Kỷ yếu Hội thảo quốc tế “Thương mại và phân phối” lần 2 năm 2020
478
NHÌN NHẬN VỀ SỰ BÙNG NỔ CỦA MUA SẮM TRỰC TUYẾN Ở VIỆT NAM
HIỆN NAY
PERSPECTIVE OF THE EXPLOSION OF ONLINE SHOPPING IN VIETNAM AT PRESENT
TS. Nguyễn Khoa Huy
ĐH Nông Lâm TP HCM
Email: nkhuygtvt2@gmail.com
Tóm tắt
Hoạt động thương mại điện tử ở Việt Nam trong những năm gần đây có nhiều phát triển mạnh mẽ, đặc
biệt là sự bùng nổ của loại hình mua sắm trực tuyến. Mua sắm trực tuyến đã và đang gặt hái nhiều thành công,
không ngừng khẳng định vai trò và vị thế của mình. Tuy nhiên, bên cạnh xu hướng hiện đại, tích cực thì mua
sắm trực tuyến ở Việt Nam vẫn còn những hạn chế, bất cập. Xuất phát từ thực trạng trên, với các số liệu thu
thập được cũng như sử dụng phương pháp phân tích và so sánh thì tác giả đưa ra một số giải pháp cơ bản. Bài
viết này không chỉ góp phần nâng cao chất lượng, gây dựng niềm tin cho khách hàng khi mua sắm trực tuyến
nói riêng mà còn hướng tới thúc đẩy thương mại điện tử ở Việt Nam trong kỷ nguyên 4.0 ngày càng phát triển
bền vững nói chung.
Từ khóa: kỷ nguyên 4.0; mua sắm trực tuyến; thương mại điện tử
Abstract
In recent years, the e-commerce (EC) activities in Viet Nam have made a lot of great progress,
especially online shopping. Online shopping has achieved much success and affirmed its role and position.
However, besides the modern and positive trend, online shopping in Vietnam still has inadequacies and
limitations. From this situation, based on the collected data as well as the use of analytical and comparative
methods, the article offers some fundamental solutions. Not only does the article contribute to improve the
quality, build customers’ trust in shopping online but also it contributes to promote e-commerce at Vietnam in
the era of 4.0 with increasingly sustainable development.
Keywords: the era of 4.0; online shopping; e-commerce
1. Đặt vấn đề
Mua sắm trực tuyến (online shopping) là một dạng thương mại điện tử. Ở hình thức này, người
bán và người mua không cần thấy mặt nhau, người mua cũng không cần mất nhiều thời gian để đến tận
nơi mà vẫn có thể mua được nhiều mặt hàng ở khắp mọi nơi… khách hàng chỉ cần ngồi một chỗ giao
dịch qua Internet sử dụng trình duyệt web. Mua sắm trực tuyến ra đời từ thập niên 90 ở Đức, sau đó
lan rộng ra các quốc gia khác trên thế giới. Ở Việt Nam, loại hình này phát triển mạnh từ thập niên
2000 đến nay.
2. Thực trạng tình hình mua sắm trực tuyến ở Việt Nam hiện nay
2.1. Mặt tích cực
Xem xét tình hình mua sắm trực tuyến ở Việt Nam những năm gần đây, có thể dễ dàng nhận ra
dạng thương mại điện tử này đã có bước đột phá mạnh mẽ. Không chỉ là sự đa dạng và phong phú của
các loại sản phẩm dịch vụ, mà nó còn xuất hiện ngày một nhiều các đơn vị cung cấp hàng trực tuyến
có thương hiệu và uy tín. Về các loại sản phẩm dịch vụ, đi đầu vẫn là mặt hàng áo quần, đồ chơi điện
tử, mỹ phẩm… Còn trong số các thương hiệu mua sắm trực tuyến lớn, uy tín không thể không nhắc
đến: Lazada; Thegioididong; Sendo; Tiki; Shopee; Adayroi… Hoạt động mua sắm trực tuyến ở Việt
Nam phát triển mạnh kéo theo các hoạt động trực tuyến khác phát triển theo. Ví như trong những năm
gần đây thì xu hướng quảng cáo trực tuyến cũng có sự thay đổi lớn. Cụ thể là quảng cáo trực tuyến
thông qua hai nền tảng là mạng xã hội và các công cụ tìm kiếm đã và đang tăng trưởng mạnh (mạng xã
hội đạt 52%; công cụ tìm kiếm đạt 40%), vượt qua các phương thức cũ.
