng, Nxb Giaùo duïc.

8. Ñoã Höõu Chaâu (2001), Ñaïi cöông ngoân ngöõ hoïc, Taäp 2, Ngöõ duïng hoïc, Nxb Giaùo

duïc.

9. Ñoã Höõu Chaâu (2003), Cô sôû ngöõ duïng hoïc, Taäp 1, Nxb Ñaïi hoïc Sö phaïm, Haø

Noäi.

10. Nguyeãn Phöông Chi (2003), Moät soá cô sôû cuûa caùc chieán löôïc töø choái, Ngoân ngöõ

soá 8.

11. Tröông Vaên Chình – Nguyeãn Hieán Leâ (1963), Khaûo luaän veà Ngöõ phaùp Vieät Nam,

Ñaïi hoïc Hueá.

12. Nguyeãn Ñöùc Daân (1999), Loâgích vaø tieáng Vieät, Nxb Giaùo duïc.

13. Nguyeãn Ñöùc Daân (1999), Ngoân ngöõ vaø giôùi tính, Ngoân ngöõ & Ñôøi soáng soá 12.

14. Nguyeãn Ñöùc Daân (2003), Giaùo trình nhaäp moân loâgích hình thöùc, Ñaïi hoïc Quoác

128

gia Tp.Hoà Chí Minh.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

15. Vuõ Tieán Duõng (2002), Tìm hieåu moät vaøi bieåu thöùc tình thaùi gaén vôùi tính lòch söï

cuûa nöõ giôùi trong giao tieáp, Ngoân ngöõ soá 3.

16. Vuõ Tieán Duõng (2002), Chieán löôïc lòch söï aâm tính vôùi lôøi xin loãi trong giao tieáp

tieáng Vieät, Khoa hoïc soá 5.

17. Phaïm Taát Ñaéc (?), Phaân tích töï loaïi vaø phaân tích meänh ñeà, Nxb ABC, Haø Noäi.

18. Höõu Ñaïi (2000), Vaên hoùa vaø ngoân ngöõ giao tieáp cuûa ngöôøi Vieät, Nxb Vaên hoùa

thoâng tin.

19. Nguyeãn Vaên Ñoä (1995), Veà vieäc nghieân cöùu lòch söï trong giao tieáp, Ngoân ngöõ soá

20. Nguyeãn Vaên Ñoä (1999), Nhöõng yeáu toá laøm bieán ñoåi löïc ngoân trung cuûa lôøi thænh

caàu trong tieáng Anh vaø tieáng Vieät, Ngoân ngöõ soá 1.

21. Leâ Ñoâng – Nguyeãn Vaên Hieäp (2003), Khaùi nieäm tình thaùi trong ngoân ngöõ hoïc,

Ngoân ngöõ soá 7, 8.

22. Ñinh Vaên Ñöùc (2004), Ngöõ phaùp tieáng Vieät – Töø loaïi, Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia, Haø

Noäi.

23. Nguyeãn Thieän Giaùp (chuû bieân) (1997), Daãn luaän ngoân ngöõ hoïc, Nxb Giaùo duïc.

24. Nguyeãn Thieän Giaùp (1998), Töø vöïng hoïc, Nxb Giaùo duïc.

25. Nguyeãn Thieän Giaùp (2000), Duïng hoïc Vieät ngöõ, Nxb Giaùo duïc.

26. Nguyeãn Thieän Giaùp (2004), Löôïc söû Vieät ngöõ hoïc, Nxb Giaùo duïc.

27. M.A. Halliday, Daãn luaän ngöõ phaùp chöùc naêng, Ngoân ngöõ soá 12/ 2000, soá 2, 3, 7/

2001.

28. Cao Xuaân Haïo (1991), Tieáng Vieät sô thaûo ngöõ phaùp chöùc naêng, Nxb Khoa hoïc xaõï

hoäi.

129

29. Cao Xuaân Haïo (chuû bieân) (1998), Caâu trong tieáng Vieät, quyeån 1, Nxb Giaùo duïc.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

30. Cao Xuaân Haïo (1998), Tieáng Vieät maáy vaán ñeà ngöõ aâm, ngöõ phaùp, ngöõ nghóa, Nxb

Giaùo duïc.

31. Cao Xuaân Haïo (2001), Tieáng Vieät – vaên Vieät – ngöôøi Vieät, Nxb Treû.

32. Nguyeãn Thò Ngoïc Haân (2001), Tieåu töø tình thaùi cuoái caâu “nheù”, haøm yù cuûa ngöôøi

noùi, Ngoân ngöõ soá 6.

