Một số ý kiến về vấn đề khai thác sử dụng nguồn nước và yêu cầu duy trì dòng chảy môi trường hạ lưu các sông vùng ven biển miền Trung - TS. Nguyễn Văn Thắng

Mét Sè ý KIÕN VÒ vÊn ®Ò khai th¸c sö dông nguån n­íc vµ yªu<br /> cÇu duy tr× dßng ch¶y m«I tr­êng h¹ l­u c¸c s«ng<br /> vïng ven biÓn miÒn trung<br /> <br /> TS. NguyÔn V¨n Th¾ng<br /> Bé m«n m«I tr­êng, Tr­êng §¹i häc Thuû Lîi<br /> <br /> 1. Më ®Çu<br /> Mét trong nh÷ng ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt ®Ó khai th¸c vµ sö dông tµi nguyªn n­íc c¸c l­u vùc<br /> s«ng ®­îc bÒn v÷ng, ng¨n ngõa t×nh tr¹ng suy tho¸i nguån n­íc cña s«ng cã thÓ x¶y ra lµ viÖc<br /> khai th¸c vµ sö dông n­íc trªn l­u vùc cÇn ph¶i trong giíi h¹n cho phÐp vµ ph¶i ®¶m b¶o duy tr×<br /> dßng ch¶y m«i tr­êng.<br /> VÊn ®Ò khai th¸c sö dông hîp lý nguån n­íc trong giíi h¹n ng­ìng m«i tr­êng vµ duy tr×<br /> dßng ch¶y m«i tr­êng cña c¸c s«ng ®· ®­îc thÕ giíi quan t©m nghiªn cøu trong h¬n 10 n¨m trë<br /> l¹i ®©y, nhiÒu kÕt qu¶ ®· ®­îc sö dông trong quy ho¹ch vµ qu¶n lý nguån n­íc nh­ lµ ë c¸c n­íc<br /> Mü, óc, Nam Phi. Mét sè n­íc ®· ®­a yªu cÇu duy tr× dßng ch¶y m«i tr­êng vµo trong chÝnh<br /> s¸ch sö dông n­íc cña l­u vùc nh»m ®¶m b¶o ph¸t triÓn bÒn v÷ng l­u vùc s«ng còng nh­ b¶o vÖ<br /> chèng suy tho¸i nguån n­íc sö dông cña con ng­êi.<br /> ¥ n­íc ta, vÊn ®Ò khai th¸c sö dông hîp lý nguån n­íc vµ duy tr× dßng ch¶y m«i tr­êng<br /> còng ®· ®­îc ®Ò cËp ®Õn trong thùc tÕ s¶n xuÊt nh­ng ch­a cã nh÷ng nh÷ng nghiªn cøu cô thÓ vÒ<br /> c¬ së khoa häc vµ ph­¬ng ph¸p øng dông trong thùc tÕ. Trong bµi b¸o nµy sÏ ®Ò cËp ®Õn c¸c vÊn<br /> ®Ò trªn ®Ó trao ®æi cïng c¸c b¹n ®äc nh»m lµm lµm râ thªm c¸c kh¸i niÖm vµ nhËn thøc còng nh­<br /> yªu cÇu cÊp thiÕt cña viÖc nghiªn cøu vµ øng dông vÊn ®Ò nµy trong thùc tÕ, cô thÓ lµ ®èi víi c¸c<br /> l­u vùc s«ng vïng Ven biÓn MiÒn Trung, mét vïng cã nhiÒu l­u vùc s«ng ®ang cã chiÒu h­íng<br /> gia t¨ng suy tho¸i nguån n­íc ®Æc biÖt lµ ë khu vùc h¹ l­u .<br /> 2. Yªu cÇu n­íc cho m«i tr­êng vµ ng­ìng khai th¸c sö dông n­íc cña l­u vùc s«ng<br /> N­íc trong c¸c s«ng suèi rÊt cÇn thiÕt vµ kh«ng thÓ thiÕu cho c¸c yªu cÇu sö dông cña con ng­êi<br /> sinh sèng trªn l­u vùc s«ng, nh­ng n­íc còng rÊt cÇn ®Ó duy tr× cuéc sèng cho cho tÊt c¶ c¸c loµi<br /> trong hÖ sinh th¸i hay nãi c¸ch kh¸c lµ ®Ó duy tr× cuéc sèng cña chÝnh dßng s«ng ®ã.<br /> Yªu cÇu n­íc m«i tr­êng lµ yªu cÇu n­íc cÇn cho viÖc duy tr× cÊu tróc vµ c¸c chøc n¨ng cña hÖ<br /> sinh th¸i n­íc trªn l­u vùc s«ng nh»m ®¶m b¶o cho c¸c hÖ sinh th¸i nµy tån t¹i vµ ph¸t triÓn mét<br /> c¸ch bÒn v÷ng. Tõ kh¸i niÖm vÒ yªu cÇu n­íc cho m«i tr­êng sÏ dÉn ®Õn kh¸i niÖm vÒ dßng ch¶y<br /> m«i tr­êng (environmental flow), mét thµnh phÇn dßng ch¶y con ng­êi trong qu¸ tr×nh sö dông<br /> n­íc, cÇn ph¶i b¶o ®¶m duy tr× th­êng xuyªn trong s«ng ®Ó nu«i d­ìng vµ ph¸t triÓn c¸c hÖ sinh<br /> th¸i, b¶o vÖ ®a d¹ng sinh häc vµ c¸c chøc n¨ng cña dßng s«ng.