106 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ HÀ NỘI
PHÁT HUY GIÁ TRỊ TRONG NGHỀ LÀM GIẤY DÓ
CỦA NGƯỜI NÙNG AN, TỈNH CAO BẰNG
ĐỂ PHÁT TRIỂN DU LỊCH1
Vũ Hồng Thuật, Chu Quang Cường
Bo tàng Dân tộc hc Việt Nam
Tóm tt: Ngưi Nùng An tỉnh Cao Bằng có nghề làm giấy dó rất đặc sắc, chế biến
từ vỏ cây dó, cây dướng. Tri qua vài trăm năm, đồng bào đã gìn giữ, trao truyền,
kế tục, phát trin tri thc dân gian vào sn xuất giấy dó thủ công truyền thống từ
bao đi nay. Đ làm ra đưc t giấy, h phi tri qua rất nhiều công đon trong
quy trình và kỹ thuật làm hoàn toàn thủ công, đi hỏi ngưi làm nghề phi có kinh
nghiệm và lành nghề. Bằng phương php tiếp cận nghiên cu nhân hc văn hóa,
bài viết sẽ phân tích các tri thc bn đa của đồng bào Nùng An ti xã Phúc Sen
(huyện Qung Hòa, Cao Bằng) đưc tích lũy từ tri thc dân gian trong qúa trình
lựa chn, khai thác, chế biến nguyên liệu, kỹ thuật tráng giấy, ép, phơi đến s
dụng giấy trong đi sống cộng đồng, từ đó làm cơ s khoa hc nhận diện, đnh
giá các giá tr di sn văn hóa từ nghề làm giấy dó thủ công đ đnh hướng, bo
tồn, phát trin nghề lầm giấy dó thủ công gắn với phát trin du lch cộng đồng ti
đa phương.
T khóa: Cao Bằng; ngưi Nùng An; kỹ thuật làm giấy dó; phát trin du lch; tri
thc dân gian.
Nhận bài ngày 12.02.2024; gửi phản biện, chỉnh sửa và duyệt đăng ngày
28.04.2024
Liên hệ tác giả: Vũ Hồng Thuật; Email: vuhongthuat@gmail.com
1. MỞ ĐẦU
Tri thức dân gian hình thành trong quá trình lịch sử lâu dài của các dân tộc Việt Nam,
được lưu truyền từ thế hệ này qua thế hệ khác, đúc kết trong thực tiễn sản xuất, tiêu biểu là
nghề làm giấy dó thủ công truyền thống của người Nùng An tỉnh Cao Bằng. Ở miền Bắc
nước ta có nhiều dân tộc làm giấy dó, đó là người Việt (Hà Nội, Bắc Ninh, Nghệ An),
1 Bài viết là kết quả nghiên cứu của đề tài khoa học cấp Bộ (2023-2024): “Nghiên cu nghề làm giấy dó thủ
công của một số dân tộc phía Bắc nước ta và đnh hướng trưng bày, trình diễn ti Bo tàng Dân tộc hc
Việt Nam” do TS. Vũ Hồng Thuật làm Chủ nhiệm, Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam chủ trì.
TẠP CHÍ KHOA HỌC - SỐ 83/THÁNG 4 (2024) 107
Mường (Hòa Bình), Cao Lan (Bắc Giang) và làm giấy bản có người Dao đỏ (Hà Giang),
Hmông (Hòa Bình, Sơn La, Thanh Hóa, Nghệ An),... Nguyên liệu làm giấy dó là vỏ cây dó,
cây dướng. Hai nguyên liệu này có sẵn trong tự nhiên nên rất thuận lợi với nghề làm giấy
dó ở nước ta. Nghề làm giấy dó của người Nùng An (xã Phúc Sen, huyện Quảng Hòa, Cao
Bằng) không chỉ có vai trò tạo công ăn việc làm, tăng thêm nguồn thu nhập cho các hộ gia
đình mà còn là nơi trao truyền, kế tục, phát triển các tri thức dân gian gắn với nghề làm
giấy bằng kinh nghiệm chọn, khai thác, chế biến nguyên liệu để làm giấy. Trong kỹ thuật
làm giấy dó, giấy bản không thể thiếu chất nhớt. Mỗi dân tộc sử dụng cây nhớt và có cách
chế biến nước nhớt khác nhau. Với người Nùng, cây làm nước nhớt gọi là khao nht, thân
dây, mọc trên rừng. Để làm ra được tờ giấy, người Nùng An cũng như các dân tộc làm giấy
dó, giấy bản đều phải có hai nguyên liệu đặc trưng này hòa vào nước lã thì mới làm ra được
tờ giấy.