33. Traàn Hoaøng (tuyeån choïn) (2001), Taøi lieäu tham khaûo veà Ngöõ phaùp tieáng Vieät

(Löu haønh noäi boä), Ñaïi hoïc Sö phaïm Tp. Hoà Chí Minh.

34. Traàn Hoaøng (2003), Moät soá suy nghó chung quanh vieäc daïy hoïc “phaân loaïi caâu

tieáng Vieät theo caáu taïo ngöõ phaùp”, Ngoân ngöõ soá 5.

35. Hoäi Ngoân ngöõ hoïc Vieät Nam (1993), Nhöõng vaán ñeà ngoân ngöõ vaø vaên hoaù, Haø

Noäi.

36. Buøi Maïnh Huøng (1999), Nhöõng hình thöùc theå hieän haønh ñoäng caûnh baùo trong

tieáng Vieät, Ngoân ngöõ soá 3.

37. Buøi Maïnh Huøng (2003), Baøn theâm veà vaán ñeà phaân loaïi caâu theo muïc ñích phaùt

ngoân, Ngoân ngöõ soá 2.

38. Vuõ Thò Thanh Höông (1999), Giaùn tieáp vaø lòch söï trong lôøi caàu khieán tieáng Vieät,

Ngoân ngöõ soá 1.

39. Vuõ Thò Thanh Höông (1999), Giôùi tính vaø lòch söï, Ngoân ngöõ soá 8.

40. Vuõ Thò Thanh Höông (2000), Chieán löôïc lòch söï thay ñoåi möùc lôïi – thieät trong lôøi

caàu khieán tieáng Vieät, Ngoân ngöõ soá 10.

41. Vuõ Thò Thanh Höông (2002), Khaùi nieäm theå dieän vaø yù nghóa ñoái vôùi vieäc nghieân

cöùu öùng xöû ngoân ngöõ, Ngoân ngöõ soá 1.

42. Traàn Troïng Kim (1940), Vieät Nam vaên phaïm, Nxb Taân Vieät.

43. Nguyeãn Vaên Khang (1999), Ngoân ngöõ hoïc xaõ hoäi – nhöõng vaán ñeà cô baûn, Nxb

130

Khoa hoïc xaõ hoäi.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

44. Ñinh Troïng Laïc (1999), Phong caùch hoïc tieáng Vieät, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi.

45. Robert Lado (1957), Linguistics across cultures, Michigan University Press.

46. Hoà Leâ (1992), Cuù phaùp tieáng Vieät, Quyeån 2 : Cuù phaùp cô sôû, Nxb Khoa hoïc xaõ

hoäi.

47. Nguyeãn Thò Löông (1995), Moät soá tieåu töø tình thaùi döùt caâu tieáng Vieät vôùi pheùp

lòch söï trong giao tieáp, Ngoân ngöõ soá 2.

48. J. Lyons (1968), Introduction to Theoretical Linguistics, Cambridge University

Press.

49. Trònh Thò Kim Ngoïc (2002), Tieàm naêng ngoân ngöõ trong nghieân cöùu con ngöôøi vaø

vaên hoùa, Ngoân ngöõ soá 14.

50. Toân Nöõ Myõ Nhaät (1999), Böôùc ñaàu tìm hieåu caùc ñaëc tröng ngoân ngöõ – vaên hoaù

trong haønh vi yeâu caàu cuûa ngöôøi Vieät, Ngoân ngöõ soá 8.

51. Ñaùi Xuaân Ninh (1978), Hoaït ñoäng cuûa töø tieáng Vieät, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø

Noäi.

52. Hoaøng Pheâ (2003), Logic-Ngoân ngöõ hoïc, Nxb Ñaø Naüng.

53. Hoaøng Troïng Phieán (1980), Ngöõ phaùp tieáng Vieät, Nxb Ñaïi hoïc vaø trung hoïc

chuyeân nghieäp, Haø Noäi.

54. Nguyeãn Phuù Phong (1996), Caùc ñaïi töø nhaân xöng tieáng Vieät, Ngoân ngöõ soá 1.

55. Ñaøo Nguyeân Phuùc (2003), Bieåu thöùc raøo ñoùn trong haønh vi ngoân ngöõ xin pheùp

treân cô sôû lyù thuyeát veà phöông chaâm hoäi thoaïi cuûa P. Grice, Ngoân ngöõ soá 6.

56. Traàn Kim Phöôïng (2001), Vai troø cuûa ñoäng töø ñeå trong caâu caàu khieán tieáng Vieät,

Ngöõ hoïc treû.

57. Voõ Ñaïi Quang (2004), Lòch söï: chieán löôïc giao tieáp höôùng caù nhaân hay chuaån

131

möïc xaõ hoäi?, Ngoân ngöõ soá 8.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

58. Nguyeãn Quang (2002), Giao tieáp vaø giao tieáp giao vaên hoùa, Nxb Ñaïi hoïc Quoác

gia Haø Noäi.

