DULỊCHBẢNĐỊA:GIẢIPHÁPBẢOTỒNGIÁTRỊDI
SẢNVĂNHÓAVÀCƠHỘIPHÁTTRIỂNKINHTẾ
CỦANGƯỜIPÀTHẺNỞHÀGIANG
BùiThịThanhMai
,LêQuýĐức
Email:mai.buithithanh@gmail.com
Ngàytòasoạnnhậnđưcbàibáo:04/11/2024
Ngàyphảnbiệnđánhgiá:16/05/2025
Ngàybàibáođưcduyệtđăng:29/05/2025
DOI:10.59266/houjs.2025.568
Tómtắt:DântộcPàThẻnchủyếusinhsốngtạitỉnhHàGiangvàTuyênQuangvớidi
sảnvănhóaphivậtthểđộcđáo,biểuhiệnquatiếngnói,nghềthủcôngtruyềnthống,nghệ
thuậtdiễnxướngdângian,cáctậpquánxãhộivàlễhội…,làtiềmnăngđểpháttriểndulịch.
Tuynhiên,vìnhiềunguyênnhân,disảnvănhóatruyềnthốngcủadântộcPàThẻnhiệnnay
đangphảiđốimặtvớinguycơmaimột,gâyrasựgiánđoạntrongviệctruyềnđạtgiữacác
thếhệ.Kinhnghiệmtừmộtsốquốcgiatrênthếgiớichothấy,dulịchdochínhcộngđồngbản
địatổchứccóthểgópphầnbảotồnvàphụchồicáctruyềnthốngvàdisảnvănhóacủahọ.
VớimụcđíchgópphầnđềxuấtnhữnggiảiphápnhằmhỗtrợcộngđồngdântộcPàThẻnở
huyệnBắcQuangcủatỉnhHàGiangtrongviệckhôiphục,bảotồnvàpháthuybảnsắcvăn
hóatruyềnthống,bàiviếtphântíchvaitròcủadulịchbảnđịatrongbảotồndisảnvănhóa
vàpháttriểnkinhtế,đồngthờiđềxuấtđịnhhướngxâydựngmôhìnhdulịchphùhợpvớiđặc
thùvănhóacủangườiPàThẻn.
Từkhóa:bảotồnvănhóa,cơhộipháttriểnkinhtế,dulịchbảnđịa,HàGiang,ngườiPàThẻn.
TrườngĐạihọcTônĐứcThắng,TpHồChíMinh
HọcviênCaohọc,TrườngĐạihọcMỹthuậtViệtNam
I.Đặtvấnđề
LàmthếnàođểdântộcPàThẻnsinh
sốngtạitỉnhHàGiangcóthểbảotồnvà
pháttriểnvănhóađộcđáocủamình?Làm
thếnàođểkhuyếnkhíchthếhệtrẻngười
PàThẻnquantâmgiữgìnphongtụctruyền
thống,cũngnhưthựchànhđưccácnhạc
cụtruyềnthống,pháthuycácgiátrịtập
quán xã hộitruyền thốngtốt đẹpnhưlễ
cầumùa,lễnhảylửa,lễcúngrằm,lễcơm
mới…?Nghiêncứuvàkinhnghiệmthế
giớivềdulịchbảnđịađưađếngiývề
xâydựnggiảiphápvàkiếnnghịnhằmhỗ
trdântộcPàThẻnởhuyệnBắcQuang
củatìnhHàGiang,đólà:xâydựng,phát
triểndulịchbảnđịanhằmgópphầnbảo
tồnvănhóavàthúcđẩykinhtếcủangười
PàThẻntạitỉnhHàGiang.
10
II.Cơsởlýthuyết
2.1.Kháiniệm“dulịchbảnđịa”
Thuậtngữ“dulịchbảnđịa”thường
dùngđểmôtảloạihìnhdulịchcósựtham
giacủangườidânbảnđịa.Trongnhững
nămgầnđây,cácnghiêncứuquốctếvề
lĩnhvựcnàyđãgiatăngđángkể.Điềunày
chothấykhôngchỉsựthamgiangàycàng
nhiềucủangườibảnđịa,màcònsựchủ
độnglớnhơncủahọtrongcáchoạtđộng
dulịch.Sựthamgiangàycàngchủđộng
củangườidânbảnđịađãđưadulịchtrở
thành một tác nhân quantrọng, giúp họ
nângcaovịthếtrongviệcđịnhhìnhcác
địnhhướngpháttriển,đồngthờicủngcố
vaitròcủamìnhtrongbảotồnvàkhẳng
địnhbảnsắcvănhóadântộc.Theomột
sốtácgiả,dulịchbảnđịađãtrởthànhmột
chủđềnghiêncứukhoahọcđángchúý,
gắnvớibốicảnhcộngđồngđịaphươngvà
ngườidânbảnđịatạicácđiểmđếndulịch.
(Hinch&Butler
,1996;Butler,2021
†
).
2.2.Vaitròcủadulịchbảnđịa
Ởmộtsốnơitrênthếgiới,sựtham
giacủangườidânbảnđịavàodulịchđã
TheoHinch&Butler,dulịchbảnđịalàhoạtđộngdulịchdongườibảnđịakiểmsoáthoặccóvănhóabảnđịa
làmđiểmthuhútchính.Nótồntạitrongbốicảnhdulịchtoàncầuvàchịuảnhhưởngtừkinhtế,vănhóa,môi
trường,nhânkhẩuhọcvàchínhsách.
†
Butlerđãtổnghpcácnghiêncứutrướcđây,phântíchsựthayđổitrongđộnglựcpháttriển,đồngthờinhấn
mạnhnhữngtháchthứcvàcơhộimớicủadulịchbảnđịatrongbốicảnhđôthịhóavàthịtrườngdulịchđạichúng.
DulịchbảnđịachưađưcưutiêntrongpháttriểndulịchBaduydosựquảnlýcủacácbênliênquan.Kếtquả
nghiêncứuchothấyrằngviệcápdụngcáchtiếpcậndulịchbảnđịacóthểlàmộtgiảiphápthaythếkhảthi,với
trọngtâmđặtvàokiểmsoátmôitrường,tăngcườngvaitròcộngđồngvàxâydựngchiếnlưctiếpthịphùhp
nhằmbảotồngiátrịvănhóavàthiênnhiêncủangườiBaduy.