Nguồn gốc phát tích của nghề làm giấy là do ông Thái Luân sáng chế dưới thời Đông
Hán (năm 105) nước Trung Quốc. Theo sách “Hậu Hán thư- Thái Luân truyện” có chép: Từ
xa xưa, chữ viết đa phần được viết trên thẻ tre, lụa nên gọi là chỉ (giấy). Lụa thì đắt tiền,
còn thẻ tre thì nặng, không thuận tiện cho con người trong quá trình di chuyển. Thái Luân
liền này sinh ý tưởng sử dụng các loại vỏ cây có sợi để làm giấy trên quy mô lớn đối với
nhà vua. Về sau, kỹ thuật làm giấy thủ công của Thái Luân đã lan truyền sang nhiều quốc
gia châu Á, trong đó có Việt Nam [1]. Kể từ thời Thái Luân sáng chế đến nay, nguyên liệu
và kỹ thuật làm giấy thủ công đã không ngừng phát triển qua các triều đại và tồn tại cho
đến ngày nay.
Người Nùng ở nước ta có nguồn gốc từ dân tộc Choang (壮族/zhuang zu) ở các tỉnh
phía Nam Trung Quốc di cư sang qua các thời gian khác nhau. Họ cư trú tập trung ở các
tỉnh phía Bắc Việt Nam. Theo Tổng điều tra dân số và nhà ở năm 2019, người Nùng ở Việt
Nam có 1.083.298 người [4:43], trong đó ở tỉnh Cao Bằng có 158.114 người [4:65], với các
nhóm địa phương, như: Nùng Giang, Nùng An, Nùng Phàn Sình, Nùng Inh, Nùng Lòi,
Nùng Sí Kít, Nùng Khen Lài, Nùng Quý Rịn, Nùng Xìn, Nùng Cháo. Ở tỉnh Cao Bằng, họ
sống tập trung tại 4 huyện là Quảng Hòa, Quảng Uyên, Hạ Lang, Trà Lĩnh (tỷ lệ trên 40%
dân số toàn huyện). Người Nùng ở Cao Bằng có nhiều nghề thủ công, như nghề rèn, dệt
vải, đan lát và làm giấy dó [2].
Địa bàn cư trú của người Nùng An tỉnh Cao Bằng tập trung ở vùng núi thấp, ven chân
núi, thung lũng, gần sông, suối thuận tiện cho việc canh tác nông nghiệp lúa nước, nương
rẫy kết hợp với chăn nuôi gia súc và gia cầm. Họ sống quần cư thành từng bản, trung bình
từ 10-25 nóc nhà, có bản trên 30 hộ và sống xen kẽ với dân tộc Tày. Về văn hóa và kỹ thuật
làm giấy của hai dân tộc này có sự giao thoa, chịu ảnh hưởng lẫn nhau. Do định cư sinh
sống ở vùng rừng núi, đồng bào Nùng luôn đề cao vai trò, vị trí của rừng trong sản xuất, đời
sống và luôn có ý thức bảo tồn, phát triển nghề làm giấy dó. Nghề này không chỉ mang lại
nguồn thu nhập kinh tế cho gia đình mà còn là sản phẩm văn hóa gắn với đời sống tinh thần
trong thực hành nghi lễ tại gia đình và cộng đồng. Giấy dó của người Nùng An làm ra bền,
dai, có màu sáng đẹp và chất lượng tốt đã trở thành hàng hóa, tiêu thụ rộng rãi trong và
ngoài địa phương. Nhiều năm trở lại đây, Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch tỉnh và Ban quản
lý công viên địa chất Non Nước Cao Bằng đã phối hợp với Ủy ban Nhân dân huyện Quảng
108 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ HÀ NỘI
Hòa đưa ra chủ trương, định hướng bảo tồn, phát triển nghề làm giấy dó của người Nùng
An để phát triển kinh tế gia đình và phát triển du lịch dựa vào cộng đồng, tạo công ăn việc
làm, thu nhập, nhờ đó mà đời sống của người dân ngày càng được cải thiện và trở thành
một sản phẩm du lịch làng nghề ở vùng biên giới Việt - Trung. Từ kết quả nghiên cứu này,
bài viết đã nhận diện, nghề làm giấy dó của người Nùng An đã góp phần tạo nên “bức tranh
văn hóa” các dân tộc tỉnh Cao Bằng hiện nay và nó đã trở thành di sản văn hóa phi vật thể
của địa phương, tạo nguồn tài nguyên di sản thiên nhiên và tài nguyên nhân văn để phát
triển du lịch làng nghề dựa vào cộng đồng, tạo công ăn việc làm, cải thiện đời sống cho
người dân.