59. Nguyeãn Quang (2002), Caùc chieán löôïc lòch söï döông tính trong giao tieáp, Ngoân

ngöõ soá 11, 13.

60. Nguyeãn Anh Queá (1990), Moät soá vaán ñeà veà hö töø trong tieáng Vieät hieän ñaïi, Luaän

aùn Phoù tieán só, Haø Noäi.

61. Nguyeãn Thò Quy (2002), Ngöõ phaùp chöùc naêng tieáng Vieät (vò töø haønh ñoäng), Nxb

Khoa hoïc xaõ hoäi.

62. Edward Sapir (1949), Language, An introduction to study of speech, New York

Harcourt, Brace World.

63. Trònh Saâm (2001), Ñi tìm baûn saéc tieáng Vieät, Nxb Treû, Tp. Hoà Chí Minh.

64. Maria Sifianou (1999), Politeness phenomena in Englanh and Greece, A Cross –

Cultural Perspective, Oxford University Press.

65. Doaõn Quoác Syõ – Ñoaøn Vieát Böûu, Löôïc khaûo veà Ngöõ phaùp Vieät Nam, Tröôøng Sö

Phaïm Saøi Goøn.

66. Taï Thò Thanh Taâm (2004), Lòch söï ngoân ngöõ trong moät soá nghi thöùc giao tieáp

tieáng Vieät, Luaän vaên Thaïc syõ, Tp. Hoà Chí Minh.

67. Taï Thò Thanh Taâm (2005), Vai giao tieáp vaø pheùp lòch söï trong tieáng Vieät, Ngoân

ngöõ soá 1.

68. Nguyeãn Kim Thaûn (1964), Nghieân cöùu veà ngöõ phaùp tieáng Vieät, taäp 2, Nxb Khoa

hoïc.

69. Nguyeãn Kim Thaûn (1981), Cô sôû ngöõ phaùp tieáng Vieät, Nxb Tp. Hoà Chí Minh

70. Nguyeãn Kim Thaûn (1999), Ñoäng töø trong tieáng Vieät, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø

132

Noäi.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

71. Phaïm Thò Thaønh (1995), Nghi thöùc lôøi noùi tieáng Vieät hieän ñaïi qua caùc phaùt ngoân

chaøo, caûm ôn, xin loãi, Luaän aùn phoù tieán só, Haø Noäi.

72. Traàn Ngoïc Theâm (1998), Cô sôû vaên hoaù Vieät Nam, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi.

73. Traàn Ngoïc Theâm (2004), Tìm veà baûn saéc vaên hoùa Vieät Nam, Nxb Toång hôïp, Tp.

Hoà Chí Minh.

74. Hoaøng Vaên Thung – Leâ A (1995), Ngöõ phaùp tieáng Vieät, Tröôøng Ñaïi hoïc Sö phaïm

Haø Noäi 1, Haø Noäi.

75. Buøi Ñöùc Tònh (1952), Vaên phaïm Vieät Nam, Nxb Vaên Töôi, Saøi Goøn.

76. Phaïm Vaên Tình (1999), Xöng hoâ duøng chöùc danh, Ngoân ngöõ & Ñôøi soáng soá 11.

77. Nguyeãn Ñöùc Toàn (2002), Tìm hieåu ñaëc tröng vaên hoùa – daân toäc cuûa ngoân ngöõ vaø

tö duy ngöôøi Vieät, Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi.

78. Trònh Thanh Traø (2002), Haønh vi ñieàu khieån trong söï kieän lôøi noùi haøm aån, Ngoân

ngöõ & Ñôøi soáng soá 4.

79. Trung Taâm Khoa hoïc xaõ hoäi vaø Nhaân vaên quoác gia (2000), Ngöõ phaùp tieáng Vieät,

Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi.

80. Hoaøng Tueä (2001), Tuyeån taäp Ngoân ngöõ hoïc, Nxb Ñaïi hoïc quoác gia Tp. Hoà Chí

Minh.

81. Buøi Thò Kim Tuyeán (2005), Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät, Luaän vaên thaïc

só, Tp. Hoà Chí Minh.

82. Leâ Ñình Töôøng ( 2003), Ñaëc tröng ngöõ nghóa cuûa noäi dung meänh ñeà trong phaùt

ngoân caàu khieán tröïc tieáp, Khoa hoïc soá 2B.

83. Nguyeãn Thò Hoàng Vaân (2002), Caâu ngöõ vi caàu khieán töôøng minh vôùi pheùp lòch söï

trong giao tieáp, Ngoân ngöõ & Ñôøi soáng soá 5.