<br /> Thùc ra yªu cÇu n­íc cho m«i tr­êng lµ mét kh¸i niÖm kh«ng dÔ nhËn thÊy nÕu chóng ta kh«ng<br /> cã ®Çy ®ñ c¸c kiÕn thøc tæng hîp vÒ m«i tr­êng vµ hÖ sinh th¸i. §iÒu cã thÓ dÔ nhËn thÊy nhÊt vÒ<br /> yªu cÇu n­íc m«i tr­êng lµ yªu cÇu n­íc cÇn thiÕt cho sù sinh tr­ëng vµ ph¸t triÓn cña c¸c loµi<br /> tém, c¸ sèng trong l­u vùc s«ng, c¸c gièng loµi mµ gi¸ trÞ cña chóng gÇn gòi víi cuéc sèng con<br /> ng­êi nhÊt. Tuy nhiªn, hiÓu nh­ vËy còng ch­a ®Çy ®ñ v× c¸c loµi t«m c¸ chØ lµ mét phÇn trong<br /> céng ®ång sinh häc cña hÖ sinh th¸i n­íc vµ tÊt c¶ chóng l¹i cã mèi liªn quan mËt thiÕt ®Õn nhau.<br /> V× thÕ, yªu cÇu n­íc m«i tr­êng cÇn ph¶i hiÓu theo nghÜa tæng hîp nh­ lµ n­íc cÇn cho duy tr×<br /> tÊt c¶ c¸c thµnh phÇn vµ c¸c chøc n¨ng cña hÖ sinh th¸i, thÝ dô nh­ n­íc cho duy tr× cuéc sèng<br /> vµ ®a d¹ng sinh häc trªn c¸c vïng ®Êt ngËp n­íc, trªn c¸c vïng ®Êt båi vµ rõng ngËp mÆn ë khu<br /> vùc cöa s«ng; n­íc cho duy tr× l­u l­îng vµ tèc ®é n­íc ch¶y trong s«ng gióp cho c¸ di chuyÓn<br /> tõ vïng nµy sang vïng kh¸c, ®Ó vËn chuyÓn bïn c¸t vµ c¸c lo¹i vËt chÊt ; n­íc cho sù pha lo·ng<br /> vµ t¨ng kh¶ n¨ng tù lµm s¹ch c¸c chÊt « nhiÔm ch¶y vµo nguån n­íc hoÆc cho ®Èy n­íc mÆn<br /> kh«ng cho x©m nhËp s©u vµo trong s«ng.<br /> Còng cã ng­êi cho r»ng yªu cÇu n­íc m«i tr­êng chØ lµ yªu cÇu n­íc tèi thiÓu cÇn duy tr× trong<br /> s«ng trong mïa c¹n. HiÓu nh­ vËy còng cßn phiÕn diÖn bëi v× c¸c sinh vËt thuû sinh cÇn n­íc<br /> trong c¸c mïa n­íc lò vµ mïa n­íc c¹n kh«ng hoµn toµn gièng nhau. Nh­ mét quy luËt tÊt yÕu<br /> cña tù nhiªn, c¸c loµi t«m c¸ th­êng chê ®îi thêi kú n­íc s«ng lªn cao ngËp c¸c b·i bê ven s«ng<br /> ®Ó t×m n¬i ®Î trøng vµ ph¸t triÓn nßi gièng, cã nhiÒu loµi c¸ nh­ lµ c¸ håi hµng n¨m cÇn mïa<br /> n­¬c lò ®Ó ng­îc lªn tËn th­îng nguån ®Î trøng, c¸ con sau ®ã l¹i su«i dßng vÒ h¹ du råi vÒ biÓn<br /> c¶, n¨m sau chóng l¹i trë vÒ nguån ®Î trøng nh­ cha mÑ chóng. ViÖc lµm suy gi¶m vµ kh«ng<br /> ®¶m b¶o yªu cÇu n­íc cho m«i tr­êng trong bÊt kú thêi gian nµo trong n¨m còng g©y c¸c thiÖt<br /> h¹i tíi c¸c gi¸ trÞ m«i tr­êng cña l­u vùc s«ng vµ qua ®ã tæn h¹i tíi c¸c gi¸ trÞ sö dông cña con<br /> ng­êi.<br /> Còng nh­ c¸c loµi vËt kh¸c, con ng­êi còng lµ mét thµnh phÇn cña hÖ sinh th¸i vµ cuéc sèng<br /> còng nh­ lîi Ých cña con ng­êi lu«n g¾n chÆt víi yªu cÇu sö dông n­íc, víi c¶nh quan cña m«i<br /> tr­êng s«ng nh­ trong c¸c ho¹t ®éng ®¸nh b¾t c¸, giao th«ng thuû, du lÞch, nghØ ng¬i gi¶i trÝ..V×<br /> thÕ, yªu cÇu n­íc m«i tr­êng còng cßn bao gåm c¶ n­íc cÇn thiÕt cho viÖc duy tr× thuËn lîi c¸c<br /> ho¹t ®éng trªn, gióp cho con ng­êi sèng hai bªn s«ng cã nguån n­íc trong s¹ch vµ c¸c ®iÒu kiÖn<br /> thuËn lîi ®Ó sö dông tèi ®a c¸c gi¸ trÞ mµ m«i tr­êng mang l¹i. HiÓu râ vÒ yªu cÇu n­íc m«i<br /> tr­êng chóng ta thÊy râ r»ng con ng­êi trong viÖc khai th¸c sö dông nguån n­íc trªn l­u vùc<br /> s«ng, ngoµi chia sÎ hîp lý nguån n­íc cho nhau, cßn cÇn chia xÎ cho c¶ m«i tr­êng n÷a. BÊt kú<br /> hµnh vi sö dông qu¸ møc cho phÐp nguån n­íc nµo cña con ng­êi còng ®Òu cã thÓ g©y ra c¸c tæn<br /> h¹i ®Õn hÖ sinh th¸i n­íc vµ m«i tr­êng cña dßng s«ng vµ ®Òu lµm suy gi¶m ng­îc l¹i c¸c gi¸ trÞ<br /> cña m«i tr­êng mµ con ng­êi cã thÓ khai th¸c sö dông.