1
CHƯƠNG 7:
PHÁT TRIỂN TIỀM NĂNG CỦA NGƯỜI PHỤC TÙNG
Sau khi nghiên cứu chương này, bạn sẽ có khả năng:
• Nhận ra phong cách người phục tùng của mình và các bước phấn đấu để trở
thành một người phục tùng hữu hiệu
• Thấu hiểu vai trò của nhà lãnh đạo trong việc phát triển sự phục tùng của phục
tùng
• Ứng dụng các nguyên tắc của người phục tùng hữu hiệu bao gồm: tinh thần
trách nhiệm, sự phục vụ, khả năng chấp nhận thay đổi và ra đi khi cần thiết
• Thực thi các chiến lược để thúc đẩy tinh thần phục tùng tại nhà trường hay nơi
làm việc
• Hiểu được mong muốn của người phục tùng và đóng góp vào việc xây dựng
một cộng đồng hòa hợp giữa những người phục tùng
Giữa nhà lãnh đạo và người phục tùng có mối quan hệ chặt chẽ với nhau.
Trong chương này, chúng ta sẽ bàn về tầm quan trọng của người phục tùng, bao gồm
bản chất của vai trò này, các phong cách khác nhau của người phục tùng và cách cư
xử tốt nhất của một người phục tùng. Chương này cũng đề cập đến các nguồn tạo
động lực cho người phục tùng và làm thế nào các cá nhân có thể phát triển tiềm năng
của mình hiệu quả hơn. Cuối cùng, chúng ta sẽ xem xét đến vai trò của nhà lãnh đạo
trong việc tạo ra môi trường phát triển những người phục tùng và bằng cách nào
người phục tùng có thể cùng với nhà lãnh đạo xây dựng một cảm giác cộng đồng
trong tổ chức của mình.
1. VAI TRÒ CỦA NGƯỜI PHỤC TÙNG
Phục tùng là một điều quan trọng trong thảo luận về lãnh đạo bởi vì những lý do sau:
Trước hết, lãnh đạo và phục tùng đóng vai trò nền tảng mà mỗi cá nhân khoác lấy
trong các tình huống khác nhau. Lúc này hay lúc khác, tất cả mọi người, kể cả nhà
lãnh đạo đều là người phục tùng. Quả thực, hầu hết các cá nhân, thậm chí họ ở vị trí
cấp cao vẫn bị giám sát bởi một người khác. Thông thường, con người ta ở vai trò
phục tùng nhiều hơn là nhà lãnh đạo.1
1 2
2
Thứ hai, chúng ta đã định nghĩa lãnh đạo là mối quan hệ ảnh hưởng giữa người
lãnh đạo. Điều này có nghĩa là ở vị trí lãnh đạo, cá nhân thường bị ảnh huởng bởi
hành động và thái độ của những người phục tùng. Những lý thuyết ngẫu nhiên đã giải
thích cách thức nhà lãnh đạo điều chỉnh hành vi của họ phù hợp với các tình huống
xảy ra, đặc biệt là với người phục tùng của mình. Vì vậy, bản chất của mối quan hệ
này là dành cho nhau đặc quyền, trao đổi sự ảnh hưởng lẫn nhau.2 Sức ảnh hưởng của
người phục tùng có thể thúc đẩy hoặc ảnh hưởng rất lớn đến kết quả đầu ra của nhà
lãnh đạo.3
Thứ ba, một số người phục tùng có thể làm chủ những phẩm chất mà nhà lãnh
đạo đang mong muốn. Ý tưởng, tính độc lập, cam kết vì mục tiêu chung và sự dũng
cảm của người phục tùng có thể là sự hỗ trợ nhiệt tình cho nhà lãnh đạo nhưng họ
cũng có thể phản đối những ai làm tổn hại đến giá trị và mục tiêu chung của tổ chức.
Do đó có thể thấy vai trò của người phục tùng thực ra cũng không có gì khác biệt với
nhà lãnh đạo. Cả nhà lãnh đạo và người phục tùng đều đóng vai trò tiên phong, họ
cùng nhau chia sẻ một viễn cảnh.