Kỷ yếu Hội thảo quốc tế “Thương mại và phân phối” lần 2 năm 2020
479
Bảng 1: Tỷ lệ doanh nghiệp đánh giá hiệu quả cao các công cụ quảng cáo trực tuyến qua các năm
Nguồn: Báo cáo năm 2019 của Hiệp hội thương mại điện tử Việt Nam (VECOM)
Mua sắm trực tuyến đang trở thành xu thế chung trong hoạt động kinh tế, vì hình thức này có
những ưu điểm vượt trội, rất phù hợp đối với người bán lẫn người mua trong thời đại công nghệ thông
tin hiện nay. Đối với người bán hàng, tính chất của công việc khá đơn giản nhưng mang lại hiệu quả
kinh tế cao. Người bán có thể là bất kỳ ai, ở đâu, đang làm việc công việc gì, làm toàn thời gian hay
bán thời gian đều có thể tham gia… Đặc biệt, đối với các bạn trẻ làm việc văn phòng hay ở nhà nội trợ,
thất nghiệp thì loại hình này càng phù hợp. Nó không chỉ giải quyết vấn đề thời gian, tâm lý mà còn
mang lại nguồn thu nhập tăng thêm không hề nhỏ. Theo số liệu tính toán thì “hơn 60% dân số Việt
Nam có tài khoản facebook và một phần không nhỏ trong số họ đang nhộn nhịp kinh doanh, bán hàng
trên mạng” (Hà Minh, 2019). Còn đối với người mua, họ có thể tìm mua mọi loại hàng mà họ cần, ở
bất kỳ thời điểm nào (sáng, trưa, chiều, tối, nửa đêm), ở bất kỳ nơi nào (trong tỉnh, ngoài tỉnh, trong
nước, ngoài nước) mà không cần trực tiếp đi đến nơi bán. Người mua chỉ cần ngồi đợi, sẽ có người
giao hàng đến tận nơi. Trong một số trường hợp, “đặc biệt là các sản phẩm số hóa, thương mại điện tử
có khả năng giao hàng rất nhanh cho khách hàng” (Trần Văn Hoè, 2007). Khoảng cách về không gian
và thời gian sẽ bị xoá mờ khi tham gia mua hàng trực tuyến. Không chỉ vậy, người mua còn có thể
mua được những mặt hàng giá rẻ hơn so mua trong cửa hàng (vì bán trực tuyến không phải mất tiền
thuê mặt bằng, cũng như chịu các phụ phí khác). Ngoài ra, họ còn có thể so sánh về giá cả giữa các
thương hiệu, các cửa hàng online một cách nhanh chóng, chính xác trước khi ra quyết định mua. Và
nếu mua hàng trên mạng thì khách hàng còn được tham gia vào rất nhiều chương trình khuyến mãi,
giảm giá liên tục, sale theo sự kiện, sale theo mùa… cực kỳ hấp dẫn.
Sự bùng nổ của mua sắm trực tuyến đã góp phần không nhỏ vào sự phát triển chung của
thương mại điện tử Việt Nam, cụ thể là “hết năm 2018, tổng doanh thu kinh doanh thương mại điện tử
đạt hơn 8 tỷ USD, tăng gấp đôi 3 năm trước” (Trang Nguyễn, 2019). Hay trong khảo sát của Hiệp hội
thương mại điện tử Việt Nam (VECOM), trong số các doanh nghiệp tham gia khảo sát thì có 36%
doanh nghiệp cho biết có bán hàng trên mạng xã hội (tăng 4% so với năm 2017).