<br /> Nguån n­íc tiÒm tµng cña l­u vùc s«ng lµ mét gi¸ trÞ h÷u h¹n biÓu thÞ qua tiÒm n¨ng nguån<br /> n­íc, mét phÇn trong ®ã con ng­êi cã thÓ sö dông, phÇn cßn l¹i ®Ó duy tr× m«i tr­êng sèng cña<br /> s«ng. §Ó qu¶n lý vµ sö dông bÒn v÷ng nguån n­íc cña l­u vùc s«ng, con ng­êi cÇn ph¶i biÕt ­íc<br /> tÝnh vµ ph©n ®Þnh gi÷a hai thµnh phÇn ®ã ®Ó biÕt ®­îc phÇn m×nh cã thÓ ®­îc sö dông vµ coi ®ã<br /> nh­ lµ c¸c ®iÒu kiÖn rµng buéc trong quy ho¹ch vµ còng nh­ qu¶n lý nguån n­íc. Nãi c¸ch kh¸c<br /> cÇn ph¶i x¸c ®Þnh ng­ìng cho phÐp khai th¸c vµ sö dông nguån n­íc vµ nh÷ng giíi h¹n cÇn cña<br /> duy tr× dßng ch¶y m«i tr­êng. Mèi quan hÖ gi÷a yªu cÇu n­íc m«i tr­êng vµ c¸c ng­ìng sö dông<br /> nguån n­íc cña l­u vùc s«ng ®­îc biÓu thÞ trong h×nh 1, trong ®ã cã ba møc ng­ìng :<br /> - Møc cao nhÊt lµ møc biÓu thÞ tiÒm n¨ng nguån n­íc cña l­u vùc s«ng (total resource capacity),<br /> lµ tæng l­îng n­íc mµ l­u vùc s«ng cã thÓ s¶n sinh ra trong mét ®¬n vÞ thêi gian, th­êng lÊy lµ 1<br /> n¨m. Trong thuû v¨n ng­ìng nµy th­êng lÊy lµ gi¸ trÞ dßng ch¶y n¨m trung b×nh nhiÒu n¨m ( hay<br /> chuÈn dßng ch¶y n¨m) cña l­u vùc s«ng, vµ biÓu thÞ b»ng l­u l­îng hay modyn dßng ch¶y (M0,<br /> Q0). TiÒm n¨ng nguån n­íc cña l­u vùc s«ng cã thÓ tÝnh to¸n ®­îc b»ng c¸c sè liÖu quan tr¾c<br /> dßng ch¶y thùc ®o cña c¸c tr¹m thuû v¨n trªn cña l­u vùc s«ng.<br /> - Møc ng­ìng thÊp nhÊt trong h×nh biÓu thÞ l­îng n­íc nÒn cña l­u vùc s«ng ( resource base).<br /> Cã thÓ coi l­îng n­íc nÒn lµ mét ng­ìng sinh th¸i lu«n cÇn ®­îc duy tr× v× nÕu l­îng n­íc cña<br /> s«ng xuèng thÊp h¬n l­îng n­íc nÒn th× hÖ sinh th¸i n­íc sÏ bÞ biÕn ®æi vµ kh«ng phôc håi ®­îc.<br /> - Ng­ìng ë gi÷a trong h×nh biÓu thÞ giíi h¹n trªn vÒ yªu cÇu n­íc cho duy tr× m«i tr­êng cña l­u<br /> vùc s«ng (environmental requirement ). L­îng n­íc tõ l­îng n­íc nÒn tíi ng­ìng nµy lµ yªu cÇu<br /> n­íc m«i tr­êng ®­îc sö dông cho duy tr× hÖ sinh th¸i n­íc vµ c¸c ®iÒu kiÖn m«i tr­êng cña s«ng<br /> nh­ ®· nªu ë trªn.<br /> Kho¶ng c¸ch tõ ng­ìng tiÒm n¨ng nguån n­íc tíi yªu cÇu n­íc m«i tr­êng biÓu thÞ<br /> l­îng n­íc cho phÐp mµ con ng­êi cã thÓ sö dông cho c¸c ho¹t ®éng cña m×nh mµ kh«ng ¶nh<br /> h­ëng tíi m«i tr­êng. Sö dông v­ît qu¸ sÏ cã t¸c ®éng xÊu tíi m«i tr­êng vµ hÖ sinh th¸i.<br />  TiÒm n¨ng<br /> cña nguån<br /> <br /> <br /> CÇn cã c¸c biÖn ph¸p qu¶n<br /> lý sö dông n­íc, hÖ thèng L­îng n­íc cã thÓ sö<br /> cÊp phÐp khai th¸c n­íc, gi¸ dông cho c¸c yªu cÇu<br /> n­íc.. dïng n­íc kh¸c nhau<br /> <br /> <br /> <br /> Yªu cÇu n­íc MT<br /> CÇn cã c¸c biÖn ph¸p qu¶n lý<br /> L­îng n­íc sö dông cho<br /> duy tr× l­u l­îng sinh th¸i cña<br /> duy tr× hÖ sinh th¸i n­íc<br /> s«ng, c¸c biÖn ph¸p qu¶n lý<br /> vµ m«i tr­êng<br /> viÖc sö dông ®Êt vµ qu¶n lý<br /> l­u