1.1. Các phong cách của người phục tùng
Mặc dù, tầm quan trọng của phục tùng và vai trò của người phục tùng rất lớn
trong thành công của bất kỳ tổ chức nào song những nghiên cứu về chủ đề này vẫn
còn rất hạn chế. Người đầu tiên đề xuất lý thuyết về phục tùng là Robert E. Kelly ông
đã tiến hành phỏng vấn các nhà lãnh đạo và phục tùng ở nhiều tổ chức khác nhau và
kết luận có 5 phong cách của người phục tùng.4 Những phong cách này được phân
loại theo hai đặc tính như hình 7.1. Thứ nhất, đặc tính phản ánh phẩm chất tư duy phê
phán, độc lập, hay tư duy khôn phê phán, phụ thuộc. Những người có tư duy phê phán
độc lập lưu tâm đến ảnh hưởng hành vi của con người đến việc đạt được mục tiêu của
tổ chức. Họ nhận thức rất rõ tầm quan trọng của bản thân và những người xung
quanh. Họ có thể tác động đến quyết định của nhà lãnh đạo bằng những đóng góp
mang tính xây dựng, sự sáng tạo hay những ý tưởng mới mẻ. Ngược lại, những người
có tư duy phụ thuộc không phê phán thường chỉ làm đúng những gì được yêu cầu,
không tham gia vào quá trình trau dồi trong tổ chức cũng như chấp nhận ý kiến của
cấp trên một cách vô điều kiện.
Đặc tính thứ hai xét đến tính chủ động hay bị động trong phong cách của người
phục tùng. Một cá nhân chủ động sẽ nhiệt tình tham gia bất kỳ hoạt động nào của tổ
chức, họ cảm thấy phấn khích khi được làm những điều vượt ra ngoài giới hạn của
công việc, thể hiện tinh thần tự chủ và luôn là người khởi đầu trong việc ra quyết định
và giải quyết vấn đề nảy sinh. Trái lại, một cá nhân bị động rất cần sự giám sát hay
thúc giục thường xuyên. Bị động thường đồng nghĩa với lười nhác và lảng tránh trách
nhiệm. Người phục tùng bị động sẽ chờ đợi và chẳng làm gì khi không có yêu cầu từ
cấp trên.
2 3
3 4
4 7
3
Để đánh giá một phục tùng là chủ động hay bị động, là người có tư duy độc lập
hay phụ thuộc, một người sống sót thực dụng hay một người phục tùng hiệu quả,
chúng ta hãy xem xét hình 7.1
Người phục tùng thờ ơ (alienated follower: là mẫu người có tư duy độc lập, sắc sảo
nhưng rất thụ động. Họ có thể là những người phục tùng xuất sắc với những kinh
nghiệm vượt qua trở ngại song có thể thay đổi nếu bị cấp trên thất hứa. Do đó, mặc dù
có năng lực, họ vẫn không tập trung vào điều gì khác ngoài những thiếu sót của tổ
chức và đồng nghiệp. Rất hay hoài nghi, mẫu người này có khả năng tư duy độc lập
nhưng họ không tham gia vào việc phát triển các giải pháp cho vấn đề nảy sinh.
Những người phục tùng tuân thủ (conformist) thường tham gia rất tích cực vào hoạt
động của tổ chức nhưng lại không có những tư duy độc lập cần thiết đối với mỗi hành
vi của mình. Hay nói cách khác, đó là kiểu người sẵn lòng làm bất cứ điều gì được
giao phó bất chấp bản chất công việc là gì. Họ rất nhiệt tình nhưng lại thiếu suy xét,
thậm chí khi nhiệm vụ đó tiềm ẩn những rủi ro cho tổ chức. Mục tiêu duy nhất của họ
là làm sao tránh được càng ít mâu thuẫn càng tốt. Thực tế là phong cách này thường
xuất phát từ những môi trường làm việc có tính cứng nhắc và độc đoán, tại đó nhà
lãnh đạo cảm nhận những kế hoạch của cấp dưới như là một thách thức hay một sự đe
dọa. Khi Kelly được hỏi là làm cách nào để khuyến khích sự sáng tạo trong một hãng
kinh doanh dầu mỏ, ông nhận ra rằng các bộ phận tổ chức hầu như giống hệt nhau,
tồn tại những chính sách cứng nhắc và ngăn cản cá nhân bày tỏ ý kiến của mình. Đó
thường là một kiểu môi trường làm việc triệt tiêu tính hiệu quả của tinh thần phục
tùng và tạo ra sự thụ động.
Những kẻ sống sót thực dụng (pragmatic survivor) có tất cả đặc điểm của những mẫu
người còn lại và họ biết cách lựa chọn phong cách sao cho phù hợp nhất với hoàn
cảnh thực tế nhằm hạn chế rủi ro và thu được lợi ích lớn nhất. Họ thường nổi lên
trong những thời điểm khó khăn của tổ chức hay biết mình cần làm những gì để tiếp
tục tồn tại. Ở bất kỳ tổ chức nào cũng có khoảng từ 25 -35% người có xu hướng này,
họ thường đưa ra những lý do rất hợp lý để hạn chế rủi ro, thường là về mặt chính trị.