84. Ñoã Quang Vieät (2005), Nhöõng khaùc bieät chuû yeáu trong vieäc söû duïng caùc chieán

133

löôïc thænh caàu cuûa ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Phaùp, Khoa hoïc soá 3.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

85. Nguyeãn Nhö YÙ (chuû bieân) (1996), Töø ñieån giaûi thích thuaät ngöõ ngoân ngöõ hoïc,

Nxb Giaùo duïc.

86. Nguyeãn Nhö YÙ (chuû bieân) (?), Ñaïi töø ñieån tieáng Vieät, Nxb Vaên hoùa – thoâng tin.

87. Nguyeãn Thò Hoaøng Yeán (2001), Thaønh phaàn môû roäng vaø caùc yeáu toá lòch söï trong

phaùt ngoân cheâ, Ngoân ngöõ soá 4.

134

George Yule (1997), Pragmatics, Oxford University Press.

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

PHUÏ LUÏC

CAÙC PHÖÔNG THÖÙC THEÅ HIEÄN LÒCH SÖÏ

(cid:153)

HAØNH ÑOÄNG CAÀU KHIEÁN TIEÁNG VIEÄT

Duøng thaønh phaàn môû roäng

• Thaønh phaàn môû roäng laø yeáu toá hoâ goïi

1) Meï ôi, laáy giuøm con caây vieát.

Chò ôi, hoâm nay chò naáu côm hoä em nha?

Naøy, caäu laáy giuøm tôù caùi buùa.

Naøy, con phaûi chaøo oâng baø tröôùc khi ñi hoïc chöù.

Naøy con, laáy cho ba caây vieát.

EÂ, mai ñi sieâu thò vôùi tao nha.

EÂ nhoùc, em ñöøng chôi vaäy chöù.

Naøy, ñöøng coù chôi nguy hieåm vaäy chöù.

Naøy, ñöa giuøm tôù cuoán taäp

10) Em ôi, coù gì nhaém ñem leân giuùp anh nha.

11) Coâ ôi, cho con laáy caùi gioû saùch.

12) Naøy, chòu khoù xuoáng traïi vôùi anh moät böõa.

13) Anh ôi, cho em xin mieáng nöôùc.

•

Thaønh phaàn môû roäng laø yeáu toá caûm thaùn

14) Trôøi ôi! Sao con laïi laøm theá?

15) Trôøi ôi laø trôøi! Caét theá naøy thì coøn gì laø hoa cuûa ngöôøi ta nöõa?

16) OÂi, caäu xeáp theá naøy thì baùnh seõ naùt heát.

17) OÂi daøo, hôi ñaâu maø caäu lo.

18) Trôøi ñaát! Con ñöøng laøm theá chöù.

135

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

19) Trôøi ñaát ôi! Maøy laøm vôõ ñaàu noù ra baây giôø.

•

Thaønh phaàn môû roäng laø yeáu toá raøo ñoùn

20) Ngaøy mai lôùp chaùu coù tieát Sinh vaät, oâng cho chaùu vaøi caønh hoa ñeå chaùu laøm thí

nghieäm oâng nheù.

21) Chaùu ñi qua ñaây thì trôøi toái maát roài, baø cho chaùu ôû nhôø moät ñeâm ñöôïc khoâng aï?

22) Lôùp heát phaán roài, caäu ñi mua giuùp mình hoäp phaán nheù.

23)

12 giôø tröa roài, xin pheùp coâ cho tuïi em nghæ tay aên tröa.

24) Veà vaán ñeà naøy, chuùng toâi khoâng ñöôïc pheùp noùi ra, xin pheùp moïi ngöôøi cho chuùng

toâi khoâng traû lôøi caâu hoûi naøy.

25) Mai nhaø chaùu coù gioã, baø cho chaùu veà nhaø ít hoâm ñöôïc khoâng baø.

26) Caäu ñôïi nheù, thòt phaûi meàm môùi ngon.

27) Chò daét xe ra giuøm em vôùi, tay em bò ñau.

28) Vì lí do an toaøn, yeâu caàu quyù khaùch khoâng söû duïng ñieän thoaïi di ñoäng hoaëc caùc

thieát bò thu phaùt soùng trong suoát chuyeán bay.

29) Ngaøy mai laø heát haïn roài, anh coá gaéng laøm xong cho em nheù.

30) Haønh khaùch ñöùng caùch xa ñöôøng saét soá 2 toái thieåu 1.5 meùt ñeå ñaûm baûo an toaøn.

31) Maùy bay seõ caát caùnh trong giaây laùt, ñeà nghò quyù khaùch vui loøng gaäp baøn aên veà phía

tröôùc vaø caøi daây an toaøn.