Nghiêncứunàyxácđịnhcácyếutốthànhcôngcủadulịchbảnđịa,nhấnmạnhvaitròsựthamgiachủđộng
củacộngđồngđịaphươngtrongviệcbảotồnvănhóavàmôitrườngbềnvững.

Bàiviếtnhấnmạnh,vănhóabảnđịachínhlàyếutốcốtlõitạorađiểmkhácbiệtgiữacácđiểmđến.

BàiviếtgiớithiệuvềcộngđồngdântộctạiTảPhìn,xãTảPhìn,thịxãSaPa(tỉnhLàoCai),nơiđãkhaithác
hiệuquảcácgiátrịtrithứcbảnđịavàdisảnvănhóatruyềnthốngthôngquahoạtđộngdulịch,nhằmtạosinh
kếbềnvữngvànângcaothunhậpchongườidânđịaphương.
tăng lên trong khoảng hai thập kỷ qua.
Nhiềunghiêncứugầnđâyđãnhấnmạnh
vaitròcủadulịchbảnđịatrongviệcbảo
vệlịchsử,bảotồndisảnvănhóa,nâng
cao quyền chủ thể của cộng đồng, thúc
đẩysựhiểubiếtlẫnnhauvàgópphầntạo
racơhộipháttriểnkinhtếchongườibản
địa(Aulia&Kusumastuti,2020
;Butler,
2021; Ardiyansah, Farida, Warsono, &
Kushandajani, 2022

;…) Ở Việt Nam,
trongnhữngnămgầnđây,nhiềungườiđã
nhấn mạnh đến vai trò của văn hóa bản
địatrongdulịchphảnánhquamộtsốbài
viếttrêncácbáochívàphươngtiệntruyền
thông như: Người dân bản địa phải là
trungtâmcủamôhìnhdulịchcộngđồng
(BáoSàiGònTiếpthị,2020)

,Pháttriển
dulịchbềnvữngtừdisảnvănhóabảnđịa
(BáoVănhóa,2024)

