279
KỶ YẾU HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA
THÚC ĐẨY TĂNG TRƯỞNG XANH HƯỚNG TỚI PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG: KẾT NỐI TẦM NHÌN QUỐC GIA VỚI HÀNH ĐỘNG CỦA ĐỊA PHƯƠNG VÀ DOANH NGHIỆP
Economy and Forecast Review
1. Giới thiệu
Du lịch cộng đồng đã và đang là một trong những xu hướng du lịch quan
trọng trong thế kỷ 21. Việc phát triển du lịch cộng đồng tạo ra cơ hội phát triển
bền vững cho các địa bàn khó khăn, cho cư dân vùng nông thôn, vùng sinh sống
của các dân tộc ít người, cho các làng nghề, làng quê...
Việt Nam với thế mạnh về cảnh quan thiên nhiên, văn hóa ẩm thực độc đáo,
tập tính người dân thân thiện cởi mở... từng được giới chuyên gia nhận định có
thể trở thành một nước hàng đầu thế giới về phát triển du lịch cộng đồng, nếu
được phát triển đúng hướng và có sự quản lý tốt. Năm 2017, Bộ Chính trị đã
ban hành Nghị quyết số 08/NQ-TW về phát triển du lịch trở thành ngành kinh
tế mũi nhọn. Thực tế ghi nhận, đến nay ngành du lịch cộng đồng đã triển khai
đúng hướng và có những bước chuyển đổi mạnh mẽ. Tuy nhiên, bên cạnh những
kết quả đạt được, loại hình du lịch này vẫn còn bộc lộ nhiều hạn chế, bất cập cần
có những giải pháp khắc phục để có thể phát triển bền vững trong thời gian tới.
2. Du lịch cộng đồng: Một mô hình phát triển bền vững
Du lịch cộng đồng là sự phát triển của cộng đồng thông qua du lịch nơi mà
giá trị của nó vượt ra ngoài sự phát triển kinh tế (Mayaka và cộng sự, 2019 và
Jones, 2005). Mặc dù mối quan hệ giữa phát triển cộng đồng và du lịch trong
cộng đồng vẫn gặp nhiều tranh cãi, nhưng đa số các ý kiến cho rằng du lịch
cộng đồng mang lại nhiều kết quả tích cực, như: phát triển kinh tế - xã hội,
quyền làm chủ của cộng đồng địa phương, phát triển nguồn nhân lực, sức mạnh
cộng đồng và đoàn kết, cộng đồng trao quyền, đóng góp/bảo tồn sinh thái, tất cả
đã giúp cộng đồng địa phương phát triển bền vững (Mayaka và cộng sự, 2019;
Mottiar, Boluk, Kline, 2018; Mtapuri, Giampiccoli, 2013).
PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG DU LỊCH CỘNG ĐỒNG Ở VIỆT NAM
ThS. Ngô Duy Thanh
Sở Xây dựng tỉnh Cao Bằng
Tóm tắt: Du lịch cộng đồng không chỉ giúp người dân bảo vệ tài nguyên môi
trường sinh thái, mà còn là dịp để bảo tồn và phát huy những nét văn hóa
độc đáo của địa phương... Do đó, du lịch cộng đồng đang được coi là loại
hình du lịch mang lại nhiều lợi ích phát triển kinh tế cho bản địa. Trên thế
giới nói chung và tại Việt Nam nói riêng, hình thức du lịch này đang được
phát triển ngày càng mạnh mẽ. Nghiên cứu sẽ phân tích sâu hơn thực trạng
phát triển du lịch cộng đồng tại Việt Nam, chỉ ra những hạn chế, bất cập, đề
xuất các giải pháp để loại hình du lịch này phát triển bền vững trong thời
gian tới.