vùc<br /> L­îng n­íc nÒn<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> H×nh 1 : C¸c ng­ìng nguån n­íc cña l­u vùc s«ng vµ giíi h¹n khai th¸c sö dông<br /> <br /> 3. Yªu cÇu duy tr× dßng ch¶y m«i tr­êng trong quy hä¹ch vµ qu¶n lý nguån n­íc<br /> c¸c l­u vùc s«ng<br /> HiÖn nay viÖc mÊt c©n ®èi trong khai th¸c vµ sö dông n­íc còng nh­ coi nhÑ b¶o vÖ m«i tr­êng<br /> l­u vùc ®· khiÕn cho nguån n­íc nhiÒu l­u vùc s«ng trªn thÕ giíi ®ang bÞ suy tho¸i nghiªm träng<br /> vµ kh«ng ®¶m b¶o dßng ch¶y m«i tr­êng ®Æc biÖt ë h¹ du, trong ®ã kh«ng lo¹i trõ c¶ mét sè s«ng<br /> ë n­íc ta. T×nh tr¹ng nµy cã thÓ dÉn ®Õn c¸c hiÓm ho¹ nh­ : sù c¹n kiÖt dßng ch¶y trong mïa<br /> c¹n, cã thÓ dÉn ®Õn t×nh tr¹ng ®øt dßng cña s«ng ë vïng h¹ du; sù gia t¨ng c¸c hiÓm ho¹ do n­íc<br /> g©y ra nh­ lò lôt vµ sa båi thuû ph¸, båi lÊp c¸c cöa s«ng; sù suy gi¶m chÊt l­îng n­íc khiÕn cho<br /> n­íc s«ng kh«ng cßn sö dông ®­îc; sù gia t¨ng x©m nhËp mÆn ë vïng vïng cöa s«ng. Suy tho¸i<br /> l­u vùc s«ng, ®Æc biÖt lµ suy tho¸i nguån n­íc vµ kh«ng ®¶m b¶o dßng ch¶y m«i tr­êng sÏ khiÕn<br /> cho mét dßng s«ng cã thÓ trë thµnh mét dßng s«ng chÕt, kh«ng cßn sö dông ®­îc cho con ng­êi<br /> n÷a, thÝ dô nh­ ®iÒu nµy ®· x¶y ra trªn s«ng Hoµng Hµ vµ s«ng Hoµi cña Trung Quèc nh÷ng n¨m<br /> gÇn ®©y.<br /> Hoµng Hµ lµ mét s«ng lín cña Trung Quèc cã l­îng dßng ch¶y hµng n¨m kho¶ng 40 tû m3. S«ng<br /> Hoµng Hµ x­a nay lµ mét dßng s«ng n­íc d©ng thµnh lò, nh­ng ngµy nay do hËu qu¶ cña suy<br /> tho¸i l­u vùc s«ng Hoµng Hµ ngµy nay ®· bÞ ®øt dßng, b¾t ®Çu tõ n¨m 1972. Trong 26 n¨m, tõ<br /> 1972-1998 ë vïng h¹ l­u s«ng Hoµng Hµ cã ®Õn 21 n¨m bÞ ®øt dßng. TiÕn vµo thËp kû 90 tõ n¨m<br /> 1991 ®Õn 1998 s«ng liªn tôc bÞ ®øt dßng, trong ®ã n¨m 1997 lßng s«ng bÞ kh« c¹n h¼n 9 lÇn, tæng<br /> céng 226 ngµy vµ víi tæng chiÒu dµi 700 km, trong ®ã cã c¶ tr­êng hîp s«ng bÞ kh« trong c¶ thêi<br /> kú m­a lín. Ngµy nay ë ®o¹n s«ng TÕ Nam ë h¹ l­u Hoµng Hµ s«ng c¹n h¼n, ng­êi xe qua l¹i<br /> ®­îc. V× thêi gian s«ng kh« l©u cho nªn lßng s«ng ë h¹ l­u trë thµnh mét d¶i c¸t lín.<br /> Hoµi Hµ còng lµ mét trong 6 s«ng lín cña Trung Quèc cã diÖn tÝch l­u vùc chiÕm 1/8 diÖn tÝch<br /> ®Êt canh t¸c cña Trung Quèc vµ s¶n xuÊt kho¶ng1/6 l­îng l­¬ng thùc cña c¶ n­íc. S«ng Hoµi<br /> hiÖn nay còng ®· bÞ ®øt dßng trong mïa kh«, ngoµi ra s«ng nµy cßn bÞ hiÓm ho¹ cña sù « nhiÔm<br /> n­íc. Trong bèi c¶nh ph¸t triÓn kinh tÕ cña Trung Quèc, nh÷ng n¨m 1980 s«ng Hoµi ®· ph¶i tiÕp<br /> nhËn mçi n¨m kho¶ng 1,5 tû tÊn n­íc th¶i cña hµng ngh×n nhµ m¸y, xÝ nghiÖp tiÓu c«ng nghiÖp<br /> s¶n xuÊt da, giÊy, luyÖn kim, ph©n bãn nªn « nhiÔm n­íc gia t¨ng nhanh chãng. N¨m 1993 cã<br /> ®Õn 70% c¸c s«ng nh¸nh lín cña s«ng Hoµi n­íc bÞ « nhiÔm nÆng, n­íc s«ng biÕn thµnh mµu<br /> ®en vµ thèi, kho¶ng 2/3 ®é dµi cña s«ng nguån n­íc hoµn toµn mÊt gi¸ trÞ sö dông. NhiÒu nhµ<br /> m¸y cÊp n­íc kh«ng cßn nguån n­íc vµ trë thµnh nhµ m¸y xö lý n­íc th¶i. NhiÒu n¬i nhµ n­íc<br /> ph¶i cÊp tÝch kª n­íc cho c¸c c¬ quan vµ c¸c gia ®×nh nh­ ë mçi gia ®×nh mçi ngµy ®­îc 10 lÝt<br /> n­íc. Th¸ng 5/ 1994 chÝnh phñ Trung quèc ®· ph¶i c«ng bè mét ch­¬ng tr×nh khÈn cÊp ®Ó cøu<br /> s«ng Hoµi, thùc hiÖn nhiÒu biÖn ph¸p, trong ®ã cã c¶ viÖc ®ãng cöa hµng ngh×n nhµ m¸y, xÝ<br /> nghiÖp chÕ t¹o bét giÊy, nhµ m¸y ho¸ häc.. cho ®Õn 1/1998 chÊt l­îng n­íc s«ng Hoµi míi ®­îc<br /> c¶i thiÖn trë l¹i ®¹t tiªu chuÈn lo¹i 3, lo¹i 4.