,…
Điều quan trọng trong du lịchbản
địalàcáccộngđồngbảnđịađóngmộtvai
tròquantrọngtrongviệctạoravàquảnlý
cácsángkiếndulịch,thựchiệncácbiện
phápbảovệđểbảotồndisảnvănhóacủa
họ.Ởnhữngnơimànghiêncứuvềdulịch
bản địa còn chưa đưc quan tâm đúng
mứcthườngchỉtậptrungvàoviệcquảng
bá văn hóa và cảnh quan tự nhiên của
địaphương.Khinghiêncứuvềdulịchtại
Baduy (Indonesia), Rida Aulia vàRetno
Kusumastuti chỉ ra rằng du lịch bản địa
đóngvaitrònhưmộtcáchtiếpcậnthay
thếchoviệcquảnlýdulịchvănhóatheo
hướngthânthiệnvớimôitrườngdongười
Baduy thựchiện. Theo các tác giả, chìa
khóachínhcủadulịchbảnđịaởBaduy
nằmởviệckiểmsoáthiệuquảcácyếutố
môisinh,cộngđồngvàchiếnlưctiếpthị
phùhp,nhằmđảmbảosựcânbằnggiữa
pháttriểndulịchvàbảotồnthiênnhiên
(Aulia &Kusumastuti, 2020)
††
.Nhucầu
tìmhiểunhữngvùngđấtvànềnvănhóa
khácbiệtlàmộttrongnhữnglýdokhiến
dulịchbảnđịangàycàngđưcưachuộng.
Việcpháttriểncácsảnphẩmdulịchnày
nhằmtạocơhộinângcaogiátrịkinhtế
chongườidân,bảovệmôitrườngvàgìn
giữvănhóabảnđịa.
III.Phươngphápnghiêncứu
Thôngquaviệcthuthập,tổnghp
vàphântíchcáccôngtrìnhkhoahọcđã
côngbố,bàiviếtxáclậpcơsởlýthuyết
liênquanđếnđềtài.Bêncạnhđó,phương
pháp phân tích, tổng hp đưc sử dụng
nhằmlàmrõkinhnghiệmthànhcôngcủa
mộtsốquốcgianhưCanada,Mexicovà
Tanzania (quốc gia ở Đông Phi) trong
việcpháttriểndulịchbảnđịa.Trêncơsở
đó,bàiviếtđưaramộtsốgiảiphápphát
triểndulịchbảnđịa,hướngtớiviệcbảo
††
NghiêncứunàyđưcthựchiệntạihuyệnLebak,tỉnhBanten,Indonesia,vớitrọngtâmlàquảnlýdulịch
Baduythôngquakháiniệmdulịchbảnđịa.

CathyKirkpatrickchorằng,cácnhàpháttriểnđiểmđếncầnxâydựngquanhệchặtchẽvớicộngđồngbản
địa,lắngnghe,tôntrọngvàhỗtrthayvìdẫndắt.
tồnbảnsắcvănhóavànângcaođờisống
kinhtếcủacộngđồngngườiPàThẻntại
HàGiang.
IV.Kếtquảvàthảoluận
4.1.Kinhnghiệmthựchiệndulịch
bảnđịathànhcôngcủamộtsốquốcgia
trênthếgiới
TạiCanada,sựgiatăngcácchuyến
thamquanđộngvậthoangdãdongườibản
địadẫnđầuvà trảinghiệmvănhóa dựa
vàocộngđồngđãtạotựsựtăngtrưởngở
thịtrườngnày.Canadađãtrởthànhmột
vídụtoàncầuvềcáchpháttriểnngànhdu
lịchbảnđịamộtcáchhiệuquả.Vàonăm
2019,lĩnhvựcnàyđónggóp1,9tỷUSD
vàoGDPquốcgiavàtạoviệclàmchohơn
39.000người.Sựtăngtrưởngnàychủyếu
đưcthúcđẩybởiviệcthànhlậpHiệphội
DulịchBảnđịaCanada(ITAC)-mộttổ
chứcdẫnđầutoàncầudongườibảnđịa
điều hành, chuyên trách tiếp thị và phát
triểncáctrảinghiệmdulịchgắnvớivăn
hóabảnđịa(Kirkpatrick,2023)

.
HaynhưtrườnghpCuetzalandel
Progreso, một thị trấn nằm trong tiểu
bang Puebla, Mexico, là vùng đất chứa
đựngnhững giá trị văn hóa bảnđịa đặc
sắc. Nơi đây, với khí hậu mát mẻ vàhệ
sinhtháiphongphú,đưcmệnhdanhlà
“thiênđườngbảotồnđadạngsinhhọc”,
nổibậtvớirừngcâytươitốtvànhữngthác
nướchùngvĩ.Dâncưnơiđây,chủyếulà
ngườiNáhuatl,vẫngiữgìnnhữngphong
tụctruyềnthốngtừthờitổtiên,đặcbiệtlà