15%
25%
32%
14%
20%
46% 44%
20%
21%
46%
39%
22%22%
52%
40%
22%
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
Báo điện tửMạngxãhộiCáccôngcụtìm
kiếm
Tin nhắn và ứng
dụng di động
2015 2016 2017 2018
Kỷ yếu Hội thảo quốc tế “Thương mại và phân phối” lần 2 năm 2020
480
Bảng 2: Kinh doanh trên mạng xã hội qua các năm
Nguồn: Báo cáo năm 2019 của Hiệp hội thương mại điện tử Việt Nam (VECOM)
2.2. Mặt tiêu cực
Tuy nhiên, bên cạnh mặt tích cực đã đạt được thì hoạt động mua sắm trực tuyến hiện nay vẫn
còn những hạn chế, tiêu cực. Trong những tiêu cực đó, nổi cộm nhất là vấn nạn lừa đảo qua mạng.
Với những hình thức giao dịch ảo này đã dẫn đến tình trạng lừa đảo trở nên phổ biến. Đầu tiên
là hình thức lừa đảo về chất lượng hàng, trên mạng thì nhìn rất đẹp nhưng đến khi nhận hàng mới biết
“một trời một vực”. Hay việc lấy cắp những hình ảnh từ các trang web nước ngoài, bỏ lên trang của
mình để rồi bán cho khách hàng sản phẩm loại 2, loại 3, hàng nhái, thậm chí hàng giả từ Trung Quốc.
Hình thức lừa đảo về giá cả hàng hóa, tức là người bán sẽ nâng giá lên cao rồi lại đăng thông tin
giảm giá; hay cố tình đăng thông tin giảm giá 30 - 50% so với giá thật trên thị trường nhưng yêu cầu đặt
cọc trước, khi người mua đã chuyển tiền đặt cọc xong thì gọi điện xin lỗi vì nhầm giá. Sau đó yêu cầu
người mua chi bổ sung nếu không sẽ không hoàn tiền cọc, ép khách hàng phải chấp nhận giá mới.
Hai hình thức trên, mặc dù đều là bị lừa nhưng ít ra còn nhận được hàng. Còn ở hình thức thứ
ba này thì tỏ ra trắng trợn hơn, ngang nhiên xem thường pháp luật hơn. Đó là, nhiều cơ sở, cá nhân
kinh doanh trực tuyến lừa tiền và không giao hàng, hay nói cách khác là khách hàng vừa mất tiền vừa
mất cả hàng.
Tình trạng lừa đảo qua mua sắm trực tuyến đang gióng lên một hồi chuông báo động trong hoạt
động thương mại điện tử. Theo Tổng Cục trưởng Tổng Cục Quản lý thị trường - Trần Hữu Linh từng
đánh giá: “trong những năm gần đây thương mại điện tử đã trở thành kênh tiêu thụ hiệu quả hàng giả,
hàng gian, hàng cấm của nhiều đối tượng, làm mất lòng tin của người tiêu dùng” (Hạ Vũ, 2019)
Qua số liệu thống kê của Cục Thương mại điện tử và Kinh tế số thì “tính đến năm 2018, tổng
số sản phẩm vi phạm đã gỡ bỏ trên các sàn là 35.943; hơn 3126 tài khoản/ gian hàng trên các sàn đã bị
khóa. 4 tháng đầu năm, Bộ Công Thương yêu cầu các sàn Thương mại điện tử rà soát và gỡ bỏ trên
3.750 sản phẩm vi phạm thuộc gần 600 gian hàng và website” (Cục Thương mại điện tử và Kinh tế số,
2019). Còn theo số liệu của Cục Cạnh tranh và Bảo vệ người tiêu dùng thì tình trạng vi phạm quyền lợi
người tiêu dùng trong hình thức mua sắm trực tuyến diễn ra khá thường xuyên. Cụ thể là năm 2018,
28%
72%
34%
66%
32%
68%
36%
64%
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
Có Không
2015 2016 2017 2018
Kỷ yếu Hội thảo quốc tế “Thương mại và phân phối” lần 2 năm 2020
481
Cục đã tiếp nhận và giải quyết “443 đơn khiếu nại của người tiêu dùng….Vụ việc liên quan đến các
giao dịch mua bán trực tuyến: Năm 2018 ghi nhận số lượng các vụ khiếu nại trong giao dịch thương
mại điện tử là 91 vụ việc, trong đó, tập trung phần lớn vào hoạt động của các trang web Lazada,
Shopee, Sendo, Tiki…” (Cục Cạnh tranh và Bảo vệ người tiêu dùng, 34)
2.3. Nguyên nhân tiêu cực
Có nhiều nguyên nhân dẫn đến tình trạng tiêu cực trong mua sắm trực tuyến của Việt Nam hiện
nay. Qua khảo sát và phân tích, chúng tôi đã tổng kết lại thành nguyên nhân chủ quan và nguyên nhân
khách quan.