Từ khóa: du lịch cộng đồng, tính bền vững của du lịch, phát triển bền vững
280
KỶ YẾU HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA
THÚC ĐẨY TĂNG TRƯỞNG XANH HƯỚNG TỚI PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG: KẾT NỐI TẦM NHÌN QUỐC GIA VỚI HÀNH ĐỘNG CỦA ĐỊA PHƯƠNG VÀ DOANH NGHIỆP
Kinh tế và Dự báo
Du lịch cộng đồng gồm nhiều khía cạnh của văn hóa địa phương, như: giải
trí, con người, môi trường tự nhiên, kiến trúc thượng tầng, ẩm thực, sản phẩm,
chỗ ở (Kiatkawsin, Han, 2017; Mtapuri, Giampiccoli, 2013; Wearing, Wearing,
McDonald, 2010). Các nghiên cứu trước đây đã chỉ ra rằng, những yếu tố này
cũng là những thuộc tính cần thiết của một điểm đến du lịch (Lee, Jan, 2019;
Mtapuri, Giampiccoli, 2013; Simpson, 2008; Han và cộng sự, 2019). Rõ ràng,
việc tối đa hóa hiệu suất của các thuộc tính này góp phần khơi gợi hành vi tích
cực của khách du lịch khi mua hàng tại các điểm du lịch (Kiatkawsin, Han,
2017; Han và cộng sự, 2019).
Bitner và cộng sự (1990) đã chỉ ra rằng, hiệu suất đề cập đến nhận thức đánh
giá của khách du lịch về kết quả thu được thông qua trải nghiệm tiêu thụ các
thuộc tính sản phẩm. Hiệu quả hoạt động du lịch cộng đồng cũng là kết quả
nhận thức của du khách thu được từ trải nghiệm với các thuộc tính du lịch cộng
đồng tại điểm đến.
Đặc biệt, theo Tổ chức mạng lưới du lịch cộng đồng vì người nghèo: “Du
lịch cộng đồng là một loại hình du lịch bền vững thúc đẩy các chiến lược vì
người nghèo trong môi trường cộng đồng. Các sáng kiến của du lịch cộng đồng
nhằm vào mục tiêu thu hút sự tham gia của người dân địa phương vào việc vận
hành và quản lý các dự án du lịch nhỏ như một phương tiện giảm nghèo và
mang lại thu nhập thay thế cho cộng đồng. Các sáng kiến của du lịch cộng đồng
còn khuyến khích tôn trọng các truyền thống và văn hóa địa phương cũng như
các di sản thiên nhiên” (trích theo Nguyễn Văn Đính, 2021). Đây là khái niệm
cho thấy rõ nhất tính bền vững có sẵn trong nội hàm của loại hình du lịch này
và đây cũng là loại hình du lịch thích hợp với vùng dân tộc thiểu số trong công
tác xóa đói, giảm nghèo.
Ở Việt Nam, theo Khoản 15, Điều 3 - Luật Du lịch năm 2017, “Du lịch cộng
đồng là loại hình du lịch được phát triển trên cơ sở các giá trị văn hóa của cộng
đồng, do cộng đồng dân cư quản lý, tổ chức khai thác và hưởng lợi”. Khái niệm
du lịch cộng đồng này chứa đựng các nội dung chủ yếu như sau: Du khách là tác
nhân bên ngoài, là tiền đề mang lại lợi ích kinh tế và sẽ có những tác động nhất
định kèm theo việc thụ hưởng các giá trị về môi trường sinh thái tự nhiên và
nhân văn khi đến với một cộng đồng địa phương cụ thể; Cộng đồng địa phương
là người kiểm soát các giá trị về mặt tài nguyên du lịch để hỗ trợ du khách có
cơ hội tìm hiểu và nâng cao nhận thức của mình khi có cơ hội tiếp cận hệ thống
tài nguyên du lịch tại không gian sinh sống của cộng đồng địa phương. Cộng
đồng địa phương sẽ nhận được lợi ích về mặt kinh tế, mở rộng tầm hiểu biết về
đặc điểm tính cách của du khách cũng như có cơ hội nắm bắt các thông tin bên
ngoài từ du khách. Cộng đồng địa phương ngày càng được tăng cường về khả
năng tổ chức, vận hành và thực hiện các hoạt động, xây dựng các sản phẩm du
lịch phục vụ cho du khách. Từ đó, cộng đồng ngày càng phát huy vai trò làm
chủ của mình.