sựgắnkếtsâusắcvớithiênnhiên,nhờđó
màkhuvựcnàyvẫnchưabịtànphábởi
cáchoạtđộngkhaitháctàinguyên.Một
điểmsángtrongcộngđồnglàsựpháttriển
củahptácxãdulịchbảnđịaMasehual
SiuamejMosenYolchicuauani,dophụnữ
địa phương lãnhđạo.Tổ chức này đưc
sánglậpvớimụctiêukhôngchỉgiúpphụ
nữbánsảnphẩmthủcôngmàcòntạocơ
hộiviệclàmvàcảithiệnchấtlưngsống
của họ. Trong bối cảnh mà nhiều người
dânphảidicưđểtìmkếsinhnhai,hptác
xãnàygiúphọduytrìcuộcsốngtạiquê
nhà,bảovệvàpháthuycácgiátrịvănhóa
bảnđịa(Rebecca,2018).
Mulala,Tanzania quốcgiaởĐông
Phi: năm 1997, những người phụ nữ ở
làng Mulala, đãđoàn kếtđểbắt đầucác
dựán tạo thu nhập mới. Cùng nhau, họ
hỗtrcáchoạtđộngkinhtếđịaphương
của các thành viên và nỗ lực cải thiện
khảnăngtiếpcậngiáodụcvàdịchvụy
tếcơbảncủacộngđồng.DulịchMulala
tổchứcthamquancáctrangtrạigiađình
ở làng Mulala, nằm trên sườn phía nam
NúiMeru,Tanzania.Làngởđộcao1.600
- 1.700 mét so với mực nước biển, bao
quanhlàcảnhquanhùngvĩvàthảmthực
vật tươi tốt. Tour du lịch tùy chỉnh, du
kháchcóthểthamgiacáchoạtđộngnhưđi
bộtrongrừng,trảinghiệmquytrìnhrang
càphêthủcông,nếmphomátvàtìmhiểu
cácphươngphápcanhtáccủacộngđồng.
Kháchdulịchcũngsẽcócơhộigặpgỡ,
quansátvàtròchuyệnvớicácthànhviên
của Nhóm Phụ nữAgape, những người
lãnhđạocôngviệcnày(MulalaCultural
Tourism,n.d.).
Cóthểthấyrằng,mongmuốnđưc
trải nghiệm một nền văn hóa khác hoặc
tìmhiểuvềmộtnềnvănhóakháclàđộng
lựcchungcủarấtnhiềukháchdulịch.Du
lịchbảnđịahoạtđộngnhưmộtmốiliên
kếtnăngđộnggiữacácnềnvănhóa,bảo
vệlịchsử,traoquyềnchocộngđồngvà
thúcđẩysựhiểubiết.Cảkháchdulịchvà
chủnhàđềuđưchưởnglitừhìnhthức
dulịchnày.Trongdulịchbảnđịa,cácgiá
trịvănhóadocộngđồngdântộcgìngiữ
và thực hành là nền tảngquan trọng để
pháttriểndulịchbềnvững.Làmdulịch
bảnđịavừalàbảotồnvănhóa,vừaphát
huycácgiátrịvốncócủatừngđồngbào,
từđó tạo sinh kế bền vững. Cộng đồng
dântộcđãđấutranhlâudàivàkhókhăn
đểbảotồnnền vănhóacủa họ.Đốivới
ngườithamgiadulịchbảnđịa,cầnchấp
nhận quan điểm rằng mình là vị khách
trongcộngđồng,vàcómặtởđóđểhọc
hỏi, trân trọng và tôn vinh truyền thống
cũngnhưvănhóacủacộngđồngdântộc.
4.2.Phát triểndu lịchbản địađể
gópphầnbảotồnvănhóavàpháttriển
kinhtếcủacộngđồngngườiPàThẻnở
HàGiang
Nétvănhóađộcđáocủacộngđồng
ngườiPàThẻnởHàGiangđãđưcnhiều
học giả đánhgiá cao,trở thànhmột sức
hútmạnh mẽ đối vớicả cácnhà nghiên
cứu lẫn du khách trong và ngoài nước.
Từtậptục,nghilễ,sinhhoạt,trangphục
đếncáccôngcụsảnxuất,tuyítnhiềuđã
mai một, nhưng người PàThẻn vẫn lưu
giữđưcnhiềunétvănhóađặctrưng.Về
vănhóadângian,họvẫncònbảotồncác
truyềnthuyếtdângian,lànđiệudâncavà
thơkểtruyềnthống.Vềnhạccụcósáo,
kèn,ngoàirangườiPàThẻncòncónhững
loạinhạccụsửdụngtronglễnghi,tụclệ
liênquanđến tôn giáo- tínngưỡng, chỉ