Về nguyên nhân chủ quan: Một số cơ sở, cá nhân bán hàng trực tuyến ở Việt Nam rất xảo
quyệt, mánh khoé, tinh vi và biến hóa. Họ biết cách lừa khách hàng, đặc biệt là hình thức lừa đảo lại
không tuân theo một cách thức nhất định. Chính vì vậy, khi họ tung chiêu thì “con mồi” khó mà nhận
ra và nếu có nhận ra được thì mọi chuyện cũng đã xong. Trước khi mua hàng, tất cả mọi thứ đều đẹp,
từ việc mời chào, đến tổ chức các chương trình trúng thưởng, giảm giá, hay những lời hứa hẹn về việc
giao hàng tận nơi… người bán hàng luôn tỏ ra rất tận tâm, nhẹ nhàn, lịch sự và chuyên nghiệp. Nhưng
sau khi người tiêu dùng đã mua hàng, tất cả mọi thứ đều thay đổi hoàn toàn. Nếu khách hàng không
vừa lòng, gọi điện, lên mạng yêu cầu giải thích, đổi trả… thì họ tìm đủ mọi lý do để chối bỏ trách
nhiệm, thậm chí là “bốc hơi” luôn. Về phía khách hàng, nguyên nhân chủ quan cơ bản nhất dẫn đến
tình cảnh bị lừa đó chính là do tâm lý hám rẻ, họ cứ thấy giá rẻ là lao vào mua mà không suy xét,
không so sánh với thực tế thị trường. Một số khác lại thiếu kiến thức về mua sắm trực tuyến nhưng lại
không chịu tìm tòi, học hỏi, rút kinh nghiệm.
Về nguyên nhân khách quan: Loại hình thương mại điện tử - mua sắm trực tuyến mới phát triển
mạnh ở Việt Nam trong thời gian không lâu, nên chính sách quản lý, kiểm tra còn chưa hoàn thiện.
Đặc biệt, hình thức xử lý các vi phạm trong mua sắm trực tuyến còn nhẹ. Bên cạnh đó, hoạt động mua
sắm trực tuyến ở Việt Nam hầu hết không có hóa đơn chứng từ cụ thể, vì vậy khi phát sinh vấn đề thì
việc xử lý các vi phạm là rất khó khăn. Ngoài ra, đặc thù của mua sắm trực tuyến là không “sờ, nắm”
để có thể kiểm tra ngay được các mặt hàng và ai cũng có thể tham gia mua bán được khi chỉ cần một
tài khoản trên mạng xã hội. Vì vậy vô hình dung đây là một lỗ hổng lớn để các tổ chức, cá nhân lừa
đảo dễ dàng hoạt động.
3. Một số giải pháp cơ bản
3.1. Sự quan tâm và định hướng của Nhà nước, của các cơ quan quản lý
Theo luật sư Bùi Quang Tín - Đoàn Luật sư Thành phố Hồ Chí Minh thì “quy định về xử phạt
vi phạm hành chính trong hoạt động thương mại, buôn bán hàng giả, hàng cấm và bảo vệ người tiêu
dùng, thì mức độ xử phát tuỳ thuộc vào hành vi vi phạm cụ thể từ trang thương mại điện tử, chủ yếu là
phạt tiền. Nhưng bất cập hiện nay đó là mức phạt còn quá nhẹ, chỉ vài triệu đến vài chục triệu đồng
nếu bị phát hiện kinh doanh hàng sai phạm. Với mức phạt như vậy sẽ không đủ sức răn đe đối tượng vi
phạm nên tình trạng bán hàng giả, nhái, trôi nổi trên các sàn thương mại điện tử vẫn còn tiếp diễn”
(Minh Anh, 2019).