2. NỘI DUNG
2.1. Vài nét về người Nùng An xã Phúc Sen
Bài viết này tập trung nghiên cứu về nghề làm giấy dó của người Nùng An ở một số
bản trong xã Phúc Sen. Xã Phúc Sen nằm ở vị trí địa lý phía Tây huyện Quảng Hòa, cách
thành phố Cao Bằng khoảng 30km. Tổng diện tích tự nhiên của xã là 31,40km2, dân số
4.107 người. Xã có 12 xóm: Đại Tiến, Đâu Cọ, Đoàn Kết, Khào, Lũng Dìa Dưới, Lũng Dìa
Trên, Lũng Ớ Pắc Rằng, Phia Chang, Quốc Dân, Quốc Tuấn, Tiến Minh (tư liệu Ủy ban
Nhân dân xã Phúc Sen cung cấp tháng 12/2023). Đại đa số người Nùng ở xã Phúc Sen
thuộc nhóm người Nùng An. Về nhà cửa, đại đa số họ ở nhà sàn. Trong những năm gần
đây, kinh tế, xã hội của địa phương đã có nhiều thay đổi; nhất là các bản làng ở hai bên
đường quốc lộ III đi qua, họ đã chuyển sang ở nhà trệt, xây bằng gach, đổ mái trần hoặc lợp
mái bằng ngói công nghiệp, tôn austnam. Trước đây người dân tự trồng bông, dệt vải,
nhuộm chàm dệt trang phục truyền thống. Nghề làm giấy dó đã xuất hiện ở xã Phúc Sen có
từ rất lâu đời. Nhờ có nghề thủ công truyền thống này và phong cảnh thiên nhiên hùng vĩ,
tuyệt mỹ, cộng với nếp nhà sàn cổ kính, độc đáo; ẩm thực ngon và đa dạng; con người hiền
hòa, đời sống văn hóa tinh thần phong phú, đa dạng nên rất cuốn hút khách du lịch trong
nước, quốc tế đến với xã Phúc Sen ngày càng đông vào khoảng năm 2010 trở lại đây. Nhiều
nhà nghỉ homstay tại các bản trong xã cũng được dựng lên mang đến một diện mạo mới về
hoạt động kinh tế gắn với niềm tự hào là một địa danh lịch sử, quê hương cội nguồn của
cách mạng Viêt Nam, góp phần thực hiện thắng lợi cuộc cách mạng giải phóng dân tộc vào
năm 1945.
Các hộ người Nùng làm giấy dó chủ yếu tập trung ở bản Lũng Ỏ, Lũng Dìa Trên, Lũng
Dìa Dưới,… không chỉ tạo công ăn việc làm, tăng thêm thu nhập và tận dụng sức lao động
ở các lứa tuổi khác nhau mà còn là điểm thu hút khách du lịch tới địa phương. Nhờ có du
lịch phát triển mà ngày nay càng được nhiều người biết đến nghề làm giấy dó thủ công và
được chính quyền tỉnh định hướng cơ cấu phát triển kinh tế-xã hội của huyện, đặc biệt là
kinh tế du lịch gắn với tài nguyên thiên nhiên, nhân văn, làng nghề thủ công phải được đầu
tư phát triển theo hướng bền vững. Ông Nông Văn H (sinh 1954) thợ làm giấy lâu năm chia
sẻ: “Đ làm ra t giấy dó cần có sự kết hp giữa qu trình lao động vất v, tỉ mẫn với
những bí quyết nghề nghiệp mang tính gia truyền của mỗi gia đình. Bí quyết về quy trình
chế biến nguyên liệu và kỹ thuật làm giấy của chúng tôi chỉ truyền cho những ngưi trong
cùng dòng h, không truyền cho ngưi dân tộc khc. Đây là lệ tục bất thành văn của ngưi
Nùng An quy đnh từ xưa đến nay”.