Với nội hàm trên, du lịch cộng đồng đang được coi là loại hình du lịch mang
lại nhiều lợi ích phát triển kinh tế cho người dân bản địa. Du lịch cộng đồng
281
KỶ YẾU HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA
THÚC ĐẨY TĂNG TRƯỞNG XANH HƯỚNG TỚI PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG: KẾT NỐI TẦM NHÌN QUỐC GIA VỚI HÀNH ĐỘNG CỦA ĐỊA PHƯƠNG VÀ DOANH NGHIỆP
Economy and Forecast Review
không chỉ giúp người dân bảo vệ tài nguyên môi trường sinh thái, mà còn là dịp
để bảo tồn và phát huy những nét văn hóa độc đáo của địa phương.
3. Xu hướng phát triển du lịch cộng đồng trên thế giới
Trên thế giới, du lịch cộng đồng được xuất hiện từ những năm 1970. Đến
nay, loại hình du lịch này đã và đang phát triển phổ biến ở hầu hết các châu lục,
đặc biệt là khu vực nông thôn, miền núi, dân tộc thiểu số ở châu Phi, khu vực
Mỹ Latin và châu Á. Có 5 hình thức du lịch cộng đồng phổ biến trên thế giới,
đó là: Du lịch sinh thái; Du lịch văn hóa; Du lịch nông nghiệp; Du lịch bản địa
và Du lịch làng (Quỹ châu Á và Viện Nghiên cứu phát triển ngành nghề nông
thôn Việt Nam, 2012). Đa số các đối tượng tìm đến loại hình du lịch cộng đồng
thường muốn tự trải nghiệm đời sống văn hóa, nhịp sống thường ngày và môi
trường hoang sơ.
Tại các nước trong khu vực Đông Nam Á, như: Lào, Campuchia, Thái Lan,
Myanmar, loại hình du lịch cộng đồng được phát triển khá mạnh mẽ. Tại các
quốc gia này, du lịch cộng đồng được phát triển dựa trên sự tham gia và làm chủ
của cộng đồng địa phương với các mục tiêu, như: bảo tồn các nguồn tài nguyên
thiên nhiên; bảo tồn văn hóa địa phương; cải thiện sinh kế cho cộng đồng địa
phương; giao lưu văn hóa giữa khách du lịch và địa phương; trao quyền cho các
cộng đồng quản lý du lịch cộng đồng độc lập. Các quốc gia xây dựng tiêu chuẩn
du lịch cộng đồng áp dụng cho các điểm du lịch và chú trọng tới các tiêu chí về
quản lý (Chiến Thắng, 2019).
Tại châu Âu, các quốc gia đã phát triển mô hình du lịch cộng đồng theo cách
tiếp cận bền vững bằng cách quản lý lãnh thổ đặc biệt từ việc quản lý trang
trại, vật nuôi, năng lượng tái tạo đến tái chế chất thải, du lịch bền vững và các
chương trình xã hội…, được diễn ra với mối liên hệ mật thiết nhất đối với thiên
nhiên. 95% diện tích các địa phương phát triển du lịch cộng đồng được canh
tác hữu cơ. Các loại rau quả không sử dụng thuốc trừ sâu và các hóa chất khác.
Nhiều động vật, như: dê, bò cũng được nuôi theo phương châm thân thiện với
sinh thái (Chiến Thắng, 2019).
Tại châu Phi, một châu lục nghèo khó với cái nắng gay gắt, cũng nổi tiếng
với nhiều kỳ quan nổi tiếng, như: sông Nile, núi lửa Kilimanjaro, thung lũng
lớn do vết nứt trái đất, cánh đồng Serengeti và sa mạc Sahara... Du lịch, trong
đó có du lịch cộng đồng, có tầm quan trọng đặc biệt với nền kinh tế châu Phi.