Để khắc phục tiến đến chấm dứt tình trạng này thì Nhà nước cần có những chế tài cụ thể, tăng
cường hình thức xử phạt đối với những cá nhân, tập thể vi phạm trong hoạt động thương mại điện tử
nói chung, mua sắm trực tuyến nói riêng. Nếu cá nhân hoặc doanh nghiệp cố tình vi phạm hoặc tái
diễn nhiều lần thì có thể tăng mức phạt, thậm chí là truy cứu trách nhiệm hình sự, phạt tù. Hình phạt
căn cứ vào tính chất và mức độ vi phạm, xử lý đúng người đúng tội, mang tính răn đe để làm gương
cho người khác.
Với sự bùng nổ của hoạt động mua sắm trực tuyến như hiện nay ở Việt Nam, một tổ chức quản
lý nhà nước riêng lẻ, hoạt động đơn độc trong lĩnh vực này thì không thể nào nắm bắt và bao quát hết.
Vì vậy, cần có sự liên kết và phối hợp giữa các cơ quan quản lý nhà nước với nhau, cụ thể là bộ Công
Thương cần tăng cường hợp tác hành động với bộ Công an, bộ Giáo dục và Đào tạo. Thông qua việc
48
li
ê
ti
n
m
ạ
cá
c
m
ặ
th
ô
k
h
ăn
n
g
tr
u
q
u
k
h
d
ù
tri
ể
hi
ể
sắ
m
tr
a
p
h
hi
ể
3.
2
th
ì
ch
ki
n
2
ê
n
k
ết, phối
n
chính sác
h
ng; cũng
n
c
vụ việc p
h
Ngoài
t các web
s
ô
ng tin nh
ữ
h
ông bị “m
ắ
còn “bê b
ố
g
hiêm túc n
ế
Bên c
ạ
u
yền cụ thể
u
an quản lý
h
ẳng định đ
â
ù
ng nên tha
y
ể
n hơn. Ở
n
ể
u nhiều về
m
t
r
ực tuyế
a
độ uy tín
c
h
ải làm gì;
h
ể
u, giúp họ
2
. Xây dựn
g
Để ho
ì
đầu tiên c
ính là “yếu
n
h doanh c
ủ
0
5
1
0
1
5
2
0
2
5
3
0
3
5
4
0
4
5
5
0
Kỷ
y
hợp hành
đ
h
; xây dựng
n
hư có thể
g
h
ức tạp liên
ra, các cơ
q
s
ite, ứng d
ụ
ữ
ng cá nhâ
n
ắ
c bẫy”, đồ
n
ố
i”. Đó là,
n
ế
u không m
u
ạ
nh đó, các
để người d
â
cần phải
p
â
y chính là
x
y
đổi cách
n
n
hó
m
đối t
ư
công nghệ
n cho họ.
V
c
ủa các tran
g
h
ay phân tí
c
tự tin hơn
k
g
n
i
ềm tin
c
ạt động th
ư
ần chú trọ
n
tố trung tâ
m
ủ
a doanh n
g
Bản
g
Nguồn: Bá
o
0
%
5
%
0
%
5
%
0
%
5
%
0
%
5
%
0
%
5
%
0
%
Hà
n
y
ếu Hội thảo
đ
ộng này s
ẽ
cơ sở dữ l
i
g
iáo
d
ục và
quan đến
h
q
uan quản l
ý
ụ
ng di động
n
, tổ chức s
ở
n
g thời thô
n
n
hững cá n
h
u
ốn bị xử l
ý
cơ quan q
u
â
n hiểu và
t
p
hổ biến đ
ư
x
u thế tất y
ế
n
hìn, thay đ
ổ
ư
ợng đặc b
thông tin t
h
V
í như: tran
g
g
m
ạng, cá
c
c
h những
ư
k
hi tham gi
a
c
ho khách
h
ư
ơng mại đi
ệ
n
g đến việc
m
trong cá
c
g
hiệp” (Bộ
C
g
3: Tỷ lệ cậ
p
o
cáo năm 2
0
n
gngày
47%
quốc tế “Th
ư
ẽ
mang lại
n
i
ệu phục v
ụ
tuyên truy
ề
h
oạt động n
à
ý nhà nước
có hành v
i
ở
hữu các
w
n
g qua đây
c
h
ân, tổ chứ
c
ý
.
