Luận văn Thạc sĩ Việt Nam học: Quần thể di tích lịch sử văn hóa Phố Hiến – Hưng Yên

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI<br /> VIỆN VIỆT NAM HỌC VÀ KHOA HỌC PHÁT TRIỂN<br /> ----------***___▼▲▼___***---------<br /> <br /> TRẦN THỊ MINH AN<br /> <br /> QUẦN THỂ DI TÍCH LỊCH SỬ - VĂN HÓA<br /> PHỐ HIẾN - THỊ XÃ HƢNG YÊN<br /> Chuyên ngành: Việt Nam học<br /> Mã số: 60 31 60<br /> <br /> LUẬN VĂN THẠC SỸ<br /> <br /> NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:<br /> GS. TS. NGUYỄN QUANG NGỌC<br /> <br /> HÀ NỘI - 2009<br /> <br /> 1<br /> <br /> LỜI CAM ĐOAN<br /> Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên<br /> cứu của riêng tôi. Các kết quả trong luận văn<br /> là trung thực và chưa từng được công bố trong<br /> bất cứ công trình nào. Luận văn kế thừa<br /> những công trình nghiên cứu cùng đề tài<br /> trước đây.<br /> <br /> 2<br /> <br /> MỤC LỤC<br /> Lời cam đoan<br /> Mục lục<br /> Danh mục các bản đồ, bảng biểu, sơ đồ, bản ảnh<br /> MỞ ĐẦU<br /> <br /> 1<br /> <br /> 1. Lý do chọn đề tài<br /> 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề<br /> <br /> 1<br /> 3<br /> <br /> 3. Mục đích, đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu<br /> <br /> 8<br /> <br /> 4. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn<br /> <br /> 9<br /> <br /> 5. Phƣơng pháp nghiên cứu<br /> <br /> 9<br /> <br /> 6. Đóng góp của luận văn<br /> <br /> 10<br /> <br /> 7. Các nguồn tƣ liệu<br /> <br /> 10<br /> <br /> 8. Cấu trúc luận văn<br /> <br /> 11<br /> <br /> CHƢƠNG 1: ĐẶC ĐIỂM TỰ NHIÊN, XÃ HỘI VÙNG PHỐ HIẾN – HƢNG YÊN<br /> <br /> 13<br /> <br /> 1.1. Diên cách, vị trí địa lý vùng Phố Hiến – Hƣng Yên<br /> <br /> 13<br /> <br /> 1.1.1. Diên cách<br /> <br /> 13<br /> <br /> 1.1.2. Vị trí địa lý<br /> 1.2. Đặc điểm tự nhiên vùng Phố Hiến – Hƣng Yên<br /> <br /> 15<br /> 18<br /> <br /> 1.2.1. Đặc điểm phát triển địa hình<br /> <br /> 18<br /> <br /> 1.2.1.1. Vùng đất được hình thành do sự bồi đắp của sông Hồng và tác động của hệ<br /> thống đê sông.<br /> <br /> 18<br /> <br /> 1.2.1.2. Vùng đất chịu tác động mạnh mẽ do sự vận động đổi dòng của sông Hồng<br /> <br /> 21<br /> <br /> 1.2.2. Đặc điểm khí hậu<br /> <br /> 28<br /> <br /> 1.2.3. Đặc điểm thuỷ văn<br /> <br /> 30<br /> <br /> 1.3. Lịch sử phát triển vùng Phố Hiến – Hƣng Yên<br /> <br /> 34<br /> <br /> 1.4. Đặc điểm cƣ dân – văn hoá<br /> 1.4.1. Cộng đồng người Việt<br /> <br /> 37<br /> 37<br /> <br /> 1.4.2. Hoa Kiều và Nhật kiều<br /> <br /> 41<br /> <br /> 1.4.3. Khách thương phương Tây<br /> 1.5. Đặc điểm phát triển kinh tế<br /> <br /> 46<br /> 48<br /> <br /> 1.6. Tiểu kết<br /> <br /> 51<br /> <br /> CHƢƠNG 2: QUẦN THỂ DI TÍCH LỊCH SỬ - VĂN HÓA<br /> <br /> 53<br /> <br /> PHỐ HIẾN – HƢNG YÊN: LỊCH SỬ VÀ HIỆN TRẠNG<br /> <br /> 3<br /> <br /> 2.1. Quá trình hình thành quần thể di tích<br /> <br /> 53<br /> <br /> 2.2. Phân loại di tích<br /> <br /> 64<br /> <br /> 2.2.1. Đền<br /> <br /> 64<br /> <br /> 2.2.2. Chùa<br /> <br /> 68<br /> <br /> 2.2.3. Đình<br /> <br /> 70<br /> <br /> 2.2.4. Hội quán<br /> <br /> 72<br /> <br /> 2.2.5. Nhà thờ Thiên chúa giáo<br /> <br /> 74<br /> <br /> 2.2.6. Văn miếu<br /> 2.2.7. Nhà thờ tộc/ Từ đường<br /> <br /> 75<br /> 76<br /> <br /> 2.2.8. Nhà cổ<br /> <br /> 77<br /> <br /> 2.3. Tính hệ thống và đặc điểm của quần thể di tích<br /> 2.3.1. Về mật độ và quy mô<br /> <br /> 78<br /> 78<br /> <br /> 2.3.2. Đặc điểm quần thể di tích<br /> <br /> 81<br /> <br /> 2.4. Tiểu kết<br /> <br /> 89<br /> <br /> CHƢƠNG 3: LỊCH SỬ PHỐ HIẾN – HƢNG YÊN QUA HỆ THỐNG<br /> <br /> 91<br /> <br /> CÁC DI TÍCH LỊCH SỬ - VĂN HÓA<br /> 3.1. Giai đoạn tiền Phố Hiến - Vùng