Du khách có thể trải nghiệm loại hình du lịch cộng đồng tại châu Phi với phong
cảnh thiên nhiên đẹp, hoang dã, khí hậu ấm áp, đặc biệt là con người địa phương
rất thân thiện. Theo báo cáo của Ngân hàng Phát triển châu Phi (AFDB), hơn
60% tăng trưởng kinh tế của châu Phi là nhờ lĩnh vực kinh tế phi truyền thống,
trong đó có du lịch. Các quốc gia châu Phi đang phát triển nhiều dự án du lịch
sinh thái để góp phần dung hòa phát triển kinh tế, bảo vệ môi trường và mang
lại sự sung túc cho cộng đồng (Chiến Thắng, 2019).
4. Thực trạng phát triển du lịch cộng đồng tại Việt Nam
4.1. Những kết quả đạt được
Ở nước ta có rất nhiều mô hình du lịch cộng đồng phát triển khá thành công.
282
KỶ YẾU HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA
THÚC ĐẨY TĂNG TRƯỞNG XANH HƯỚNG TỚI PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG: KẾT NỐI TẦM NHÌN QUỐC GIA VỚI HÀNH ĐỘNG CỦA ĐỊA PHƯƠNG VÀ DOANH NGHIỆP
Kinh tế và Dự báo
Vùng miền núi Tây Bắc có đông đồng bào dân tộc thiểu số sinh sống như ở
Lào Cai, Hà Giang, Hòa Bình, Quảng Ninh; một số tỉnh Trung Bộ, như: Nghệ
An, Quảng Bình, Quảng Nam, Bình Định; các tỉnh Tây Nguyên, như: Ðắk Lắk,
Đắc Nông, Gia Lai, Kon Tum; các tỉnh Nam Bộ, như: CầnThơ, Đồng Tháp, An
Giang, Kiên Giang và nhiều địa phương khác đã có nhiều mô hình du lịch cộng
đồng tốt và mang lại hiệu quả cao. Những mô hình này không chỉ phát huy
được thế mạnh văn hóa bản địa của các cộng đồng, cảnh quan thiên nhiên, mà
còn góp phần xóa đói giảm nghèo, nâng cao đời sống của nhiều người dân địa
phương, thể hiện qua các khía cạnh chính như sau:
4.1.1. Gia tăng về quy mô du lịch cộng đồng
Tại Việt Nam, du lịch cộng đồng đang trở thành xu hướng du lịch mới trong
những năm gần đây. Có nhiều mô hình du lịch cộng đồng phát triển khá thành
công. Tại miền núi Tây Bắc có đông đồng bào dân tộc thiểu số sinh sống, như:
Lào Cai, Hà Giang, Hòa Bình, Quảng Ninh; một số tỉnh Trung Bộ như Nghệ
An, Quảng Bình, Quảng Nam, Bình Định; các tỉnh Tây Nguyên như Ðắk Lắk,
Đắc Nông, Gia Lai, Kon Tum; các tỉnh Nam Bộ, như: Cần Thơ, Đồng Tháp, An
Giang, Kiên Giang và nhiều địa phương khác đã có nhiều mô hình du lịch cộng
đồng tốt và mang lại hiệu quả cao (Nguyễn Văn Đính, 2021). Những mô hình
này không chỉ phát huy được thế mạnh văn hóa bản địa của các cộng đồng, cảnh
quan thiên nhiên, mà còn góp phần xóa đói giảm nghèo, nâng cao đời sống của
nhiều người dân địa phương.
Hình 1: Số lượng làng, bản, buôn, xóm, thôn có hoạt động du lịch cộng đồng
Nguồn: Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch
Giai đoạn 2019-2021 là quãng thời gian hoạt động du lịch cộng đồng của
Việt Nam phát triển rất sôi động và thu hút sự quan tâm ở rất nhiều địa phương.