32) Baùc ôi, môû thöû cho chaùu xem moät ñoaïn.

33) Em ñònh hoûi möôïn anh quyeån saùch.

34) Con cöù ñöùng taïm ôû ñaây ñaõ.

35) Coù leõ caäu phaûi kieåm tra moät laàn nöõa.

36) Coù leõ laø chuùng mình phaûi veà nhaø thoâi.

37) Hoâm tröôùc anh coù noùi muoán cho chaùu hoïc tröôøng anh thì cöù noùi anh moät tieáng,

hoâm nay em tôùi nhôø anh kyù giuùp em ñôn xin chuyeån tröôøng cho chaùu.

136

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

38) Tuaàn tröôùc anh baûo ñi coâng taùc veà anh seõ cho em muôïn tieàn, hoâm nay em ñeán xin

anh cho em muôïn vaøi trieäu.

39) Anh coù baûo khi naøo leân thaønh phoá thì cöù ñeán ôû choã anh, hoâm nay em ñeán xin ôû

nhôø nhaø anh vaøi böõa.

•

Thaønh phaàn môû roäng laø yeáu toá buø ñaép

40) Xin loãi vì laøm phieàn caäu, nhöng caäu coù theå cho tôù möôïn ít tieàn ñöôïc khoâng?

41) Xin loãi, ñeà nghò anh môû tuùi ra cho chuùng toâi kieåm tra.

42)

Xin loãi, cho toâi qua moät chuùt.

43) Con xin baø cho pheùp con veà thaêm nhaø vaøi hoâm, ba böõa nöõa con seõ leân.

44)

“… Xin pheùp thaày cho em nghæ hoïc moät buoåi. Em höùa seõ cheùp baøi ñaày ñuû…”.

45) Chæ coù mình anh môùi coù quyeàn haïn trong vieäc naøy, xin anh haõy giuùp em.

46) Chaùu hoïc ñaõ coù tieán boä, nhöng haõy coá gaéng theâm nöõa nheù.

47) Chöõ vieát cuûa con ñaõ roõ raøng roài, con haõy taäp theâm ñeå vieát cho ñeïp nha.

48) ÔÛ nhaø vaâng lôøi oâng baø nheù, veà ba seõ coù quaø.

49) Caäu laø chuyeân gia haøng ñaàu trong lónh vöïc ñoù maø. Töï tin leân chöù!

50) Nhö theá laø chaùu coù tieán boä roài. Coá leân!

51) Maù raát vui khi bieát em caøng ngaøy caøng hoïc toát, coá gaéng laøm cho xong luaän vaên ñi

em.

52) Gaùi ñaàu laø nhaát roài coøn gì? Caäu ñöøng buoàn.

53) Toâi tin em coù khaû naêng, em thöû laàn nöõa ñi.

54) Xin loãi, cho mình qua.

55) Xin loãi, em xin pheùp veà tröôùc aï.

56) Anh noùi giuùp em moät tieáng nheù, baùc caû chæ neå moãi mình anh.

•

Thaønh phaàn môû roäng laø caùc töø coù yù nghóa boå trôï cho ñoäng töø caàu khieán

57) Coâ ôi, coâ aên böôûi nöõa ñi aï.

58) Mai caäu phaûi gheù nhaø tôù aên tröa ñoù.

137

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

59) Chò cöù aên ñi. Taùo nhaø em troàng ñoù chò.

60)

Söï vieäc ñaõ theá roài.Caäu ñöøng lo laéng nöõa.

61)

Lan haõy töôi tænh leân. Moïi vieäc ñeàu oån caû roài maø.

62) Xin traân troïng môøi oâng Jan Koesling – giaùm ñoác Kyõ thuaät vaø Marketing leân phaùt

bieåu môû ñaàu hoäi nghò.

63) Traân troïng kính môøi oâng tôùi döï leã khai tröông khaùch saïn Kim Ñoâ vaøo luùc 8 giôø

ngaøy 20 – 05 – 2000.

64) Xin moïi ngöôøi vui loøng taäp trung vaøo chuyeän naøy moät laùt.

65) OÂng ôi, oâng laáy hoä con caùi ly treân ñaàu tuû.

66) Chò vui loøng baám sang soá leû 221.

67) Quyù khaùch vui loøng chuyeån ñieän thoaïi sang cheá ñoä rung trong khi dieãn giaû ñang

trình baøy.

68) Anh xeáp giuøm em môù cheùn ñóa vaøo chaïn.

69) Beù Giang laøm tieáp cho coâ baøi toaùn naøy.

70) Anh nhaén moïi ngöôøi giuùp em nheù.

71)

Troâng giuùp anh chieác xe nheù.