đất có vị trí chiến lƣợc về quân sự<br /> <br /> 91<br /> <br /> 3.1.1. Thời kỳ Hai Bà Trưng<br /> <br /> 91<br /> <br /> 3.1.2. Thế kỷ X<br /> <br /> 96<br /> <br /> 3.1.3. Thời Lý - Trần<br /> <br /> 106<br /> <br /> 3.2. Giai đoạn Phố Hiến - Vùng đất có vị trí trọng yếu trong hệ thống giao thƣơng và 112<br /> truyền giáo<br /> 3.2.1. Vùng đất có vị trí trọng yếu trong hệ thống giao thương trong nước và quốc tế<br /> <br /> 112<br /> <br /> 3.2.2. Vùng đất quan trọng trong hành trình truyền giáo<br /> <br /> 122<br /> <br /> 3.3. Giai đoạn hậu Phố Hiến – Đô thị trung tâm hành chính thời Nguyễn<br /> <br /> 127<br /> <br /> 3.3.1. Sự suy tàn của thương cảng kinh tế<br /> <br /> 127<br /> <br /> 3.3.2. Sự hình thành đô thị trung tâm hành chính thời Nguyễn<br /> <br /> 133<br /> <br /> 3.4. Tiểu kết<br /> <br /> 136<br /> <br /> KẾT LUẬN<br /> <br /> 139<br /> <br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> <br /> 142<br /> <br /> PHỤ LỤC<br /> <br /> 4<br /> <br /> MỞ ĐẦU<br /> 9. Lý do chọn đề tài<br /> Như dòng chảy quanh co bên bồi bên lở của sông Hồng, thương cảng Phố Hiến<br /> xưa - thị xã Hưng Yên ngày nay đã trải qua nhiều giai đoạn thăng trầm thịnh suy. Một<br /> thương cảng sầm uất bậc nhất của Đàng Ngoài thế kỷ XVI đến nửa đầu thế kỷ XVIII<br /> với cảnh đông vui trên bến dưới thuyền, với những khu phố tấp nập kẻ bán người mua<br /> đã bị vùi sâu dưới lớp lớp phù sa. Một Hưng Thành được xây dựng kiên cố với tư cách<br /> lị sở hành chính thế kỷ XIX cũng đã biến mất chỉ còn để lại những phế tích và địa<br /> danh cổ. Năm tháng đã phủ bụi mờ lên nhiều trang sử của miền đất này. Nhưng vẫn<br /> còn đó một quần thể di tích (QTDT) đa dạng về loại hình, đặc sắc về kiến trúc với vẻ<br /> đẹp độc đáo của tập quán tín ngưỡng và lễ hội dân gian tồn tại trên các phố phường.<br /> Theo số liệu thống kê chưa đầy đủ, thị xã Hưng Yên hiện còn trên 130 di tích phân<br /> bố trên địa bàn 12 phường, xã bao gồm các loại hình đình, đền, chùa, miếu, phủ, hội<br /> quán, nhà cổ, nghĩa trang người nước ngoài, văn miếu, võ miếu, nhà thờ Thiên Chúa<br /> giáo, nhà thờ họ, bia đá…Số liệu này cho thấy mật độ đậm đặc và tính đa dạng của di<br /> tích lịch sử văn hóa trong khu vực.<br /> Mỗi di tích đều tồn tại trong mối quan hệ mật thiết với điều kiện địa – văn hoá,<br /> địa – lịch sử của vùng đất nơi nó sinh ra. Nói cách khác, di tích không chỉ đơn thuần là<br /> dấu vết của quá khứ mà nó còn là hệ quả, là chứng tích phản ánh những biến thiên<br /> thăng trầm ở mỗi khu vực, mỗi địa phương. Quần thể di tích lịch sử văn hóa Phố Hiến<br /> – Hưng Yên cũng không nằm ngoài quy luật chung đó.<br /> Sự vận động của các yếu tố tự nhiên, sự biến thiên của lịch sử văn hoá vùng Phố<br /> Hiến – Hưng Yên đã tạo tiền đề cho sự hình thành, tồn tại và phát triển của hệ thống di<br /> tích tại đây. Ngược lại, chính hệ thống di tích lịch sử văn hóa lại là nguồn sử liệu trực<br /> tiếp cung cấp cho ta những thông tin quan trọng để tìm về quá khứ, làm sáng rõ và<br /> gắng kết các mảng vỡ lịch sử văn hóa, giúp ta hình dung rõ nét hơn diện mạo và tiến<br /> trình phát triển của vùng đất này không chỉ trong giai đoạn thịnh đạt của thương cảng<br /> Phố Hiến thế kỷ XVI-XVII.<br /> Số lượng, sự phân bố, nét độc đáo trong kiến trúc, mối quan hệ giữa các di tích và<br /> đặc biệt là sự phù hợp, thống nhất giữa truyền thuyết dân gian với điển tích các nhân<br /> vật được thờ tự, địa danh cổ và tập quán, lễ hội dân gian xoay quanh hệ thống di tích<br /> đã hé lộ nhiều điều về lịch sử phát triển của Phố Hiến – Hưng Yên. Không chỉ nổi<br /> danh với tư cách là đô thị “thứ nhất Kinh Kỳ, thứ nhì Phố Hiến”, Hưng Yên còn là<br /> <br /> 5<br /> <br />