Nếu năm 2019, cả nước có 290 làng, bản, buôn, xóm, thôn có hoạt động du lịch
cộng đồng, thì năm 2020, số lượng làng, bản, buôn, xóm, thôn có hoạt động du
lịch cộng đồng tăng lên 312 địa phương và năm 2021 là 451 địa phương (Hình
1). Việc gia tăng các địa phương có hoạt động du lịch cộng đồng để đáp ứng
nhu cầu tham gia du lịch cộng đồng ngày càng tăng của du khách trong và ngoài
nước. Số lượng khách du lịch trong và ngoài nước tham gia du lịch cộng đồng
giai đoạn 2019-2021 ngày càng tăng.
283
KỶ YẾU HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA
THÚC ĐẨY TĂNG TRƯỞNG XANH HƯỚNG TỚI PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG: KẾT NỐI TẦM NHÌN QUỐC GIA VỚI HÀNH ĐỘNG CỦA ĐỊA PHƯƠNG VÀ DOANH NGHIỆP
Economy and Forecast Review
4.1.2. Sự thay đổi về cơ cấu du lịch cộng đồng
Cùng với quy mô, loại hình và hình thức du lịch cộng đồng cũng tăng qua
các năm. Nếu như năm 2019, chỉ có hoạt động du lịch homestay, thì năm 2020
và 2021, các hình thức du lịch cộng đồng đã mở rộng đáng kể. Khách du lịch
còn có nhu cầu tham gia các hoạt động văn hóa, văn nghệ, tìm hiểu lối sống
thường ngày của người dân bản địa; tham quan các bản làng dân tộc; tham quan
nghiên cứu đa dạng sinh học… tại các tỉnh Đông và Tây Bắc Bộ, khu bảo tồn
Cù Lao Chàm, làng rau Trà Quế Hội An, huyện A Lưới, Thừa Thiên Huế, khu
vực Đồng bằng sông Cửu Long, khu vực Tây Nguyên… Mặc dù ảnh hưởng bởi
đại dịch Covid-19, nhưng các hình thức du lịch cộng đồng tại các địa phương
vẫn phát triển mạnh, chuẩn bị sẵn sàng ngày du lịch mở cửa.
Về mô hình du lịch cộng đồng, tại Việt Nam hiện có 3 mô hình tham gia của
cộng đồng địa phương vào hoạt động du lịch cộng đồng, đó là: (i) Cả cộng đồng
cùng tham gia vào du lịch cộng đồng; (ii) Chỉ gồm một bộ phận cộng đồng hoặc
hộ gia đình tham gia vào du lịch cộng đồng; (iii) Mô hình liên doanh giữa cộng
đồng hoặc một số thành viên cộng đồng và đối tác kinh doanh, mức độ tham
gia trong một dự án du lịch cộng đồng của cộng đồng có thể khác nhau tùy theo
từng nơi. Tuy nhiên, tại hầu hết các điểm du lịch cộng đồng hiện nay, người dân
địa phương chủ yếu tham gia vào hoạt động du lịch cộng đồng theo mô hình thứ
hai hoặc thứ ba, tức là chỉ một bộ phận cộng đồng hoặc hộ gia đình tham gia
vào du lịch cộng đồng hoặc theo mô hình liên doanh giữa cộng đồng hoặc một
số thành viên cộng đồng và đối tác kinh doanh.
Hình 2: Số lượng khách quốc tế và khách nội địa tham gia hoạt động
du lịch cộng đồng giai đoạn 2019-2021
Nguồn: Tổng cục Du lịch
Hình 2 cho thấy, chủ yếu khách du lịch tham gia hoạt động du lịch cộng đồng
tại các địa phương của Việt Nam là khách nội địa, chiếm tới 85%. Năm 2020 và
2021, số lượng khách nội địa và khách quốc tế tham gia hoạt động du lịch cộng
đồng tại các địa phương của Việt Nam có sự sụt giảm mạnh do ảnh hưởng của
đại dịch Covid-19, đặc biệt là năm 2021, số lượng khách du lịch cả nội địa và
quốc tế đều giảm mạnh, giảm tới 65%.