<br /> Sù suy tho¸i nguån n­íc nh­ c¸c tr­êng hîp cña c¸c s«ng trªn cã nhiÒu nguyªn nh©n, nh­ng<br /> nguyªn nh©n chÝnh lµ do c¸c thiÕu sãt trong quy ho¹ch vµ qu¶n lý nguån n­íc ®Æc biÖt lµ sù khai<br /> th¸c vµ sö dông kh«ng hîp lý tµi nguyªn n­íc cña chÝnh con ng­êi trong c¶ mét thêi gian dµi<br /> trong qu¸ khø mµ kh«ng quan t©m ®óng møc ®Õn qu¶n lý b¶o vÖ nguån n­íc, b¶o vÖ l­u vùc.<br /> Nguån n­íc cña s«ng mét khi ®· bÞ suy tho¸i trÇm träng c¶ vÒ sè l­îng vµ chÊt l­îng n­íc sÏ cã<br /> t¸c h¹i rÊt to lín ®Õn c¸c ho¹t ®éng ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi vµ ®e do¹ cuéc sèng cña con ng­êi<br /> sèng trªn l­u vùc s«ng mµ muèn kh¾c phôc cÇn rÊt nhiÒu chi phÝ vµ ph¶i trong mét thêi gian dµi.<br /> V× thÕ, víi c¸c l­u vùc s«ng, cÇn ph¶i coi hiÖn t­îng nµy lµ mét hiÓm ho¹ m«i tr­êng nghiªm<br /> träng, cÇn ph¶i ph¸t hiÖn sím nh÷ng dÊu hiÖu cña sù suy tho¸i nguån n­íc nÕu cã, ®¸nh gi¸ râ<br /> nguyªn nh©n vµ ®Ò xuÊt nh÷ng biÖn ph¸p qu¶n lý, kiÓm so¸t kÞp thêi.<br /> C¸c s«ng ë n­íc ta ®Æc biÖt c¸c s«ng võa vµ lín hiÖn ch­a x¶y ra tr­êng hîp nµo suy tho¸i nguån<br /> n­íc nghiªm träng dÉn ®Õn ®øt dßng hoÆc « nhiÔm n­íc qu¸ nÆng khiÕn cho nguån n­íc cña<br /> s«ng kh«ng sö dông ®­îc nh­ c¸c thÝ dô trªn, nh­ng t×nh tr¹ng suy tho¸i nguån n­íc vµ kh«ng<br /> ®¶m b¶o dßng ch¶y m«i tr­êng th× ®· x¶y ra trªn mét sè s«ng víi c¸c møc ®é kh¸c nhau. Bµi häc<br /> vµ kinh nghiÖm cña thÕ giíi vÒ dù b¸o vµ qu¶n lý hiÖn t­îng nµy chóng ta cÇn häc hái vµ cã<br /> nh÷ng b­íc ®i thÝch hîp trong quy ho¹ch vµ qu¶n lý nguån n­íc ®Ó t×nh tr¹ng ®øt dßng kh«ng<br /> x¶y ra.<br /> 4. Nh÷ng biÓu hiÖn suy tho¸i nguån n­íc h¹ l­u c¸c s«ng vïng VBMT vµ yªu cÇu<br /> nghiªn cøu vÒ dßng ch¶y m«i tr­êng<br /> Vïng VBMT cã 10 l­u vùc s«ng ®Æc tr­ng cho 11 tØnh, trong ®ã ngoµi s«ng Thu Bån vµ s«ng<br /> Ba cã diÖn tÝch lín h¬n 10.000 km2, c¸c s«ng cßn l¹i ®Òu lµ cã diÖn tÝch nhá h¬n 4000km2 nh­<br /> s«ng H­¬ng 2830 km2, s«ng Th¹ch H·n 2800 km2, s«ng Trµ Khóc 3198 km2, s«ng C¸i Phan<br /> Rang 3000 km2, s«ng Kone 2890 km2…C¸c s«ng Vïng VBMT ®Òu b¾t nguån tõ d·y Tr­êng<br /> S¬n, ch¶y theo h­íng T©y B¾c-§«ng Nam vµ ®æ ra biÓn §«ng. Tµi nguyªn n­íc c¸c s«ng ë khu<br /> vùc phÝa b¾c cña vïng t­¬ng ®èi phong phó nh­ng sau ®ã gi¶m dÇn khi xuèng phÝa nam. ThÝ dô<br /> nh­ c¸c s«ng tõ s«ng Kone trë ra phÝa b¾c cã nguån n­íc kho¶ng 15.400 m3/ha-n¨m, cßn c¸c<br /> s«ng ë nöa phÝa nam nh­ s«ng Ba ë Phó Yªn chØ cã kho¶ng10.000 m3/ha-n¨m, s«ng C¸i- Phan<br /> Rang ë Ninh ThuËn 4000 m3/ha-n¨m, vµ c¸c s«ng ë B×nh ThuËn cã 3.700m3/ha-n¨m. L­îng n­íc<br /> cña c¸c s«ng l¹i ph©n phèi rÊt kh«ng ®Òu theo thêi gian, kho¶ng 80% l­îng n­íc tËp trung trong<br /> 4 th¸ng mïa m­a lò tõ th¸ng IX ®Õn hÕt th¸ng XII, cßn mïa kh« kÐo dµi 8 th¸ng trong ®ã cã<br /> nh÷ng th¸ng gÇn nh­ kh«ng cã m­a, rÊt khã kh¨n cho sö dông n­íc cho s¶n xuÊt vµ ®êi sèng.