Các nhân viên chính quyền thường sử dụng phong cách này bởi vì họ luôn có những
vấn đề riêng tư và không có nhiều thời gian để thực hiện tất cả. Họ có thể lôi kéo một
Tư duy độc lập, phê phán
Tư duy phụ thuộc
Hữu hiệu Thờ ơ
Bị động
Tuân thủ
Sống sót
thực dụng Tích cực
Thụ động
Hình 7.1.Các phong cách của người phục tùng
4
số người không có đủ thời gian để hoàn thành mục tiêu và do đó sẵn sàng làm bất kỳ
điều gì cần thiết để tồn tại trong ngắn hạn.
Mẫu người phục tùng bị động (passive follower) vừa không có tư duy độc lập lại vừa
không năng động. Họ không phải là người đầu tiên khởi xướng ý tưởng lẫn việc thể
hiện tinh thần trách nhiệm. Họ chỉ thực hiện những nhiệm vụ được giao phó và chỉ
làm điều này khi có sự giám sát chặt chẽ. Loại người này phó mặc cách suy nghĩ của
mình cho người khác. Họ là kết quả của việc nhà lãnh đạo mong đợi và khuyến khích
hành vi bị động. Kinh nghiệm cho thấy việc đưa ra các ý tưởng sáng tạo hay thừa
nhận trách nhiệm không hề được tưởng thưởng, thậm chí còn bị trừng phạt làm cho họ
càng trở nên bị động hơn. Khi nhà lãnh đạo cố gắng gia tăng sự kiểm soát và trừng
phạt vì những sai lầm xảy ra thì phục tùng của họ thường rơi vào trạng thái này.
Người phục tùng hữu hiệu(effective follower) là mẫu người có tư duy độc lập, sắc sảo
và rất năng động trong tổ chức. Họ đối xử với mọi người như nhau mà không hề quan
tâm đến địa vị. Họ không lảng tránh mâu thuẫn hay xung đột. Họ sẵn sàng cho mọi sự
thay đổi và đặt bản thân vào những tình thế nguy hiểm, thậm chí là bất đồng với nhà
lãnh đạo để phục vụ tốt nhất nhu cầu của tổ chức. Với tính cách hết mình và sẵn sàng
trong mọi hành động, mẫu người phục tùng hữu hiệu đóng vai trò rất quan trọng cho
sự phát triển của tổ chức. Họ có khả năng tự quản lý, nhận thức được điểm mạnh và
điểm yếu của bản thân và tổ chức, cam kết vì những điều lớn lao hơn lợi ích của bản
thân. Họ hướng đến một tầm ảnh hưởng tích cực và các giải pháp sau cùng. Thực sự,
chính hình mẫu phục tùng này nắm trong tay quyền lực và họ biết điều đó. Vì thế, họ
hề không thất vọng hay bực tức về vị trí của bản thân và lôi kéo người khác.
Vậy người phục tùng hữu hiệu họ là ai trong tổ chức? Để trở thành mẫu người kiểu
này thực không phải là điều dễ dàng. Trong chương 6 chúng ta đã thảo luận về việc
lòng dũng cảm và sự hòa hợp trong tổ chức xét trên góc độ nhà lãnh đạo và người
phục tùng. Quả thực, đôi khi chính những người phục tùng lại làm chủ những phẩm
chất này nhiều hơn. Để trở nên hữu hiệu những người phục tùng cần hiểu rằng họ
đang đại diện cho điều gì và sẵn sàng bày tỏ những ý tưởng cho nhà lãnh đạo, thậm
chí khi điều này có thể gây nguy hiểm cho công việc của bản thân, phải tự hạ mình
hay cảm thấy bất tài. Tóm tắt về diện mạo của người phục tùng hữu hiệu bao gồm:
sẵn lòng lãnh nhận trách nhiệm, phục vụ nhu cầu của tổ chức, thách thức với quyền
lực, tham gia vào sự thay đổi và thậm chí là rời bỏ tổ chức khi cần thiết.
Sẵn lòng lãnh nhận trách nhiệm. Mẫu người này luôn cảm thấy bản thân có một trách
nhiệm lớn lao và quyền tự chủ đối với công việc và tổ chức. Vì thế, họ nhận trách
nhiệm về hành vi và những ảnh hưởng của chúng đối với tổ chức, mặc dù họ không
chắc rằng lãnh đạo hay tổ chức sẽ mang lại cho mình sự an toàn, sự cho phép hành
động hay sự thăng tiến. Thay vào đó, họ tự tạo cho mình cơ hội bằng cách hoàn thành
xuất sắc nhiệm vụ, rèn luyện kỹ năng và cống hiến toàn bộ năng lực của mình cho sự
phát triển của tổ chức.
Phục vụ nhu cầu của tổ chức. Một người phục tùng hữu hiệu thường nhận diện và đáp
ứng rất nhanh chóng những nhu cầu của tổ chức. Không chỉ là nhà lãnh đạo phục vụ
người khác, như đã thảo luận trong chương trước, mà người phục tùng cũng có thể
thực hiện điều đó. Họ có thể tiếp thêm sức mạnh bằng cách ủng hộ các quyết định
5
cũng như đóng góp vào những lĩnh vực làm củng cố vị trí của nhà lãnh đạo. Bằng
cách thể hiện sự quyết tâm phục vụ cho lợi ích của những người xung quanh, họ hành
động vì mục tiêu chung của tổ chức với một sự hăng say không kém nhà lãnh đạo.
Chấp nhận thách thức quyền lực. Mặc dù những người phục tùng hiệu quả luôn cố
gắng phục vụ và giúp đỡ người khác, họ vẫn không quên duy trì sự hòa hợp trong tổ
chức bằng nhân cách của mình. Nếu một quyết định hay hành động nào đó của cấp
trên ngược với sứ mệnh cao nhất của tổ chức, họ sẽ dừng lại đúng lúc. Lãnh đạo cũng
là người và họ hoàn toàn có thể mắc sai lầm. Do đó, là nhà lãnh đạo, bạn phải luôn
sẵn sàng chấp nhận những ý kiến trái ngược với mình.
Và sẵn sàng ra đi. Đôi khi một vài thay đổi về tổ chức hay nhân sự có thể tạo ra tình
huống khiến người phục tùng phải rút chân ra khỏi một mối quan hệ “cấp trên – cấp
dưới” nào đó. Nếu người phục tùng đối mặt với người lãnh đạo hay tổ chức không sẵn
lòng với sự thay đổi, thì lúc đó chính họ sẽ ra đi để hỗ trợ cho một nơi khác. Một lý
do khác của sự ra đi này là việc cá nhân mong muốn được thử thách ở một môi trường
làm việc mới hay viết thêm một chương khác cho cuộc đời mình. Đôi khi họ thuộc
mẫu người ưa thích sự thay đổi, song vẫn gặp khó khăn khi phải rời bỏ chỗ làm vốn
dễ chịu, vui vẻ, có nhiều bạn bè và đồng nghiệp tốt bụng.
1.2. PHÁT TRIỂN TIỀM NĂNG CÁ NHÂN
Làm thế nào bạn có thể phát triển tiềm năng của người phục tùng để biến họ trở nên
năng động hơn trong tổ chức? Chúng ta sẽ phải thảo luận sâu về vai trò của nhà lãnh
đạo về trách nhiệm này. Tuy nhiên có thể thấy rằng, người phục tùng có thể tự mình
nâng cao năng lực bằng cách khai thác và thể hiện những phẩm chất của mình vào
công việc và cuộc sống cá nhân. Cách làm phổ biến hiện nay là giúp đỡ mọi người
dũng cảm đối đầu với những thách thức và thay đổi xung quanh. Trong cuốn “7 thói
quen của người thành đạt”, Stephen Covey đã định nghĩa thói quen là một sự giao
thoa giữa kiến thức, kỹ năng và mong muốn của con người. Cách tiếp cận về hiệu quả
của cá nhân và giữa các cá nhân với nhau được bao quát bằng 7 thói quen sắp xếp từ
phụ thuộc đến độc lập và cuối cùng là phụ thuộc lẫn nhau (xem hình 7.2.) Mỗi thói
quen dựa vào cái trước đó vì thế cá nhân trở nên trưởng thành hơn sau mỗi giai đoạn
phát triển một thói quen hiệu quả nào đó.
Trong tổ chức, nhiều người rơi vào trạng thái phụ thuộc, họ trông chờ người khác sẽ
làm tất cả mọi thứ, kể cả việc ra quyết định. Đây là mẫu người tương tự với kiểu
người phục tùng thụ động như chúng ta đã đề cập trong phần trước, không bao giờ
bộc lộ sự sáng tạo lẫn trách nhiệm cá nhân. Thậm chí họ còn mong muốn người khác
phải để tâm đến mình và đổ lỗi ngay khi sai lầm xảy ra. Trong khi đó cá nhân độc lập
lại phát triển các giá trị và sự tin tưởng vào bản thân. Họ dám nhận trách nhiệm và
bộc lộ những mong ước thông qua hành động của mình. Tuy nhiên, để trở thành một
người phục tùng hiệu quả thực sự - hay là nhà lãnh đạo, cá nhân đó phải phát triển ở
mức cao nhất – sự phụ thuộc lẫn nhau. Khi đó họ nhận thức được những điều tốt đẹp
trong việc hợp tác với đồng nghiệp, rằng cuộc sống và công việc sẽ trở nên tuyệt vời
hơn nếu họ thắt chặt được mối quan hệ tương tác lẫn nhau trong tổ chức.