TẠP CHÍ KHOA HỌC - SỐ 83/THÁNG 4 (2024) 109
2.2. Tng quan nghiên cứu
Cho đến nay, nghiên cứu về giấy dó của các dân tộc Việt Nam chủ yếu tập trung ở
người Việt. Các công trình nghiên cứu này đã xuất bản sách, tạp chí chuyên ngành. Tiêu
biểu là công trình của nhà dân tộc học người Pháp Henri Oger với tiêu đề Kỹ thuật của
ngưi An Nam đề cập về nghề làm giấy dó của người Việt ở Hà Nội và được nhà xuất bản
Thế Giới dịch ra tiếng Việt vào năm 2009. Ở công trình này, tác giả Henri Oger đã đi sâu
vào miêu thuật quy trình chế biến nguyên liệu và kỹ thuật seo giấy của người Việt [1]. Kế
tiếp là bài viết Giấy An Nam của tác giả Apul Boudet đăng trên Tạp chí Xưa Nay (số 129,
tháng 12-2002) đề cập đến nguồn nguyên liệu và sản phẩm giấy của người An Nam [3].
Đặc biệt, các công trình nghiên cứu của tác giả Bùi Văn Vượng trong công trình nghiên cứu
Làng nghề thủ công truyền thống Việt Nam đề cập đến 3 làng nghề giấy dó của người Việt
là làng An Cốc, Yên Thái (Hà Nội) và làng Dương (Bắc Ninh) với nội dung lịch sử làng
nghề, quy trình sản xuất và sản phẩm giấy [11:339-361]. Bài viết From Do paper to Dong
Ho Folk prints (Từ giấy dó đến tranh Đông Hồ), tác giả bài viết tập trung phân tích mối
quan hệ đa chiều của làng nghề giấy dó Đống Cao với làng nghề in Tranh dân gian Đông
Hồ và nhấn mạnh, nghề làm giấy dó vừa có tính kỹ thuật vừa có tính mỹ thuật [6:68].
Trong bối cảnh xã hội đương đại, nghề làm giấy dó của người Việt đang bị mai một dần,
tác giả Vũ Hồng Thuật - Vũ Thị Diệu với tiêu đề bài viết Nghề sn xuất giấy dó Đống Cao-
Truyền thống và biến đi đã phân tích thực trạng của làng nghề giấy truyền thống với hơn
300 năm tuổi đang có nguy cơ bị thất truyền [4]. Tác giả Vũ Hồng Thuật - Lã Thị Thanh
Thủy có bài viết Quy trình và kỹ thuật làm giấy của ngưi Việt ti làng Đống Cao, thành
phố Bắc Ninh đã khảo tả hơn 10 bước quy trình, kỹ thuật mới làm ra được một tờ giấy và
đưa ra đánh giá các giá trị về lịch sử, kinh tế, văn hóa,… của làng nghề làm giấy dó thủ
công hiện nay [5]. Đặc biệt, bài viết về Tín ngưỡng t nghề giấy của ngưi Việt trong đi
sống đương đi của tác giả Vũ Hồng Thuật đã tập trung phân tích vai trò của tổ nghề giấy
không chỉ là vị thánh sư bảo trợ cho các hộ làm nghề mà ông còn được cộng tôn xưng làm
Thành hoàng thờ trong đình [6]. Bên cạnh đó cũng có nhiều bài báo giấy, báo điện tử, phim
đài truyền hình,… cũng đề cập đến thực trạng làng nghề giấy dó Đống Cao trên hai phương
diện là ô nhiễm môi trường làng nghề và nguy cơ bị thất truyền nghề làm giấy dó của người
Việt trong tương lại.
Giấy dó của các dân tộc thiểu số nói chung và người Nùng ở Cao Bằng nói riêng chưa
có nhiều, ngoại trừ vài bài báo của các phóng viên ở địa phương, trung ương viết bài theo
hình thức giới thiệu về nghề làm giấy và định hướng bảo tồn, phát triển của nghề này trong
bối cảnh kinh tế, xã hội, văn hóa, du lịch của tỉnh. Bài viết Nghề làm giấy bản của người
Dao ở Hà Giang của tác giả Vũ Hồng Thuật đi sâu vào phân tích các yếu tố về điều kiện tự
nhiên, kinh tế, xã hội, văn hóa đã hình thành nên nghề làm giấy bản và chỉ ra được những
nét tương đồng và khác biệt về kỹ thuật làm giấy của người Dao khác với người Việt.
Có thể nói, cho đến nay chưa có một công trình nghiên cứu cơ bản nào về cách tiếp
cận dưới góc độ nhân học văn hóa để phân tích các giá trị tri thức dân gian của người Nùng
An về nghề làm giấy dó thủ công truyền thống. Bài viết này sẽ mang đến cho người đọc
một góc nhìn mới về tri thức dân gian của người Nùng An trong việc lựa chọn thời gian
khai thác, quy trình chế biến nguyên liệu, kỹ thuật làm giấy, bóc giấy, phơi giấy tạo thành
110 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ HÀ NỘI
một quy trình khép kín mới làm ra tờ giấy dó. Bên cạnh đó, bài viết cũng cung cấp thêm
thông tin về chủng loại sản phẩm, cách thức sử dụng giấy dó trong đời sống văn hóa cộng
đồng dựa trên phong tục, tập quán gắn với tín tục, lễ tục của đồng bào Nùng An ở Cao
Bằng.