<br /> Nguån n­íc c¸c s«ng VBMT cã vai trß sèng cßn ®èi víi kinh tÕ x· héi cña tÊt c¶ c¸c tØnh trong<br /> vïng nhÊt lµ trong bèi c¶nh nÒn kinh tÕ cña c¸c tØnh hiÖn nay vÉn chñ yÕu lµ dùa vµo s¶n xuÊt<br /> n«ng nghiÖp. V× thÕ b¶o vÖ vµ duy tr× bÒn v÷ng nguån n­íc c¸c l­u vùc s«ng, nhÊt lµ n­íc trong<br /> mïa kiÖt lµ yªu cÇu v« cïng cÊp thiÕt hiÖn t¹i vµ c¶ trong t­¬ng lai l©u dµi sau nµy.<br /> Trong mÊy chôc n¨m trë l¹i ®©y, nhÊt lµ tõ sau 1975, nguån n­íc c¸c s«ng vïng VBMT ®· ®­îc<br /> khai th¸c sö dông víi tèc ®é ngµy cµng t¨ng cho ph¸t triÓn kinh tÕ d©n sinh, trong ®ã sö dông<br /> nhiÒu nhÊt lµ cho t­íi trong n«ng nghiÖp. Cïng víi gia t¨ng c¸c ho¹t ®éng khai th¸c l­u vùc, nhÊt<br /> lµ viÖc khai hoang ph¸t triÓn c©y c«ng nghiÖp t¹i trung vµ th­îng l­u c¸c s«ng, t×nh tr¹ng ph¸<br /> rõng trµn lan kh«ng kiÓm so¸t ®­îc ®· cã nhiÒu t¸c ®éng xÊu lµm suy tho¸i nguån n­íc. BiÓu<br /> hiÖn suy tho¸i cã thÓ thÊy rÊt râ lµ t×nh tr¹ng c¹n kiÖt dßng ch¶y mïa c¹n ë h¹ l­u c¸c s«ng gÇn<br /> nh­ phæ biÕn vµ ngµy cµng gia t¨ng nhÊt lµ trong ®o¹n tõ quèc lé sè 1 ®Õn cöa cña c¸c s«ng Ba,<br /> Trµ Khóc, s«ng Thu Bån, s«ng K«n- Hµ Thanh, s«ng C¸i – Phan rang… HiÖn nay, dßng ch¶y cña<br /> s«ng Hµ Thanh t¹i vÞ trÝ cÇu Diªu Tr× trong c¸c th¸ng mïa c¹n cßn kh«ng ®¸ng kÓ trong m­êi<br /> n¨m trë l¹i ®©y. Lßng s«ng t¹i ®o¹n nµy chØ cßn lµ mét l¹ch nhá 20–30 m, khiÕn cho vïng h¹ l­u<br /> s«ng Hµ Thanh khu vùc gÇn cöa s«ng rÊt khan hiÕm n­íc sinh ho¹t vµ n­íc t­íi. HiÖn t¹i ph¶i<br /> chuyÓn n­íc tõ s«ng K«n sang qua ®Ëp Th¹nh Hoµ ®Ó cung cÊp cho vïng nµy. §o¹n s«ng nµy<br /> theo ®iÒu tra trong nh©n d©n nh÷ng n¨m nöa ®Çu thÕ kû 19 mïa c¹n nh©n d©n muèn qua s«ng vÉn<br /> lu«n ph¶i dïng ®ß, thuyÒn.<br /> H¹ l­u S«ng Ba còng trong tr¹ng suy tho¸i nguån n­íc mïa c¹n t­¬ng ®èi nghiªm träng. T¹i khu<br /> vùc cÇu §µ R»ng mÆt c¾t s«ng réng ®Õn 2 km nh­ng trong c¸c th¸ng VIII, IX phÇn lßng s«ng cã<br /> n­íc chØ cßn kh«ng ®Õn 100 m vµ n¬i l¹ch s©u nhÊt n­íc còng kh«ng s©u ®Õn 5 m nªn giao th«ng<br /> thuû ë h¹ du gÇn nh­ kh«ng cßn ®¸ng kÓ. §ã lµ do suy tho¸i l­u vùc th­îng nguån vµ hËu qu¶<br /> cña khai th¸c qu¸ møc dßng ch¶y c¬ b¶n cña s«ng b»ng qu¸ nhiÒu c¸c ®Ëp d©ng lín nhá, trong ®ã<br /> cã ®Ëp §ång Cam, mét ®Ëp d©ng lín chØ c¸ch cöa s«ng kho¶ng 30 km vµ ®· lÊy tíi gÇn 30m3/s<br /> cho t­íi mµ hiÖn kh«ng cã hå chøa ®iÒu tiÕt t¹i th­îng nguån. §Ëp §ång Cam trong c¸c n¨m gÇn<br /> ®©y ngµy cµng thÊy râ dÊu hiÖu suy gi¶m nguån n­íc ®Õn th­îng l­u ®Ëp trong c¸c th¸ng mïa<br /> c¹n. Ph©n tÝch c¸c sè liÖu ®o ®¹c chiÒu cao cét n­íc trµn cña ®Ëp §ång Cam ®· thÊy nh÷ng n¨m<br /> gÇn ®©y ®· cã thêi gian dßng ch¶y ®Õn kh«ng ®ñ yªu cÇu lÊy n­íc t­íi cña ®Ëp khiÕn cho mùc<br /> n­íc th­îng l­u ®Ëp ®· h¹ xuèng thÊp h¬n cao tr×nh ng­ìng trµn, ®iÒu mµ c¸c n¨m tr­íc kia<br /> kh«ng bao giê x¶y ra. ThÝ dô n¨m 2000 cã 24 ngµy (tõ 1/5 ®Õn 23/5) mùc n­íc th­îng l­u ®Ëp<br /> thÊp h¬n cao tr×nh ng­ìng trµn, lóc thÊp nhÊt tíi 0,3 m. N¨m 2002 trong 5 th¸ng mïa c¹n tõ<br /> th¸ng II ®Õn th¸ng VII chiÒu cao cét n­íc trµn h¹ xuèng rÊt thÊp chØ cßn 0,10- 0,20 m, thÊp h¬n<br /> cét n­íc trµn cña c¸c n¨m trung b×nh tõ 0,20- 0,40 m. Dßng ch¶y m«i tr­êng ë h¹ l­u s«ng Ba dï<br /> ch­a tÝnh to¸n chi tiÕt nh­ng qua ph¸n ®o¸n còng cã thÓ thÊy r»ng khã cã thÓ duy tr× dï ë møc tèi<br /> thiÓu cho ®o¹n s«ng h¹ l­u réng nh­ thÕ. T×nh tr¹ng nµy cø tiÕp diÔn mµ kh«ng cã gi¶i ph¸p qu¶n<br /> lý th× trong mét hai tr¨m n¨m tíi hiÖn t­îng ®øt dßng kh«ng thÓ kh«ng x¶y ra.<br /> Ngoµi s«ng Ba, dßng ch¶y h¹ l­u cña mét sè s«ng kh¸c nh­ s«ng Trµ Khóc còng bÞ c¹n kiÖt rÊt<br /> ®¸ng kÓ kÓ tõ sau khi ®Ëp Th¹ch Nham b­íc vµo , dßng ch¶y h¹ l­u s«ng C¸i- Phan Rang còng bÞ<br /> suy gi¶m do ¶nh h­ëng lÊy n­íc cña c¸c ®Ëp Nha Trinh- L©m CÊm, s«ng Pha ë khu vùc trung l­u<br /> . §iÓm tån t¹i chung lµ trong quy ho¹ch hÇu hÕt c¸c ®Ëp d©ng lín nµy ®Òu kh«ng cã hå ®iÒu tiÕt<br /> dßng ch¶y ë th­îng nguån ®Ó ®¶m b¶o bæ xung dßng ch¶y ®Õn c¸c ®Ëp cho c¸c th¸ng mïa c¹n vµ<br /> viÖc sö dông nguån n­íc ë trung vµ th­îng l­u ®Òu ch­a quan t©m ®Õn duy tr× dßng ch¶y m«i<br /> tr­êng ë h¹ l­u.<br /> Râ rµng t×nh tr¹ng trªn lµ nh÷ng dÊu hiÖu ban ®Çu cña sù suy tho¸i nguån n­íc hay sù<br /> kh«ng b¶o ®¶m dßng ch¶y m«i tr­êng ë h¹ l­u c¸c s«ng vïng VBMT trong c¸c n¨m gÇn ®©y, hËu<br /> qu¶ cña suy tho¸i rõng ®Çu nguån, cña viÖc sö dông ®Êt ®ai vµ canh t¸c n«ng nghiÖp kh«ng hîp<br /> lý vµ ®Æc biÖt lµ c¸c tån t¹i trong quy ho¹ch vµ qu¶n lý nguån n­íc cßn riªng rÏ theo tõng ngµnh,<br /> ch­a theo nguyªn t¾c cña qu¶n lý tæng hîp nguån n­íc. T×nh tr¹ng trªn cho thÊy yªu cÇu ®æi míi<br /> trong quy ho¹ch vµ qu¶n lý nguån n­íc c¸c l­u vùc s«ng trong vïng trªn quan ®iÓm ph¶i quan<br /> t©m xem xÐt yªu cÇu n­íc cho m«i tr­êng hay nãi c¸ch kh¸c duy tr× dßng ch¶y m«i tr­êng ë h¹<br /> l­u c¸c s«ng lµ rÊt cÊp thiÕt, nh»m tõng b­íc h¹n chÕ vµ lÊy l¹i sù c©n b»ng, kh«ng ®Ó t×nh tr¹ng<br /> ®øt dßng cã thÓ x¶y ra.<br /> HiÖn t¹i suy gi¶m dßng ch¶y mïa c¹n ë h¹ du c¸c s«ng ®· g©y nªn nh÷ng hËu qu¶ nhÊt<br /> ®Þnh ®èi víi m«i tr­êng cña khu vùc nh­ suy tho¸i hÖ sinh th¸i n­íc, suy gi¶m nguån lîi thuû<br /> s¶n. N¨ng lùc vËn chuyÓn bïn c¸t cña s«ng còng bÞ gi¶m m¹nh khiÕn cho h¹ l­u c¸c s«ng th­êng<br /> xuyªn bÞ båi lÊp, næi lªn nhiÒu d¶i c¸t vµ ®Êt båi tr¶i réng ®Õn tËn cöa s«ng. Sù suy gi¶m dßng<br /> ch¶y cña s«ng trong mïa c¹n ®· lµm gi¶m ®¸ng kÓ kh¶ n¨ng pha lo·ng cña n­íc s«ng, khiÕn cho<br /> kh¶ n¨ng tù lµm s¹ch cña n­íc s«ng bÞ gi¶m sót, « nhiÔm n­íc cã kh¶ n¨ng t¨ng lªn. N­íc mÆn<br /> còng tiÕn s©u h¬n vµo ®Êt liÒn g©y khã kh¨n cho lÊy n­íc cung cÊp cho c¸c khu d©n c­ khu vùc<br /> gÇn biÓn.