cóthầycúngmớiđưcsửdụngtrongcác
nghilễnhư:nhảylửa,lễcúnghồn,cúng
ma,đámma...Vềtrangphục,trangphục
nữtruyềnthốngcủangườiPàThẻnmang
giátrịthẩmmỹcao,vớigammàuđỏthể
hiệnđặctrưngnổibậtcủabộnữphụcdân
tộcPàThẻn(Nguyễn,2016).Ngoàiviệc
trang sức bằng cách trang trí trên bộ y
phục,ngườiPàThẻncòn vấn tóc,mang
đồtrangsứcbằngbạc...(Nông&cáccộng
sự,2004)…Disảnvănhóaphivậtthể
củangườiPàThẻnđưcnhiềunhànghiên
cứu đánh giá là phong phú và độc đáo.
Nếuđưckhaitháchplý,nhữnggiátrị
nàycóthểtrởthànhnềntảngchocácmô
hìnhdulịchbảnđịahiệuquả,nhưcácví
dụđãnêutrướcđó.
Năm2017,thựchiệnchủtrươngcủa
tỉnhvàhuyệnvềpháttriểndulịchgắnvới
xâydựngnôngthônmới,xãTânBắcđã
tậptrungnguồnlựctriểnkhaiLàngVăn
hóa dulịchthônMyBắc(QuangBình).
Huyện QuangBìnhchú trọngkhôiphục
vàpháttriểnnghềdệtthổcẩm-mộtthế
mạnhđịaphương.Nhữngthônthamgiadự
ánđãtạorasảnphẩmthổcẩmrựcrỡsắc
màu,thuhútdukhách.Nhữngmàntrình
diễnvănhóadângiancủangườiTày,Pà
Thẻntrongtrangphụctruyềnthốngkhông
chỉquảngbábảnsắcvănhóamàcònđóng
vai trò quan trọng trong việc thu hút và
giữchân kháchdu lịch.(Báo HàGiang,
2017).Tuynhiên,hìnhthứcnàyhiệnvẫn
chủyếuđưctriểnkhaidướidạngdulịch
cộng đồng truyềnthống, chưa pháttriển
thànhmôhìnhdulịchbảnđịatheođúng
nghĩa. Dù có mối liên hệ, du lịch cộng
đồngvàdulịchbảnđịalàhaikháiniệm
trongdulịchbềnvững.Dulịchcộngđồng
nhấnmạnhvàosựthamgiacủacưdânđịa
phươngtrongcáchoạtđộngdulịchtạikhu
vựccủahọ.Trongkhiđó,dulịchbảnđịa
hướngđếnviệcbảotồnvàgiớithiệuvăn
hóa,truyềnthốngcùnglốisốngđặctrưng
củacáccộngđồngsởtại.Cáctrảinghiệm
dulịchđưcchínhngườibảnđịathiếtkế
và vận hành,phản ánh chânthực disản
vănhóa,trithứctruyềnthống,nghệthuật,
nghềthủcôngvànghilễcủahọ.Hơnnữa,
dulịchbảnđịađưcsởhữuvàđiềuhành
bởichínhcộngđồngbảnđịa,trongkhidu
lịchcộngđồngcóthểbaogồmcảcáccư
dânkhôngphảilàngườibảnđịa.
Dulịchbảnđịakhôngchỉmanglại
trảinghiệmchokháchdulịchmàcòntạo
cơhộichongườiPàThẻnởHàGiangphát
triển.Kháchdulịchđưctiếpxúcvớivăn
hóa và truyền thống địa phương, trong
khicộng đồng ngườiPà Thẻn đưc trao
quyềntrongcácquyếtđịnhvềkinhtếvà
vănhóa.Thôngquacáchoạtđộngdulịch,
ngườiPàThẻncóthểchiasẻtậptụcvăn
hóa,lịchsử,nghilễvàlốisốngđặctrưng
củamìnhvớidukhách-nhữngngườiđến
từbênngoàicộngđồng.Vớinguyêntắc
tôntrọngtruyềnthốngvàmôitrườngsống
của người bản địa, mô hình du lịch này
tạo điều kiện để du khách tươngtác và
tìmhiểusâuvềcácgiátrịvănhóavàthực
hànhtruyềnthốngcủangườiPàThẻn.Du
lịchbảnđịalàmộtphươngtiệnquantrọng
giúpngườiPàThẻnbảotồnvănhóa,thúc
đẩy phát triển bền vững, nâng cao nhận
thức, trao đổi văn hóa, đồng thời tăng
cườngquyềntựchủvànănglựckinhtế
củacộngđồng.Cụthểnhưsau:
- Bảo tồn văn hóa thông qua du
lịchbảnđịagiúptruyềnlạitruyềnthống,
ngôn ngữ và văn hóa của cộng đồng
ngườiPàThẻn.