72) Chò ôi, laáy giuùp toâi caùi aùo maøu tím aáy.

73) Baùc laøm ôn chæ giuøm chaùu ñöôøng ñeán chôï Vöôøn Chuoái aï.

74) Em tha thieát xin anh ñöøng laøm phieàn em nöõa.

75)

Toâi khaån thieát van baø, baø ñöøng noùi chuyeän naøy vôùi ai.

76) Kính xin anh haõy cho chaùu moät cô hoäi chuoäc loãi.

77) Em ra ñaàu ngoõ mua môù rau. Chò troâng nhaø giuøm em moät chuùt nheù.

78) Caäu cho tôù möôïn taïm hai traêm ngaøn, mai tôù traû.

79) Daäy, chôû meï ra chôï tí.

80) Anh ba ôi, cho em möôïn xe moät laùt nheù.

81) Chôø tí nheù.

138

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

82) Chuùt xíu nöõa chò seõ laøm cho.

83) Meï cho con xin ít tieàn.

84) Chò cho pheùp em xem ti vi chuùt xíu nöõa thoâi.

•

Thaønh phaàn môû roäng laø tieåu töø tình thaùi

85) Baø xôi theâm cheùn nöõa ñi aï.

86) Uoáng cho heát ñi naøo.

87)

Laàn sau, ñöøng queân mang theo taäp nheù.

88) Anh fax cho toâi ngay trong chieàu nay nheù.

89) Haù mieäng to vaø noùi “A” naøo.

90) Coù gì, em goïi tröïc tieáp cho anh nheù.

91) Khoâng ñöôïc phaïm luaät ñaáy nheù.

92)

Sau 5 giôø thì ñöøng ñeán nheù.

93) AÁy, oâng ngoài chôi ñaõ. (Nam Cao)

94) Vaøo ñaây uoáng nöôùc ñaõ.(Nam Cao)

95) Thong thaû ñaõ. Ñi ñaâu maø voäi? Chuùng mình ñi uoáng röôïu ñaõ.

96) Ñôïi em vôùi.

97) Mai nheù anh.

98) Chieàu nay ñi chôi nghen.

99) Baïn laøm thöû caùch naøy xem.

100) Mai qua nhaø mình chôi ñi.

101) Caäu aên cheø ñi.

102) Chieàu nay ñi nghe nhaïc vôùi tôù ñi.

103) Caäu cöù caàm tieàn cuûa tôù ñi.

104) Daäy ñi con.

105) Ñi naáu nöôùc ñi con.

106) Ñi aên côm ñi con

139

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

107) Anh phuï em naáu côm ñi cho nhanh

108) Vaøo ga nhanh ñi keûo treã taøu ñaáy.

(cid:153)

Duøng töø xöng hoâ

•

Xöng hoâ theo quan heä thaân toäc

109) Baùc laáy hoä em buùp caûi kia vôùi.

110) Daäy, chôû meï ra chôï tí.

111) Chò cho em xin vaøi cuïc phaán maøu.

112) Lan laáy hoä mình caùi keùo trong hoäc baøn vôùi.

113) Boá ôi, vaøo quaùn con uoáng mieáng nöôùc cho ñôõ khaùt ñi boá.

114) Baùc môû giuùp chaùu caùnh cöûa.

115) Chuùt nöõa maøy coù ñi thö vieän thì möôïn giuøm tao quyeån “Töø ñieån tieáng Vieät” nha.

•

Xöng hoâ theo danh hieäu, chöùc vuï

116) Xin coâ giaùo xem xeùt cho chaùu ñöôïc tieáp tuïc theo hoïc.

117) Xin giaùo sö cho bieát nhaø nöôùc ñaõ laøm gì ñeå giuùp ñôõ cho caùc doanh nghieäp Vieät

Nam khi nöôùc ta gia nhaäp WTO.

118) Thöa, giaùm ñoác kyù giuøm em vaên baûn naøy aï.

119) Em xin thuû tröôûng cho pheùp em nghæ buoåi saùng ngaøy 20/5.

120) Chaùu noù treû ngöôøi non daï. Mong tröôûng phoøng giuùp ñôõ cho.

121) Thaày hieäu tröôûng coù theå xem xeùt ñeå haï möùc kæ luaät cho em aáy khoâng?

•

Xöng hoâ theo teân rieâng

122) Lan röûa giuøm mình boù rau ñi.

123) Huøng chôû Höông nha. Höông ñau tay, khoâng laùi xe ñöôïc.

124) Chieàu chuû nhaät ba Haûi chôû con ñi nhaø saùch nha ba Haûi?

125) Chuù Huyeân chæ giuøm con baøi taäp naøy ñi. Baøi khoù quaù.