2.3. Phương php nghiên cứu
Để có tư liệu cho bài viết này, ngoài nguồn tư liệu thứ cấp (các bài báo, tạp chí, báo cáo
của địa phương), chúng tôi còn tiến hành theo phương pháp nghiên cứu liên ngành khoa
học xã hội, trong đó trọng tâm là ngành dân tộc học/nhân học. Chúng tôi triển khai nghiên
cứu điền dã trong 08 ngày (26/2-6/3/2024) tại xã Phúc Sen. Phương pháp này chủ yếu quan
sát, tham dự, phỏng vấn sâu các chủ thể văn hóa về quy trình chế biến nguyên liệu, kỹ thuật
làm giấy, sản phẩm, thị trường tiêu thụ và phỏng vấn chính quyền địa phương về định
hướng bảo tồn, phát triển làng nghề giấy dó của người Nùng vào phát triển du lịch như thế
nào. Đồng thời, nhón nghiên cứu tiến hành quay phim, chụp ảnh liên quan đến nghề làm
giấy là nguồn tư chính để viết trong nội dung này. Bên cạnh đó, chúng tôi cũng áp dụng
nghiên cứu của ngành nhân học là mã hóa thông tin của người cung cấp tin bằng các ký
hiệu chữ cái nhằm đảm bảo an ninh cho họ.
2.4. Kt quả nghiên cứu
2.4.1. Phân công lao động
Nghề làm giấy dó của người Nùng An ở xã Phúc Sen tập trung ở xóm Lũng Ỏ (15 hộ)
và xóm Lũng Dìa Trên (44 hộ). Họ tận dụng được nhân công lao động nhàn rỗi; từ trẻ nhỏ,
thanh niên, trung niên đến người già đều tham gia. Tùy theo sức khỏe của mỗi người mà họ
làm các công việc khác nhau, như: Thanh niên nam giới có sức khỏe thì vào rừng khai thác
nguyên liệu vỏ cây dó (my sla), ngâm, đập/giã dó; phụ nữ thì tỉ mẫn, khéo tay thường đảm
trách công đoạn tráng giấy, bóc giấy, phơi giấy và mang sản phẩm đi tiêu thụ; người già tuy
không trực tiếp sản xuất các công đoạn nặng nhọc trong quy trình làm giấy thì họ trực tiếp
hướng dẫn các bí quyết pha chế nước nhớt hòa vào bột giấy để làm ra tờ giấy ưng ý hay
tham gia nhặt, phân loại vỏ dó cùng với mọi người trong gia đình. Việc phân công lao động
trong nghề làm giấy dó của người Nùng An là nhằm mục đích tận dụng được sức khỏe,
năng lực, tri thức bản địa, kinh nghiệm gắn với nghề làm giấy dó thủ công của mỗi cá nhân
để làm ra sản phẩm có chất lượng tốt nhất, từ đó tạo thương hiệu thông qua sản phẩm tốt
của mỗi gia đình.
2.4.2. Nguyên liu và công c làm giy
Khác với các nghề làm giấy dó thủ công truyền thống của người Việt là dùng nhiều các
loại công cụ bán cơ khí/công nghiệp chạy bằng điện thì công cụ làm giấy dó của người
Nùng An đều làm thủ công bằng tay do đồng bào tạo ra các công cụ hoặc mua của những
người đồng tộc trong và ngoài địa phương sản xuất mang đến bán cho các hộ làm giấy
thông qua hình thức trao đổi hàng đổi hàng hoặc bán theo giá thị trường. Mỗi công đoạn
khai thác, chế biến nguyên liệu và kỹ thuật tráng giấy (còn gọi là seo giấy) đều có các công
cụ tương thích. Công cụ chính trong chế biến nguyên liệu là dao quắm dùng chặt, tước vỏ
dó; thùng gỗ bằng thân cây khoét rỗng rộng lòng 40cm, dài 280cm, cao 120cm hoặc dùng
xô nhựa, bể xây bằng gạch trát xi măng dùng vào ngâm vỏ dó, nước nhớt; chảo gang đặt