u
ản lý hoạt
đ
t
ham gia ho
ư
ờng lối, c
h
ế
u của thời
ổ
i thói que
n
iệt như ng
ư
h
ì cần bổ t
ú
g
bị cho họ
c
cơ sở sản
ư
u điểm và
h
a
vào hoạt
đ
h
àn
g
ệ
n tử nói c
h
xây
d
ựng
c
mối quan
C
ông thươn
p
nhất thôn
g
0
19 của Hiệ
p
Hàngtuầ
n
23
%
ư
ơn
g
mại và p
n
hững giá t
r
ụ
công tác c
h
ề
n cho ngư
ờ
à
y…
cần tăng c
ư
i
vi phạm
p
w
ebsite nà
y
c
ũng phát
đ
c
này cần p
h
đ
ộng mua b
ạt động nà
y
ủ trương c
ủ
đại, sự phá
t
n
mua sắm,
đ
ư
ời lớn tuổ
i
ú
c, hướng
d
những kỹ
n
xuất đó nh
ư
h
ạn chế tro
n
đ
ộng mua b
á
h
ung, mua
s
n
iềm tin c
h
hệ trao đổi
,
g
Việt Na
m
g
tin lên web
s
p
hội thương
n
Hàn
g
%
hân phối” lầ
n
r
ị và hiệu
q
h
ống gian
l
ờ
i dân; tiến
ư
ờng và tri
ệ
p
háp luật.
T
y
. Mục đíc
h
đ
i lời cảnh
b
h
ải thay đổ
i
án t
r
ực tuy
ế
y
một cách
c
ủ
a Nhà nư
ớ
t
triển chun
đ
ể đạt hiệu
i
, người ít
c
d
ẫn, trang b
ị
n
ăng tìm ki
ế
ư
thế nào;
n
n
g mua bá
n
á
n t
r
ực tuyế
s
ắm trực tu
y
h
o khách h
à
,
là điều ki
ệ
m
, 2017)
s
ite của các
mại điện tử
g
tháng
T
8%
n
2 năm 202
0
q
uả thiết th
ự
l
ận trong h
o
đến dự
b
á
o
ệ
t để hơn tr
o
T
hậm chí h
ọ
h
là để ngư
ờ
b
ảo đến cá
c
i
, chấn chỉ
n
ế
n phải có
n
c
ó hiệu quả
c trong ho
n
g của thế g
i
quả hơn, p
h
c
ó cơ hội t
i
ị
những kiế
ếm, xác đị
n
n
ếu gặp phả
i
n
t
r
ực tuyế
n
ế
n.
y
ến nói riê
n
à
ng. Vì niề
m
ệ
n tiên quy
ế
doanh ngh
i
ệ
Việt Nam (
V
T
hỉnhthoản
22%
0
ự
c như: tra
o
o
ạt động m
u
o
tình hình;
o
ng việc nê
u
ọ
có thể nê
u
ờ
i tiêu dùn
g
c
cá nhân, t
ổ
n
h lại cách
l
n
hững hình
ả
hơn. Đầu
t
ạt động nà
y
i
ới. Vì vậy,
h
ù hợp với
x
i
ếp xúc ho
ặ
ế
n thức cơ
b
n
h các
m
ặt
h
i
trường hợ
p
n
cho ngườ
i
n
g phát triể
n
m
tin của
k
ế
t quyết đị
n
ệ
p
V
ECOM)
g
o
đổi thông
u
a bán trên
giải quyết
u
tên, điểm
u
cả tên và
g
tránh xa,
ổ
chức làm
l
àm ăn cho
thức tuyên
i
ên, các cơ
y
; tiến đến
người tiêu
x
u thế phát
c chưa am
b
ản về mua
h
àng; kiểm
p
bị lừa thì
i
tiêu dùng
n
bền vững
k
hách hàng
n
h hiệu quả