126) Anh Cöôøng ôi, chieàu nay em gheù qua cô quan gôûi anh baûn baùo caùo ñöôïc khoâng?

127) Chí ñi laøm haû? Chôû ba ñeán cô quan vôùi.

140

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

128) Duyeân ñaùnh maùy cho chuù vaên baûn naøy.

129) Mai chuyeån ngay taøi lieäu naøy xuoáng huyeän trong ngaøy hoâm nay cho baùc nheù.

130) Phöông toà, chieàu nay ñi karaoke nha.

131) Mai maét nai, chieàu nay mang cho tôù möôïn quyeån saùch “Lòch söû vaên minh nhaân

loaïi”nheù.

132) Cuùn con laáy cho ba ly nöôùc ñi.

133) Voi con ñi mua ñoà vôùi anh naøo.

134) Meøo con cuûa meï, daäy ñi thoâi. Ñaõ ñeán giôø ñi hoïc roài.

(cid:153)

Duøng hình thöùc khaúng ñònh/ phuû ñònh

135) Chò muoán em haõy chaêm chæ hoïc haønh.

136) Meï muoán con ñi chôï cho meï.

137) Em muoán anh mua cho em chieác voøng ngoïc maøu ñoû hoâm tröôùc mình thaáy trong cöûa

haøng cuûa PNJ aáy.

138) Coâ muoán con phaûi laøm baøi taäp veà nhaø ñaày ñuû.

139) Meï khoâng muoán con noùi nhö theá ñaâu.

140) Chò khoâng muoán em chôi vôùi baïn xaáu.

141) Hoâm nay, ba khoâng muoán aên côm.

142) Chieàu veà, meï khoâng muoán thaáy nhaø cöûa beà boän ñaâu ñaáy.

143) Ba ôi, chieàu nay nhaø mình ñi chôi coâng vieân ñi ba.

144) Nhaø cöûa beà boän quaù!

145) Trôøi noùng quaù!

146) Trôøi saép möa roài.

147) Caùi noùn deã thöông quaù maø tôù khoâng ñuû tieàn.

148) Toái nay chaéc chò veà treã.

149) Trong nhaø ñaâu coù naéng ñaâu con.

150) Ngaøy mai beù Thö ñöôïc nghæ maø em laïi phaûi ñi nghieäm thu coâng trình.

141

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

(cid:153)

Duøng hình thöùc nghi vaán

151) Sao em laïi boác thöùc aên baèng tay theá?

152)

Chò coøn tieàn khoâng?

153) Caäu coù dö caây vieát naøo khoâng?

154) Chaùu laáy giuøm coâ caây buùt ñöôïc khoâng?

155) Con ñeå saùch vôû ôû ñaây aø?

156) Giaù cöù theá naøy maõi thì thích nhæ?

157) Meï ñoàng yù cho con ñi chôi meï nha?

158) Ñeå chuùt xíu nöõa nheù?

159) Em thích hoa hoàng chöù?

160) Em khoâng nghe lôøi anh noùi aø?

161) Mai, caäu cho tôù möôïn vôû Sinh nheù?

162) Em thaép ñeøn leân chò Lieân nheù?

163) Con aên côm tröôùc, ñöôïc khoâng aï?

164) Coâ daïy hay nhæ?

165) Chuùt nöõa baïn ñi vôùi toâi chöù?

166) Ba cho con ñi sang nhaø baïn Lan hoïc nhoùm ñöôïc khoâng aï?

167) Cheát! Laïy oâng, con chaùu naøo daùm theá! Sao oâng laïi nghó vaån vô laøm vaäy?

168) Sao anh khoâng veà chôi thoân Vó?

169) Sao khoâng caøi khuy aùo laïi anh?

Trôøi reùt ñaáy hoâm nay trôøi trôû reùt.

170) Caäu oám nhö theá sao khoâng nghæ ôû nhaø?

171) Con ñôïi thaèng Tuøng hö roài môùi tính ñeán chuyeän daïy doã noù sao?

172) Theá bao giôø anh môùi veà?

173) Giaù nhö coù nhaø haûo taâm naøo cöùu vôùt cuoäc ñôøi em?

174) Ai giuùp toâi moät tay naøo?

142

Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät

175) Em ñeå anh chôø bao laâu nöõa?

176) Con laøm theá laøm gì?

177) Hay laø anh sang beân nhaø em chôi ñi?

178) Hay anh ñöa con ñeán tröôøng giuøm em?

179) Hay laø mình ñi ra ngoaøi aên ñi anh?

180) Mình ñang keït tieàn. Hay laø caäu cho mình thö thö theâm ít hoâm nöõa?

181) Caäu coù ñi vôùi mình khoâng?

182) Anh coù ñoàng hoà khoâng?