<br /> <br /> 5. KÕt luËn<br /> Tõ c¸c ph©n tÝch trªn cã thÓ thÊy r»ng ®Ó ph¸t triÓn bÒn v÷ng, ®Æc biÖt lµ thùc hiÖn qu¶n<br /> lý tæng hîp tµi nguyªn n­íc, viÖc nghiªn cøu ng­ìng khai th¸c nguån n­íc vµ dßng ch¶y m«i<br /> tr­êng ®èi víi c¸c s«ng vïng VBMT hiÖn nay lµ v« cïng cÊp thiÕt, cã ý nghÜa khoa häc vµ thùc<br /> tiÔn rÊt lín. CÇn nghiªn cøu x©y dùng ph­¬ng ph¸p luËn, c¸c ph­¬ng ph¸p cïng c¸c m« h×nh to¸n<br /> thÝch hîp cho tÝnh to¸n thùc tÕ ®èi víi c¸c s«ng trong vïng. C¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu cÇn ph¶i<br /> ®­îc lång ghÐp vµo trong quy ho¹ch còng qu¶n lý nguån n­íc vµ chÝnh s¸ch qu¶n lý n­íc cña<br /> l­u vùc s«ng.<br />  Trong quy ho¹ch, c¸c c«ng tr×nh lÊy n­íc trªn dßng chÝnh ë trung vµ th­îng l­u c¸c s«ng,<br /> ngoµi cung cÊp n­íc cho c¸c yªu cÇu t­íi, ph¸t ®iÖn cßn cÇn ph¶i chó ý ®Õn ®iÒu tiÕt dßng ch¶y<br /> ®Ó bæ xung n­íc cho c¸c ®Ëp d©ng lín ë h¹ du vµ duy tr× dßng ch¶y m«i tr­êng. Trong quy<br /> ho¹ch vµ qu¶n lý l­u vùc, cÇn chó träng qu¶n lý sö dông ®Êt, qu¶n lý b¶o vÖ rõng th­îng nguån<br /> ®Ó h¹n chÕ c¸c t¸c ®éng tiªu cùc lµm suy gi¶m dßng ch¶y mïa c¹n t¹i khu vùc h¹ l­u.<br /> <br /> Tµi liÖu tham kh¶o<br /> <br /> [1] Catherne Desion, Jacqueline King, 2003, Environmental flow : Concepts and methods, Water<br /> resources and environmet technical Note C1 and C2, The World bank, Washington, D.C.<br /> [2] Michael C. Acienman, 2003, Environmental flow : flood flows, Water resources and<br /> environmet technical Note C3, The World bank, Washington, D.C.<br /> [3] Griphin R. Symphorian at all. Dam operation for Environmantal water releases : the case of<br /> Osborne Dam, save Cachement, Zimbabwe, 3nd water Net/Warfsa Symposium “ Water demand<br /> Management for Sustainable Development ”, Dar es Salaam, 30-31 Oct. 2002.<br /> [4] Megan Dyson, Ger Bergkamp and John Scanlon, The essentials of environmental flows,<br /> IUCN the World Conservation Union, 2003.<br /> <br /> Abstracts<br /> <br /> Environmental flows are the water that is left in a river ecosystem, or released in to it, for the<br /> specific purpose of managing the condition of that ecosystem. The failure to maintain such flow<br /> has led to a decline in the health of many of world’s water dependent ecosystems, largely as a<br /> result of increasing pressure from water and catchment developments.<br /> In the world the environmental flows have studied for over ten years up to now, and their results<br /> have applied in over 25 countries such as in USA, Australia, South of Arfica.. In Vietnam, this<br /> problem are a very important but also a very new one and that haven’t any results to be applied in<br /> the practice. To consider on this problem, this paper would introduce to you some basic<br /> concepts and also on idea about it as well as the requirement to apply obtained results in water<br /> management, expecially for river basins in the middle coastal zone region of our country.<br />