183) Em ñaõ naáu côm chöa?

184) Con ñaõ laøm xong baøi taäp chöa?

185) Chieàu nay caäu gheù qua nhaø tôù moät laùt ñöôïc khoâng?

186) Mai con veà noäi vôùi ba ñöôïc khoâng?

187) Em ñeå noù ôû ñaây, ñöôïc chöù aï?

188) Mình aên côm ñöôïc chöa meï?

189)

Caäu coù theå mua giuùp con caây vieát treân ñöôøng veà nhaø khoâng aï?

190) Neáu tieän, anh coù theå cho em quaù giang ñeán nhaø saùch Nguyeãn Vaên Cöø khoâng?

143

Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ học: Lịch sự trong hành động cầu khiến tiếng Việt

Chủ đề:

BOÄ GIAÙO DUÏC VAØ ÑAØO TAÏO

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC SÖ PHAÏM THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH --- (cid:87) (cid:155) (cid:88) ---

LEÂ THÒ KIM ÑÍNH

LÒCH SÖÏ TRONG HAØNH ÑOÄNG CAÀU KHIEÁN TIEÁNG VIEÄT

CHUYEÂN NGAØNH: NGOÂN NGÖÕ HOÏC MAÕ SOÁ: 60.22.01

LUAÄN VAÊN THAÏC SÓ NGOÂN NGÖÕ HOÏC

NGÖÔØI HÖÔÙNG DAÃN KHOA HOÏC:

TS. DÖ NGOÏC NGAÂN

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH – NAÊM 2006

LÔØI CAÛM ÔN

Thaønh phoá Hoà Chí Minh, thaùng 05 naêm 2006

Leâ Thò Kim Ñính

MUÏC LUÏC

DAÃN NHAÄP

TOÅNG QUAN VEÀ LÒCH SÖÏ NGOÂN NGÖÕ

VAØ HAØNH ÑOÄNG CAÀU KHIEÁN

1.1.1. Khaùi nieäm

1.1.1.2. Vai giao tieáp

1.1.2. Caùc phöông chaâm lòch söï

1.1.5. Lòch söï vaø vaên hoùa

1.2.2.1.1. Haønh ñoäng ra leänh/ caám ñoaùn/ sai baûo

LÒCH SÖÏ

TRONG HAØNH ÑOÄNG CAÀU KHIEÁN TIEÁNG VIEÄT

2.1.1.1.2. Phaân loaïi

Haønh ñoäng môøi

Tieâu chí

Tieåu loaïi

Ví duï

Haønh ñoäng ñoäng vieân

Tieâu chí

Tieåu loaïi

Ví duï

Haønh ñoäng khuyeân raên

Tieâu chí

Tieåu loaïi

Ví duï

Haønh ñoäng ra leänh

Tieâu chí

Tieåu loaïi

Ví duï

Haønh ñoäng yeâu caàu

Tieâu chí

Tieåu loaïi

Ví duï

Haønh ñoäng xin pheùp

Tieâu chí

Tieåu loaïi

Ví duï

Haønh ñoäng thænh caàu

Tieâu chí

Tieåu loaïi

Ví duï

PHÖÔNG THÖÙC THEÅ HIEÄN LÒCH SÖÏ HAØNH ÑOÄNG CAÀU KHIEÁN TIEÁNG

VIEÄT

Caùch

Phöông

Ví duï

theå hieän

thöùc

KEÁT LUAÄN

hieän lòch söï haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät. Nhìn chung, ngöôøi Vieät thöôøng duøng

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO

PHUÏ LUÏC

Duøng thaønh phaàn môû roäng

Chò ôi, hoâm nay chò naáu côm hoä em nha?

Naøy, caäu laáy giuøm tôù caùi buùa.

Naøy, con phaûi chaøo oâng baø tröôùc khi ñi hoïc chöù.

Naøy con, laáy cho ba caây vieát.

EÂ, mai ñi sieâu thò vôùi tao nha.

EÂ nhoùc, em ñöøng chôi vaäy chöù.

Naøy, ñöøng coù chôi nguy hieåm vaäy chöù.

Naøy, ñöa giuøm tôù cuoán taäp

Thaønh phaàn môû roäng laø yeáu toá caûm thaùn

Thaønh phaàn môû roäng laø yeáu toá raøo ñoùn

12 giôø tröa roài, xin pheùp coâ cho tuïi em nghæ tay aên tröa.

Thaønh phaàn môû roäng laø yeáu toá buø ñaép

Thaønh phaàn môû roäng laø caùc töø coù yù nghóa boå trôï cho ñoäng töø caàu khieán

Thaønh phaàn môû roäng laø tieåu töø tình thaùi